Нақылдар мен ғақылдар

(аударма)

Тасқын сулар таудан өтіп, тас жарар,
ну жайқалар тереңдіктен татса нәр.
Қардай аққу, құстар ұшса қаңқылдап,
құзғын қалар үні бітіп, қарқылдап.
* * *
Атасынан ақыл алса, тентек ұл да жөнделер,
ұлысыңда ұлы болсаң, біліміңді елге бер!
Асығыс еткен іс шала,
асығыс жаққан от шала.
Жіті қара жау жаққа, бекем ұста қылышты,
өзі тиген дұшпанға сал аянбай ұрысты.
Жеңем десең жауыңды, есіңе ұста күн бұрын:
бұз алдымен олардың ерлерінің бірлігін!
Семсер ұста, жасқанба, жау келсе де қаншама,
қыл мойынын қиып ап, жез сауытын паршала!
Саған кулсе біреулер — күлкісінің сырын бақ,
өзің де күл, шарт сынба, тұла бойың шымырлап.
Ғаріп келсе — күт оны, ас-суыңа қандыр да,
қума үйіңнен, бірақ та сапарынан қалдырма!
* * *
Ұлым, ақыл тыңдасаң, білімсіздік жоғалар,
білім қалар артыңда, ғұмыр сырғып жоғалар.
Қобалжығыш көңілдің акылы да жоқ аса,
мылжыңы көп адамның аспаны да аласа.
Біліп қалса кезімді құс атуға оқталар;
көлде жүзген қасқалдақ суға сүңгіп жоқ болар.
Көлің толса, үйіңнің жарын жығар,
білікті адам айтпай-ақ жаныңды ұғар.
Алтының мен күмісің болған сайын құнықпа,
қу нәпсіге табынып, тәңіріңді ұмытпа!
Ұйғырлардың, татардың малын алып арзанға,
байимын деп
өткінші дүниеге алданба!
Тұйғын салып, ер жігіт күнін түзде өткерер,
арқар менен киікті қанжығаға бөктерер.
Қайғы-мұңды қуатын менде шаттық, күлкі бар,
сол сарайға шын достым жұмақтайын ұмтылар.
* * *
Қауіп сезсе алдынан мұз шұқиды қарғалар,
аңшы жоқта тордағы жемге қарап таңданар.
Өлексені көргенде, құзғын көктен құлаған,
ақ көңілі сәбидей, сенгіш келер ұлы адам.
Қонақ келсе ер жігіт, құт келді деп ұғады,
қонақ көрсе жауыздар, тігулі үйін жығады.
* * *
Байлық — берген абырой — жайлаудағы коңсыдай,
опа жаққан әйелдей, тұрақтамас ол шырай.
Алтыныңа, малыңа масаттанба, ағайын,
күн мен түнің бәрібір өте шығар жолшыдай.
Артық бұйым, адамзат, жауың болар түбінде,
білім, өнер бойдағы сауын болар түбінде.
Байлық деген топан су, түбі жау боп жылатар,
ол иесін түбінде төмен қарай құлатар.
* * *
Тірі адамға көп екен дүниенің азабы,
соны ұққанда көзімнен жас сорғалап ағады.
Көргені — азап адамның, Жер дегенің — бір тамұқ,
көрмей адам ізгілік, өмір өтер бұлтарып.
Бұл дүниеге келген соң қалмас ешкім мәңгілік,
тек жұлдыз бен Күн ғана қайта туар жаңғырып.
Бақ бергенде құдайым таңдамайды адамын,
оңға басып бір ісі, өрге аттайды қадамы.
Жылқы мен қой, түйеден дәулет жиған ер еді,
енді содан сүт сауып бақ-ырысқа кенеді.
Ердің пейілі бұзылды байлық жиып талғамай,
дүниеге кұлайды қызыл көрген қарғадай.
Ішпей-жемей байлық жиып, зар жылайды сараңдар,
сараңдықтың кеселінен жырақ болғын, адамдар!
Мал-мүліктен басқа ой жоқ дүниеқор адамда,
бұралқы иттей қарайды ол жақын туыс, жаранға.
Дүние үшін діннен безіп, акыл-естен танады,
осы жолда баласын да құрбандықка шалады.
Білімдінің сөзімен бұзу оңай торды да,
ақыл сөзді сіңірсең, жоғалмайтын сол мұра!
Кеуде кермес есті адам, жылу берер жанары,
ақымақты мақтасаң, ақыл-естен танады.
* * *
Ағайынды кезінде
қолда,
бетін қайырма;
тарту алсаң,
өзің де
екі есе сый дайында!
Жолда жүрген адамды
сыйла, тосып тағамды:
атын да күт,
арпа бер,
демесін ол сараң-ды.
Кісі келіп күнбе-күн,
Қонақасы таңдайды.
Ұнамаса құрметің,
шығып алып қарғайды.
* * *
Ақ ниетпен күліп алға
келсе,
шырай таныт сен де.
Жақсы сөзді ұғып ал да,
өсек-аяң алып келме.
Кекті тайдыр жолыңнан,
әділдікті саяла.
Келгенінше қолыңнан
жақсылығыңды аяма.
Қиындық түссе басыңа,
төзгін «Әлі-ақ өтер» деп.
Тағдырды ойла, жасыма,
жылай бермей бекер кеп.
Табысыңа, байлығыңа сендің бе -
асып-таспа, оймен қара Жер, Күнге.
Зат жоғалтсаң, қайғырарсың,
бірақ та
талабыңды өкінішке жеңдірме.
Шақырғанда үлкенге
жүгіріп бар, керілме.
Жұт келгенде жеріңе
халқыңмен бол, бөлінбе.
* * *
Өзіңдікі - бақ, малың,
қонақтікі - ас, дәмің.
Таңдамай күт, тап бабын -
даңқың елге жайылар.
Халық сүймес сараңды,
жаны жұтаң адамды.
Кішіпейіл бол, ұлым,
атың сонда қалар-ды.
Дүние жиып сенделме,
қарның тойса шалқыма.
Жаның көрге енгенде
қалар бәрі артыңда.
* * *
Ата-анаңды қадірлей біл, ақыл сөзін тұтын да,
Өз басыңа бақ дарыса, есің шығып құтырма.
Жолдасыңды тастама, жақсы екен деп басқалар,
қаз іздеме көлдерден, өз тауығың аш қалар.
Ауыр ісің, қайғыңды біреуге артпа, тұлданба,
өзгелерді тойдырма, қарның ашып тұрғанда.
Ұлым, саған айтайын өсиетін дананың:
білімдіні таны да, соңынан ер, қарағым.
Білім үйрен данадан, жалтаңдама басқаға,
қызмет қыл, басыңды и, ерлігіңді таста да.
* * *
Қыстың қамын қытымыр
жайлы жазда ойлағын,
қамсыз кешсең күн, түнді -
өтер ізсіз айларың.
* * *
Жолдас болма адаммен сырты жылтыр, іші жат.
Ат болғанда асау тай, тыным табар қысырақ.
* * *
Таққа шығып тұрсаң да, тәңіріңді ұмытпа,
асып-тасқан көңіліңді ақылыңмен шыбықта.
* * *
Көңілі кедей сорлы адам ойламайды ар жайлы,
күшпен оны ешкім де тойындыра алмайды.
Ұлық болса еліне ізгі болар ер кісі,
кішілік пен кісілік — ұлылықтың белгісі.
* * *
Дәулетті адам байи түсер, сый да алар,
жарлы бектер жәрдем көрмей қиналар.
* * *
Білімдіден сөз тыңдасаң, күш тасыр,
үйренгенді желге ұшырмай — іске асыр.
* * *
Жаудың күшін аз ғой деп нан пісірме деміңе,
ескермесең жауыңды, қатер төнер еліңе.

МАХМУД ҚАШҚАРИ

---