Бір түп жусан

Қураған бір шөп ол жалпы,
иіскесең, жайнап жанарың,
есіңе түсер сол қалпы
қасиет, көркі даланың...
Далаға құрып ақ шатыр,
көшпелі ел бір кез жайлаған.
Ардақ пен Саржан - қос
батыр
жері үшін жаудан таймаған.
Жайратып орыс жаугерін,
бір тойды сол ел бастады:
шырқатып асқақ әндерін,
қымызға қызды жас-кәрі.
Кенеттен бірақ шу шығып,
даланың төсі шаңдапты.
Жау тиді жерді қусырып,
аққулы көлді қан жапты.
Далаға бүлік салғалы
күш жиып келді Мономах.
Дон өтіп Саржан, Ардағы
Кавказды жүрді паналап.
Далада елдің орнына
жел ұлып кезді сайларды.
Мономах қайтыс болды да,
орыстың жерін қайғы алды.
Кешсе де Саржан сан жорық,
Оралды туған ұяға,
Кавказды билеп, хан болып,
інісі жүрді қияда.
Қалады Саржан барғанын
бір жырау Қавказ еліне:
«Сәлем айт, інім Ардағым
оралсын туған жеріне!
Еліне қайтсын, алданбай
жат жерде өткен бал күнге.
Сағынды далаң армандай,
күтуде туған халқың де!
Сағыныш зарын шекпесе,
әнге бас — қаны бусар-ды.
Оны да елең етпесе,
бер оған бір түп жусанды».
Ардақ хан алтын шатырда,
абхаздық ару — жан-жағы,
бас иіп Кавказ батырға,
думанды күнін жалғады.
«Шақыра келдім елге мен,
сонау бір сарсаң өтті күн:
далаға тыным бермеген
Мономах патша жоқ бүгін!»
Деп жырау келді ашынып,
Ардақ хан елең қылмайды.
Бағынған елдер бас ұрып,
«күніміз» сен деп жырлайды.
Жырау қарт бірақ тынбады,
кенеп ап кенет тамағын,
түсер деп еске құндағы,
шырқады дейсің дала әнін!
Қаһарлы мұндай хан бар ма –
ер Ардақ ашу құрсанды,
бұйырды бағынғандарға
әкет деп мына бір шалды!
Ардақта құрмет, тақ мынау,
елтімес сыйға мұнша кім...
Ұсынды сонда қарт жырау
даланың бір түп жусанын.
Кеткендей кенет ашылып
жүрегіндегі бір жара,
Ардақ хан шөпке бас ұрып,
иіскеді-ай дейсін, мұңдана!
Қаһарлы ерге жаны мұз
таңданды жұрттар шегініп:
жусанды сүйіп ханыңыз
жылады-ай сонда егіліп!
Кешегі сұсты қарау хан
тия алмай жасын төкті бір:
«Жырақта қайран даламнан
өтті, - деп, - бекер көп
ғұмыр».
Қоштасты жылап тұрған хан:
«Сый көрдім, мұнда мен де
ерек,
жат жерде хандық кұрғаннан,
өлімім артық елде!»— деп.
Қыңбады ол тағым қалар деп,
кеудесін жуды жас шерлі.
Қайдасың туған далам деп,
жарауға қамшы басты енді.
Жортады. Туған жерімен
көрісу - жанның сусары,
далаға ұлын теліген
қолында бір түп жусаны!

АПОЛЛОН МАЙКОВ

---