Аударма ғылым ретінде және оның негізгі бағыттары

Аударма ісі - бұл аударма мәселелерін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін, оның теориялық негіздерін - жалпы және жеке ерекшеліктерін, аударма процесінің әдіснамасы мен техникасын, қалыптасуын, аударма дағдылары мен ақпаратты бір тілден екінші тілге ауызша және жазбаша түрде беру дағдыларын зерттейтін процесс. Осылайша, аударма ғылымының негізгі ерекшелігі-қарым-қатынас процесі (ауызша және/немесе жазбаша) екі тілдің көмегімен жүзеге асырылатын екі тілді жағдайда сөйлеуді зерттеу.

Аударма ғылымының жоғарыда аталған мәселелеріне сәйкес онда келесі негізгі бөлімдер ажыратылады.

1. Адамзат қоғамының дамуына байланысты аударманың орны, рөлі мен эволюциясын, оның материалдық және рухани мәдениетін, саяси және экономикалық байланыстарын зерттейтін, сонымен қатар тиісті дереккөздерді - аударманың тарихи ескерткіштері мен олардың авторларын талдау негізінде аударма ойы мен Ұлттық аударма дәстүрлерінің қалыптасуы мен даму процесін зерттейтін аударма тарихы.

2. Аударманың нақты түрлеріне (жанрлар, формалар, типтер) және тілдік материалдың ерекшеліктеріне қарамастан, аударманың барлық түрлеріне ортақ осындай мәселелермен айналысатын жалпы аударма теориясы. Сондықтан кейде аударманың жалпы теориясының тақырыбы аударма әмбебаптығы (лат. Universalis - әмбебап). Бұл термин лингвистикадан алынған, онда әмбебаптар барлық тілдерге тән қасиеттер деп аталады.

3. Аударма түрлері және аударылатын материалдың жанрлық ерекшеліктері (көркем және арнайы мәтіндер), аударманың әртүрлі нысандары мен түрлері (ауызша да, жазбаша да), компьютерді қолдана отырып, әртүрлі тілдерге аудару және аудару ерекшеліктері (машиналық аударма және машина арқылы аударма) болып табылатын аударманың жеке теориялары.

4. Міндеті тиісті дағдыларды дамыту болып табылатын аударма әдістемесі, яғни аударманың жалпы және жеке теориялары алған білім негізінде аударма техникасы бойынша оқыту.

5. Аударма сыны жеке бағыт болып табылады, ол аударылған мәтінді талдайды және оның лингвистикалық, әдеби-эстетикалық және басқа да көзқарастар бойынша түпнұсқа мәтінге сәйкестігінің дәрежесін анықтайды. Аударма ісінің бұл саласы көркем аударма теориясымен тығыз байланысты, өйткені ол негізінен сөздің кең мағынасында көркем әдебиетке байланысты аударылған шығармалармен айналысады.

Аударма адамның рухани іс-әрекетінің түрі ретінде ежелгі дәуірден басталады. Ол әрқашан жеке халықтар мәдениеті мен жалпы әлемдік мәдениеттің тарихында маңызды рөл атқарды. Біздің уақытымызда - 20 ғасырдың ортасынан бастап (Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін) аударма қызметі өзінің барлық түрлерінде бұрын-соңды болмаған ауқымды халықаралық байланыстардың қарқындылығы арқасында кеңейе түсті.

«Аударма» сөзі жалпыға бірдей түсінікті сөздердің бірі болып табылады, бірақ ол адам қызметінің ерекше түрін және оның нәтижесін белгілеу ретінде нақтылау мен терминологиялық анықтаманы қажет етеді.

Аударма процесі (және оның нәтижесі) екі тілді қарым-қатынас процесіне, яғни тіларалық жағдайға қатысқан кезде жүзеге асады, онда аударманы бір тілде ұсынылған ауызша немесе жазбаша мәтінді басқа тілдегі мәтінге (ауызша немесе жазбаша) тілдік түрлендіру процесі ретінде анықтауға болады. Егер тіл - бұл қоғамда табиғи түрде қалыптасқан коммуникативті жүйе, ал сөйлеу - бұл ақпарат беру үшін тілдің қарым-қатынас процесінде жұмыс істеуі болса, онда аударма дегеніміз - сөйлеудің белгілі бір шығармасында қамтылған ақпаратты басқа тілдің көмегімен беру.

Екі тілді жағдайда коммуникативті іс-әрекеттерді жүзеге асыра отырып, аудармашы бір уақытта екі түрлі белгі жүйесінің кодтарында өңделетін ақпаратты кодтайды және декодтайды. Сондықтан аударма процесін екі тілді жағдай жағдайында психолингвистикалық қызметтің күрделі түрі деп санауға болады.

Тілішілік аударма дегеніміз - бұл мәтінді бір функционалды стильден, бір жанрдан екінші жанрға қайта жазу, сол тілде қайта айту, мәтінді презентациялау, бейімдеу және т.б.

Ерекше құбылыстар болып табылатын тілішілік және интерсемиотикалық аудармалар бірқатар сәттерде тіларалық аудармамен байланысады және соңғысына тән заңдылықтарды жақсы түсінуге мүмкіндік береді.

Адамдардың бір-бірімен сөйлесуі қарым-қатынас актісіне кіретін адамдар құратын әртүрлі әлеуметтік коммуникациялық жағдайлар аясында өтеді. Сондықтан әртүрлі әлеуметтік жағдайлар аясында қарым-қатынас жасауды үйрену жалпы адам өміріндегі сөйлеу әрекетінің орнын және оған тікелей әсер ететін факторларды ескере отырып, адамдардың іс-әрекеттерінің себептерін талдау мен түсінуді үйренумен байланысты. Бұл проблема адамның іс-әрекетін талдау мен түсінудің бір түрі ретінде ғана емес, сонымен қатар ықтимал коммуниканттардың қарым-қатынас нормаларымен танысудың бір түрі ретінде қарастырылуы керек.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің 1-курс магистранты Нурмаганбетова Динара. Жетекшісі:Данат ЖАНАТАЕВ, ф.ғ.к.  Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: