«Бұйратау» ұлттық табиғи паркінің ерекшеліктері

Қуанышбек Айзада Студент, география кафедрасы, Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ, Қазақстан, Қарағанды

E-mail: kuanyshbek.aizada@mail.ru

Кулмаганбетова Айгуль Ораловна Жаратылыс ғылымдары магистрі, аға оқытушы, Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ  Қазақстан, Қарағанды

Мемлекеттік ұлттық табиғи паркі «Бұйратау» Біріккен Ұлттар Ұйымының Жаһандық экологиялық қор (БҰҰДБ/ҒЭҚ) бағдарламасы«Далалық экожүйелерді сақтау мен тұрақты басқару» жобаның қолдауымен, «2011-2014 жылдарға арналған Жасыл Даму» салалық бағдарламасы жүзеге асыру аясында 2011 жылдың 11 наурыз ҚР АШМ Орман және аңшылық шаруашылығы комитетімен құрылды. Жергілікті тұрғындар саябақтың атауы таң атып, кеш батқанда күннің тау бөктеріне бойлап өскен орманға түсіретін сәулесінің әсерінен тау жоталарына бұйра көлеңкелер түсуімен байланыстырады.Ұлттық табиғи паркінің аумағы Республикалық маңызы табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесімен бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, екінші санатына жатады, ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялық құндылығы бар.Мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілер, биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтау, табиғат қорғау, экологиялық білім беру, ғылымдық, туристтік және рекреациялық мақсаттарда бірегей табиғи кешендерді пайдалану үшін арналған.ЕҚТА-дың орман, геологиялық, гидрологиялық, геоморфологиялық, зоологиялық және ботаникалық объектілер болып табылады.

Мақсаты — таралу аймағының оңтүстік шекарасындағы далалық дара экологиялық жүйені және қарақандыағаш орманы мен әр жерде шоғырланған қайың тоғайының ескіден қалған жұрнағын сақтап қалу, сондай-ақ, бұрын мекендеген аңдарды қайта оралту мен жаңасын жерсіндіру.

Ұлттық парктің қызметі Қарағанды және Ақмола облыстарының бір-біріне іргелес жатқан екі ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді, туризм инфрақұрылымын дамытуға, жаңа жұмыс орындарын құруға, жас ұрпақты табиғат пен оның байлықтарына ұқыпты қарауға тәрбиелеуге ықпал ететін болады.

«Бұйратау» паркі құрамына республикалық маңызы мемлекеттік табиғи қорықтардың Белодымовский және Ерейментау аумақтарының, жергілікті маңызы аттас аймақтық табиғи паркі кірді.

Парк Теміртау мен Ерейментау орман шаруашылығының мекемесі мемлекеттік орман қорының және босалқы жерінде құрылған, және Ақмола облысы Ерейментау ауданы мен Қарағанды облысы Осакаров ауданы аумағында орналасқан, ол екі тармақтан тұрады - «Ерейментау» (60 814 га) және «Белодымовский» (28 154 га). Ұлттық паркінің жалпы ауданы 88 968 га. 88 064 га аумағы паркінің айналасында қорғау аймағы құрылған. Орталық кеңсесі Қарағанды облысы Молодежный кентінде орналасқан.

Климат.«Бұйратау» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағы орташа құрғақ және құрғақ дала қосалқы аймақтар арасындағы өтетін жер телімінде орналасқан.Қазақстанның физикалық-географиялық аудандастыру бойынша «Бұйратау» мемлекеттік  ұлттық табиғи паркінің аумағы елдің Орталық-Қазақстан ұсақ шоқылы бөлігі,аудандағы Қарағанды-Шыңғыстау құрғақ дала ойпаттары мен ұсақ шоқылы аймағы, Ерейментау-Қарқаралы таулы - ұсақ-шоқысы орташа-құрғақ, биік белдеумен құрғақ далаға кіреді.

Жер бедері.«Бұйратау» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жер бедерінің негізгі түрлері төмен таулар (төбелі), жоғары (жотасы) ұсақ шоқылықтар, төмен (төбелі және адырлы-бөктерлі), сондай-ақ тауаралық пен төбеаралықтар жазықтардың әртүрлі түрлері – көлбеу, толқынды, кедір-бұдырлы, жалпақ болып табылады. Бедерінің тән элементтері уақытша су ағысының алқаптар, кішкентай өзендердің өзен аңғары және көл қазан шұңқыры болып табылады. Биік жоталы ұсақ шоқылар негізінен дара, оқшауланған тік құламалы жоталар, биіктігі 100 — ден 130 м-ге дейін, ең жоғарғы абсолюттік биіктігі-698 м (қалмақ қ. - Қожа). Жоталар меридионалды және салыстырмалы түрде қатаң солтүстіктен оңтүстікке бағытталған (Мыңшұңқыр, Бозашқыртау, Қалмаққожа).

Климат. «Бұйратау» ұлттық паркі Азия құрлығының ортасында орналасқан. Сондықтан, климаты күрт құбылмалы. Олардың жазғы өте зормен атмосфералық жауын-шашынның мөлшері жеткіліксіз және тұрақсыз жылдар бойынша және жыл бойы айтарлықтай желден қызметі, жоғары жазғы және төмен қысқы температуралар, арктика, қалыпты және оңтүстік ендіктерден ауа массаларының әсері көктем-жаз кезеңнің құрғақшылықты қамтамасыз етеді.

Ішкі сулары.Ұлттық парк алып жатқан жер телімінде негізінен суы кермек көптеген тұйық қазанщұңқыр кездеседі. Басты көлдері Әжбай және Бозайғыр . Көлдің тереңдігі үлкен емес және орта есеппен 1-1,5 м аспайды. Көлдер су жануарлар суару үшін ғана жарамды. Су жетістіруінің басты және ең сенімді көзі жер асты сулары болып табылады, тұщы сулардың артезиандық бассейндар карбонды мен мезозой ойпатында қалыптасқан. Қарабұлақ сияқты шағын өзені бар. Судың жылдық ағысының басым бөлігі (70-90%) көктемнің 1,5-2,5 аптасының үлесіне тиеді. Әулие Бұлақ  атты бұлағы бар, суы жыл бойы, тіпті қыста да қатпайды. Бұлақ жартастар арасымен қарағайлы орман арқылы ағады, жағалауы тасты, биік өткелді болып келеді. Кварциттарда жарықшақты суы кең таратылған. Жер асты су арынсыз және 1,1-17 м. тереңдіктерде астам көлбей жатады. Аңғар баурайын етегінде, 0,1- 4 с/л дейін дебитпен бұлақтардың шығу жыра-сай бойынша байқалайды. Сапасы бойынша суы тұщы болады. Тұтас алғанда аймақтың сумен қамтамасыз етуы жақсы.

Топырақ. Топырақ-географиялық аудандастыруға сәйкес  зоналық қара қоныр топырқтары басым, орташа-құрғақ дала зона ішінде парктің аумағы орналасқан. Ол топырақтың қиыстыру және топырақ жамылғысының күрделі құрылымымен ерекшеленеді. Бұйратау аумағы аса бай фауна және флорасымен ерекшеленеді.

Флора. «Бұйратау» ұлттық бағының флористикалық құрамында 450 түрден астам жоғарғы тамыр өсiмдiктерi бар. Мұнда ботаникалық географиялық тұрғыдан маңызы бар Орталық Қазақстан Үстіртінің ерекше флорасының бестен бір бөлігі сақталады. Флораның құрамында қандыағаш, қырыққұлақ, қалампыршөп, көктем жанаргүлі, жаушымылдық, жабысқақ мысықот, Геснер қызғалдағы сияқты сирек кездесетін және ареалы шектеліп жатқан 30-н астам түрлер кіреді.

Фауна.Бақтың фаунасына 5 топ және 15 тұқымдастарға жататын сүтқоректілердің 45 түрі кіреді, бұл Қазақстан таксондары санының сәйкесiнше 71 % және 39 %-н құрайды. Бақтың аумағында Қазақстанның таулы өлкелерін мекен ететін басқа популяциялардан жекеленген және саны 200-ге жететін арқардың Ерейментаулық популяциясы мекен етеді. Сонымен қатар соңғы жылдары саны 100-ге жететін маралдың акклиматизациясы жөнінде жұмыс ойдағыдай жүргізіліп жатқандығын атап өту керек.

Ұлттық бақтың орнитофаунасы құрамына құстардың 227 түрі кіреді (барлық орнитофаунаның 46 %-ы), олардың iшiнде 127 ұялайтын құстар қатарына жатады. Орнитологиялық кешендер қатарынан далалы, бұталы, петрофилді, орманды, шабындық және сулы-батпақты кешендер басым. Бақтың аумағында Қазақстанның Қызыл кiтабына енген жалбағай, сұңқылдақ аққу, ақбас үйрек, кәдімгі тұрпан, дала қыраны, тазтырна, дуадақ, безгелдек, тарғақ, үкі сияқты ұялайтын құстардың 13 түрі кездеседі. Сондай-ақ Қызыл кітапқа енген шыбын-шiркейдiң 17 түрі бар.

Жүргізілген кешенді бағалау нәтижесінде жобаланып отырған парктің аумағында кіші аймақтары бар екі күзет аймағы бөлінді және аумақты функционалдық аймақтарға бөлу жүргізілді:

1. Қорық режимі аймағы: бұрын Ерейментау қорығын құру жоспарланған Ерейментау мемлекеттік қорығының учаскесінде бөлінген.

2. Қосалқы аймақтары бар теңшелген режим аймағы:

• рекреациялық пайдалану және туризм қолданыстағы "Буратау" МҰТП ММ, Белодымовка және Ерейментау зоологиялық қорықтарының учаскесінде бөлінген.
• шектеулі шаруашылық қызметі МҰТП бүкіл аумағының периметрі бойынша, сондай-ақ оңтүстік және шығыс бөлігінде бөлінген.
• әкімшілік– өндірістік қызмет-Белодымовка К. және оның маңында, онда әкімшілік ғимарат, өндірістік база және қызметкерлерге арналған тұрғын үй салу жоспарлануда.

Парктің экожүйесін сирек және бірегейлігі  белгілерімен сипатталады:

• ескіден қалған жұрнақтарын болуы;
• эндемизмнің орта дәрежесі;
• түрлердің үйлестіру, фауна мен флораның әртүрлі экожүйелерді, олардың әртүрлілігінің болуы.

«Бұйратау» МҰТП құру дейін, аймақтық табиғи паркінің базасында, сондай-ақ, «Бұйратау» аты бар да, 2001 жылда ұлттық паркінің аймақтағы өкілдікте, жабайы табиғатта олардың кейінгі қайта жерсіндіру мақсатпен бұғы (марал) ұстау және өсіру үшін торлы орын салынды, онда олар баяғыда өмір сүрген. Кең торлы орын (400 га), жануарларға жылдың ең дені табиғи жемімен азықтану мүмкіндік беретін, белгіленген нормалар мен азық мөлшері бойынша қысқы азықтандыру, тиісті санитарлық және ветеринарлық қадағалау, асыл тұқымды табын мекендеуге жақсы жағдай жасалған.

«Бұйратау» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің күн сайынғы жұмысы, белгіленген тәртіппен бекітілген жұмыс жоспарына сәйкес, табиғат қорының қорғау, биологиялық табиғи аумақтардың әлеуетін және түрлерін арттыру, биотехникалық іс-шараларды өткізу, ғылыми-зерттеу және экологиялық білім беру қызметі, қайта қалпына келтіру және экологиялық туризмді дамыту болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Карамышева З.В., Рачковская Е.И. Орталық Қазақстанның далалық бөлігінің ботаникалық географиясы. - Л.: Наука, 1974. - 279 б.

2. Қашықтықтан зондтау және геоақпараттық жүйелер орталығы »ЖШС. Жоба. «Бұйратау» мемлекеттік ұлттық табиғи паркін құрудың жаратылыстану ғылымы мен техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеу. - Алматы: Терра, 2009 .-- 164 б.

3 .https://gnpp-buiratau.kz/kk/page/park-turaly

4. https://qazaqstan3d.kz/kz/place/view?id=28

5. https://ortalyq.kz/12092020001-2/

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: