Болгар әсерлері

Бұл жолдардың мынадай кіріспесі бар. Алматыда кешеден бері күн қатты ысып кетті. Толассыз бір ай бойы жауған жауыннан салқынға үйреніп кеткенбіз бе, шілдедегідей - ақ шыдамсызданып барамыз. Оның үстіне бүгін автобуста адам тіпті көп. Аялдамаларға тоқтамастан заулап кетеді. Құжынап тұрған халық мінгісі келіп лап қояды да, меселі қайтып қала береді. Ішінен аяйсың, шараң бар ма, өзін де күбідегі тұздалатын шабақтай жаншылып, сорың шығып әрең келесің. Ертемен әдемілеп үтіктеп киген киімінде сиық жоқ, жебір сиырдың аузынан шыққан шүберектей мылжа-мылжа.

Аялдамаларда міне алмай қалғандардың шоферді атарға оғы жоқ. Біреуі жұдырығын түйіп, біреуі бірдеңе деп айқай салады. Мақтап тұрмағандары анық. Түсер жеріне келіп, автобус тоқтамаған соң өтіп кетіп, алдыңғы жақта бажылдап жатқандарда аз емес.

Осы бір жұмыстан қайтар кез - ай. Берекетіңді алып, көңіл - күйіңнің быт-шытын шығарады. Әйтпесе апрельдің аяқ кезі. Алматыда көңілге қаяу түсірер шақ па! Айналаның бәрі көкпеңбек. Көше атаулы түгел малынып, жасыл желегін жамылып тұр. Әркім сағына күткен көктем бар сәнімен - ақ сені аялағысы келгендей. Көктің исі, гүлдің исі мұрныңды қытықтайды. Табиғаттың тамылжыған сәніне көңіл әнінің құйқылжи қосылатын - ақ шағы. Алда май мерекесі, Жеңіс мерекесі. Ертең сенбі. Әркім үйіне тезірек жетіп, келер мерекелердің қамын жасауға асық.

Көрдің бе, бәрін бей-берекет еткен әлгі автобусы құрғыр. Жұмыстан қайтар кезде жетпей-ақ жатады. Аялдамада тұрғандарды да, автобустың ішіндегілерді де сіркесі су көтермейтін халге жеткізетін осы жағдай. Біреудің артық сөзі, жөнсіз әрекеті жүйкенің тура жұқарып тұрған жеріне тиеді.

Үш-төрт аялдамадан соң автобус іші сәл-пәл кеңігендей болады. Десе дағы қасында тұрғандардың ыстық демі бетіңді әлі оттай шарпиды. Отырғандардың жағдайы сәл де болса жөндемеу сияқты, терезе жақын, оларға ауа толассыз келіп тұр. Түрегеп тұрғандар қызғана, оқты көзімен қадайды оларға. Үлкендер отыратын жерге отырып қалған жастар шікірейіп теріс қарайды. Қасында тұрғанның кім екенін елегісі келмейді. Бұл да жүйкенің жұқа жеріне тиетін жай шіркін. Пендешілік - ай, кейде секундтық пайданың құлы боп кете береді - ау.

Аялдамаларға автобус тоқтай бастады. Мінушіден гөрі түсуші көп. Алдыңғы есіктен бір екеудің тосын даусы шықты. Жұрт елең ете қалды. Дәу де болса ішіп алғандар. Айтқандай-ақ тап солай болып шықты. Бірін-бірі жаңа көргендей тап есіктен құшақтаса кірді. Жұқарып тұрған жұртта шаруасы жоқ, екеуі бір-бірімен даңғырлап сөйлесіп тұр.

— Біздің отыз төртті айтсаңшы. Машинаның төресі еді ғой.

— Өздері секілді елдің бәрі де көңілді деді ме, айналасына масаттана қарайды. Автобустағылар оларды үйтіп жеуге, немесе қазір шығарып тастауға әзір. Жыландай жиырылып, кез - келгені оқты көздерімен атып барады. Ішіп алғанның сөзі тұрғай, ақылды сөзді де қабылдайтын шама жоқ. Оның үстіне бұл шіркіндер жанға тиетін түсініксіз бірдеңкелерді айтады. «Отыз төрті несі?»

Елдің жақтырмағанын сезген қара торысы сәл-пәл бойын жыяйын деді. Нәсілі қазақ болу керек. Орысша таза сөйлейді.

— Вася, айқайлама, үйге барған соң сөйлесеміз, — деп мойнынан қос қолдап құшақтап алған сарының арқасынан қағады. Жас болса бір сәрі, екеуі де жер ортасынан өтіп егде тартып қалған. Жұрттың қытығына тиіп отырғаны да егде тартқандардың қылжақтап тұрғаны. Ішкендері аз болғандай қазақтың қалтасында ашылмаған бір құмыра тағы да қылт - қылт етеді. Отырғандарды одан сайын күйдірді ол құрғыр.

— Гриша, помнишь нашу тридцать четвертую. Болгарию.

Осылайша айқай салып әлгі сары қазақты тағы құшақтады.

Қасындағы бір әйелдің аяғын басып кетті-ау деймін, ол әйел баж ете қалып, балағаттай жөнелді. Жұрт бұрынғыдан бетер тыжырына түсті.

Келген бетте бұл екеуінен алдыңғы жақта, мүгедектер орындығында отырған бір еркек көз алмай қалған-ды. Бірақ аналардың қызу екенін сезген ол көп көңіл аударған жоқ. Әйел баж ете қалған соң әлгі кісі сүйретіліңкіреп орнынан тұрды да:

— Ғани, Васяны мұнда отырғызшы, — деді.

Жалт қараған қазақ жігіті арбалаған адамдай қалшиып қатты да қалды. Екі көзі жасқа толып әлгі адамға тұра ұмтылды.

— Андрей, Андрюша, сенбісің? Тірі екенсің ғой. Тарпа бас салып, қылқа мойнынан жоғары сүймеген жерін қалдырмады.

— Вася, смотри, наш Андрюша!

Үш құшақ айқасып кетті. Автобустың ішіндегілер аң-таң.

— Есінде ме, есіңде ме біздің отыз төртінші! Софияға жақындаған жерде...

Василийдің айта беретін сөзі осы.

— Отыршы Вася, сен отыршы. Шаршаңқырап қапсың, —дейді Андрей. Ішіп апсың демейді, шаршаңқырап қапсың дейді.

Жаңа ғана тыжырынып бұларды жақтырмай отырған жұрт елең ете қалды. Үшеуінің үздік-үздік сөзіне құмарта құлақ түргендей.

— Біз сені өлді, танкімен бірге жанып кетті деп жүрсек...

— О, ғажап, қалай тірі қалғансың?

— Вася екеуміз, жыл сайын сені еске алып, еске алған сайын бір жартыны бөліп ішіп жүрміз. Бүгін де кездесіп, сөйтіп келе жатыр едік.

Үшеуі құшақ жазбай бастарын түйістірген күйі әлі түрегеп тұр. Автобус зулап тауға қарай жүріп келеді.

— Біздің атақты 34 есінде ме? Болгарияда... Василий Андрейдің арқасынан қағып -қағып бет-аузын жалай береді.

— Сен, тірісін, ә! Сенейін бе, сенбейін бе? Түсім емес пе? — Жоқ, мен отырмаймын. Өліп тірілген сен отыр. Біз сені Ғани екеуміз, міне, қанша жыл о дүниеде деп есептеп жүрдік. Отыршы, отыр!

Андрей отырғысы келіп еді, аяқтары иліге қоймады. Ғани мен Василий оның аяқтарының протез екенін енді сезді. Қалайда отырғызуға бәйек болды.

— Саспаңдар, мұның өзінің әдісі бар.

Андрей қолының қырымен тақылжырдың тұсынан қағып - қағып қалып еді, протездер тізе құсап бүгіле кетті. Ол орындыққа жайланып отырды.

Автобустағылардың бәрі де әп сәтте бұлардың атын біліп алды. Ғани (Гриша), Андрей, Василий.

— Сен қалай шықтың танктен?

— Жанған күйіммен. Көрер жарық бар ғой. Мына екі аяқты күйгендіктен кесті.

— Қайран «34». Софияға жақын қалғанда снаряд деп тиді - ау. Біз сені шыға алмай қалды деп едік.

— Батырым - ай. Бізді шық - шықтың астына алып өзің қалып қойып едің.

— Сол «34» құлынынан өсірген пырағым секілді күні бүгінге дейін ыстық көрінеді. Жанғаны әлі көз алдымда. Сені де Андрей бірге кеттім деп едім.

Ғани тағы көзіне жас алды. Андрейді тағы бас салып сүйді.

— Қайран біздің «34». Васийлидің айта беретіні сол.

— Қайда барасың, қайдан келдің?

— «Турксибте» демалып жатырмын. Сонау Якутиядан. Санаторийлерің жақсы екен.

— Жоқ, сен бүгін санаторийге бармайсың. Қазір түсеміз. Менің үйімді, бала-шағамды көр. Осылай деді де Ғани Андрейдің қолтығынан алды.

— Вася, сен де үйіңе бармайсың. Жүріңдер, түсейік, түсейік!

Автобустағылар үшеуіне жарыла жол берді. Бұлардың манадан бергі әңгімесіне де, бірін-бірі құшырлана сүюіне де ешкім тыжырынған жоқ. Қайта әңгімелерін естуге құмартқандар көбейді. Бәрінің де терісі кеңейгендей болды. Неге екенін кім білсін, Ғани мен Василийдің алғашқы айқайлап кіргені де, шыжыған ыстыққа арақ ішкені де кешірілгендей. Аяғын сүйрете басқан Андрейді қолтықтап, құшақтап бара жатқандары оларды сүйкімді етіп жіберді. Манағы ата қараған көздер, енді аяп, аялай қарады. Ғанидің қалтасындағы ашылмаған жартылық та күтпеген кездесудің құрметті асындай сүйкімді боп барады. Әркімнің есіне сонау сұрапыл күндер түсті.

Беу, пендеміз - ау. Автобустың ішіндегі жарты сағаттық сығылыс терімізді тарылтады. Сонау қиын жылдары не жанымыз шыдаған. Біз үшін оққа кеудесін тосып, біз үшін танкімен бірге балқыған осынау азаматтардың бір сәттік еркелігін көтере алмай қала жаздадық - ау... Осы ой әркімді баурап алғандай. Осы ой аялдамада қалған әлгі үшеуге телмірте қаратып, әркімді тебірентіп бара жатқандай.

Мен мына кездесуге қызыққаным сонша, олармен бірге түсіп қалдым. Сырттарынан ұзақ қарап тұрдым.

Аялдамада тұрып алып қайта-қайта құшақтасады. Қайта-қайта сүйісті. Қастарына барып аты-жөндерін сұрағым келді. Қайда, қай майданда болды екен.

— Жоқ, бөгет жасамайыншы. Ресми әңгімеге ауып кетпесінші.

Құмарларынан шықсыншы. Мауқын бассыншы. Кездейсоқ кездесуден кеуделері күй болып күмбірлеп тұр ғой қазір. Өздері шертсінші сол күйді. Беу, пендешілік - ай, осындай сәттерді бәріміз жабылып неге той ғып жібермеске.

Үйге жеткенше әлгі үшеуіне қайта-қайта қарай бердім. Олардың бұл кездесуі мені бұдан біраз жыл бұрынғы сапарға бұрып әкетті. Үйге келе салысымен сол жылғы жол жазбаларымды оқыдым.

***

1977 жыл. Болгар телеграф агенттігінің шақыруы бойынша туысқан болгар еліне барасың деген хабар, сөз жоқ, қуанышқа бөледі. Бір жағы творчестволық командировка, бір жағы елмен, жермен танысу. Журналист үшін көп көргеннен, көп түйгеннен артық не бар. Оның үстіне осы елдің Партия - үкімет делегациясы жуырда ғана біздің елімізде болып, Москвада келіссөздер жүргізілді. Алматыда, Уляновскіде достық митингілер өтті, кездесулер болды. Бауырластықтың, татулықтың куәсі болған сол бір күндер әсері жүрегімізде әлі сақтаулы еді. Бірсыпыра болгар журналистерімен қызмет бабында дидарласып, шүйіркелесіп те қалғанбыз. Бұл халықтың ақ пейіл, адал көңілін, қонақжай дәстүрін бұрыннан да білетін жай бар еді.

15 июнь, бірінші күн. Таңертеңгі сағат 6-да менімен бірге ұшатын Зигмунд Донатович Осман келді. Астында ТАСС-тың машинасы. ТАСС-та транспорт мәселесі жақсы жолға қойылған. Москваға келсең еш қиындықсыз қалаған жеріңе бара аласың.

Аэропортта шетелге жүру тәртібінің барлық ілгіштігінен өттік. Екеуміз де дипломаттық паспорт, оның артықшылығы еш жерде бөгелмейді. Самолетке отырарда қолымызға елден ерек қызыл «посадочный» берді. Ол да бір тәуір дүние екен. Сүзіп тұрғандардың бәрі шұлғи қалды.

Самолетке кірген соң қолына ақ биялай киген әдемі жас қыздар елді орны-орнына отырғыза бастады, жүрістері, бәрі жаттығудан мықтап өткенін аңғартады. Әскери жаттығудан ерлерді өткізсе, мыналар әйелдердің әдемілік жаттығуынан өткен сияқты. Әдемілік жаттығуының кереметін де, керегін де көргендейміз. Жасандылық көзге ұрмайды. Мәдениеттілік, биязылық, қарапайымдылық — бәрі сұлулықты, мінез сұлулығын құрап тұр. Оның үстіне адамның табиғат берген сұлулығы қосылса, тіптен жақсы болады екен.

Галя атты қыз бізді күлім қағып қарсы алды да, бөлек салонға ертіп әкетті. Жаңағы «қызыл посадочныйдың» арқасы. Салон іші біз мініп жүрген самолеттерден бөлекше. Салтанатты, бірден көңіл күйінді көтеріп жібереді. Алдымызда стол, астымызда жұмсақ кресло, отыра кеттік, әдемі қыздар көбелекше үйіріліп, керегіміздің бәрін сұрап жүр, тамақ келді, ішімдігі және бар, қай түрін қалайсың. Ақ салфетканы жайып тастап, әдемі рюмкаларды толтырып - толтырып жібереді. Ішуге келгенде кідіріп қалатын басым - ай. Жүрек шіркіннің осындайдағы қиянаты орынсыз – ақ тегі. Күлімдеп тұрған қыздың көзі үшін деп, осындай салтанаты өмірдің өзі үшін деп, мұндайда құйылып келіп қалатын ақынның сөзі үшін деп бірді тастап жібердім. Тамақты ішіп болған соң Зигмунд екеуміз әлгі қыздың бірін шақырып алып, аты-жөнін сұрадық.

— Галина Григорьевна Шагаева деп таныстырды өзін. 18-19 жасар.

Қос жанары еліктің көзіндей мөлтілдеп тұр. Сөзі сондай биязы. Сені өсірген анаңа рахмет дегендейсің. Ризашылығымызды білдіріп сувенир бердік. Бір кезде ол да сувенир алып келді. "Москау" — открыткалар жинағы. Өте әдемі шығарылған. Сүйкімді қыздың қолынан шыққан сүйкімді базарлық болды. Дұрыс салмасақ бір жерін мыжып алар ма екенбіз деп әлгі сувенирді қолымызға ұзақ ұстап отырдық.

— Ол қыз біздің әр қимылымызды көзінен таса қылмай қарап жүр.

Маған бір ұнайтыны — осы стюардессаларды таңдау мәселесі. Шынында да ұзақ жолды, мынадай әдемі самолеттерді мәдениетті адамдардың сенің қас-қабағыңа қарағаны қандай жақсы. Осы бір қызметтің бұдан былай да жақсара беруі, жетіле түсуі керек-ақ қой. Жол жүргенде адамның көңіл-күйін көтеру, соны көтеретіндей жағдайдың болуы -қамқорлықтың жақсы түрі. Аэропорттағы осындай таңдай білуді барлық салаға да таратса — теміржол, автовокзалдар. Адамға деген қызметінің ең жауапты саласы деп қараса. Бұған олар қызметші емес, көңіл құсын бабына келтіріп, көңіл күйін көтеруші, көңіл бапкері деп қарау керек.

Әне-міне дегенше Софияға да келіп қалдық. Екі жарым сағаттық жол ұзақ ұшып үйренген біздерге сөз боп па, оның үстіне самолеттегі жағдайымыз жоғарыда айтқандай жаман бола қойған жоқ.

Софияның аэровокзалында, самолет қасында бізді үш еркек, бір әйел қарсы алды. Болгар телеграф агенттігі директорының орынбасары Штефан Тихчев, сыртқы елдерімен байланыс бөлімінің бастығы Георгий Перчев, бір фото тілші, Катя деген келіншек.

Болгарлардың ақ жүрегі, адал көңілі вокзал басында-ақ көрінді. Ең жақын туыстарын көргендей, құшақтасып сүйісіп жатыр. Біздің елімізге деген құрмет қой бұл.

БТА-ның Витоша тауының баурайына салған әдемі творчестволық үйі бар екен. Тып-тыныш, қалын ағаш ішінде. Соған әкеп орналастырды. София уақытымен сағат 11-де келген қошеметші достар біздің қасымыздан сағат 3-ке дейін кетпеді. Тамақтандырып, бір-екі сағатқа тынығуға жатқызып барып кетті.

Қалада күн ыстық. Ал мына жерде сап-салқын. Таудың қойнауында 60 орындық, екі қатарлы әдемі үй. Агенттіктің адамдары сенбі-жексенбі күні осында демалады екен. Ақылды, жақсы жасалған дүние.

Біздің келуімізге байланысты қайда болатынымыз жайлы программаны корсетті. Өте жақсы программа. Сағат 4-те БТА-ға барып, жұмысымен таныспақпыз.

Оның алдында Георгий Дмитровтың мавзолейінде болмақпыз. Дүние жүзіне белгілі есім, ардақты есім.

Мавзолей қарапайым ғана салынған. Ішіне кіріп, тағзым етіп шықтық.

БТА-дағы әңгіме, агенттікпен танысу төрт сағатқа созылды. Үйренетін, үлгі алатын көп жайлары бар. Агенттіктің өзі ғана 4 журнал шығарады екен. Бүкіл табысының 73 процентін осы журналдар береді. Шетелдік жаңа үлгідегі аппаратуралар, техника жағы жақсы. Бәрі қайткенде информацияны тез жеткізуге қызмет етеді.

Тіпті телевизияның соңғы хабарын, осы БТА-ның өзінен береді екен. Арнайы камера тұр. Оқып жібереді, бітті. Біз отырғанда мынадай жағдай болды. Совет Одағының Батыры атағын алуына байланысты өзін құттықтағандарға Тодор Живковтың алғыс хаты түсті. Сағат 7-ге бес минут қалған. Тура жетіде БТА-ның студиясы жұмысын бастамақ. Алғашқы хабар жаңағы хат болды. Пуншир залынан оқып жіберді. Телевизорды көріп отырдық. Қолма-қол болды да шықты. Оперативтілік деп осыны айтады.

БТА-ның тарихы, әрине көп, арыда жатыр. 1898 жылдан істейді екен. Алғаш қолмен жазылған хабар сақталыпты. Оның өзі жатқан үлкен бір тарих.

Анықтама бюросында көңіл қояр бір жай — керек деректі экранмен көрсету. Өте тамаша. Ол да істі шапшаңдатады.

Кешіне тау баурайындағы ресторанға апарды. Бұл елдің тұрмыстық қызметке қатты назар аударатынын бұрыннан білетінмін. Ресторандардың өзін бір-біріне ұқсатпай, әрі қарапайым, әрі көңіл тоқтатарлық етіп салады. Ұлттық салт, ұлттық мақтаныш, ерекшелік бәрінен ыдыс-аяқтан басталып, даяшының киген киіміне дейін көрініп тұрады. Ән-би, онсыз қоғамдық тамақтану орны болмайды. Ішімдік көп ішілмейді. Бұл жолы да солай. Әдемі киінген жігіттер, қыздар жараулы аттай ойнақтап бір тамашаны көрсетті дейсің. Әрі тамақ ішіп, әрі көңіл көтеріп, демалып қайттық.

Байқап отырсыз, бірінші күн жаман болмаған секілді.

16 июнь — екінші күн. Бұл күнгі программа бойынша революция музейін көрмекпіз. Қаланың орталығымен таныстық. БТА-ға бір сағатқа кіріп шықтық.

Музейде Болгар Коммунистік партиясының бүкіл қалыптасу жолы. Мұның өзі өз алдына бөлек бір әңгіме.

Түскі тамақты табиғаттың тағы бір сұлу жеріндегі «Мельница» деген ресторанда ұйымдастырды. Кеше вокзал басында қарсы алған Катя деген келіншек, фототілші келіншегімен, Георгий Перчев, біздің қасымызда ұдайы еріп жүрген Вилиан деген жігіт, біз екеуміз — небәрі 7 адам болдық.

Күйеуімен, фототілші жуырда ғана Латвияда болып қайтқан екен. Өте риза болып оралыпты. Катяның күйеуі БТА-ның бас редакторы, жақсы коммунист көрінеді. Белградқа кетіпті. Өзі әңгімешіл, сүйкімді келіншек болып шықты. Болгар әйелдерінің бойында біздің қазақ әйелдерінде кездесетіндей өте бір инабаттылық болады. Күлсе де, тұрса да, жүрсе де сол инабаттылық адамды жылытады да тұрады.

Көңілді отырып көп әңгімелестік.

Сол күні түстен кейін жауын жауды. Тұрған жеріміздің ауасы тіптен өзгеріп кетті. Тұрам деген уақытымнан ғұмыры кешігіп көрген адам емес едім. ТАСС-тың мұндағы тілшілер пунктінің жетекшісі Баринов Владислав Николаевич келгенше ұйықтап қалыппын. Сағат 18-00. Есік тарс-тұрс қағылды. Тегі ауаның тазалығы, қоршаған әсем табиғат мыс қылса керек. Бойым сергіп, көңілім өрбіп, орнымнан құр атқа мінгендей ойнақшып тұрдым.

Баринов бүгін қонақ етпекші еді. Әйелімен екеуі келіп тұр екен. Машинаға мініп «Тихий уголок» деген жерге келдік. Міне, екінші күн, бір тамақ ішкен жерімізге әлі қайталап барғанымыз жоқ. Мұндағы қоғамдық тамақтанудың жолға қойылысы солай. Еш уақыт күтіп отырып қалмайсың. Туристтер күндіз-түні жан-жақты құйылып жатса да, тамақты айналысы 30-40 минуттың ішінде ішіп кетіп отырады.

Бариновтың дастарханы еліміздің бір пұшпағы іспетті болды. Емін-еркін өзіміздің орыс тілінде көсіліп сөйлеп отырдық. Светлана да ашық мінезді адам екен. Елді, өзіміздің адамдарды сағынып қалғаны екі сөзінің бірінен аңқып тұр. Биылғы румын жерінен басталған жер сілкінудің дүмпуі Софияға да келіпті. Нелер үрейлер болады ғой, — деді Баринов, — бірақ жер сілкінудің үрейінен зәреліне көрген жоқпын. Бізге жеткені ұшығы ғана. Соның өзінде осы уақытқа дейін жүрегіміз дірілдеп кетеді.

ТАСС жұмысының қиындықтары жөнінде пікір алыстық. Тіпті жаңа келген сияқты едік. Жақсы отырып, жақсы тарастық.

Жарасты әңгімеден кейін жазылып сала беретін көңіл шіркін - ай. Сенің бабың әрқашан болып тұрса, көп нәрсе істелер, көп нәрсе жазылар, көп нәрсе табылар еді-ау. Әттең адам көңілін аулауға не жетсін.

Ертесі жол жүреміз. Ұйықтаған мақұл. Әйтпесе көңілдің көк дөнені жортып кете беруі мүмкін.

17-18 июнь — үшінші, төртінші күн. Ертеңгі сағат 7.30-да жолға шықтық. Елді араламақпыз. Солтүстіктегі Плевень деген қала бүгінгі ат басын тірейтін жер, 160 шақырым. Бұл жақта ол үлкен қашықтық көрінеді. Ерте шығуымыз сондықтан екен. Мен ішімнен жымиып күлемін. Етек-жеңі кең Қазақстан жағдайында 160 шақырым машинаға от алып келетін жердей-ақ емес пе.

Біздің қасымызға еріп шыққан Вилиан Митов палуан пішінді жас жігіт. Москвада 7-жыл БТА-ның тілшісі болып істепті. Орысша бір сыдырғы тәуір сөйлейді. Әдетте жол серіктер көрінгенді күпитіп айта бергіш келуші еді. Бұл өйткен жоқ. Қайта Зигмунт екеуміз өзіміз сөйлеп отырдық. Қалжыңдап қоямыз. 1975 жылы Монғолияға бірге барған едік, үйренісіп қалған, әрі түйедей құрдаспыз, әзіліміз де, сөзіміз де жарасады. Кейде тіпті Миновты да күлдіріп қоямыз. Зигмунттың сүйіп айтар сөзі: «Қазақстан үлкен, жол сенікі барған жерде алдымен сен сөйле, бірақ кішкене Латвияны ұмытып кетіп жүрме» дейді. Мен «сенің жасыңның екі айлық үлкендігі бар, жол сенікі» деймін.

Бір қақпа әдемі қалжыңы бар. Мен де құралақан емес сияқтымын. Көңілді келеміз.

Айнала көкпеңбек. Жақсы бір уақытта келгенбіз бе деймін. Оның үстінде болгарлардың жер күтуі, көкөніс күтуі келісті ақ сияқты. Табиғаттың сұлулығы өз алдына, оның үстіне адам қолының аялы қамқорлығы қосылып, осынау өңірді құт қойнына айналдырған. Бір танапта бидай, бір танапта қалың ағаш. Осылай көз алдыңнан әсем көрініс - жерге деген асқан сүйіспеншілік, ерекше ықылас өтіп жатады. Бәрі қолмен қойғандай байты, бір тал арам шоп, игерусіз жатқан бір сүйем жер жоқ. Бәрінің өз орны бар.

Көкпеңбек жал, бұрын көрмеген өсімдігім көрінеді. Жасыл шымылдықты біреу биіктеу етіп осынау танапқа құрып тастаған секілді. Сағым құсап та көрінді өзі.

— Мынау не, мынау не?

— Ол хмель, ашытқы. Бұл шөпсіз ешкім сыра қайната алмайды. Тегі сыра жасау мүмкін емес.

Жүзімнен екі есе биік болады екен. Жіпке тартып өсірілетін бойшаң неме екен. Сыраға берер сапасын қайдам, өсіп тұрысы тым сұлу. Сыраны ішкенде бойды алып, делебені қозғайтын сен бәле екенсің ғой дедім ішімнен.

Бір бос жер жоқ. Тіпті малға арнап шабатын шөптің өзі де әдейі қолдан өсірген секілді, желкілдеп тұр. Шетінен шабылып, арнаулы машинамен ұнтақталып жатыр.

Осындай әдемі жерде деревнялар бір-бірімен жалғаса береді. Аралары өте жақын. Бірнеше қаланы да басып өттік. Шағын - шағын қалалар. Үйлердің салынысында да ұсынақылықтың, шаруақорлықтың табы бар.

Қысқасы осы бір жұмақ пұшпақты сендер ғана ұстай аласыңдар деп жаратушы болгарларға бере салған секілді. Ұстай алудың куәсі емес пе, өткен жылы бүкіл ел бойынша бидайдың әр гектарынан 37 центнерден өнім алыпты. Рекордты жетістік — 83 центнер екен.

Жер өзіне деген асқан ықыласқа жауап ретінде жемісін аянбай беретін болса керек.

Машина зулаған сайын әдемі кинокадрлар секілді айналаның әсем көркі көңіліңді аялай береді.

Көп кешікпей Правец атты селоға келдік.

— Тодор Живковтың туған жері осы, — деді.

Машина тарлау көшемен бір үйге қарай бұрылды. Төбесі ескі болгар стилімен жабылған, кәдімгі қатардағы үй шаруаның үйі. Ішінде әкесі мен шешесінің портреті. Жер төсек.

Бүгінде болгар халқын жарқын болашаққа бастап отырған Болгар Коммунистік партиясының басшысы өскен тарихи үй бұл. Өзінің бүкіл өмірін халық бақытына арнаған, дүние жүзіндегі аяулы перзенттердің бірі.

Софиядағы Революциялық қозғалыс музейінен Коммунистік партияның бүкіл күрес жолын, Димитри Благоев, Георгий Димитров секілді асыл ұлдарының ғажайып істерін көргенбіз. Димитров партия басында тұрған кезде Тодор Живков София қалалық комитетінін бірінші секретарь!, Отандық майдан комитетінің, София қалалық халық Советінің председателі болып істеген. 1950 жылдан Болгария Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Саяси бюросының мүшелігіне кандидат, 1951 жылдан саяси Бюроға мүше, 1954 жылдан Болгария Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші секретары.

Революциялық қозғалыс музейінде Благоев пен Димитровтың қызметіне ерекше көңіл бөлінген. Димитров өмірінің жарқын беттерін көрсететін экспозициялар баршылық. Әсіресе фашизмді айыптап тұрған сот алдындағы жауабы ерекше шыншылдықпен салынған. Нағыз патриот, шын мәніндегі антифашисттің тұлғасы көз алдында. Фашизмнің шын мәнін әшкерелеп, сот оны емес, Димитровтың фашизмді айыптап сөйлеген сөзін оқығанбыз. Мынау сурет сол ұмытылмас, бүкіл дүние жүзі еңбекшілерінің есінде қалған оқиғаны қыл қалам жақсы берген екен.

Осы бір асыл перзентін халық өте құрметтейтіні болгар жерінде әрбір қадам басқан сайын көрініп тұр. Софиядағы оның мавзолейі, әр көшеде, жол бойында Ленинмен бірге салған суреті, оның жеке суреттері халық жүрегінде мәңгі қалған ұлдың бейнесін береді. Ол бастап кеткен ұлы істі Болгар Коммунистік партиясының, болгар халқының бұлжытпай, асқан жігерімен жүзеге асырып жатқанына көзің жетеді.

Осы күні Софиядан 160 шақырым шыққан соң Болгариядағы 28 округтің бірі — Плевень округінің орталығы Плевень қаласына тоқтадық.

Болгар халқы бұл жылы аса даңқты оқиғаны Түркияның тепкісінен азат болуының 100 жылдығын атауда екен. Бүкіл елде бұл оқиғаға арналып кең дайындық жұмысы жүргізілгенге ұқсайды. 1877- 1977 ж. Осман - патша озбырлығының құлағанына, бес ғасыр бойы Түркияның тепкісінде болып, езгінің небір сұмдық түрлерін бастан кешірген, содан орыс халқының көмегімен болгар халқының азаттық алғанына — 100 жыл.

Плевень қаласы сол шайқаста шешуші роль атқарған жердің бірі. «Канлык» деген қонақ үйге тоқтасымен қаланы аралап бердік. Шағын әдемі қала, тұрған жерін курорт дерсің. Сонымен қоса тарихи қала.

Алматыда болған сапарында Тодор Живков бұл оқиғаның ел өмірі үшін қандай мәнді екенін айтқан болатын. Болгар халқы өзінің тарихында құрып кетудің үш апатын бастан кешіріпті. Түркия билігі соның екіншісі, неміс фашизмінің жаулауы — үшіншісі. Осы соңғы екі апаттан құтылудың жолындағы күрес шежіресін халық өте жақсы жасаған және естен кетпейтіндей етіп кейінгі ұрпаққа қалдырған.

Бүкіл елде соған байланысты 440-тан астам ескерткіш бар екен, оның 130-і осы Плевень округінің жерінде.

Табы-мавзолей деп аталатын, шіркеу стилінде салынған әдемі үй округтік партия комитетінің тап жанында тұр. Музейдің аты бізді таңдандырады. «Табыт-мавзолейі» қалай? Кейіннен түсіндік, бұл мавзолей ғана емес, сонымен бірге табытта екен, екі үлкен сар - кофагқа орыс - түрік соғысында осы арада қайтыс болғандардың сүйегі салыныпты. Шіркеуді соғыс біткен соң халықтан жиналған ақшаға тұрғызған. Орыстың атақты қолбасшылары М.Д.Скобелев пен Е.И.Тотлевен армияларының Плевень шайқасындағы ерлігі бейнеленген. Аты әлемге әйгілі суретші В.В.Верещагиннің жан тебірентерлік суреттері. «Шабуыл алдында», «Жаңа заң» атты туындылар шын талантты танытумен бірге, сол кездегі шайқастың сұрапыл күйін қаз-қалпында көз алдыңа келтіреді. Осы үйдің қасында мәңгі от жанып тұр. Ал маңдайшасында үш шумақ өлең:

Вдали от русской матери земли,

Здесь паяй вы за честь отчизны милой.

Вы клятву верности России принесли,

И сохранили верность до могилы.

Вас не сдержали грозные валы,

Без страха шли на бой святой и правый.

Спокойно спите русские орлы,

Потомки чтут и множат Вашу славу.

Отчизна нам безмерно дорога,

И мы прошли по дедовскому следу,

Чтоб уничтожить лютого врага,

Иувердить достойную победу.

Үшінші Украина майданының солдаттары осы қаланы азат еткенде бұл өледі гвардия майоры Леонид Гриловский жазып тастап кетіпті. Оның сөздері мавзолейдің маңдайшасына алтын әріппен ойылған.

Шындығында бұл екі соғыстың, екі азаттықтың арасында тұтастық жатыр. Бұдан 100 жыл бұрын орыс әскері Болгарияны Түркі Тепкісінен азат етсе, 33 жыл бұрын Совет Армиясы фашизмнің апатынан алып қалды.

Дәл осы үйдің қасында «Плевеньнің 1877 жылы азат болуы» деген музей тұр. Осман патша өзінін тізе бүккені жөнінде актіге осы үйде қол қойыпты.

Бұдан шыққан соң қаланың генерал Скобелев атындағы парк - музейінде болдық. Ол «мертвая долина» (тылсым алқап) деп аталатын ойпаңның жанында екен. Осы арадағы шайқасты есте қалдыру үшін осы парктің тап ортасынан, биік дөңесте «Бородино панорамасы» іспетті үлкен панорама салынып жатты. Бізді болгар халқының өткен ерлікке ерекше ілтипатпен қарайтындығы айрықша сүйсіндірді.

1977 жылғы 2 июнь күнгі Алматыда болған Совет-Болгар достығының салтанатты минтингісінде сөйлеген сөзінде Тодор Живков былай деп еді: «...Сіздердің араларыңызда, біз сіздердің Болгарияға, болгар халқына деген зор сүйіспеншіліктеріңізді сезіндік. Және осында сіздердің араларыңызда біздің халықтардың арасындағы өзара сүйіспеншіліктің қаншалықты ұлы күш екеніне, біздің «Достыққа — достық, адалдыққа — адалдық!» деген қанатты ұранымыздың қаншалықты мазмұнды да терең екеніне көз жеткіздік».

Достыққа — достық, адалдыққа — адалдық! Осы бір қасиетті ұғым, достыққа, ерлікке деген ерекше құрмет халықтың қанына сіңген бе дедік.

Оған Плевень округтік халық Советі атқару комитетінде болған қабылдауға тағы да көзіміз жетті. Бізбен болған кездесуге атқару комитеті председателінің бірінші орынбасары Иордан Прокопов және орынбасары Христо Тополски қатысты. Олар әңгімесін орыс халқының, Советі Одағының қалтқысыз көңілінен, ақ жүрек адалдығынан бастады. Бүгінгі бақытты өмірдің төркіні дәл осы достықта деп түйді. Алматыда болған достық митингісін ерекше сүйсіне айтты. — Бүкіл еліміз, бәріміз телевизордан көрдік. Өздеріңізбен, республиканың барлық еңбекшілермен тікелей дидарласқандай болдық. В.И.Ленин атындағы сарайларыңыз қандай салтанатты, қандай әдемі еді. Сіздердің біздің елге деген ыстық ықыластарыңыз ол сарайға да сыймай, шалқып тасып жатқанында шүбәміз жоқ.

Прокоповтың бұл сөздері менің төбемді көкке жеткізгендей болды.

Округтік атқару комитетінен шыққаннан кейін Плевень шарап заводында болдық. Болгариядағы кеп заводтардың бірі. Бірақ осы заводтың кейпінен - ақ шарап жасау ісінің бұл елде қалай жолға қойылғанын аңғаруға болады. Адам қолы тиетін бір жұмыс процесі жоқ. Бәрі машинаның мойнында. Түгел автоматтандырылған. Завод директоры Доко Мящиков басқару пультінде тұрған әдемі жас келіншекпен таныстырды. Тойға келгендей сәнді, мұнтаздай болып киінген.

— Көне, көрсет өнеріңді, — деді оған директор қалжыңдап.

— Бүкіл завод осы адамның көз алдында. Цехтарға бармай-ақ осы жерде қай процестің қалай жүріп жатқанын аңғаруға болады. Оны бізге әлгі әдемі келіншек қолма -қол көрсетіп берді.

Біздің завод қана Совет Одағына жылына 15-16 миллион шыны шарап жөнелтеді, деді директор. Болгар шарабын сатып алушылардың ішінде екінші орында Герман Демократиялық Республикасы, үшінші орында — Поляк Халық Республикасы, төртінші орында — Чехословакия.

Бұл қалада шарап жасау шеберлерінің мектебі жұмыс істейді. Оның сыртында ғылыми-зерттеу институты және бар. Олардың бүкіл қызметі жүзім шаруашылығын өркендетуге, жүзім өнімін жетілдіруге бағындырылған. Соңғы жылдардың өзінде осы Плевень маңында жүзімнің жаңа 8 түрі шығарылыпты.

Шарап заводтарында болу ең үздік шарап үлгілерінен дәм татумен аяқталатыны жұрттың бәріне мәлім ғой. Бұл дәстүрді біз де бұза алмадық. Экспортқа шығаратын «Балкан оттары», «Құйын би», «Мельник», «Каварне» шараптарын байқап көруге тура келді.

Кешіне Зигмунд Донатович екеуміз қонақ үйде халық Совет атқару комитетінде өзімізге сыйға тартқан альбомдарды қызыға қарап отырдық. Ең басты альбомның, аты назарымызды бірден аударды. «Плевень округіндегі ризашылық ескерткіштері» — «Памятники признательности в Плевенском округе».

Ризашылық ескерткіштері. Қандай әдемі, ақ жүректен қойылған ат. Мана күндіз көрген ескерткіштер жөніндегі, бұл қала жөніндегі ұғымдарымыз кеңейе түсті.

1877 жылға дейін елеусіз болған қала орыс әскерлерінің түрік басқыншыларына қарсы күрестегі ғажайып ерлігі арқасында атағы шығып, тарихта қалған. Бұдан жүз жыл бұрын екі дүркін сәтсіздікке ұшырағанына қарамастан, үшінші ретте - 10 декабрьде орыс солдаттары теңдесі жоқ жеңіске жеткен. Бұл азаттық күресте 31 мың орыс солдаты, 7500 румындар өз өмірлерін құрбан еткен.

Аса бір сүйсінерлік жай — сол соғыс жарасы жазылмай жатып, бүкіл ел бойынша құрбан болғандарды есте қалдыру, ескерткіштер орнату қозғалысы басталып кеткені. Арнайы комитет құрылып, жер-жерде оның 500 бөлімшесі болған. Бұл қозғалысты болгар халқының аса бір аяулы перзенті Стоян Займов бастапты да, басқарыпты.

Мына өзіміз көрген ескерткіштер, музейлер, парктер сол халықтан жиналған қаржыға салынған. Мынау альбомда соның 25- інің ғана суреті, тарихы бар. Барлық ескерткішті берсе, жазса ол қаншама том болар еді.

Күндіз қаланың қақ ортасында тұрған зәулім ескерткішті көргенбіз. Азаттық әкелуші совет солдатының бейнесі берілген онда. Вокзал қасында Лениннің ескерткіші тұр.

Достыққа — достық. Адалдыққа — адалдық! Халық қате айтпаған. Ұрпақтан ұрпаққа қалар ең асыл өсиетке айналған. Ескерткіштердің алтын кітабына түскен жазулар да осыны растайды.

«Орыс әскерлерінің ескерткішін қасиеттеп сақтап отырған болгар халқына, Плевень азаматтарына мың да бір алғыс.

Ф.Толобухин. Совет Одағының Маршалы».

«Болгар халқының азаттығы жолында құрбан болған сендердің даңқтарың мәңгі өшпейді. Тірілер сендерді ұмытпақ емес.

Ю.Гагарин»

***

19-20 июнь — бесінші, алтыншы күн. Плевеньнен алған әсерімізді машина үстінде тағы жалғастырдық. Біздің әңгімемізге үндемей құлақ түріп отырған Вилиан Митов:

— Алдымызда "Шипка", — деп күлімсіреді. — Габрово қаласына тоқтап дем аламыз ба, жоқ "Шипканы" көріп келіп бір-ақ тынығамыз ба?

Ерлік, достық жөніндегі әңгімеден ләззат ала түскілерің келсе, "Шипкадан" бір-ақ шығындар деген еміреуінді ұқтық оның сөзінен.

— Болгарияға келіп, Шипканы көрмеу күнә болар, тарттық, демалыс содан кейін, — дедім Зигмундқа қарап. Ол да басын изеді.

Тарихи оқулықтың сараң жолдарынан, көркем әдебиеттен бұл таныс. Тіпті сигареттің сыртынан да ескерткіш суретін жиі көріп жүреміз. Дегенмен сол бір тарихи оқиғаның болған жеріне өзің келгенге не жетсін. Ерлік ескірмек емес. Ұрпақ жадында жаңара түспек, жаңғыра бермек. Өткенді білмей бүгінгінің қадірін түсіну киын. Тарихтың құдіреті де осындай ғой.

Иә, бұдан 100 жыл бұрын бұл арада әйгілі шайқас болды. Осынау асу не азаттыққа апарар бақыт жолы не мүлде құлдық құрсауында қалдырар тозақ жолы сияқты болып тұрды емес пе ол кезде. 6 ай табан тірес қанды шайқас қаншама перзенттің басын жұтты. Түріктердің бес ғасырлық тенкісінен құтылудың ең соңғы нүктесі осы арада қойылмақ. Өмір жолы мен өлім жолы осынау таудың басына кеп түйіскен-ді. Орыс әскері өзінін бауырмалдылығын дәлелдейтін тағы бір табандылықты осы жерде көрсеткен болатын. Орыс - түрік соғысының тағдыры шын мәнінде осы асуда шешілген-ді.

Биіктігі 35,5 метр төрт қырлы ескерткіш қай нүктеден қарасаң да асқақ көрінеді. Архитектор ерліктің асқақтығын солай көрсеткісі келсек керек. Ескерткіштің ішіне кіріп кеткенде табыт басында екі адамның ақ мәрмәрден жасалған мүсіні назарыңды бірден аударады. Ол мына әңгімені еске түсіреді.

— Темекің жоқ па, бауырым?

— Бар. Мінеки туыс. Атың кім сенің?

— Димитр Цветков. Ал сенің ше?

— Миколаенко Никифор Степанович.

Оқ астында қысқа да шын пейіл солдат таныстығы осылай басталған-ды. Түріктердің өршеленген шабуылы тағы да басталып кетті. Екеуі тізе қоса қарсылық көрсетті. Бір сәт Цветков орыс солдатына кезелген мылтықты көріп қалды.

— Бауырым, сақтан! Осы сөздерімен қоса оған атылған оқты өз кеудесімен тосып алды. Никифор әлгінде ғана шылым шегіскен болгардың қанға боялып, ұшып түскенін көреді.

— Туысқан - ау, мұның қалай, мен үшін оққа ұшқаның не?

— Азаттық үшін, бауырлық үшін, — деп Димитр жан тапсырады.

Осы оқиғаны командиріне баяндап болған соң Миколаенко өзіне Болгаров деген фамилия беруді сұрайды. Көп кешікпей ұрыстағы ерлігі үшін Миколаенко Георгиев кресіне ұсынылады, Болгаров деген фамилияға да көшеді.

Осы бір ердің кіші баласы Егор Никифорович Болгаров кешегі екінші дүниежүзілік соғыста тап осы Болгарияның Варна қаласының түбінде теңіз десантының құрамында қаза болды. Сөйтіп, Болгаровтың екі ұрпағы, екеуі де болгар жерінде ерлік көрсетті. Екеуі де бауырлас елдің азаттығы үшін шайқасты. Мынау тұрған әке Болгаровтың мүсіні.

Ескерткіштің өзі, оның айналасындағы тарихи орындар 1877 жылғы 5 июльден 1878 жылғы 9 январға дейінгі сұрапыл шайқас. оқиғаларын көз алдыңнан қаз-қалпында өткізеді. Орыстар мен болгарлардың жауынгерлік достығының символы болған осынау Азаттық ескерткішінің жобасын архитектор Анатас Донков және скульптор Александр Андреев жасаған екен. Құрылысы 1926 жылы басталып 1934 жылы аяқталыпты. Осы шайқасқа қатынасқан әскери бөлімшелердің бәріне, әсіресе осы шайқаста қолбасшылығымен көзге түскен генералдар Н.Г.Столетов, М.Д.Скобелев, Ф.Ф.Радецкийлерге айрықша құрмет көрсетілген. Ескерткіштердің шығыс жақ қабырғасындағы мына жазу назар аударады: «Ау, «Болгар халықтың азаттығы жолында құрбан болған сендердің даңқтарың мәңгі өшпейді. Тірілер сендерді ұмытпақ емес.

Ю.Гагарин»

***

Аталы сөз.

Стефан Фиртунов қолымызға «Габорово қалжыңдары» атты кітаптың бір-бір данасын ұстатты.

- Көңіл көтеріп жүріңіздер.

Мен ойға кеттім. Біздің халқымызда да ақылды қалжыңдар көп - ау. Тапқыр ойы, тәрбиелік қуаты барын жинаса, қандай ғанибет болар еді. Сатираның мақтамен бауыздайтын сыпайы түрі өз топырағымызда қағажу қалып жүрген жоқ па?! Қалжыңға қалжың деп қарамай, қару деп қараса қайтер еді.

20-21 июнь. Жетінші, сегізінші күн. Бұл сапардағы әр күннің өз ерекшелігі болды. Әр жер езінің ұмтылмас әсерімен қалды көңілде. Соның бірі қазыналық қаласы, оның қасындағы раушан алқабы. «Қазанлық» деген түрік сөзі екен, «Қазақтық» деген ұғымды береді. Жерінің шұқырлығы, бір жағының қазандықтың аузы секілді ашықтығынан алынса керек. Бұл араның дүние жүзіне атын шығарған ойпаңында өсетін раушан гүлі. Болгарияның езге жерінде де Қазанлықтағыдай өспейтін көрінеді. Осы жерде раушан гүлін және эфир майларын беретін есімдіктерді зерттейтін ғылыми-зерттеу институты жұмыс істейді. Соның директоры Васил Стайков мынадай қызықты деректі келтірді. Бір грамм май алыну үшін бір жарым мың гүл жұлынуы тиіс. Гүлдің үш тоннасын жұлу қаншама михнатты жұмыс десеңізші. Раушан гүлін өсіруге маманданған индустриялы - аграрлы комплекстер бар көрінеді. Оларда істейтіндер бұл гүлді өсірудің нағыз шеберлері екен.

Қазанлықтың раушаны май айының аяғы мен июнь айының бас кезінде гүлдейді. Әккі тергіштер таң сілем бере тұрып, күн қызғанға дейін гүл жинайды. Өйткені түске жақын жұлынған гүлдің майы ертеңгі гүлдікінен 60 процент кем дейді. Бұл тәжірибеде көз жеткен ақиқат болса керек. Гүл теруге кірісер күн үлкен тоймен, түні бойы серуенмен атап өтілетін көрінеді. Гүлге оранған адамдар, гүлге оранған бала. Ән мен би қосылады бұл көрікке. «Адам гүл ме, гүл гүл ме, оны ажырату киын боп қалады ол кезде» дейді осы қызықты талай тамашалағандар. Гүл теруге кірісудің бұл дәстүрі талай жылдардан бері қалыптасқанға ұқсайды. Қандай әдемі дәстүр.

Раушан май иіс ретінде ғана құнды емес, сонымен бірге оның толып жатқан емдік қасиеті де бар көрінеді. Гастрит, ет ауруы, тері ауруларына мың да бір емдеседі. Арнайы жасалған «Конкрет» атты қоспаны тек тері ауруын емдеуге пайдаланады екен.

... Күн - жаға. Курорт - қаланың аты. Қара теңіздің жағалауында Болгарияның курорттары бар екені жұртқа мәлім. Ол қалаларға бүкіл Европадан демалуға келеді. Елді қақ жарып халықаралық Е-95 магистралі өтеді. Осы магистраль бойымен алуан елдің сериясы жазылған машиналардың күндіз-түні ағылып жатқанын көресің. Тіркемелерінде шатырлары, кейбіреуі кейінгі жылдары шыққан жылжымалы кәдімгі бір бөлмелі үйді домалатып сүйреп келеді. Пластмасса, тағы сол секілді жеңіл материалдардан жасалған. Қона қалған жерінде ішінде екі төсегі, тамақ ішетін столы бар. Газы, шағын асханасы қажет тамақты лезде даяр етеді. Туристерді тиеген аса шапшаң жүрісті сәнді автобустар да зу-зу етіп өтіп жатыр. Теңіз жағасына жұрттың бәрі асыққандай.

Бір жарым күндік тыныстауға біз де алып-ұшып келеміз. Теңізбен етене өскен, Балтық бойын түгел шарлаған Зигмунд Донатовичтің ықыласы тіптен зор. Теңіз десе ол, дала десе мен ағып сөйлеп кетеміз. Осыдан екі жыл бұрын Монғолияға барған сапарда «даланың езі теңізге ұқсайды екен ғой» деп ол ішек-сілемді қатырған. Әрине, ұшан-теңіз кендігі жағынан олардың бір-біріне ұқсайтыны да рас.

Көзімнің астымен Зигмундқа қарап қоямын. Машинаның терезесінен теңізге төніп келеді. Қаланың күн жағы аттың тағасы секілді иіліп кетеді екен. Осыдан 20 жылдай бұрын ғана негізі салынған қала деп айту қиын. Зәулім-зәулім қонақ үйлер, көк желек жамылған көше, олардың теңізге апарып тіркелмейтіні жоқ. Қала солай салынған. Қонақ үйлер комплексі десе де болғандай. Бір қалада 24 мың орындық 105 қонақ үй, қоғамдық тамақтану орындары 26 мың адамға лайықталған. Біздің тұрағымыз «Кубань» қонақ үйі болмақ.

Болгариядағы барлық қалалар секілді бұл қаланың да өзіне тән дәстүрі бар. «Алтын орфейді» алу үшін жыл сайын өткізілетін эстрадалық әндер фестивалі осында өтеді.

Биыл бұл бәйгені алған біздің қарындасымыз Роза Рымбаева. Розаның ән шырқап, топ жарған жеріне келе жатырмыз. Осыдан аз ғана күн бұрын Болгар телеграф агенттігінің Розаның үздік жетістігі жөнінде мақала ұйымдастыруды сұрағанбыз. Жүрегіміз тағат таппай асыға күткенде Софиядағы әріптестер ол фестиваль Күн - жағада өтіп жатыр деген-ді. Жер аяғы шалғай. Десе де тілектерімізді орындаймыз деп сендірген болатын. Иә, олар уәделерінде тұрды. Шіркін, бүгінгі байланыс құралы - ай десеңші. Екі сағаттың ішінде осы Күн - жағада Алматыға қуанышты хабар жеткіздік. Бүкіл Республикадан сүйінші сұрағандай болып едік. Сонда ол қуанышты хабардың жүріп өткен жолы Күн -жаға – София – Москва - Алматы.

Маған Роза осынау әдемі қалада, теңіз төрінде «бұл қай халықтың» қызы дегізіп, әлі ән шырқап тұрғандай көрінді. Оның «Әлиясын» теңіз де тына қалып тыңдағандай. Әрине, өйтіп шалқып келе жатқан менің көңілім.

Шіркін, жақсының жүрген жері - ай. Қонақ үйге келіп түсісімен бізге номер бөлген қыз маған:

— Қайдансыз, — деді.

— Қазақстаннанмын.

— Ә, Роза Рымбаеваның жерлесі екенсіз ғой. Ол ғажап әнші екен.

Әлгі қыз бәйек болды да қалды. Маған тіпті ерекше ілтипат көрсетті. Бойымды бір мақтаныш сезімі билеп тұр...

Сол күннің кеші. Қара теңізге шомылып, күнге қызып, фойеде маужыраңқырап телевизор көріп отырғанбыз. Түрлі-түсті телевизор, мейілінше айқын. Дабыр-дұбыр әңгіме, жұрт әр тілде сөйлесіп отыр. Ағылшын тілінде сөйлеп отырған бір топ «бөгет болмасын» дегендей телевизордың дауысын басып қойды. Бірақ сурет кейіпкері көрініп тұр. Бір кезде осы қалада өткен фестивальдің қорытынды концертін береміз демесі бар ма.

Бірінші болып жарқ етіп Роза шыға келді. Үстінде өте әдемі тігілген қызыл көйлегі. Орнымнан атып тұрып, телевизорды бар дауысына бастым. Жұрт селк ете түсіп, ажырая маған қарады.

Оларда шаруам қанша, екі көзім Розада. Байқаймын, жұрт та тесіле қалыпты. Бәрі де менің жаңағы оқыс әрекетімді кешіргендей. Бәрімізді де өзінін әншілік өнерімен Роза шұлғытты да қойды.

— Бұл біздің елден, Қазақстаннан, — дедім орыс тілінде. — Үнімде масаттану да, мақтану да бар. «Алтын орфейді» кәдімгі озім қолыма ұстап тұрғандаймын.

Отырғандар телевизор алдында ду қол соқты. Орындарынан тұрып, менің қолымды алды.

Қалай мақтанбассың, бұған!

22-23 июнь. Тоғызыншы, оныншы күн. Бағытымыз Пловдив қаласы. Халқының саны жағынан елдің Софиядан кейінгі қаласы. 6 мың жылдық тарихы бар көне де қала. Қаланын айналасында алты жота тұр, әр жотаның өзі жатқан тарих. Атақты «Алеша» ескерткіші бар жотаға шықтық. Айнала түгел көрінеді, қала тұп - тура алақанда тұрғандай». «Алеша» әні, «Алеша» ескерткіші. Кешегі екінші дүние жүзілік соғыста азаттық әкелген Совет Армиясына деген құрметтің белгісі бұл ескерткіші. Биік Жотаның үстіне биік салынған ескерткіш тым тұлғалы көрінеді. Қаланың қай жерінде тұрса да «Алешаны» көрмейтін тұрғын жоқ қой дейді мұндағылар.

Округтың ел экономикасында алатын орны жөнінде округтік партия комитетінің секретары Г. Петков жолдас жақсылап айтып берді. Өнеркәсібі басым, түсті металлургия, машина жасау, электр двигательдерін шығару жақсы жолға қойылыпты. Жүзім жинайтын комбайндарды шығару колға алыныпты. Иә, қол еңбегін көп керек ететін осы бір саланы техника мойнына артатыны қандай жақсы болған. Жүзім комбайны бір сағаттың ішінде 300 адамның ісін атқарады екен.

Ауыл шаруашылығының да қадамы қарышты. Бүкіл Болгария шетелге шығаратын помидордың 40 процентін осы округ береді екен. Егіс танаптарының орналасуы да көңіл аударарлық. Алма багы, жүзімдік, сосын оның танабы. Осындай үш бөліктен тұратын алқаптың әрқайсысы 40 километрге дейін созылады. Басқа округтардағы сияқты мұнда да аграрлық - өнеркәсіптік комплекстер. Жерді өндеуден бастап, өнімді тұтынушының аузына тигізгенге дейінгі істің бәрін осы комплекстер атқарады. Яғни олар барлық процесті өздері атқарады, бір процестің бір процесті бөгемеуіне мүдделі.

Дәнді дақылдардың өнімді сорттарын шығару жөнінде едәуір жұмыстар жүргізілуде екен. 40 мың гектар жүгерінің әр гектарынан 70 центнерден дән алуға жету — үлкен ізденістің нәтижесі. Соңғы екі жылда балдай сорттарын ың 70 проценті жаңартылған. Соның арқасы болса керек, округ бойынша бұл дақылдан орта есеппен 37 центнерден өнім алуға қол жеткен.

Аса бір ден қоярлық жағдай қанша өнім алуға болатынын күні болжау жолындағы ізденістер. Қазір ауыл шаруашылығы өнімінің көп түрінен қателеспей болжау айта алуға жеттік дейді. Г.Петков жолдас. — Әрине, бұл оңай шаруа емес, көп жайды ескеруді, көп мәселені жетік білуді талап етеді. Дәйекті, жүйелі зерттеу жұмысы керек. Теория мен практиканың тығыз байланысы, бірін-бірі толықтыруы қажет. Және бұл іске ғалымдар ғана емес, аграрлы - өнеркәсіп комплекстерінің барлық еңбеккерлері қатыстырылуға тиіс. Қысқасы ғалым диқан, дихан ғалым болу керек. Ауыл шаруашылығының болашағы мәселені тек осылайша қоюды талап етті.

Өзіміз тоқтаған «Тримонциум» қонақ үйіне келгенде қараңғы түсіп, қала электр нұрына бөленген еді. Мынау қонақ үй ойымызды тағы бір басқа мәселеге бөлді. Бұл да «Балкантурист» елдегі бүкіл туризм ісін колға алған аса беделді мекемеге ұқсайды. Барлық қалада осы мекеменің әдемі қонақ үйлері, жайлы автобустары, қоғамдық тамақтану орындары көңілдендіретін ансамбльдері бар.

— Туризмнің бізде дамығаны соншама, әрбір болгар жыл сайын шетелден бір-бір қонақ қабылдайды, — дейді мұндағылар қалжыңдап. Сонда елге жылына 8 миллионнан астам адам келетін бағаны ғой. Жолаушыға жайлы жататын орын болса, жол қиындығын көрмесе, мезгілінде тамақ ішіп, көңілді дем алса — одан артық не керек. Осы мәселенің бәрі жақсы ойластырылған. Жаңағы «Балкантуристің» қызметі сол.

Мемлекеттің бұл мәселеге бөлекше мән беретіні де айқын көрініп тұр. Арнайы шешіммен кейбір қалалардың ескі кварталдары, бүкіл мекен музей - қорық деп жарияланып, қамқорлыққа алынған. Олар — ескі Пловдив, Велико-Тырнов, Копрившица, Мелник, Несебыр, Котел, Жеревна, Арбанаси, Боженцы. Мемлекет бұл мекендерді сақтауға және жаңғыртуға едәуір қаржы бөлген.

Ертемен Плодивтен Софияға аттанбақпыз. Алғашқыда ұзақтау көрінген 10 күн көзді ашып-жұмғанша өте шықты. Батысынан бастап солтүстікке, одан шығысқа — теңізге дейін барып, сосын оңтүстігінен бір-ақ шықтық. Яғни елді көктей отырып, көп әсер алдық. Жол жазба сол әсердің 60 процентін алса — онда өз міндетін орындағаны.

Ең басты әсер — фашистік езгіден азат болысымен аз уақыт ішінде жаңа өмір орнатып кемелденген, қоғам құруды құлшына жүзеге асырып жатқан туысқан елді көрдік.

Алматыда болған Болгар-Совет достығының митингісінде Тодор Живков былай деген еді.

«... Болгария Халық Республикасы отыз жылдан аз ғана астам уақыт ішінде өз келбетін түбегейлі өзгертті. Үмітсіз артта қалып, Европада ең соңғы орындардың біріне ғана ие болған, болгардың сатқын буржуазиясының кесірінен үшінші ұлттық апаттың шегіне тақап қалған Болгария қазіргі кезде осы заманғы өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы, бай мәдениеті бар гүлденген социалистік семьяның тең праволы құрметті мүшесіне айналды. Ал оның мұншама самғауына жағдай туғызған шарттардың бірі — біздің Совет Одағымен, совет халқымен барған сайын тығыз және жан - жақты жақындасуды көздеген айнымас бағытымыз».

Бүкіл сапарымызда осы сөздің ақиқаттығына, айнымас достықтың құдіретіне көзіміз жетті. Он күн. Болгар жеріндегі жаңа өмірдің, жарқын болашаққа деген сенімнің куәсі болған он күн сөйтіп өте шықты. Бауырлас елдің батыл қадамына, ақ ниет, қонақ жай адамына жүрек сөйтіп қуанып қайтты. Дос еліндегі кіршіксіз достық ықыласты көрдік.

***

Иә, ыстық күнде автобуста Андрейді ойда-жоқта кездестірген Ғани мен Василий бұл өзгерістерді көрмеген де болар-ау. Олардың есінде қалғаны атақты «Т-34» танктерінің болгар жерінде жанғаны, Андрейдің бұларды шығарып, өзінің танк ішінде қалғаны. Қан көйлек достың оқыс табылғаны, оны Ғани мен Василийге қайта туғандай етіп отыр-ау. «Сендер қан төккен, сендер бір - біріңнен айырылған Болгар жері бүгін осындай, оған куә мына менің күнделігім» деп айтсам ба екен. Қайдан табам? Сол қаһармандардан неге қара үзіп қалдым, неге таныспадым? Жеңіс күнінің алдындағы аздаған еркелігін көтере алмағанның ішінде менің де болғаным ба? Жоқ, оларды төбеге көтеру керек. «Есінде ме, есінде ме» деп қана сөйлеседі.

— Есімізде, бәріміздің есімізде! Сендер де «Т-34» танктерінің де болгар достарының есінде.

Оған менің ешбір шүбәм жоқ. Өмірдегі іздер кейде осылай да жазылады.

Ал мына күнделіктегі сырлар ше?

---