Ұлттық код

Ұлттық код – ең алдымен, тілде, сосын дәстүріміз бен салтымызды, мінезімізді айқындайтын ділде, ұлттық мәдениетте. Қазақ баласының тағылымы мол тарихында мәдени-рухани болмысы ізгілікпен әдіптеліп, қарапайымдылықпен шыңдалып, парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда ізгілік, адалдық, перзенттік инабаттылық, адамгершілік, парыз, этикет, ақыл-парасаттылық кеңінен өрістеген, молынан қамтылған.Қазақтың ұлттық кодында әділдік тұжырымдамасы ежелгі дәуірден бастап жинақталып, туыстығы жоқ үлкенге деген сыйластық болып танылған. Сыйластық пен ізгілік, ізеттілік пен имандылық қазір енді этикетке айналған тұста, осы ұлттық кодты дамыта отырып, рухани мәдениетімізді жаңғыртуымыз қажет. Ұлттық кодымызда ұят категориясы бар. Бесіктен белі шықпаған баладан бастап, ұят боладыны айтып өсірген ата-ана баласын жақсылық пен жауыздықтың бөлінетінін айтып, мінезін қалыптастырады. Жауыздықпен күрес пен жақсылықты дәріптеу коды қазіргі мораль мен өнегелік категориясын дамыта түседі.

I. Мәдени кодтың белгілері.

Мәдениеттануда мәдени код ұғымы әлемнің мәдени бейнесін түсінудің кілті ретінде қолданылады.Мәдени код мәдени құбылыстардың терең мағынасын ашуға көмектеседі (мағыналар, белгілер, белгілер, нормалар, мәтіндер, ырымдар және т.б.).Код таңба мен мағына арасындағы байланысты қамтамасыз етеді, номинациялар (белгілеулер) әлемін мағыналар әлеміне аударуға көмектеседі, яғни. осы немесе басқа мәдени құбылыстар нені білдіретінін түсінуге көмектеседі.

Кодексіз мәдени мәтін жабық болып шығады, оның мағынасы мен мағынасын ашу мүмкін емес. Егер мұндай код болса, онда мәтін ашық болады, оны «оқуға» болады. Әр мәдени мәтінді қандай код қолданылатынына қарай әр түрлі оқуға болады. Кодтың өзі даму процесінде де өзгертілуі мүмкін (оңайлатылған, күрделене түскен, белгілер жүйесін өзгерткен және т.б.).

Мәдени кодтың белгілері бұл жағдайда мәдениет коды міндетті түрде сипатталуы керек:

o өзін-өзі қамтамасыз ету;

o ашықтық;

o жан-жақтылық.

К. Рaпaй  «Мәдeни кoд. Бiз қaлaй өмiр сүрeмiз, нe жәнe нeгe сaтып aлaмыз?»  aтты кiтaбында « мәдeни кoд – бұл мaшинa бoлсa дa, тaмaқ, қaтынaс бoлсa дa, тiптi мәдeниeт кoнтeкстiндe бiз тәрбиeлeнгeн eл бoлсa дa, «бұл құбылыс нeмeсe бaсқa зaттaрдың тылсым oйы», – дeп түсiндiрeдi.  В.И. Даль сөздігінде «код» – құпия, құпия жазба, жұмбақ ретінде қарастырса,  A.Кoнчaлoвский,  A. Ayзaнның сұхбаттарында мәдeни  кoд тұжырымдaмaсындa eкi тeoриялық жәнe тәжiрибeлiк мaңызды сәт ұсынылғaн: бiрiншiдeн, oсы нeмeсe бaсқa eлдeгi ұлттың мaңызы бaр әлeyмeттiк, экoнoмикaлық жәнe сaяси үрдiстeргe мәдeниeттiң әсeр eтyiн aнықтay, aл eкiншiдeн – мәдeни кoдтың өзгeрмeyiнiң нәтижeсi рeтiндe  ұлттық мәдeниeттiң тұтaстығын сақтау болып саналатындығы айтылады.

Мәдениет тілі жалпы мағынасында – белгілер, формалар, рәміздер мен мәтіндер дегенді білдіреді, бұл өз кезегінде, қоғамаралық коммуникативтік қатынастарды реттеуші және мәдениет кеңістігінде бағдарлаушы қызметін атқарады.  Мәдениет тілі – шынайы болмысты түсінуде әмбебап қызмет атқарады, оның негізінде жаңадан немесе қалыптасып қойған түбірлі ойлар, түсініктемелер мен образдар, өзге де мағына тасымалын атқаратын сана конструкциялары жатады. Мәдениет қалыптасқан локальды ерекшеліктерге сай өзара ақпарат алмасуға байланысты коммуникация жүйесінсіз өмір сүре алмайды, яғни, жергілікті дәстүрге сай ақпарат алмасу сол мәдениетті түзуші функциясын атқарады. Мысал ретінде, ақпараттық жүйе қазіргі даму деңгейіне жетпеген кездегі ақпарат сипаты мен сапасына назар аударсақ, оның аса құнды материал екенін байқаймыз, сәйкесінше, белгілі бір «ақпарат құндылығы» болды, «ақпарат дефициті» санада қалтықсыз сенуші қасиеттерін туғызады. Тіпті осы орайда, Юваль Ной Харраридің адамзаттың «қысқаша» тарихындағы «тарих» феноменінің негізі түсінікті болады. 

Ақпараттық вакуум уақытында кез-келген тарихи оқиға мен тұлғалар жоғары шындық, тіпті ақиқат деңгейіне көтеріледі (дін, қоғамдық және экономикалық жүйе, соғыстар). Фрэнсис Фукуяманың «ақпараттық» толқыны келіп жеткен уақытта ақпарат өз сипатын өзгертіп, тек прагматикалық қызмет атқаруда (әлеуметтік желілер, жарнамалар мен саяси PR). Белгілі бір ақпарат таралуы  деңгейі тар уақытта «сакральды» деңгейге жеткен. Сәйкесінше, таралу масштабына сәйкес ақпарат өз құндылығын төмендетіп алғаны түсінікті жағдай. Егер ақпаратты мәдениеттің бөлігі деп қарастырсақ, ақпараттық вакуум уақытында «қаңсық таңсыққа» айналады, дәл сол жағдай мәдениетте де орын алады, қазіргі қазақстандық мәдениетте осы процесстің алғашқы жарқыншақтары қылаң беруде. 

Қалыптасқан тәжірибе мәдениетте белгілік жүйелер аккумуляциясы трансляция және жалғасу қызметін атқарады. Белгілік жүйелер мен тіл өз бетімен тәуелсіз қалыптаспайды. Заманауи мәдениеттану ғылымында тіл және код мәселесі пәнаралық сипатта. Оны талдаудан өткізу барысы логика, философия, антрпология, феноменология ғылымдарына мәдениеттану арқа сүйейді. 

Мәдени код – әлемді тануға байланысты көзқарастарды тасымалдап сақтап және дамытатын жүйе, сондай-ақ осы уақыттағы қасиеттер мен мүмкіндіктердің нақты мәдени кеңістікке сай көрінісі. Код дегеніміз ақпарат таңбаларының жиынтығы және белгілі бір ережелер жүйесі, олардың көмегімен ақпаратты беруге, өңдеуге мүмкіндік бар. «Код» термині ежелден есептеу, коммуникация, кибернетика, математика және генетика ғылымдарында қолданылып келеді. Кодтау арқылы жасанды тілдер құру, машиналық аударма, мәтіндерді кілттеу және оларды ашу мүмкіндігі беріледі. Мәдениет теориясында мәдени мәтіндердің мазмұны мен түсіну жоспары бірінші кезекке қойылады, сондықтан мәдени код ұғымы өте өзекті болып отыр . Мәдени кодтың қажеттілігі сигналдар әлемінен мағыналық әлемге өту кезінде туындайды. Сигналдар әлемі дегеніміз – ақпараттармен есептелетін дискретті бірліктер әлемі, ал мағыналар әлемі – адамды белгілі мәдениеттің идеяларымен, бейнелерімен және құндылықтарымен байланыстыратын мағыналы формалар әлемі. Басқаша айтқанда, код дегеніміз модель, нақты ережелер мен ақпараттық сериялар құрудың белгіленген қағидаттары, нақты хабарламалардың жүйелілігі. Барлық кодтарды бір-бірімен қарапайым код негізінде салыстыруға болады. Мәселен, хабарлама, мәдени мәтін пайдаланылатын кодқа байланысты әр түрлі оқылымдарға ашық болуы мүмкін. Код мәдениеттің семантикалық деңгейіне енуге мүмкіндік береді, ал кодты білместен, мәдени мәтін жабық болады, түсіндірілмейді әрі қабылданбайды. Адам белгілер жүйесін көре алады, бірақ мағыналар мен мағыналар жүйесін түсіну арқылы ғана игереді. Мәдени код мынадай сипаттамаларға ие болуы керек: адам мәдениетін өндіру, тасымалдау және сақтау үшін өзін-өзі қамтамасыз ету, өзгеру (мобильділік)және ашықтық, сондай-ақ, уақыт талабына сай әмбебаптылық функциясы аса мағызды. Мәдениет түрлерінің жіктелуіне сәйкес: мәдениеттің кодтары, жазба мәдениеттердің кодтары, экрандық мәдениеттердің кодтары.

 Мәдени код туралы түсінік

Қазіргі кездегі күрес таптар, ұлттар немесе діндер арасында емес, мәдениет пен надандық арасында жүреді. Мәдени код - халықтарға ата-бабаларынан қалған ерекше мәдени ерекшеліктер; бұл мәдениетті анықтауға мүмкіндік беретін қандай да бір түрде кодталған ақпарат. Бұл айтылғандар немесе анық түсінілгендер емес, түсінуден жасырын, бірақ іс-әрекетте көрінеді.

Ұлттың мәдени коды оның мінез-құлық реакцияларын түсінуге көмектеседі, халықтық психологияны анықтайды.

Мәдениет - бұл халықтың өмірі, оның жаны, оның ойы мен жүрегі, оның өткені, бүгіні және болашағы. Кез-келген ұлттық мәдениет ұлт принципіне негізделген.

В.И. Далия сөздігі «код - құпия, құпия жазу, жұмбақ, құпия, шифр» дейді. Америкалық психоаналитик Клотер Рапаилл өзінің «Мәдени кодекс» атты кітабында: «Мәдени код дегеніміз - мәдени санасыздық. Бұл біздің ойымыздағы кез-келген тұжырымдамамен байланысты бейнелердің жиынтығын анықтайды. Бұл біздің айтқанымыз немесе нақты жүзеге асыратынымыз емес, тіпті өз түсінігімізден жасырылған, бірақ іс-әрекетімізден көрінеді.Түрлі мәдениеттегі бейнелердің мәні сәйкес келмейді.

Планетадағы кез-келген адамдар, ең алдымен, өз елінің тұрғыны болып табылады және олардың ойлары мен эмоциялары олар өмір сүретін елдің мәдениетінің тарихымен боялған. Мәдени кодты зерттеу тұлғаның қалыптасуына үлкен әсер ететін біртұтас ұлттық жүйе ретінде ата-бабаларымыздың мәдени мұрасы арқылы жеке тұлғаның да, жалпы ұлттың да мәнін түсінудің негізгі кілттерінің бірі болып қала береді және кез-келген қоғамдастықтың қызметіне басшылық жасайды.

Неміс әлеуметтанушысы М.Вебер мәдениет туралы заманауи тарихи-типологиялық идеялардың бастауында тұр. Ол мәдениеттің идеалды типтері деп аталатын теорияны ұсынды, олар мәдениет тарихында нақты баламалары жоқ дерексіз модельдер. Вебер мәдениеттің үш идеалды түрін анықтады: рационалды, дәстүрлі және харизматикалық. Рационалды тип биліктің емес, заңға бағынуымен сипатталатын мемлекеттің құқықтық типіне сәйкес келеді.

Дәстүрлі тип салт-дәстүрлердің қасиеттілігіне негізделген. Оған патриархалдық қауымдастық сәйкес келеді. Үшінші тип харизмаға байланысты - адамдарға шабыттандыруға және оларды алып жүруге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның белгілі бір қасиеттері. Вебердің айтуынша, әлемдік діндердің негізін қалаушылар (Будда, Иса, Мұхаммед), ұлы қолбасшылар, көрнекті саясаткерлер харизмаға ие. Мәдениеттерді әртүрлі типтерге бөлу белгілі бір мәдени топқа тән анықтаушы, негізгі критерийлер негізінде жүреді.

Мәдениеттің өзін-өзі ұйымдастыру әдісі бойынша үш тарихи қалыптасқан ғаламдық мәдени типтер бар: алдын-ала жазылған, жазбаша және экрандық. Олардың әрқайсысының өзіне тән арнайы коды бар. Мәдениет коды - бұл белгілі бір мәдениетті білдіру тәсілі. Ол, біріншіден, әмбебаптылықпен сипатталады, яғни. оның кез-келген тарихи уақытта кез-келген мәдени типі бар, екіншіден, адамзат мәдениетінің қалыптасуы мен сақталуы үшін өзін өзі қамтамасыз етеді, үшіншіден, ол өзгеріп, серпін бере алады немесе жаңа мәдени кодтың пайда болуына себеп болады.

Орындаған: Ілесбек Аят Абубәкірұлы, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің мәдениеттану мамандығының 2 курс студенті

Өндірістік тәжірбие жетекшісі: Есболова Мөлдір Ауелтаевна

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: