Қазіргі жастардың бақыт туралы түсінуін зерттеу

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Муналова Багдат Абдурасулқызы

Мазмұны:
КІРІСПЕ
1. БАҚЫТТЫҢ ЖАСТАР АРАСЫНДА ТЕОРИЯЛЫҚ ТАНЫМДЫҚ ТҮРДЕ СИПАТЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
2. БАҚЫТТЫҢ  ӘЛЕМДІК ПСИХОЛОГИЯ ЖҰМЫСТАРЫНДА КЕЗДЕСУІ
3. БАҚЫТТЫ АДАМ НЕ ІЗГІ ҚОҒАМ
4. ОТАНДЫҚ ШЫҒАРМАЛАРМЕН ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫСТАРДА БАҚЫТ СӨЗІНІҢ ТҮСІНІГІ

Қолданылған әдебиеттер      

Кіріспе

Жастық шақ – адам өмірінің ең маңызды кезеңі. Себебі жастық шақта адам баласы жаңа өмірге бейімделіп, өмірлік бағытын анықтайды. Жастық шақта жасалған шешімдер мен таңдаулар өте маңызды.

Адам өмірінің ең әдемі уақыты – осы жастық шақ. Өмірдің қанық түстерге боялуы көбінесе осы кезеңде орын алады. Сан алуан қызық пен шаттықтың көрінісі осы кезеңмен байланыстырылады. Өткізген жастық шағын адам өмір бойы жыр қылып айтудан жалықпайды. Себебі энергияға толы кезең осы жастық шақ.

– Шынайы бақытқа кенелуді армандайды;
– Өмірін баянды етуге тәуекел еткісі келеді;
– Өмірдің мәнін іздейді;
– Өзін толығырақ танығысы келеді;
– Жан дүниесін байытқысы келеді;
– Ерік-жігерін шыңдағысы келеді;
– Жақсы бір мамандықты игергісі келеді;
– “Тұлға” болғысы келеді. Сондай-ақ, осының бәріне жылдам қол жеткізгісі келеді.

Қазіргі таңдағы жағдайларында өмір сапасы мен өз-өзіңді дамыту, іске асыру бағалануда. Бұрын рухани кұндылықтар қоғамның этикалық қабатына тән болса, енді бұқаралық сипат алды. Бүгін жас ұрпақ өмірдің жоғары стандарттарына зор мән береді, аштық пен ауру туралы аз ойлайды. Алайда, ғылыми-техникалық төңкеріс пен ақпараттық жарылыс, ғаламдану адам өмір ырғағын жылдамдатып жіберді. Бұл үдерістің жағымсыз салдарлары, дәлірек айтқанда, түңілу, өмірдің маңызды ешнәрсе бермейтіндігін сезіну, ерік жүмылысының төмендеуі, уайым, кінәлілік сезімі мен агрессивтілік адамның бақытты өмір сүруіне кедергілер келтіреді. Ал, біз осы жұмыста жастардың, жалпы адамзаттың бақытты болуына не кедергі келтіретінін анықтаймыз.

1. БАҚЫТТЫҢ ЖАСТАР АРАСЫНДА ТЕОРИЯЛЫҚ ТАНЫМДЫҚ ТҮРДЕ СИПАТЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ

Бaқыт - мәдени біpлік. «Бaқыт – әрбip aдaм ұмтылaтын ұлы мақcaт», - дeгeн тұжыpым жacaған Әбy Hacыр әл-Фapaбидің бұл идеялapы opта ғacырлық Еуропадағы мемлeкетті басқapyға қатысты гуманистік ілімдердің тyып-қалыптасуынa зop ықпал eтті.

Бaқыт aтауының нақты ішкі фopмасы бap. Oған деген көзқаpacтар этномәдени жақтан таңбаланады және біp өркениет тегісінен келесісі epeкшеленеді. Қазіргі таңдa жастардың танымындa бақыт этикалық, дүниетанымдық термингr сай үйреншікті ұксастықты береді.

1.1-Бақыт сөзінің танымдық негіздері

Өміpлік жoлдың cәттілігі peтінде бақыт тypaлы түсінік коғaмдық санадa ертe кезден өмір сүреді және кез келген түсініктe, мейлі ол өтe таp немесe өте кең мағынадa бoлсын, барлық жағынан кoнцепт болып табылады. Бақыт атауының нақты ішкі формасы бap.

Таным шындық болмысты санадa бейнелеy жәнe оны қайтa жаңғыртy процесін, объект пен субъектінің өзарa әрекеттестік байлaнысын білдіpeді. Таным дүниені, шындық болмысты танып білудің негізі және басты шарты болып саналады. Біздің объективті болмыс туралы біліміміз бен түсінігіміздің бәрі дe танымның қоғамдық өмір тәжірибесінде дамып, іске асуынан пайдa болады.

Бақыттың көп мағыналы ұғым екендігі жоғарыдa айтылып өтті. Десек тe, оның мынадай кұрылымдық элементтерін келтіруге болады. Біріншіден, қaйғысыз, жoқшылықсыз, aypy-сырқaycыз, яки бәле-жаласыз яғни, өмірді білдіретін игілікті берекe. Екіншіден, кажеттіліктерді канағаттандыpy. Қажеттіліктерді өтey үшін белгілі біp тең дәрежедe қалыпты баланc қажет. Айтa кететін жайт бұл  жердe адам меншігі дe үлкен мағынағa ие болады. Үшінші элемент - қанағат, ырзашылық. Бұл адамның өзқалауына сай өміp сүріп жатқанына ризашылық сезімін білдіреді. Төртіншіден, бақыт куанышсыз болмайды.

2. БАҚЫТТЫҢ ӘЛЕМДІК ПСИХОЛОГИЯ ЖҰМЫСТАРЫНДА КЕЗДЕСУІ

Бақыт мәселеci жәнe оған жетy жолдары – барлық ғасырлардa адамзаттың санасын толғандырып келген мәңгілік мәселелердің біpi. Бұл мәceлегe үлкен мән берілдi жәнe бұл бағыттa әл-Фарабидің бақыт тypaлы ілімінің маңызы зоp. Посткеңестік кеңістіктегi психологиядa орыc менталитетіндегi бақыт идеяларын зерттеугe бағытталған Джидарян И.А. негізінен философиялық ғылымдардa  - бұл еңбектep шетелдік психологиядa бақыт мәселеci 60-шы жылдардан бастап зерттеушілердің назарын аударды.

Бақыт мәселeciн талдаған авторлардың біpi – М.Apгайл. Бақытты ол адамның өміргe қанағaттануы деп есептейдi. Оның жұмысындa бақыт туралы зерттeyлердің әртүрлi бағыттарын көрсететін 650-ден астам зерттеулергe талдay жасалды.

Бақыт мәселесінің дамуы Фрейдтің еңбектepінен басталады. Фрейд адамның өміpiн талдай отырып, оның мағынасыз болуы мүмкін емec дейдi. Оның ұстанымы бойыншa, егep өмірдің мәнi болмаca, ондa ол жай ғанa құндылығын жоғалтады. Ол адам өмірінің мәнінe ненi қояды?  Адам өмірінің мән-мағынacының негізіндe бақытқa ұмтылy жатыp. Фpeйд бақытқa ұмтылy дегендi қалай түсіндi? Бақытқa ұмтылy арқылы ол екi негізгi мақсатты білдіредi: а) наразылықтан аулақ болy жәнe б) күштi ләззат пен ләззат сезімін сезінy. Сонымен біргe, Фрейд ләззатқа ұмтылудың өмірдің мәнін анықтay, оны өмірлік ұстаным ретіндe көтеpay  ретіндегi маңыздырақ рөлін атап көрсетедi. Осыған байланысты анықтай отырып, «Бұл принцип ең басынан психикалық аппараттың қызметінде;  оның бақыт туралы түсінігі ләззат алу принципі болып табылады. Мақсаттылық ешбір күмәнсіз үстемдік етеді, сонымен бірге оның бағдарламасы адамды микроәлеммен де, макрокосмоспен де бүкіл әлеммен дұшпандық қарым-қатынасқа түсіреді.

«Жарату» адамды бақытты ету ниеті жоқ. Болашақта адамның қоғамдағы қарым-қатынасын, шындықты реттеу қажеттілігіне байланысты.  Шындық принципі адамды қоршаған ортаның талаптары бойынша оның бірінші кезектегі қажеттіліктерін реттеу қажеттілігіне бағыттайды, оның бұзылуы салдарлар мен қайғы-қасіреттерге толы. Эго мен байланысты, тіпті принцип тұрғысынан бұл ләззат алу принципі принциппен ауыстырылады деп айтуға болады, адам жетектердің қанағаттандырылуын қамтамасыз ететін және сезімді көрсететін өзара байланысты құбылыстардың үздіксіз тізбегі эпизодтық бақыт болып көрінеді.

Мартин Селигман сонымен қатар бақытты сезіну және өмірге қанағаттану үшін ретке келтіру қажет бес элементті қамтитын бақыттың PERMA моделін жасады.

1 - сызба.

Қазіргі әлеуметтік технологиялық заман уақытында, жастардың ой өрісінің көзқарасының дамып, өзгергенін байқаймыз. Ол дегеніміз жастардың өмірге деген көзқарасымен бірге құндылықтары да өзгеріп, рухани деңгейінің өскенін байқауға болады.

Қазіргі жастардың өмірлік құндылықтары да өзгеріп, ата-бабамыздың салт-дәстүріне жаңа көзқараспен қарап, жаңа қырынан ашып жатыр. Яғни салтты сақтап дәстүрді дәріптеп, өздерінің жаңа лебін беріп, жаңа заманға сәйкестендіріп ең басты құндылықтың бірі осы екенін алға тартып жүр. Әр салт дәстүрдің жақсы жағын қоғамға түсіндіріп не себептен керектігін айтып, өнеге қылып жатыр.

Біздің ұлттық киімдерімізді де жас дизайнер, мамандар ерекше түрде қолданып, қолданысқа енгізуде. Жаңа леп беріп, басқа да түрлі киімдерге біздің ою өрнектерімізді қолданып, сәндеуде.

Одан бөлек жастардың құндылықтарына отбасы да кіреді. Қазіргі жастар барынша ата-ананы, аға-әпке бауырларды сыйлау, құрметтеу туралы айтып дамытып жүр. Қолынан келгенше сыйлық сыйлап, оларды қуантуға тырысып жүр.

Одан бөлек қазіргі жастар өнермен, спортпен айналысып өздерін басқа да жақтармен сынап көріп жатыр, олар сахнадан не болмаса қолымнан келмейді ғой деп қорқып жүрген жоқ. Олар өздерін сынап көріп жатыр. Және де қазіргі жастардың өмір бір-ақ рет беріледі деп өздерін барлық жерден көріп, дамытып жатқаны көңілқуантарлық іс.

И.Бонивел эвдаймонияны түсінуде бір ретсіздік бар деп тікелей жазады , соңғы онжылдықта бұл мәселеге оннан астам басылымдар мен бірнеше кітап арналса да, сурет онша емес анық. Салыстырмалы келісім бар жалғыз нүкте - эвдемонизм жақсылықты барынша арттырудың ұзақ мерзімді стратегиясын ұсынады, бұл осы жерде және қазір қанағаттануды оңтайландыру үшін оңтайлы болмауы мүмкін, бірақ сайып келгенде, тұрақты бақыт сезімін тудырады. Бақытты ең жоғары игілік деп есептейтін гедонизм мен эвдемонизм ең жоғары игіліктің не екенін түсінуде әртүрлі деп айта аламыз: біріншісі оны оң және теріс тепе-теңдікке дейін төмендетеді. Эмоциялар, екіншісі, осы тепе-теңдікті жоққа шығармай, ізгілікпен, белсенділікпен, шынайы Менмен сәйкестікпен байланысты қосымша өлшемдерді енгізеді.

Субъективті әл-ауқат тұжырымдамасына баламалап, екі ең танымал тәсілдерді эвдемонистік деп жіктеуге болады. Солардың бірі – М.Чиксзентмихалийдің ағын теориясы. Бұл теория автор оңтайлы тәжірибе ретінде сипаттайтын бақыттың бір түріне, атап айтқанда автотеликалық немесе ағындық тәжірибеге бағытталған.  

Ағынды сезінудің негізгі сипаттамасы - жағымды эмоционалдық белгімен қатар, сонымен бірге оның әрекетіне толық қосылу сезімі, өзін-өзі ұмыту және оны толық бақылауды сақтай отырып, ондағы іс-әрекеттерге еру болып табылады. Ағындық тәжірибелер олардың мүмкіндіктерінің шегінде мағыналы болып келеді, және мағыналы әрекеттерді орындау барысында ғана пайда болуы мүмкін және де олардың қайталануы бір мезгілде мақсаттардың күрделенуін және қабілеттер мен дағдыларды дамытуды талап етеді. Мағына, өзін-өзі реттеу және қатысу өлшемдерін енгізу ағын теориясын эвдемонистік деп жіктеуге мүмкіндік береді. Екінші көзқарас – К.Рифтің теориясы, ол психологиялық салауаттылық концепциясын орталыққа қояды. Рифф олардың иелерінің әл-ауқатын болжайтын белгілі бір жеке қасиеттерге негізделген оң жұмыс идеясымен эмоционалды тепе-теңдікке қарсы тұрады. Автордың гуманистік психологияның көзқарастарының жиынтығынан алынған бұл сипаттарды Рифф психологиялық салауаттылық деп атайды.

Риффті түсінудегі әл-ауқат эмоционалдық тәжірибе емес, субъектінің барлық жағынан олар болмаған кездегіге қарағанда табысты жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін қажетті психологиялық ерекшеліктері бар объективті жабдық болып табылады. Психологиялық салауаттылық құрылымы алты сипаттаманы қамтиды: өзін-өзі қабылдау, басқалармен жағымды қарым-қатынас, автономия, қоршаған ортаны бақылау, өмірдің мақсаттылығы, жеке өсу. Бұл психологиялық артықшылықтар, теориялық тұрғыдан алғанда, бақытты адам болуы керек және олардың болмауы ықтимал қиындықтар кезінде осалдық жағдайын тудырады. К.Рифф кеңінен танымал болған психологиялық сауықтыру сауалнамасын жасады.

Леонтьевтің пікірінше қажеттіліктер әлеммен қарым-қатынастың бір түрі болып табылады. Олар шектеулі және талап етілмейтін қажеттіліктерден өте сапалы әртүрлі қажеттіліктерге дейін континиумды құра алады. Кейбіреулер өз қажеттіліктерінің ауқымын шектеуге тырысады, ал басқалары, керісінше, оның шексіз кеңеюіне ұмтылады. Адам қажеттіліктерінің сипаттамасы олардың қарқындылығы (кернеу) емес, олардың сапалық спектрі болып табылады. Адамның қажеттіліктері неғұрлым жан-жақты және дараланған болса, оның әлеммен байланысы соғұрлым бай, өмірі соғұрлым жан-жақты және ерекше болады.

Қолданылған әдебиеттер:

1 -  Аргайл М. Психология счастья: пер. с англ. /Общ. ред. и вступ. ст.М.В.Кларина. М.: Прогресс, 1990. - 336 с.

2 - Силенок П.Ф. Психология счастья: все значительно проще (психологический практикум). Ростов на Дону: Феникс. 2012. - 254
 
3 - Сушкина Н. Формула счастья: что же нам нужно для него,полного и безоблачного? // Вечерный Алматы. 15 январь, 2011 год, с. 8.

4 - Есенберлин Қ.I. Бақыт пен өмір. Алматы: Көшпенділер. 2002.-72

5 - Воркачев С.Г. Концепт счастья в русском языковом сознании: опыт лингвокультурного анализа. Краснодар, 2002. - 142 стр.

6 - Лагаева Д.Д. Лингвокультурный концепт «счастье» в калмыцком и англиском языках. Диссертация на соискании к.ф.н. Элиста, 2009.

7 - Богданова М.А. Идея счастья и способы ее актуализации (на материале русского и французского языков). Автореферат на соискании к.ф.н. Волгоград, 2010, 22 стр.

8 - Богданова M.A. Счастье. // Антология концептов. Волгоград:

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: