Герольд Бельгер және публицистика

Проза жазушысы, аудармашы, публицист, эссеист, әдебиеттанушы және әдебиеттанушы Герольд Бельгердің өзіндік шығармашылығының қырларын ашып, адамдардың өзара түсінушілігін, толеранттылық пен мәдениеттердің енуін күшейтеді.

"Проза жазушы, аудармашы, публицист, эссеист, әдебиеттанушы  Герольд Бельгердің шығармашылығы әлемдік әдеби үдерістер контексінде дамып, неміс, орыс және қазақ әдебиеттерінің дәстүрлерін көркемдік тұрғыдан қайта жаңғыртты. Шығыс (азиялық) және батыс (еуропалық) мәдени дәстүрлерін біріктіруге мүмкіндік беретін жазушының Еуразиялық дүниетанымымен көп нәрсе байланысты. Оның  орыс тіліндегі шығармашылығы неміс және қазақ тілдері сияқты да Еуразияның әлеуметтік-мәдени кеңістігінде ерекше рөл атқарады. Г. Бельгердің шығармашылық жолының көп бөлігінде әдеби шығармашылықтың үш түрі (аударма қызметі, проза және публицистика) қатар өмір сүрді. Дыбыстың ауқымдылығын қамти алуы мен өзіндік композициясын «Тихие беседы на шумных перекрёстках», «Казахское слово»  және т.б. сипаттайды.

Неміс мәдениетінің халықаралық одағы шығарған "Der misstrauischen sonne entgegen..." неміс әдебиетінің антологиясын ашатын осы жолдардың авторы Г.К. Бельгердің жұмысы туралы эссе осылай басталады (Мәскеу, 2013). Эсседе г. Бельгердің әдеби қызметінің негізгі бағыттары қысқаша сипатталған. Г.Бельгер көркем аударма мәселелеріне әрқашан ерекше мән беретіні атап өтілді. Ол М.Әуезов, Б. Майлин, Ғ. Мүсірепов, х. Есенжанов, А. Нұрпейісов, Ә. Кекілбаев, Д. Досжанов прозаларын және ХХ ғасырдың екінші жартысындағы неміс жазушыларының – а. Реймген, Э. Кончак, Н. Ваккер, в. Гейнц және т. б. жиырмадан астам шығармаларын орыс тіліне аударған. көркем аударма мәселелері бойынша ("Гете мен Абай", "Үш ішекті сарындар", "Ілияс Жансүгіровтың аудармалары туралы этюдтер", "След слова", "Лики слова", "Аударма ісі", "Қазақ сөзі", "Записки старого толмача" және т.б.). Сонымен бірге, ол өсіп, орта мектепті бітірген қазақ ауылының тағдырына алаңдаушылық- Герольдтың эпикалық әңгімелеріне тән қасиет. Үйдегі, ауылдағы келіспеушілік-бірқатар шығармалардың басты тақырыбы мен проблематикасы болды.

Оның прозасы қысқа роман формаларынан егжей – тегжейлі баяндауға, өмірлік фактіден тағдыр тарихына дейін дамиды. Өмірбаяндық бастама жазушының бүкіл шығармашылығына енеді. Адамгершілік жады идеясы, әрбір жеке тұлғаның бүкіл халықтың тағдырына қатысы - «Дом скитальца», «Туюк су», "Разлад", "Зов"романдарында жетекші идея болып табылады. Дом скитальца - оның жадында қалған оқиға. Отан, естеліктер, үй, жолдар туралы ұғымдар оның бай және алуан түрлі мұрасы болып табылады.

Тарихи есте сақтау тұжырымдамасы "Туюк су" романының мотиві сияқты шешуші болып табылады: «Люди – песчинки, перекати-поле. Куда его ветер погонит – лишь Аллах знает». "Скитальц үйі" және "Туюк су" романдарында шығармашылықтың негізгі тақырыптары біріктірілген. Бұл көп қырлы шығармалар біріктірілген, тармақталған сюжеттік желілері бар, үйлесімді құрамы бар, бұрын жасалған тақырыптарды өзіндік қорытындылап, оларды көркемдік жалпылаудың жаңа деңгейге көтерілуі.

Олар халық тарихының барлық қабаттарын көрсетеді: репрессия, соғыс, еңбек армиясы, соғыстан кейінгі уақыт және қазіргі шындық.
 Г.Бельгердің "Тұйық су" романында көптеген өзекті мәселелер қозғалады. Кейбір мәселенің әлі күнге дейін шешімі табылмаған. Бұл мәселелерге алғашқылардың бірі болып назар аударуынан  жазушының көрегендігі көрінеді. Сонымен, ол кім, романның басты кейіпкері-бұрынғы арнайы қоныс аударушы, кеш оралған: "Отаны жоқ адам ба? Қиын тағдырды бастан ешкен кезбе ме? Жердің бір бұрышында оның жанына жұбаныш бере алатын  жер бар ма?

Оның бай шығармашылық мұрасындағы ерекше жанр – әдеби сын жанры. Г. К. Бельгер өзіне сыйға тартқан немесе оқыған кітаптардың ешқайсысын назардан тыс қалдырмауға тырысқан. "Керуен" ғылыми-көпшілік және әдеби-көркем журналының беттерінде ғана жарық көрген М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтынан Г. Бельгердің тамаша рецензияларының тұтас сериясы жарық көрді. Баспагер, әдебиеттанушы, аудармашы, проза жазушысы Л.Кошуттың (Берлин, Германия) Г. Бельгердің "миниатюралар" кітабы туралы: "Сіздің Поволжье Республикасында бала кезінен бастап өзіңіз туралы және әкеңіз туралы әңгімелеріңіз адамды өзіне баурап алады. Сізден басқа кім тілді осыншама құлпырта алады. Орыс тілінде жазылып, қазақ және неміс сөздерімен қиылыстырылуының арқасында қайталанбас рухани-психикалық атмосфера пайда болады..

Бұл таңғажайып атмосфера кітаптар мен олардың авторлары туралы барлық миниатюраларда, шолуларда және Г.Бельгердің егжей-тегжейлі мақалаларында бар. Осыдан он жыл бұрын Г. Бельгердің әдеби портреттер мен эсселерді біріктіретін "Сөз ізі" кітабы жарық көрді. Кітаптың өзіндік ерекше құрамы бар. Оның алғы сөзін М.Симашко "Қазақстан баласы"деп ашады. Кітаптағы соңғы жарияланымдардың бірі-Г. Бельгердің "Дәуір ауасы" мақаласы (Морис Симашконы еске алу). Г.Бельгердің бүкіл шығармашылығының лейтмотиві ретінде М. Симашко "қазақ классикасының ондаған талантты және мұқият аударылған кітаптары мен жас жазушыларды" қоса алғанда, біртұтас еуразиялық мәдениеттің ортақ тамырларын зерттеуші ретінде анықтайды. Атақты ғалымдарды түзетуге мүмкіндік берген қазақ филологиясындағы терең зерттеулер, салыстырмалы тіл білімі мен әдебиеттану бойынша мақалалар, көркем аударма мәселелері бойынша көптеген жұмыстар, әдеби портреттер мен эсселер, публицистикалық баяндамалар – ол төрт онжылдық бойы айналысып келген орасан зор ғылыми және әдеби жұмыстың бір бөлігі ғана. Герольд Бельгер құрметті академиктерге баратын кез келді деп ойламаймын". Соңғы он жыл ішінде Г. Бельгердің кітаптары, зерттеулері, мақалалары, жазбаларының танымалдылығы бұрынғыдан да арта түсті. Бірінші он томдық "Таңдаулылар" аяқталды. Бірақ бұл көлемге көп нәрсе ене қоймады.

А.Нұрпейісов "ғасырлар мен қашықтықтар " алғы сөзіндегі этюд-эссе жанрын "поэтикалық" деп анықтайды. Г. Бельгер "сөздің әр түрлі тілді суретшілерінің рухани жақындығы, рухани туыстық тақырыбына ұзақ уақыт бойы ерекше тәуелділік беретінін баса айтады. Ұлы ақындардың шығармашылығында ол кейбір идеялардың, тақырыптар мен сюжеттердің үндеуін, айқын қарым-қатынас пен өзара әсерді ғана емес, сонымен бірге рухтың қасиетті қауымдастығын, адамгершілік бауырластықты, бірлікке мәңгілік және табиғи ұмтылысты білдіретін белгілі бір тамыр-формулалардың ортақтығын іздейді және табады".

Бұл тақырыпқа деген қызығушылық бастауын студенттік жылдардан алады. 1954 жылы Г.Бельгер Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтына түсті. "Менің үш тілділігіме түрколог-профессор Сәрсен Аманжолов бірден қызығушылық танытты, - деп еске алады Г.Бельгер. – Ол тілдерді өте терең зерттеуімен,  салғастырмалы тілінің грамматикасымен, оның көркемдігін сезініп, салмағы мен дыбыстардың ұйқасын сезіне білуімен қызықтарды  . Жиырма жастағы студенттің курстық жұмысының тақырыбы Лермонтов пен Абайдың аудармаларындағы Гете" Саяхатшының түнгі әні " болды, ол зерттеушінің шынайы қызығушылығын, өз халқының рухын білдіретін ақындардың мәнін  түсінуге деген ұмтылысын тудырды. Қырық жылдан кейін, қазақ классигінің туғанына 150 жыл толуына орай курс "Жер таңдағандар  " (Гете. Абай) кітабымен аяқталды. Ол жазушының Абай мен Гете шығармашылығына арналған барлық дерлік шығармалары енген "Әдеби-сын очерк-эссе". Олар он томдық "Таңдаулыларға" енгізілген.

"Гете және Абай" очерк-эссесінің лейтмотиві автордың мойындауы болып табылады: "біртүрлі, бірақ менің ойымша, мен Абайды сезінемін... менің ойымша, біреудің шығармашылығын сезіну-сөзсіз, түсінгеннен гөрі маңыздырақ... сезіну, яғни жүрек, жан арқылы қабылдау – өте қиын. Бұл махаббат сияқты, сыйлық сияқты: не ол бар, не жоқ". Г. Бельгер рухтың үйлесімділігі, поэзияны тұтас қабылдау, мюзиклдер туралы жазады, рухани жақындық пен данышпандардың бірлігінің жарқын, бейнелі, сенімді және дәлелді сиқырлы тізбегін іздейді. Ол ақындардың генезисін, кейбір ұқсастықтарды, сыртқы өмірбаянның айқын параллельдерін ашады. Поэзияның метрикасы мен строфикасын талдай отырып, строфика мен ырғақтың графикалық, құрылымдық жақындығын дәлелдейді. Екі магистралды жол қиылысында – "Гете мен Шығыс" және "Абай мен Батыс" ғылыми жаңалықтарды алдын ала болжап, "... Гете де, Абай да – белгілі бір уақыт шеңберімен шектелмейтін құбылыстар. Олар ешқашан өткен емес. Олар әрқашан ұрпақтарының замандастары. Бұл олардың ұлылығы мен өлместігі... екеуі де болашаққа құмар, және бұл олардың мәні мен ортақтығы".

Ақынның шығармашылығы мен мақсаты туралы көзқарастар үндеседі. Гете мен Абайдың пейзаждық, философиялық және махаббат лирикаларында ұқсастықтары көп. Г. Бельгер неміс және қазақ халықтарының рухани алыптарының дүниетанымының философиялық-эстетикалық үндестігін зерттейді, өйткені "бұл алыптар дүниесіне үңілетін адамды алаңдата алмайтын, әрбір жаңа буынға қол тигізе алмайтын поэтикалық және философиялық тұрғыдан айтуға сай болған..." Гете мен Абай – жер бетіндегі таңдаулылар. Адамгершілік руханиятының шоғырлануы.

Эссе-эссенің соңғы жолдарындағы әскери балалық шақ суреттері өте әсерлі жеткізілген. Есіл жағасындағы кішкентай ауылда болашақ прозашы-эссеист Абайдың "Қыс"өлеңін оқиды. Ал жанында анасы сіңілін ұйықтатып отырып "Далалық раушанды"әндетәп отырады. Гете өлеңі шамамен екі жүз жыл бұрын неміс халық әні болды. Абай мен Гете Г. Бельгердің өміріне енеді. 

Г. Бельгер Л.Н.Толстойдың "күнделіктері" мен Т. Маннның романдары туралы жазады. Қазіргі проза кітаптары мен қазақ және әлем әдебиетінің классиктері туралы - " Өмір-эпопея. Триптих", "Мүсірепов әлемі" және т.б. жазған.

М.Симашконың "төртінші Рим" атты соңғы кітабын Г. Бельгер Конфессионалды деп атайды. Қазақстанның орыс прозашысы "ассоциативтік ойлаудың ғажайып сыйына, тарихизм сезіміне ие болды және болмыстың бытыраңқы фактілері мен құбылыстарын кербез,  тіпті салыстыруға  және ұғынуға қисыңсыз, жасырылған мәнін байқауға, оның шығу тегін, тамырларын анықтауға, дамудың басты буындарын анықтауға және қазіргі заманның өткір, күтпеген жерден, айқын көрінуінен байқалатын оқиғалардың призмасы".

А.Сүлейменов, А. Дебольский, М. Симашко және көптеген ақындардың, жазушылардың, музыканттардың, ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің шығармашылығына қызығушылық таныту үшін Г. Белгердің жан толғанысы көркем сөз шеберлерінің өнерін зерттеуге кетеді. М. Симашконың мерейтойы жақындап келеді, оның "төртінші Рим"атты соңғы кітабының басылымы дайындалуда.

"Бұл суретшінің өзіндік әдеби өмірбаяны, – дейді Г.Бельгер, – мұнда конфессиялық проза да, өткір, өзекті журналистика да, саяси катаклизмдердің дана талдауы да, өмірге және серіктестерге деген сүйіспеншілік те, болашаққа деген алаңдаушылық және ерік-жігер деараласады. Автор дәуірдің ауасы деген тіркеске қол созды. Бұл дәуірдің ауасы оның соңғы аңызымен қаныққан,  жарқыраған... әдебиеттегі осы ерекше жазушының ізімен қаныққан. Ол рухтың қозғалыс заңдылықтары туралы тынымсыз ойлайтын".

Г.Бельгердің "Зов" романының басты кейіпкері әдебиеттің не екенін көрсетеді. Әрине, бұл ойлар бүкіл өмірін сөзге арнаған автордың көзқарастарын толықтай ашып көрсете алады. "Әдебиет-бұл жанның ауыруы, қоғамның ауыруы, бұл жазушы өз еркімен иығына алған адам бақытсыздықтарының коржыны. Бұл шешілмейтін мәселелердің түйіні. Сіз үнемі бұл  бақытсыздықтардың шешімін табуға, қолдарыңызбен бар мәселені сұйылтуға тырысасыз. Бұл адамның сана-cезімін ояту, оның ақыл-ойы мен жүрегін ояту, оны асыл, жанашыр ету үшін жасалатын нәтижесіз қадамдар. Жан, арман, махаббат, өмір, аспан нұры деген не? Мұның бәрі әдебиет".

Оның ұлы әдебиеті мен адамдардың өзара түсінушілігін, толеранттылық пен мәдениеттердің енуін нығайтатын көркем сөздері жарты ғасырдан астам уақыт бойы Герольд Бельгер нәзік проза жазушысы, құмар публицист, сезімтал аудармашы болып келеді. Оның жұмыстары қазіргі әлемдік әдеби процестегі ең жарқын құбылыстардың бірі.

Жетекші: Айнұр Қаршығаева      

Авторы: Белесбай Назерке

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: