Ташкент —қазақ руханиятының астанасы:ұлт баспасөзінің іздері

 Ташкент — Қазақ Руханиятының Астанасы: Ұлт Баспасөзінің Іздері

Тарихи тұрғыдан алғанда, ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы Ташкент қаласы қазақ халқы үшін тек әкімшілік орталық қана емес, ұлттық сана мен мәдениеттің қайнар көзі болды. Түркістан Республикасының астанасы ретінде бұл шаһар қазақ зиялыларын өзіне тартып, ұлттық баспасөзді дамытудың алтын бесігіне айналды. Сол кезеңде жарық көрген «Ақ жол» газеті, «Шолпан», «Сана» және «Кедей айнасы» журналдары – біздің рухани тарихымыздағы ерекше құбылыс. Бұл басылымдар тек ақпарат таратумен шектелмей, қазақ қоғамының ой-санасын қалыптастыруда айрықша рөл атқарды.

Осы басылымдардың ішінде, әрине, «Ақ жол» газетінің орны бөлек. Мемлекет және қоғам қайраткері Сұлтанбек Қожанов редакторлық еткен бұл басылым 1920-1926 жылдар аралығында жарық көріп, кейін 1927-1929 жылдары Шымкентте шығуын жалғастырды. «Ақ жол» — Қазақстанның қоғамдық-саяси ойының және мәдени-ағарту ісінің дамуына ықпал еткен басты газет. Оның 12 мың данаға дейін жеткен таралымы Түркістан мен Қазақ АКСР-інің аумағындағы оқырмандардың саяси және мәдени ақпаратқа деген зор сұранысын көрсетеді. Газет саясаттан бөлек, әдебиет пен өнерге де кең орын берді; тіпті Сәкен Сейфуллиннің атақты «Тар жол тайғақ кешу» романының бір бөлігі де оның бетінде жарық көрген. Алайда, газеттің ықпалы мен ұлттық бағыты орталық биліктің назарына ілігіп, И. Сталиннің хатында айтылғандай, алаш зиялыларын Ташкенттен алыстатып, оны Шымкентке көшіру әрекеті газеттің қуғынға ұшырағанын айғақтайды.

Бұл кезеңдегі мерзімді басылымдардың тағы бірі – «Шолпан» журналы. 1922 жылы жарық көрген бұл басылым білім, әдебиет, саясат және шаруашылық мәселелерін қамтыды. «Шолпан» қазақ поэзиясының алтын қорының жанашыры бола білді, оның беттерінде Әлихан Бөкейханұлынан бастап Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабайұлы, Сәкен Сейфуллин сияқты қазақ әдебиетінің алыптарының шығармалары мен пікірлері жарияланды. Бұл журнал ұлттық әдеби мұраны жинақтап, оны келешекке жеткізуде өлшеусіз еңбек сіңірді.

Дәл осы сияқты, Халел Досмұхамедов редакторлық еткен «Сана» журналы да (1923 ж.) білім, ғылым, тарих саласындағы маңызды ағартушылық миссияны атқарды. Ол Жүсіпбек Аймауытовтың «Әдет заңы» секілді ұлттық тәрбиеге қатысты мақалаларды жариялап, зиялы қауымның пікір алмасатын, рухани деңгейін көтеретін мінберіне айналды.

Студенттік ортаның қажеттілігінен туындаған «Кедей айнасы» журналы (1923–1929 жж.) Орта Азия коммунистік университетінің қазақ студенттерінің күшімен шығарылды. Оның 2000 дана таралымы жастардың әлеуметтік мәселелерді талқылауға, өнеркәсіп пен жұмыс мәселелеріне араласуға деген белсенділігін көрсетті.

Қорыта келе, Ташкентте жарық көрген бұл төрт басылым — «Ақ жол», «Шолпан», «Сана», «Кедей айнасы» — тек қағаз бетіндегі мәтін емес, ұлттық идеяның, тәуелсіз ойдың, саяси және мәдени өрлеудің айқын көрінісі болды. Олар қазақ қоғамын мәдениет пен ағартушылық жолында біріктіріп, ұлттық мемлекеттілік идеясының қалыптасуына рухани тірек болды. Бұл басылымдардың мұрасы – біздің тарихымыздағы ұлт зиялыларының ерлігі мен қажырлы еңбегінің айғағы, келер ұрпаққа жеткізілуі тиіс баға жетпес құндылық.