Адам жанын жылытуға асық

(«Қазақ әдебиетi» газетiнiң тiлшiсiмен әңгiме)

— Ақыл ойды байлап-матап ұстаған тоқырау кезеңi өттi.

Қазiр қайта құру процесi қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмiздiң арна-салаларында толассыз жүрiп жатыр. Ол — ешкiм жоққа шығара алмайтын факт. Бiрақ байқайсыз ба , кейiнгi кезде анау жоқ, мынау жоқ, анау жетпейдi, мынау жетпейдi деген торығу көбейiп бара жатқан сияқты.

— Бiз, шынын айту керек, көбiне үстiрт сөйлеп, шұғыл тұжырым жасаймыз. Әйтпесе, тоқырау кезеңi өттi деп дабыл қағып, дүниенi дүңкiлдетiп жiбермес едiк. Рас, елiмiздiң қоғамдық-саяси өмiрi ұлы өзгерiстерге ұшырады. Оны ешкiм жоққа шығара алмайды. Бiрақ мен адамдарымыздың моральдық, психологиялық өмiрi сондай елеулi өзгерiстерге ұшырай қойды деп айта алмас едiм. Адамдарымыздың моралi мен психологиясы ондаған жылдар бойына сталиндiк өктемдiктен, хрушевтiк астамшылдықтан, брежневтiк тымырсықтан бүлiнiп, ластанған. Олардан тазарып шыға келу оңай шаруа емес. Оған уақыт керек. Ауру, әдетте батпандап кiрiп, мысқылдап шығады. Ал әзiрше адамдар бойында өткен кезеңдердiң әлеуметтiк дерттерi жетерлiк. Ол дерттерден арылмай тұрып, тоқырау кезеңi өттi деген үзiлдi-кесiлдi тұжырыммен келiсе қою қиын. Экономикалық дағдарыс та соны растап отыр.

Ендi сұрағыңыздың екiншi бөлiмiне келейiк. Рас, қазiр барлық жерде торығушылық бар. Менiң ойымша, осы торығушылық та тоқырау кезеңiндегi торығушылықтың кiндiк кескен перзентi.

Торығушылықтың қашан да жақсылыққа көзi соқыр. Ол ешуақта да болып жатқан қоғамдық-саяси өмiрiмiздегi ұлы өзгерiстерге, демократияға, жариялылыққа, солардың арқасында ғана мүмкiн болған көптеген ұлттық тiлдердiң мемлекеттiк статус алуына т.т. көзiн ашып қарамайды. Жалпы, торығушылық психология — бiздiң бүкiл рухани жайлауымызды жапырып, рухани белсендiлiгiмiздiң белiн үзiп жiберген озбыр, обыр психология. Оның көңiлi тек үлде мен бүлдеге оранғанда, шайқап-төгiп, шашып iшкенде ғана көншидi. Ал басқа нәрсеге ол күл болмаса бұл болсын деп қарайды.

Жалпы, менiң ойымша, адамдардың моралi мен психологиясын өзгертуде үлкен жұмыстар iстеуiмiз керек. Әрине. оған елiмiздегi қоғамдық-саяси өзгерiстер ықпал етпей қоймайды. Дегенмен, бұл ретте адамдық, имандық жұмыстардың әсерi көбiрек пе деп ойлаймын.

— Қазiргi заманда жазушылар бойындағы қандай қасиеттердi қадiр тұтасыз?

— Әрине, белсендiлiктi. Қазiргi заманда жазушы белсендiлiгi ауадай қажет. Оның өзiнiң қоғамдық өмiрдi жаңғыртуда да, адам жанын жаңғыртуда да ықпал ету коэфицентi өте жоғары. Белсендiлiк дегендi мен әйтеуiр суырылып сөйлей беру деп ұқпаймын. Белсендiлiк дегендi мен тәуекел, батылдық деп бiлем. Әрине, менiң бұл жерде тәуекел үшiн тәуекелдi, батылдық үшiн батылдықты айтып отырғам жоқ. Азаматтық тәуекел, азаматтық батылдықты айтып отырмын. Құдайға шүкiр, бiздiң қазақ жазушыларының арасында да тәуекелi де, батылдығы да жетерлiк, әлеуметтiк белсендiлiгi жоғары жазушылар баршылық. Мәселен, Семей полигоны деген сөздi екi адамның арасында айтудың өзi қиын болып тұрған кезде Әбдiжәмiл Нұрпейiсов пен Әнуар Әлiмжановтар Москвада өткен беделдi жиындар мен газет беттерiнде сол туралы батыл әңгiме қозғады. Сонан кейiн осы әңгiменi Олжас Сүлейменов әрi дамытып, қоғамдық деңгейге көтерiп әкеттi. Тарихымыздың денесiнде темiреткiдей боп жатқан ақтаңдақтарды ашып көрсетуде үлкен еңбек сiңiрген Шерхан Мұртазаға, қоғам бойындағы әлеуметтiк дерттер мен әлеуметтiк әдiлетсiздiктер туралы, кiсiлiк, елдiк хақында сөйлеп келе жатқан Әбiш Кекiлбаевқа, Арал тағдырын одақ болып ойлануға шақырып жүрген Мұхтар Шахановқа, ана мен баланың бүгiнi мен ертеңiне көңiлi күптi Фариза Оңғарсыноваға, менiңше, жұрт дән риза. Сондай-ақ Дулат Исабеков, Смағұл Елубаев, Тынымбай Нұрмағамбетов, Баққожа Мұқай, Сұлтанәлi Балғабаевтар да заманмен, қоғаммен қоян-қолтық араласып жүрген қаламгерлер.

Жазушы белсендiлiгi қоғамдық пiкiр қалыптастыруда үлкен күшке ие. Ал қоғамдық пiкiрдiң атқарар ролiн өзiңiз бiлесiз. Халық санасы сол қоғамдық пiкiрге сай өсiп, жаңғырады ғой. Ең бастысы, жазушы белсендiлiгi, халықтың творчестволық белсендiлiгiн тудырады. Қазiргi кезде мұнан өткен үлкен миссия бар ма?

— Өлең жетпейдi немесе өлең өтпейдi деген сөздер көп айтылады. Не болғанда, өлеңнiң бүгiнгi халi кiм кiмдi болсын қатты алаңдататыны сөзсiз.

— Өлең кiтаптарының жер жерге жете қоюы, жете қалған жағдайда оның өте қоюы төмендеп, жұрттың өлең оқуға деген құлқы да салғыртсып кеткенi рас. Бұл — бiрiмен бiрi қойындасып, шырматылып жатқан мәселе. Сондықтан оның проблемаларын жалғыз-жарым емес, комплекстi шешу керек. Жалғыз-жарым шештiк пе, онда бұл мәселенi одан сайын қиындатып алуымыз мүмкiн. Мәселен, өлең жетпей жатыр екен деп, жер-жерге машина-машина өлеңдi төгiп тастағаннан мәселе шешiлмейдi. Өйткенi онсыз да өлеңнiң өтуi нашар. Өлең өтуi үшiн алдымен суысып кеткен оқырман қауымының жүзiн өлеңге қарай бұру керек. Ол оқырман қауымның жүзiн өлеңге қарай бұру үшiн баспаға қарай да, басқа жаққа қарай да жол тауып кете беретiн сумаңдаған сұрқай өлеңдердiң алдын кесiп тастаған жөн. Және, сонымен бiрге, сол жарық көрiп кете беретiн жабы өлеңдердiң үстiне кiлем жабуды тоқтату керек. Жабы өлеңдердiң жабы екенiн көзiне шұқып көрсетiп, жақсы өлеңдердiң айдарынан жел естiрiп қоймай, өлеңнiң маңдайы ашылмайтыны тағы белгiлi.

Мiне, сағаттың iшкi құрылысы сияқты бiрiмен бiрi салаласып, сабақтасып жатқан осы мәселелердiң бiреуiн ғана бөлiп алып айналдырғаннан қалғандары қозғалысқа түсе қоймайды. Бәрiн де бөлiп-жармай, бiр сәтте бiрiмен бiрi байланыстыра қозғалысқа түсiру қажет. Бұл мәселенi комплекстi шешу керек дейтiнiмiз сондықтан.

Өлеңге қамқорлық керек, оны қорғау керек деген өтiнiшiмiздi, өлеңдi оқуды жұрт сирексiтiп кеттi деген ренiшiмiздi кейбiреулер дұрыс түсiнбейтiн сияқты. Олар өлеңдi қорғау керек деген өтiнiшiмiздi тiлемсектiк деп, жұрттың өлең оқуы сирексiп кеттi деген ренiшiмiздi мүсәпiрлiк деп ұғатындай. Ал бұл — бiлген адамға халықтық мәселе. Керек болатын боса, ұлттық проблема. Өлеңнiң оқылмауынан мен өлеңмен өскен халықтың өзiн табиғи болмысынан алшақтап, сол халық жанының бiр қалтарыстары жүдеп, қасаң тартып бара жатқанын көргендей болам. Сондықтан бiзге өлеңге қамқорлықты сол халықтың болмысына қамқорлық деп ұққанымыз жөн. Өлеңдi қорғап, қамқор боп жатсақ, халық жанын қорғап, халық жанына қамқор боп жатырмыз деп ойлаған мақұл. Не болғанда да, халықтың өзiнiң табиғи болмысынан алшақтап бара жатуына салғырт қарауға болмайды.

— Қазiр әдебиетiмiзде ақтаңтақ кезеңдердi игерiп немесе сол кезеңдерде жазылып, ұзақ уақыт бойына халықтың қолына тимей келген рухани игiлiктерiмiздi оқып-үйренудемiз. Яғни әдеби өмiрiмiзде тарихилық белең алып, қазiргi заман тақырыбы ұмыт қалып бара жатқан сияқты.

— Мұндай тұжырымға келмес бұрын, алдымен бiр мәселенi анықтап алайық. Менiңше, қазiргi заман тақырыбы деген ұғым шартты ұғым. Өйткенi жалпы әдебиеттi анау тақырып, мынау тақырып деп бөлiп-жiктеуге болмайды. Бұл ойымды мен дәлiрек жинақтап айтар болсам, тек осы заманды бейнелейтiн шығармалар ғана емес, талантты жазылған бүкiл тақырып — мейлi ол тарихи болсын, мейлi ол фантастика болсын — қазiргi заман тақырыптары. Неге дейсiз ғой? Айтайын. Әрбiр шығарма — егер ол талантты шығарма болса — қай тақырыпқа жазылғанына қарамай, осы заман адамын рухани жағынан байытады. Ол адам бойына iзгiлiк рухын егедi, жаңғыртып, жаңартады. Ал адам жанында осындай процестердi тудыру — тарихи тақырыпта жазылған шығармалардың да, бүгiнгi күн тақырыбына жазылған шығармалардың да басты мiндетi. Сондықтан мен қазiргi заман тақырыбы деген ұғымды аса кең ауқымда қарастырғанды қалаймын. Адам жанын жаңғыртып, жаңғыртуға пәрменi де, дәрменi де жетпейтiн, көркемдiк қуаты әлсiз шығармалардың қай-қайсысы да, мейлi ол тарихи тақырып болсын, мейлi ол бүгiнгi күн тақырыбы болсын — бұл ұғымға жат, бөгде.

Сонымен бiрге тарихи тақырып пен қазiргi заман тақырыбы деген ұғымдардың шартты ұғымдар екенiн, түптеп келгенде, олардың ағайындас, аталас ұғымдар екенiн дәлелдейтiн бiр мысал келтiре кетейiн. Өзiмiз жақсы бiлемiз, белгiлi бiр кезең кезiнде жазылған талантты шығармалар уақыт өте келе тарихи шығармаларға айналып кетпей ме?! Мәселен, Лермонтовтың «Бiздiң заманның геройын» алайық. Кезiнде ол шығарма сол кезең үшiн «қазiргi заман тақырыбы» болатын. Ал қазiр ол бiз үшiн тарихи шығарма. Өйткенi бiз ол шығармадан белгiлi бiр заманның құлқын, рухани болмысын танимыз. Сонымен бiрге ол шығарма бiр кезде «қазiргi заман тақырыбына жазылған шығарма» аталып, ендi бүгiн «тарихи мәнi бар шығармаға» айналғанмен, өзiнiң адамдарға қызмет ету мiндетiн өзгерткен жоқ қой. Атау өзгергенмен, мiндетi сол қалпында қалды. Б.Майлин әңгiмелерiн де, М.Әуезовтың «Қилы заманы» мен бiрқатар әңгiмелерiн де осы негiзде түсiнген жөн.

Сондықтан әдебиеттi бөлiп-жiктеуге болмайды. Бөлiп-жiктедiк-ақ, шығармаға қойылар талапты әлсiретiп аламыз. Мұны мен тектен тек айтып отырғам жоқ. Шыны солай. Бiр кезде «қазiргi заман тақырыбын» жазу мода боп тұрғанда тең-тең болып «мата атымен бөздiң» өтiп кеткенiн көзiмiз көрдi. Тарихи тақырыпты игеру басталғанда да, несiн жасырамыз, кейбiреулердiң оны науқанға айналдырып жiбере жаздағандарын жақсы бiлемiз. Ал ондай шығармалардың атына бiр сын айтпақ болсаң, сенi халықтың атына күл шашқысы кеп жүрген адам деп көрсетуге жүзi жанбайтындар табылды. Қайта,халық қамын ойлайтын, халық үшiн қабырғасы қайысып, омыртқасы майысатын адам халық тарихын қабiлетсiз, талантсыз адамдардан қорғамас па?

Жалпы, әдеби шығарма бiр-ақ өлшеммен — адам жанын байытатын, оны жаңғыртып, жаңартатын биiк рухани өлшеммен ғана өлшенуге тиiс. Сонда ғана қай тақырып та саудаға түспейдi.

— Қазiргi кезде қатты қауiптенiп қорқатыныңыз не?

— Сөз. Сөзден қорқам. Қазiргi кезде одан жалғыз мен ғана емес, талай адам қорқатын болса керек. Менiң бұл сөзiм бiреулерге тосын естiлуi де мүмкiн. Өйткенi ондаған жылдар бойы сөзiмiз тұншығып өмiр сүрдi. Оның еркiндiгi, бостандығы болған жоқ. Ендi ол қазiр көшелерге, алаңдарға, қандай бiр болмасын биiк мiнбелерге емiн-еркiн шыға алатын болды. Өткен ақтаңдақ кезеңдердiң ақ шаңдағының астынан әр халық өзiнiң асыл сөздерiн аршып алып жатыр. Шәкәрiм, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Аймауытов, Мiржақып Дулатов шығармалары сөз алды. Ал осындай жағдайда сөзден қорқам деу ерсi қылық, бүйректен сирақ шығару сияқты боп көрiнбей ме? Мұны жұрт сөздiң аяқ-қолын қайтадан байлап-матап тастауға ұмтылушылық деп ұқпай ма?

Дегенмен, мен қазiр сөзден қорқам. Әлiгi айтылғандардың бәрi рас. Сөзiмiз бостандыққа да, еркiндiкке де ие болды. Бұл — ұлы жеңiс! Бiрақ байқайсыз ба, кейiнгi кезде сөздерiмiз тым қатал, тым суық болып бара жатқандай. Маған адамдар кейде бiр бiрiн сөзбен талап жатқандай көрiнедi. Қазiр көп адамдардың сөздерден жан-жүрегi қан жоса. Содан барып адамдар қазiр бiр бiрiне үрке қарайды. Сонымен бiрге, сөз, несiн жасырамыз, адам жанын, тiптi, мына қоғамды рухани дертке шалдықтаратын вирустарды таратушы боп барады. Ал бұдан сақтанбаса, болмайды. Сөздiң құрамында қайырымдылықтың, мейрiмдiлiктiң элементтерi азайып бара жатыр. Сөздерден қайырымдылық, мейiрiмдiлiк азайған кезде адам жаны жадап-жүдеп, тоза бастайды. Сондықтан бiз адам жанын құтқару керек деп бiлсек, алдымен сөздi қайырымдылық, мейiрiмдiлiкпен байытуымыз керек.

Бостандық алған сөздiң қатал, ашулы, суық емес, қайырымды, мейiрiмдi, шуақты болғаны дұрыс.

Сондықтан әр адам дәл қазiр өз сөзiне өзi ие болғаны жөн. Өз сөзiңе өзiң жауап бере бiлетiндей бол. Сонымен бiрге, мүмкiндiгiңше, айтылар сөзiңдi жан-жүрегiңнiң қызуымен айт. Сөйтiп, басқа адам жанын жылытуға асық, қатал заманның қас-қабағындағы қырауды жiбiтуге ұмтыл дегiм келедi.

— Творчествоңыз жайында, соңғы бiтiрген шаруаларыңыз жайында не айтар едiңiз?

— Былтыр «Сырым бар саған айтатын» атты басылым қайта шықты. Әрине, ол баспа үшiн қайта басылым, ал мен үшiн таңдамалы. Сондай-ақ соңғы бес-алты жыл бойы жазып жүрген «Аңқа кептiрген аңызақ» атты кiтабымды бiтiрiп «Жалын» баспасына тапсырдым. Бұл баспадағы жолдастар ол кiтапты ешқандай кедергiсiз қабылдап алды. Менiң қазiр соған көңiлiм тоқ. Сын кiтабым да дайын тұр. «Жазушы» баспасына тапсырмақ ойым бар.

Бiткен шаруалар осылар. Ал әлi жазылып жатқан, ойда жүрген iстер туралы, абзалы, үндемеген жөн.

— Қазiр қайта құрудың революциялық жаңару кезеңiнiң арқасында дiнге көзқарас мүлде өзгердi. Осыған сiз қалай қарайсыз?

— Рас, ұзақ жылдар бойы бiз дiнге тек бiржақты ғана қарап келдiк. Ал шындығында, дiннiң кез келген халық тарихында орны орасан зор болған. Халық террито­рия­сының түзiлуi мен оның сақталуында, халық өзiнiң бостандығын алу жолында, халық басын қосуда, көршiлес басқа халықтармен ауызбiршiлiк, бiтiмге келуде, тiптi, белгiлi бiр халықтардың дәстүрлерiн өзiнше қалып­тастыруда дiннiң атқарған ролiн ешкiм жоққа шығара алмайды. Сондықтан дiнге құрметтi тарихқа да құрмет деп қараған жөн сияқты.

Әрине, дiндегi дүмшелiккее ешуақта төзуге болмайды.

— Сiздiң ұрпақты тоқырау заманының ұрпақтары дейдi. Осы сөзден Сiздiң ұрпақтың адресiне айтылған кемсiту сезiлмей ме?

— Бiздiң ұрпақ, негiзiнен, сонау алпысыншы жылдардың басындағы творчестволық еркiндiк кезеңiнiң ауасымен аз да болса дем алып үлгерген ұрпақ. Сонымен бiрге, бiздiң ұрпақ сол алпысыншы жылдары бүкiл әдеби, мәдени өмiрiмiзге жаңа серпiлiс әкелген өзiнiң алдындағы ұрпақпен жұбы жазылмай, тiзе қосып қатар келе жатыр. Бiздiң ұрпақтың мұңдасы да, сырласы да сол алдындағы ұрпақ.

Бiрақ солай бола тұра, алғаш рет Кеңшiлiк марқұм айтқандай, бiздiң ұрпақ — тоқырау заманының ұрпақтары. Өйткенi бiздiң ұрпақ өзiнiң бүкiл творчестволық өсу кезеңiн осы тоқырау кезеңiнде өткiздi. Тек бiздiң ұрпақ қана емес, сол алпысыншы жылдарда құбылыс болған ұрпақтың да кемелдену кезеңi осы кезеңге тап келдi. Бiрақ мен бұдан ешқандай да кемсiту сезiнбеймiн. Өйткенi қандай қиын ауыр кезеңдерде де творчестволық ой, творчестволық тiршiлiк белгiлi бiр дәрежеде тежелуге ұшырағанмен, мүлде тоқырап, өлiп қалмайды. Тiптi, қылышынан дiрдектеп қан тамып тұрған сталиндiк репрессия тұсында да ұлы шығармалар дүниеге келген. Басқасын айтпай-ақ қояйын, М.Әуезовтiң даңқты эпопеясын ғана алайық. Ол, негiзiнен сол жылдарда жазылды ғой. Ал тоқырау кезеңiнде ше? Атақты «Қан мен тер» дүниеге келдi. Бұл жерде басқа да iргелi-iргелi прозалық шығармалардың бәрiн атамай-ақ, тек бiздiң алдымыздағы аға ақындарды ғана еске алып көрiңiзшi: М.Мақатаев, Ж.Нәжiмеденов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Т.Айбергенов, Ф.Оңғарсынова, М.Шаханов. Мiне, бұл ақындар бүкiл өздерiнiң шығармаларын осы тоқырау жылдарында берген. Бiздiң ұрпақ та осы жылдардан түк бiтiрмей жүдеп, жадап шықты десем, ақиқатқа қиянат жасаған болар ем. Әрине, ол жылдары тоқырау да, тежелу де болды. Ол тежелу, тоқырау болмаса, бұдан гөрi әлдеқайда көбiрек iс бiтер едi. Бiрақ тоқырау жылдарында да творчестволық ой, негiзiнен, өзiнiң су асты, жер асты жолдарымен ағысын тоқтатқан жоқ. Сондықтан мен тоқырау заманының ұрпақтары деген сөзден ешқандай кемсiту көрмеймiн. Оның үстiне, бiздiң ұрпақтың шаруа бiтiретiн кезеңi ендi келдi ғой. Аңысын аңлайық.

---