Оқу, өсу жолында

1913 жылы еді. Сол кезде менің оқытушылық жұмысында болғаныма да он үш, он төрт жыл болып қалған-ды. Жазушылық жұмысымен айналысқаныма да бес-алты жыл болған. Екі-үш кітабым да басылып шықты. Жас отыздың төртеуіне келді. Демек бұл ақыл орнығып, дүние танып қалған шақ еді, өткен өмірге көз жіберіп қарасам, талай-талай белестен асқан сияқтымын. Бір кездегі көшпелі қараңғы ауылдағы сауатсыз, езілген жоқ-жұқа кедей шаруалардан шыққан «жаман» Көбейдің «Ынжық» баласы бұл кезде әрі оқытушы, әрі жазушы болыпты. Қадірлі ағамыз, баға жетпес қамқорымыз Ыбырайдың:

«...Оқысаңдар, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар».

Тілеуінің себебі осы екен ғой деген қорытындыға келдім.

Алайда шығар биік әлі қашық жатыр еді. Оқыту жұмысында да, жазушылық жұмысында да мәз боларлық әлі ешнәрсе жоқ сияқты көрінетін. Кейінгі ұрпаққа «мынау менің сіздерге қалдырған үлгім» дерлік ауыз толтырып айтарлықтай істегенім де, бергенім де жоқтың қасы тәрізді еді. Әлі де көп оқу, көп үйрену, көп іздену, жетіле беру керек сияқты еді. Мен өз тұсымнан оқып білімімді толықтыра берейін деген ойға келдім. Бұрын менің қолымнан түспейтін кітаптар: Пушкин Лермонтов, Крылов, Салтыков-Щедрин Толстой, Чернышевский, Белинскийлердің шығармалары болса, енді солармен қатар, орыстың ұлы педагогы Константин Димитриевич Ушинскийдің, Петр Францевич Лесгафттың (1837-1909 ж. ж.) еңбектерін оқыдым. Лесгафт езінің педагогикалық мәселелер жөнінде балалардың үйдегі тәрбиесі, әсіресе оқу жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мәселесі жөнінде еңбектер жазған адам еді. Бұл еңбектерінің елеулі кемшіліктері бола тұрғанымен құнды жақтары да бар еді.

Оқытушы үшін тәжрибе мен педагогикалық ғылымды ұштастыра білуде өз пәнін ойдағыдай меңгеру, педагогикалық шеберлікті арттырып, барған сайын жетіле беру бірден-бір қажетті шарт болып табылады. Осыны ұғынғандық маған тереңдей оқуға қайта ой салды.

Мен жоғарыда Пресногорсковскіге екі класты орысша-қазақша мектепте 1919 жылдың, күзіне дейін болдым дедім. Осы мектепте түңғыш рет менен оқып, менің тәрбиемде болған балаларды бір қатары осы күнде әр алуан қызмет атқарып жүр.

Бірақ мен оқытушы ғана емес, жазушы да едім. Бұл өнерді тастап кету мүмкін емес. Алайда сол жылдардың өзінде-ақ кеп отырып, кеп ойланып жұмыс істеуге мүмкіндік бермейтін бас ауру.ы пайда болды. Кацеленбогин деген бір білімді дәрігер маған ой еңбегімен әсіресе жазу жұмысымен айналысуды тоқтатуың керек әйтпесе өлесің деді.

Бұл, шынында, бала оқытуды да қой, жазу жұмысын да доғар, сөйтіп, ауылға барып жатып ал деген сөз еді. Шынымды айтайың дәрігерлерді қанша құрметтейтін болсам да, мен әлгі үлкен дәрігерден қатты түңіліп шықтым. Осыдан кейін бірнеше жыл бойына басым ауырады деп дәрігерлерге баруды да қойдым.

Сонымен бұрынғыша бала оқытып және бір роман жазбақ болып, оның уақиғасын ойланып, жоспарын жасадым. Елдегі дау-жанжал: жер дауы, жесір дауы сияқты мәселелерге құлақ тігіңкіреп, қазақ аулындағы қайшылықтарды, әдет-ғұрыпты, ескілік пен жаңалықтың арасындағы күресті зерттеп жүрдім. Бұл 1913-1915 жылдар еді.