Тілдік өзгерістер: Қазақ тілі мемлекеттік рәміз ретінде

1986 жылдан 1991 жылға дейінгі кезең Қазақстан тарихындағы саяси және мәдени аспектілердегі елеулі өзгерістер кезеңі болды. Кеңес Одағындағы қайта құрумен ілескен Желтоқсан оқиғасы осы Орталық Азия республикасының тарихындағы бетбұрысты кезең болды. Бұл кезеңде тек саяси өзгерістер ғана емес, тіл саясатында, әсіресе, қазақ тілінің мәртебесіне байланысты елеулі өзгерістер болды.

Сол кездегі оқиғалар еліміздің тәуелсіздік жолын айқындап қана қоймай, тілдік өзгерістер призмасы арқылы ұлттық болмыстың қалыптасуына да күшті әсер етті. Қазақстандағы тіл саясаты мен мәдени қарым-қатынасқа жаңа қырларын енгізген қазақ тілін мемлекеттік рәміз ретінде тану мәселесі басты назарда болды. Бұл мақалада еліміздің ұлттық дамуы мен қазақ халқының тілдік болмысының қалыптасуындағы маңызын анықтай отырып, осы кезеңнің түйінді сәттеріне тереңірек тоқталамыз.

1980 жылдардың аяғында Кеңес Одағы елеулі қоғамдық-саяси өзгерістер кезеңіне тап болды, бұл өзгерістердің жаңғырығы республикаларда, оның ішінде Қазақстанда да сезілді. 1986 жылы Михаил Горбачевтің басшылығымен қайта құру саясатының орнығуы жағдайында Қазақстан ұлттық мәселелердің шиеленісіп, халықтың үлкен автономияға ұмтылуының дәлелі болған Желтоқсан оқиғасы – жаппай наразылықтармен бетпе-бет келді.

Бұл саяси сілкіністер мен қайтымсыз өзгерістер кезеңі түрлі салаларда, соның ішінде тіл саясатында стратегиялық шешімдер қабылдауға негіз болды. Қазақстан билігі ұлттық бірегейлікті нығайту үшін мәдени-тілдік аспектілердің маңыздылығын түсіне отырып, қазақ тілінің қоғам мен мемлекеттегі мәртебесін нығайтуға баса назар аудара отырып, тіл саясатын реформалауға кірісті.

Осы кезеңде қабылданған көптеген шешімдердің ішінде 1989 жылы Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің қазақ тілін мемлекеттік рәміз ретінде тану туралы қаулысы ерекше назар аударуға тұрарлық. Бұл шешім жай ғана формальды әрекет емес, жаһандық өзгерістер дәуірінде қазақ халқының мәдени-тілдік болмысын сақтауға деген ұмтылысын айшықтайтын тарихи қадам болды.

Қазақ тіліне мемлекеттік рәміз мәртебесінің берілуі терең рәміздік және практикалық мәнге ие болды. Бұл оның қоғамның күнделікті өміріндегі рөлін ғана емес, сонымен бірге ұлттық бірлік үшін маңыздылығын мойындау болды. Мемлекеттік рәмізге айналған қазақ тілі ұлт болмысының қалыптасуының дәл ортасынан өз орнын алды.

Бұл қадам тәуелсіздік қозғалысының күшеюі мен уақыт сынына жауап болды. Қазақ тілі ұлттық жаңғыру жолының құрамдас бөлігіне айналып, оған мемлекеттік мәртебе беру егемендікке ұмтылуды білдірді, яғни Қазақстан өзінің бірегейлігін мойындап қана қоймай, оның болашақ траекториясын дербес айқындауға дайын екенін білдіреді.

Бұл тарихи қадам да тіл саясаты мен білім саласындағы кең ауқымды өзгерістердің ұйытқысы болды. Билік қазақ тілінің дамуына қолдау көрсете отырып, еліміздің әрбір азаматының өз ана тілінде еркін сөйлесіп, қоғам өміріне толық араласуын қамтамасыз етуге ұмтылды.

Осылайша, қазақ тілін мемлекеттік рәміз ретінде тану туралы шешім қайта құрудың тарихи жағдайына сай келіп қана қоймай, ұлттық өзін-өзі билеуге, мәдени автономияға ұмтылудың бір бөлігіне айналды. Бұл қадам кейінгі жылдары да өз әсерін жалғастырып, Қазақстанның қазіргі тілдік және мәдени ландшафтының қалыптасуына негіз болды.

1989 жылы қазақ тіліне мемлекеттік рәміз мәртебесін беру туралы шешім қоғамға айтарлықтай әсер етіп, түрлі пікірлер туғызды.

Бір жағынан, бұл шешім ұлттық бірегейлікті нығайту және мәдени мұраны сақтауды жақтаушылар арасында ынтамен қарсы алынды. Ол мемлекеттік егемендіктің нышаны болып, қазақ халқының өз тағдырын өзі шешуге ұмтылысын атап көрсетті. Тілге мемлекеттік рәміз мәртебесінің берілуі қазақ мәдениетін, әдебиеті мен тарихын сақтап, дамыту жолындағы маңызды қадам ретінде қабылданды.

Екінші жағынан, орыстілді халық жаңа жағдайда өздерінің тілдік мәртебесіне қатысты белгілі бір алаңдаушылық білдірді. Орыс тілін мемлекеттік рәміз мәртебесінен алып тастау орыс тілін өздерінің мәдени және тілдік болмысының құрамдас бөлігі деп санайтындар арасында толқу тудырды. Бұл реакциялар ұлттық бірегейлікті нығайту мен мәдени әртүрлілікті сақтау арасындағы тепе-теңдікті табудың қиындығын көрсетті.

Тұтастай алғанда, қазақ тілінің мәртебесі туралы шешім ұлттық мәдениеттің басымдықтарын айқындап, сонымен бірге мәдениетаралық түсіністік саласындағы міндеттер қоя отырып, Қазақстанның тіл саясатында жаңа серпін туғызды. Бұл кезең ел тарихында маңызды болды және оның нәтижелері Қазақстанның қазіргі кездегі тілдік ортасы мен мәдени ландшафтын қалыптастыруды жалғастыруда.

Қазақстанның тәуелсіздікке көшу кезеңіндегі тіл саясаты қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қайта жаңғыруы мен дамуына бағытталды. Бұған тәуелсіздік қозғалысының күшеюі, қазақ халқының ұлттық санасының күшеюі және Қазақстанның егемендігін нығайту қажеттілігі сияқты бірнеше факторлар әсер етті.

Қазақ тілінің мемлекеттік тіл болып қабылдануы

Бұл бағыттағы маңызды қадам 1989 жылы «Мемлекеттік тіл туралы» заңның қабылдануы болды. Бұл заң қазақ тілін Қазақстанның жалғыз мемлекеттік тілі етті. Бұл шешім қазақ халқының құптауына ие болғанымен, елдегі орыстілді тұрғындардың түрлі реакциясын тудырды.

 

Білім беру реформалары

Қазақстан үкіметі білім беру саласында қазақ тілін дамытуға үлкен көңіл бөлді. 1992 жылы еліміздегі барлық мектептерде қазақ тілі оқу тілі болып енгізілді. Бұл қазақ халқының сауаттылығының айтарлықтай өсуіне әкелді.

 

БАҚ дамуы

Тәуелсіздікке көшу кезеңінде Қазақстанда жаңа қазақтілді БАҚ құрылды. Бұл қазақ тілінің танымал болуына, өмірдің әр саласында қолданыс аясының кеңеюіне ықпал етті.

 

Тіл саясатының мәселелері

Елеулі табыстарға қарамастан, тіл саясаты тәуелсіздікке көшу кезінде бірқатар мәселелерге тап болды. Орыс тілінің ықпалының күшеюі жағдайында қазақ тілінің сақталуы басты мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстанда орыстілді халық көп, ал орыс тілі өмірдің әртүрлі салаларында кеңінен қолданылатын тіл болып қала береді.

Тағы бір мәселе – қазақ тіліне мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмеуі. Қазақ тілі мемлекеттік тіл болғанымен, Қазақстан үкіметі оған үнемі тиісті көңіл бөле бермейді. Соның салдарынан қазақ тіліне мемлекеттік қолдаудың тиімдірек болуы қажет.

 

Тіл саясатының келешегі

Қазақстанда тіл саясаты одан әрі дамып келеді. Қазақстан Үкіметі қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде дамуына зор көңіл бөлуде. Қазіргі уақытта еліміздегі тіл саясаты алдында тұрған міндеттерді шешуге мүмкіндік беретін жаңа тіл саясаты әзірленуде.

 

Жаңа тіл саясатының негізгі бағыттары:

Қазақ халқының сауаттылық деңгейін одан әрі арттыру.

Қазақ тілінің өмірдің әр саласында қолданылу аясын кеңейту.

Орыс тілінің ықпалының күшеюі жағдайында қазақ тілінің сақталуы.

Жаңа тіл саясатын жүзеге асыру қазақ тілінің Қазақстанның мемлекеттік тілі ретінде одан әрі дамуына ықпал етеді.

 

1993 жылғы наурызда Түркия сыртқы істер министрлігінің бастамасымен Анкара қаласында егемендікке қол жеткізген Әзербайжан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан және Қазақстаннан арнайы шақырылған ғалымдардың бас қосуында түркі халықтарының тілдік ерекшеліктеріне сәйкес, латын таңбаларына көшу мәселесімен үндесті. Түркі халықтарына ортақ әліпби жасау түркi тiлдес ұлттармен рухани тұтасу арқылы күш бiрiктiрiп, әлемдiк саясатта ұпайын жiбермеу басты мақсат ретінде айқындалды. Түркі халықтарына ортақ 34 әріпті, «Әр ұлт өзінің тілдік ерекшеліктеріне орай қажетінше өзгерте алады» деген келісімге негізделген 27 әріптен тұратын әліпби бар жобасына ұласты. Бұл мәселе Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Жарлығымен нақтыланып, қазақ тілі әліпбиінің 2025 жылға дейін латын графикасына кезең-кезеңімен көшуін қамтамасыз ету мақсаты айқындалды. Осы мақсатта елімізде графика ауыстыру, жазу реформасы Өзбекстан, Әзірбайжан сынды бауырлас түркі елдердің оң тәжірибесін алу, тілдің мұқтажын, халықтың қалауын, қазақ тілінің ұлттық тіл ретіндегі, сондай-ақ адамзат мәдениетіндегі ерекше феномен ретіндегі сақталуы мен болашақтағы дамуына мүмкіндік туғызу арқылы кезең-кезеңімен  жүргізіліп келеді. Графикалық жүйе лингвистикалық, технологиялық, әлеуметтік және басқа да сипатты дәлелдемелермен саралануда. Түркі дүниесіне ортақтанып келе жатқан латын графикасы негізіндегі жаңа жазу арқылы бауырлас елдермен мәдени қатынастар жаңа серпінмен дамиды деген сенімдеміз.

Соңғы онжылдықтарда Қазақстан кириллицадан латынға көшумен байланысты тіл саясатындағы өзгерістердің жаңа толқынының куәсі болды. Бұл қадам ел тәуелсіздігін нығайтып, әлемдік қауымдастыққа интеграциялануының маңызды кезеңі ретінде қарастырылады.

Латын әліпбиіне көшу туралы шешімді 2018 жылдың басында Нұрсұлтан Назарбаев мәлімдеген болатын. Бұл бастама қазақ тілінің халықаралық оқылымын модернизациялау және арттыру стратегиясының бір бөлігі ретінде ұсынылды.

Латын әліпбиіне көшудің басты мақсаттарының бірі әлемдік қауымдастықпен өзара іс-қимылды жеңілдету және экономикалық, мәдени және білім беру байланыстарын нығайту болды. Әлемде кеңінен қолданылатын латын әліпбиі қазақ тілінің жаһандық ақпараттық кеңістікке енуіне қолайлы жағдай туғызуда.

Латын әліпбиіне көшу қоғамда түрлі реакция тудырды. Кейбіреулер бұл қадамнан заманауилық пен жаһандық трендтерге ашықтықты көріп, оны қолдайды. Басқалары бейімделу кезеңінде дәстүрлер мен қиындықтарды жоғалту мүмкіндігі туралы алаңдаушылық білдіреді.

Қазақстанның тіл саясатында латын әліпбиіне көшу ел дамуының маңызды кезеңі болып табылады. Бұл қадам Қазақстанның жаһандық контекстегі лингвистикалық ұстанымын нығайтуға және әлемдік қауымдастықпен неғұрлым тиімді өзара әрекеттесуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дегенмен, ол мәдени дәстүрлерді құрметтеуге және бар тілдік әртүрлілікпен үйлесімді үйлесуге мұқият назар аударуды талап етеді.

Қорыта келе, 1991 жылы басталған Қазақстанның тәуелсіздікке көшу кезеңі еліміздің тіл саясатына айтарлықтай әсер етті. Осы кезеңде қабылданған шешімдер этникалық көпұлтты қоғамда ұлттық бірегейлікті қалыптастырудың және тілдік әртүрлілікті нығайтудың негізгі факторларына айналды.

1989 жылы қазақ тілінің мемлекеттік рәміз ретінде қабылдануы тәуелсіз Қазақстан Республикасының қалыптасуының маңызды кезеңі болып табылады. Бұл шешім қазақ халқының өзінің мәдени және тілдік болмысын сақтауға деген ұмтылысын атап көрсетіп қана қоймай, тіл саясатын дамытудағы кейінгі қадамдарға негіз болды.

Қазақ тілінің позициясын нығайтуға бағытталған білім беру жүйесіндегі өзгерістер, сондай-ақ тәуелсіздікке көшу кезеңіндегі қостілділік шаралары әртүрлі тілдерге құрмет көрсетудің маңызды аспектісіне айналған теңгерімді және үйлесімді қоғам құруға ықпал етті. ұлттық саясат.

Соңғы жылдары кириллицадан латынға көшу туралы шешім Қазақстандағы лингвистикалық эволюцияның жаңа кезеңі болды. Қазақ тілінің халықаралық оқылымын арттыруға бағытталған бұл қадам елдің ашықтық пен заманауилыққа ұмтылысын көрсетеді, сонымен қатар қоғамда түрлі пікірталас тудыруда.

Жалпы, Қазақстанның тәуелсіздікке көшу кезеңіндегі тіл саясаты мәдени мұраны сақтау мен әлемдік қауымдастықтың жаңа сын-қатерлеріне ашықтық арасындағы теңгерімді көрсетеді. Бұл қадамдар елдегі әртүрлі тілдер мен мәдениеттердің тең өмір сүруін қамтамасыз ете отырып, ұлттық бірегейлікті нығайтуға көмектеседі.

---