Әлеуметтік даму динамикасы. Әлеуметтік дифференциация және интеграция

Әлеуметтік динамика - бұл уақыт өте келе пайда болатын әлеуметтік құрылымдардың, қатынастардың және құндылықтардың өзгеру процесі. Ол қоғамның бір күйден екінші күйге ауысуымен, әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастардың, олардың ұстанымдары мен рөлдерінің өзгеруімен байланысты. Қоғамдық даму динамикасының негізгі аспектілері қоғамның тұрақтылығы мен дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік дифференциация мен интеграция болып табылады.

Қоғам әрқашан біз қазір көріп отырғандай бола бермеді. Сондықтан тарихи уақыт кезеңіне байланысты қоғам түрлері ажыратылады. Олардың бірнеше түрі: 

Американдық ғалым Льюис Генри Морган келесі классификацияны ұсынған:

• Жабайы қоғам (табиғаттың дайын өнімдерін иемдену)
• Варварлық (мал және егіншіліктің ену кезеңі)
• Өркениеттік (мәдениетке негізделген ерекше қоғамдық организм, өнеркәсіп пен өнер кезеңі)

Француз әлеуметтанушысы Клод Леви-Стросс қоғамның екі түрін ажыратты:

• Жазбаша тілі жоқ қоғам - (до письменное)
• Жазбаша (жазбаша тіл арқылы тәжірибені жаңа ұрпаққа бере алатын қоғам*)

Неміс ғалымдары Карл Маркс және Фридрих Энгельс қоғамның келесі түрлерін анықтады (формациялық көзқарас):

• Алғашқы қауымдық қоғам (сыныптар жоқ)
• Құлдардың қалыптасуы(құл иелері мен құлдары)
• Феодализм (феодал және тәуелді шаруалар)
• Капитализм (буржуазиялық қоғам, буржуазия пролетариатты қанайды)
• Коммунизм (таптар жоқ, ортақ меншік)

Қоғамның әртүрлі типтері де келесі критерийлер бойынша ажыратылады:

даму деңгейі бойынша:

• Дамыған
• Дамушы
• Артта қалған

қоғамдық даму сатысы бойынша:

• Дәстүрлі

• Өнеркәсіптік

• постиндустриалды (ақпараттық)

  **Әлеуметтік өзгерістер** – қоғамдық құбылыстар мен процестердің бір күйден екінші күйге ауысуы.

Қоғамда болып жатқан барлық өзгерістер оның даму бағытына әсер етеді: алға немесе артқа. Қоғам дамуының екі негізгі жолы бар: прогресс және регресс.

Қоғамның дам (прогресс) түріне қарай қозғалысы тоқыраумен кешіктірілуі мүмкін.

Тоқырау – алға жылжу кешігу, тоқтау, жаңа, озық нәрселерді қабылдау мүмкіндігі айтарлықтай шектелген кезең.

Қоғамның бір түрінен екіншісіне көшу реформа немесе революция арқылы жүзеге асуы мүмкін.

Әлеуметтік дифференцияция – қоғамды бір-бірінен кәсіп, табыс деңгейі, білімі, мәдени ерекшеліктері және т.б. белгілері бойынша ерекшеленетін әртүрлі әлеуметтік топтарға бөліну процесі. Әлеуметтік дифференциация келесіде көрінеді:

• Таптық бөліну – әлеуметтік таптарға бөлу (мысалы, жұмысшы табы, орта тап, элита).

• Этникалық әртүрлілік – тілі, діні және әдет-ғұрпы бойынша әр түрлі болуы мүмкін әртүрлі этникалық топтардың болуы.

• Кәсіби мамандану – адамдарды кәсіптік және еңбек белгілеріне қарай бөлу.

• Аумақтық саралау – қала мен ауыл тұрғындарының, аймақтар мен аймақтардың айырмашылығы. 

Дифференциация мамандануға және қоғамның функционалдығын арттыруға ықпал етеді, бірақ ресурстар мен мүмкіндіктерге қол жеткізу деңгейі топтар арасында күрт ерекшеленетін болса, әлеуметтік теңсіздіктер мен қақтығыстар туындауы мүмкін. **Әлеуметтік интеграция** – бұл қоғамдағы әртүрлі топтарды ортақ нормалар, құндылықтар мен мақсаттар негізінде біріктіру процесі. Ол әртүрлі топтар мен субмәдениеттердің қатысуымен де қоғамның тұтастығын сақтауға мүмкіндік береді. Тұрақтылықты сақтау және жанжалдарды болдырмау үшін интеграция маңызды. Әлеуметтік интеграцияның негізгі бөліктері:

• Ортақ құндылықтар мен нормалар – ортақ құндылықтар мен нормалар негізінде қоғамда келісімді қалыптастыру.

• Қоғамды біріктірудегі мемлекеттік және әлеуметтік институттар – білім беру жүйесі, құқықтық жүйе, әлеуметтік институттар рөл атқарады.

• Әлеуметтік мобильділік – индивидтердің бір әлеуметтік топтан екіншісіне ауысу мүмкіндігі шиеленісті азайтады және теңдікке ықпал етеді.
• Технологиялар мен коммуникация жүйелері – олар өмірдің әртүрлі салаларындағы адамдарға ортақ тіл табуға және байланыс орнатуға мүмкіндік береді.

Әлеуметтік дифференциация мен интеграцияның өзара әрекеттесуі: Дифференциация мен интеграция өзара байланысты екі процесс. Дифференциация теңсіздікке және ықтимал қақтығыстарға әкелуі мүмкін болса да, интеграция әртүрлі топтар арасындағы алшақтықты азайтатын әлеуметтік механизмдерді құруға мүмкіндік береді. Мысалы, білім мен денсаулық сақтаудың қолжетімділігін жақсартуға арналған мемлекеттік бағдарламалар әлеуметтік айырмашылықтарды азайту арқылы интеграцияға ықпал етеді. Сонымен, әлеуметтік динамика – қоғамның даму траекториясы мен тұрақтылығын бірге анықтайтын дифференциация мен интеграция арасындағы тұрақты тепе-теңдік.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті “Дінтану және
Мәдениеттану” кафедрасы “Мәдениеттану” мамандығының                  
4 курс студенті Арнұрқызы Гүлнұрдың
Аға оқытушы Аликбаева Маржан Башановнаның жетекшілігімен жазған мақаласы

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: