Қазақ мәдениетінің мифологиясы және ондағы символдар

Қазақ мифтері Еліміздің мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады сонымен қатар, халқымыздың дүниетанымын, құндылықтарын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын көрсетеді.

Мифтер бірнеше маңызды функцияларды атқарады:

Тәрбиелік қызмет: Олар мінез-құлық нормалары мен ережелерін жеткізіп, өскелең ұрпаққа нұсқау қызметін атқарды. Түсіндіру қызметі: Дүниенің пайда болуы, адамдар, жануарлар, табиғат құбылыстары туралы сұрақтарға жауап берді. Біріктіру қызметі: Ұжымдық бірегейлік пен ұлттық сананың негізі болды.

Тарихи тұрғыдан қазақ мифологиясы көшпелі өмір салты мен ежелгі қазақтарды қоршап тұрған ерекше табиғи жағдайлар жағдайында пайда болды: шексіз далалар, таулар, өзендер мен шөлдер мифологиялық ойлауды қалыптастырды. Мифтер адамгершілік нормаларын тәрбиелеу және жеткізу қызметтерін атқарды, ғаламның және табиғат құбылыстарының құпиясын түсіндірді. Осылайша, дүние мен адамның пайда болуы туралы мифтер табиғатпен тығыз байланысты болды. Мифологияның басты тұлғасы Көк Тәңірі (Тенгри)– аспан құдайы, ең жоғары принципті бейнелеген және ғаламның жаратушысы болып саналған. Оның культі көшпелілердің өмірінде шешуші рөл атқарған табиғат элементтеріне тәуелділігі мен құрметін айғақтайды.

Қазақ мифологиясы халықтың моральдық-этикалық негіздерінің көрінісі болып табылатын белгілерге, архетиптерге, бейнелерге толы. Аспан құдайы Тенгри тәртіп пен жалпыға ортақ келісімнің символы болды, ал Ұмай ана балалар мен аналарды қорғайтын құнарлылық пен аналықты бейнелейді. 

Мифологияда тотемдік жануарлар – қасқыр, қыран, жылқы ерекше орын алды. Бұл жануарлар көшпелілердің өмір сүруіне қажетті күш пен төзімділікті бейнелеген. Мысалы, қасқырды халқымыздың арғы атасы және қорғаушысы, ал қыран тәуелсіздік пен биліктің символы ретінде қабылданған. Бұл жануарлар мифтерде маңызды орын алып қана қойған жоқ, сонымен бірге тайпалық тектердің нышандары болды, ұжымдық бірегейлікті және ата-бабалармен байланысты нығайтқан болатын. От - тазартудың және зұлым рухтардан қорғаудың символы. От қасиетті болды және оны тазарту рәсімдерінде пайдаланды. Тау – қазақтың түсінігінде әруақтар тұратын киелі жер. Тау шыңдарында ата-баба рухтары тірілермен байланыса алады деп есептелді. Өмір ағашы көбінесе әлемнің осімен байланысты болды және әртүрлі әлемдер арасындағы байланысты бейнеледі: көктегі, жердегі және жер асты.

Қазақ мифологиясының тарихы

Қазақ мифологиясының тарихы ежелгі дәуірлерге дейін созылады. Оның қалыптасуы мен дамуын бірнеше кезеңге бөлуге болады:

- Ежелгі дәуір (б.з.д. 1-ші мыңжылдық): Бұл кезеңде сақтар мен ғұндардың мифологиялық түсініктері қалыптасты. Олардың көптеген элементтері кейінгі қазақ мифологиясына енді.

- Түркі кезеңі (6-8 ғғ.): Көк Тәңірі культінің дамуы, табиғат күштеріне табыну. Бұл кезеңде көптеген мифтер мен аңыздар пайда болды.

- Ислам діні енгізілген кезең (8-10 ғғ.): Исламның таралуымен бірге, мифологиялық түсініктер жаңа діни элементтермен толықты.

- Қазақ хандығы кезеңі (15-19 ғғ.): Бұл кезеңде қазақтың ұлттық мифологиясы толық қалыптасты. Көптеген мифтер мен аңыздар ауызша дәстүр арқылы сақталып, ұрпақтан ұрпаққа берілді.

Қазақ мифологиясы ұзақ уақыт бойы дамып, әртүрлі мәдени және тарихи ықпалдарға ұшырады. Дегенмен, оның негізгі элементтері мен символдары бүгінгі күнге дейін сақталып, қазақ халқының мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып қала береді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті “Дінтану және
Мәдениеттану” кафедрасы “Мәдениеттану” мамандығының                  
4 курс студенті Арнұрқызы Гүлнұрдың
Аға оқытушы Каупенбаева Самал Мухаметалиевна жетекшілігімен жазған мақаласы

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: