ХІV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процессі.

 

ХІV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процессі.

Муратов Бекмухамед Куатұлы

Магистратура студенті. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің тарих, археология және этнология факультеті.

E-mail: commonbaby01@mail.ru

Аңдатпа.

Мақалада XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процесі талданады. Самарқанд пен Бұхара сияқты қалалардың сауда және мәдени байланыстарды қалыптастырудағы рөлі, сондай-ақ шаһарлардың өсуіне ықпал еткен инфрақұрылым мен қолөнердің дамуы зерттеледі. Шағатай ұрпағы Кебек, Әмір Темір мен оның мұрагерлері бастаған ауқымды құрылыс жобаларының қала орталықтарын нығайтуға әсеріне ерекше назар аударылады. Демографиялық өзгерістер, көші-қон процестері, сондай-ақ қалалық қауымдастықтар арасындағы әлеуметтік-экономикалық өзара іс-қимыл, географиялық ерекшеліктердің әсері, саяси факторлар қарастырылады.

Мақаланың өзектілігі мен жаңалығы

Мақаланың өзектілігі Орталық Азияның мәдени және экономикалық орталық ретінде одан әрі дамуына айтарлықтай әсер еткен XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизациялық процестерді зерттеу қажеттілігінде жатыр. Аймақтық тарих пен урбанизация мәселелеріне ғылыми қызығушылықтың артуы жағдайында бұл процестерді талдау Моңғол Ұлысынан кейінгі дәуірдегі қалалардың даму тетіктерін, сондай-ақ қалалық ортаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың өзара әрекеттесуін жақсы түсінуге көмектеседі.

Мақаланың жаңалығы Әмір Темір мен оның ұрпақтары кезіндегі Мәуреаннахр урбанизациясының аз зерттелген аспектілерін: Тимуридтердің қалаларды саяси-экономикалық қолдау шаралары, демографиялық процестер мен қалалардың өсуіне ықпал еткен географиялық және әлеуметтік аспектілері арасындағы байланысқа баса назар аударады. Жұмыста археологиялық деректер, тарихи дереккөздер, тарихнама пайдаланылды, бұл қала құрылымдарының дамуы және олардың аймақтың мәдени және экономикалық ландшафтын қалыптастырудағы рөлі туралы толық түсінік беруге мүмкіндік береді.

Зерттеу әдістері

Мақалада қолданылған зерттеу әдістері бірнеше ғылыми әдістерді қамтитын кешенді тәсіл болып табылады. Урбанизацияның саяси және әлеуметтік жағдайларын қайта құру үшін Шағатай ұлысы мен Әмір Темір мемлекетінің тарихшыларының шежірелері мен еңбектері сияқты XIV-XV ғасырлардағы жазбаша дереккөздерді талдаудан тұратын тарихи-аналитикалық әдіс қолданылды. Археологиялық қазба деректері де пайдаланылды, бұл Мәуреннахр қалаларында қалалық инфрақұрылымның құрылысы мен даму ауқымын бағалау үшін археологиялық әдісті қолдануға мүмкіндік берді. Қалалардың кеңістіктік құрылымын зерттеу үшін тарихи карталар мен схемаларды талдауға негізделген картографиялық әдіс қолданылды. Әлеуметтік-экономикалық талдау экономикалық белсенділікті, қолөнерді дамытуды және урбанизацияға әсер ететін көші-қон процестерін зерттеу үшін қолданылды. Салыстырмалы әдіс Мәуреннахр мен Жетісу қалаларының пайда болу мен даму аспектілерің қарастыруда қолданылады. Ақырында, Географиялық әдіс аймақтың ландшафтық, климаттық, гидрологиялық, логистикалық потенциалын зерттеуге мүмкіндік берді.

Түйінді сөздер:

Әмір Темір, Мәуреннахр, елді-мекен, урбанизация.

 

 

 

 

Процесс урбанизации в Мавереннахре XIV-XV вв.

Муратов Бекмухамед Куатулы

Студент магистратуры. Факультет истории, археологии и этнологии Казахского национального университета им.Аль-Фараби.

E-mail: commonbaby01@mail.ru

Аннотация.

В статье анализируется процесс урбанизации в Мавреннахре XIV-XV вв. Будет изучена роль таких городов, как Самарканд и Бухара, в формировании торговых и культурных связей, а также развитие инфраструктуры и ремесел, которые способствовали росту городов. Особое внимание будет уделено влиянию масштабных строительных проектов, инициированных потомком Чагатая Кебеком, Амиром Темиром и его наследниками, на укрепление городских центров. Рассматриваются демографические изменения, миграционные процессы, а также социально-экономическое взаимодействие между городскими общинами, влияние географических особенностей, политических факторов.

Актуальность и новизна статьи

Актуальность статьи заключается в необходимости изучения урбанизационных процессов в Мавреннахре XIV-XV вв., оказавших значительное влияние на дальнейшее развитие Центральной Азии как культурного и экономического центра. В условиях растущего научного интереса к региональной истории и проблемам урбанизации анализ этих процессов помогает лучше понять механизмы развития городов в эпоху после монгольского улуса, а также взаимодействие факторов, влияющих на формирование городской среды.

Новизна статьи подчеркивает связь между малоизученными аспектами урбанизации Мауреаннахра во времена Эмира Темура и его потомков: мерами Тимуридов по политико-экономической поддержке городов, демографическими процессами и географическими и социальными аспектами, которые способствовали росту городов. В работе использованы археологические данные, исторические источники, историография, что позволяет дать полное представление о развитии городских образований и их роли в формировании культурного и экономического ландшафта региона.

Методы исследования

Методы исследования, использованные в статье, представляют собой комплексный подход, включающий несколько научных методов. Для реконструкции политических и социальных условий урбанизации был использован историко-аналитический метод, заключающийся в анализе письменных источников XIV-XV веков, таких как летописи и труды историков Чагатайского улуса и государства Амир Темир. Также использовались данные археологических раскопок, что позволило использовать археологический метод для оценки масштабов строительства и развития городской инфраструктуры в городах Мауреннахр. Для изучения пространственной структуры городов использовался картографический метод, основанный на анализе исторических карт и схем. Социально-экономический анализ использовался для изучения экономической активности, развития ремесел и миграционных процессов, влияющих на урбанизацию. Сравнительный метод применяется при рассмотрении аспектов возникновения и развития городов Мауреннахр и Жетысу. Наконец, географический метод позволил изучить ландшафтный, климатический, гидрологический, логистический потенциал региона.

Ключевые слова:

Эмир Темур, Мавереннахр, населенный пункт, урбанизация.

 

 

 

 

 

The process of urbanization in Mawarannahr of the XIV-XV centuries.

Muratov Bekmukhamed Kuatuly

A graduate student. Faculty of History, Archeology and Ethnology of the Kazakh National University named afterAl-Farabi.

E-mail: commonbaby01@mail.ru

Annotation.

The article analyzes the process of urbanization in Mavrennakhra of the XIV-XV centuries. The role of cities such as Samarkand and Bukhara in the formation of trade and cultural ties, as well as the development of infrastructure and crafts that contributed to the growth of cities, will be studied. Special attention will be paid to the impact of large-scale construction projects initiated by the descendant of Chagatai Kebek, Amir Temir and his heirs on the strengthening of urban centers. Demographic changes, migration processes, as well as socio-economic interaction between urban communities, the influence of geographical features, and political factors are considered.

Relevance and novelty of the article

The relevance of the article lies in the need to study the urbanization processes in Mavrennakhra of the XIV-XV centuries, which had a significant impact on the further development of Central Asia as a cultural and economic center. In the context of growing scientific interest in regional history and problems of urbanization, the analysis of these processes helps to better understand the mechanisms of urban development in the era after the Mongolian ulus, as well as the interaction of factors influencing the formation of the urban environment.

The novelty of the article highlights the connection between the little-studied aspects of the urbanization of Maureannahr during the time of Emir Temur and his descendants: Timurid measures of political and economic support for cities, demographic processes and geographical and social aspects that contributed to the growth of cities. The work uses archaeological data, historical sources, and historiography, which allows us to give a complete picture of the development of urban formations and their role in shaping the cultural and economic landscape of the region.

Research methods

The research methods used in the article are an integrated approach that includes several scientific methods. To reconstruct the political and social conditions of urbanization, a historical and analytical method was used, consisting in the analysis of written sources of the XIV-XV centuries, such as the chronicles and works of historians of the Chagatai ulus and the Amir Temir state. Archaeological excavation data were also used, which made it possible to use the archaeological method to assess the scale of construction and development of urban infrastructure in the cities of Maurennahr. To study the spatial structure of cities, a cartographic method based on the analysis of historical maps and diagrams was used. Socio-economic analysis was used to study economic activity, the development of crafts and migration processes affecting urbanization. The comparative method is used when considering aspects of the emergence and development of the cities of Maurennahr and Zhetysu. Finally, the geographical method made it possible to study the landscape, climatic, hydrological, and logistical potential of the region.

Keywords:

Amir Temir, Maurennahr, locality, urbanization.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процесі Орта Азия тарихындағы маңызды кезең болып табылады. Осы кезеңде Самарқанд, Бұхара және Шахрисабз сияқты қалалар экономикалық және саяси орталықтарға ғана емес, сонымен қатар маңызды мәдени орталықтарға айналды, бұл олардың халықаралық аренадағы рөлін нығайтуға ықпал етті. Шағатай, Әмір Темір мемлекетінің басшылары аймақтың дамуына айтарлықтай үлес қосты: олардың арқасында белсенді құрылыс, қолөнер мен сауда байланыстарын кеңейту болды. Тұрақтылық пен экономикалық өсу жағдайында дамыған урбанизация билікті шоғырландыруда және мемлекетті нығайтуда шешуші рөл атқарды. Тақырыптың өзектілігі осы кезеңдегі Орта Азиядағы урбанизация процестері олардың саяси және экономикалық өзгерістермен, география мен қоғамдық қалпымен байланысы аясында аз зерттелгендігінде жатыр. Аймақтық тарихқа деген заманауи ғылыми қызығушылықты ескере отырып, бұл құбылыстарды зерттеу қалалық ортаның даму ерекшеліктерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Зерттеудің мақсаты: XIV-XV ғасырларда Мәуреннахрдың урбанизациясына ықпал еткен негізгі факторларды талдау, сондай-ақ аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қалалардың рөлін зерттеу.

Зерттеудің міндеттері: саяси өзгерістер және олардың қалалардың дамуына әсерін талдау, құрылыс пен инфрақұрылымның ауқымын түсіну үшін археологиялық деректерді зерттеу, урбанизацияға әсер ететін сауда, қолөнер және көші-қон сияқты әлеуметтік-экономикалық факторларды бағалау, географиялық ерекшеліктерін келтіру.

Тарихи-аналитикалық, археологиялық, әлеуметтік-экономикалық және салыстырмалы-тарихи талдауды қамтитын зерттеу әдістерінің кешенді жиынтығын қолдану XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процестері туралы толық түсінік алуға мүмкіндік береді.

 

 

Материалдар мен әдістер

XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процесі туралы әртүрлі бастапқы және қайталама көздер қолданылды. Негізгі бастапқы дереккөздер Ибн Батутта, Рашид ад-Дин, Руи Гонсалес Клавихо, Гийом Брисоне сияқты ортағасырлық тарихшылар мен саяхатшылардың жазбалары, сондай-ақ тарихшылардың шежірелері мен жазбалары, соның ішінде Ибн Халдун, Әл-Андалуси сол кездегі әлеуметтік, экономикалық және географиялық жағдайлар туралы құнды ақпарат береді. Контекстті тереңірек түсіну үшін Мәуреннахрдағы урбанизацияға саяси, географиялық, климаттық және экономикалық факторлардың әсерін талдайтын тарихнамалық жұмыстары зерттелді. Солардан И.М. Миргалеев, В.В. Трепавлов, К.Э. Босворт, В.В. Бартольд, А. Анарбаев, Шағатай мемлекеті уақытындағы қала өркениетінің моңғол шапқыншылығынан қалпына келтіру процесстері мен урбанизациясы зерттелген. Ф.Т. Юлдашев, М.И. Иванин, Б.А. Ахмедов, А.М. Прибыткова, М. Кутлупов, А.К. Мирбобоев, Ш.М. Турсунова, Х.Т. Султанов, А.Ю. Якубовский, В.В. Бартольд, Р.Г. Муминова, Г.А. Пугаченкова, Т.И. Гуль, Н. Гильманова  еңбектері Әмір Темір мен оның мұрагерлері заманындағы Мәуреннахрдағы қалалық өркениеті зерттелді. Әдебиеттерді салыстырмалы талдау әртүрлі аймақтардағы урбанизацияның жалпы тенденциялары мен бірегей аспектілерін анықтады. Талдаудың сапалық әдісі қолданылды. Сапалы әдістерге мәтіндердің мазмұнын талдау және әртүрлі дереккөздерді сәйкестендіру кіреді. Аймақтың географиялық және экологиялық жағдайларына да назар аударылды. Джаред Даймондтың экологиялық тәуелділік теориясы сияқты теорияларды зерттеу қоршаған ортаның өмір сүру жағдайлары мен қала дамуын қалай қалыптастырғанын талдауға көмектесті. Тұрақты даму теориясы және Вальтер Кристаллердің орталық орындар теориясы сияқты теориялық тәсілдерді қолдану саяси, әлеуметтік және экономикалық факторлардың урбанизацияға әсерін бағалауға мүмкіндік берді. Пьер Бурдье қалалар мен аймақтар арасындағы байланыс желілерінің урбанизацияда рөлі қала мәдениетінің таралуы мен өсуін зерттеу көмектесті. А.З. Генусов, Р.К Кузиев, В.С. Муратова, Ю.И. Семенов, Мәуреннахр аймағының топологиялық, климаттық, гидрологиялық ерекшеліктері зерттелді. Осылайша, зерттеу XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процесін тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін тарихи деректердің, әдеби талдаудың және теориялық негіздердің жиынтығына негізделген.

 

 

Нәтижелер мен талдау

 

XIV - XV ғасырларда қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан және Қазақстанның бір бөлігін қамтитын Мәуреннахр тарихи аймағының дамуына әсер еткен маңызды саяси өзгерістер мен қақтығыстардың орталығында болды. Бұл кезең әр түрлі әулеттер мен жаулап алулардың билігімен байланысты гүлдену мен құлдырау уақытымен сипатталады.

XIV ғасырдың басында Мәуреннахр Алтын Орда, Шағатай Ұлысы, Моғолстан мен кейбір жергілікті билеушілердің қол астында болды. Шағатай ұлысында, 1318 жылы Шағатай ұрпағы, Дува ханның екінші ұлы Есен-Бұқа хан қайтыс болып, хан тағына Дува ханның үшінші ұлы Кебек хан келді. Кебек хан алдыңғы хандарға қарағанда, елде орталықтандыру мен әлеуметтік-экономикалық жағынан жаңғырту саясатын жүргізді. Наджмуддинов бойынша, бұл процесс Монғол Ұлыстарында қатар жүрді. Кебектің билік еткен уақытта Алтын Ордада Өзбек ханның исламды мемлекеттік дің етіп жариялап, қала өркениетінің мен сауда қатынастарының даму процессі болса, Юань Империясында Аюрбарибада (Хуанцин) императордың ақша реформалары мен экономикалық көтерілім орын алды. Миргалеев бойынша, бұл процесс Моңғол ұлыстарының геополитика жағынан тұрақтылығының мен Ұлыстарлың өзара саяси қарым-қатынастарында болды. Алтын Орда Шығыс Еуропада сәтті билікті жүргізіп, потенциалды сыртқы қаупіне ие болған жоқ, Юань мемлекетінде Тэмур, Хайсан императорлардан кейін билікке келген Аюрбарибада елде бюрократиялық тұрақтылығын нығайтып, көрші Коре, чжурчжень, Дайвьет, Тибет, Жапон мемлекеттеріне дәстүрлі Қытайлық ықпал ету саясатын жүргізді.

К. Джудит бойынша, Шағатай Ұлысы Моңғол Империясының ортасында орналасып, көршілес «туыстас» моңғол мемлекеттері арасында маңызды хаб пен сауда жолдарының транзиті болды.

Кебек хан өз билігінің беделін өзге Моңғол билеушілеріне көрсету мақсатында Мәуреннахрдағы Насаф мекенінің жаныңда сарай көтеріп, ақырында хан қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында Империяның түпкір аймақтарынан кәсіпкерлер шақырылды. Ақырында, Кебек ханның сарайы қолөнер мен сауда орталығына айналып, қала дәрежесіне жетіп, Карши атауына ие болды. Д.Ж. Рахматова бойынша, Кебек хан сауда қатынастарың бақылау мен күшейту мақсатында ел астанасын Алмалықтан Мәуреннахрдағы ірі сауда-қолөнер елді-мекендерге жақын Карши қаласына көшірді. Юлдашев бойынша, Кебек хан мемлекеттің өркендеуін отырықшы халықта көріп, көшпенділердің билігің әлсіретті. Бұл айтарлықтай Самарқанд, Бұхара, Карши, Шахрисабз және тағы басқа қалалардың өркендеуіне алып келді. Елдің басқару аппаратың жақсарту және экономикалық өркендеуіне бел бұру мақсатымен Кебек хан елді облыстарға – түмендерге бөлді. Ферғанада 9 түмен болса, Самарқандта 7 түмен болды. Түмендерде билік отырықшы мәліктердің қолына түсті. Алайда, Кебек ханның қайтыс болуымен, Оның мұрагері – Тармаширин хан тұсында елде отырықшы мен көшпенді аристократия арасында талас-тартыс болды. Тіпті бір уақытта елдің астанасы ұрыс нәтижесінде Жетісудағы Іле ордасына ауысты. Бұл процесс қала өркениетінің әлсіреуіне алып келді. Келесі билеуші - Қазан хан Кебек ханның саясатын жалғастырды, бірақ көшпелі аристократия бүлігінің нәтижесінде өлтірілді. Қазан ханнан кейін билікке Қазаған келеді. А.В. Арапов бойынша, Қазаған көпвекторлық саясатын ұстанып, отырықшы фракцияны қолдаған Баян Кули ханды таққа қойып, өзі көшпенді фракцияны жақтап, өзінді әмір етіп жариялап, елді қуыршақ хан арқылы биледі. Екі қарсылас жақтың көзінде легитимділігіне ие болып, Қазаған хан Хорасандағы маңызды ірі сауда мен қолөнер орталықтарын бағындырумен айналысты. А. Якубовский болса, Қазағанның моносаясаттық ұстанымын атап көрсетіп, көшпенділер фракциясын басқарған Қазаған кезінде отырықшы ақсүйектер көшпенділердің қысымында болды, 1358 жылы бүлік нәтижесінде Әмір Қазаған аңшылықта қаза тапты. Қазаған қайтыс болғаннан кейін Мәуреннахрда күшті билеуші болған жоқ. Ел феодалдық бытыраңқылықта болды. Нәтижесінде Шағатай ұлысы Моғолстан мен Мәуреннахрға бөлінді.

XIV ғасырдың екінші жартысында Әмір Темірдің (Темірлан) келуімен аймақ тарихындағы жаңа кезең басталады. Темір саяси тұрақсыздық пен бытыраңқылықты пайдаланып, өз билігіндегі бытыраңқы аймақтарды біріктіріп, Темір мемлекетінің әулетін құрды. 1370 жылғы 10 сәуірдегі көшпелі мен отырықшы фракция қатысан құрылтайда Әмір Темір «Тұранның Ұлы Әмірі» атағын алып, Шыңғысид, Қазан ханның қызына Сарай-Мүлік ханымға үйленіп, «Гураган» атағын алды (Гураган – ханның күйеу баласы). Сол жылы Самарқандта астананы көтеріп, ол қаладан елді басқарды. М.И. Иванин бойынша, бұл саяси қадам арқасында Әмір Темір Шыңғысидтер және Мәуреннахр ақсүйектерінің көзінде легитимділігіне ие болды да, көшпелі мен отырықшылар арасында беделге ие болды.

Әмір Темір ұйымдастырушылық қабілеті мен күшті еркі бар көрнекті қолбасшы және мемлекет қайраткері болды. Ол өз заманының классикалық феодалдық қатынастарын белсенді түрде қолдап, жерді салық жинау құқығымен басқаруға беруді көздейтін атақты "сойырғал" жүйесін қолданды. Ол өз кезегінде, экономикалық өсуіне, елді мекендердің бой көтеруінің алғышартты болды.

Д. Абдуллаев бойынша, Темір мемлекетінің қалыптасуының қарсаңында жергілікті ақсүйектердің мемлекеттік меншігінен сыйлықтар түрінде берілетін жер аумақтарын жүйесі енгізілді. сойырғалдар Батыс феодтарына ұқсасболған және мұрагерліпен берілді. Мысалы, Мұхаммед Джахангир қайтыс болғаннан кейін оның иеліктері, соның ішінде Балх, Кабул, Газни және Кандагар ұлы Пирмухаммадқа берілді. Сондай-ақ, Омар-Шейхтің ұлы Рустам Исфахан, ал Миран шахтың ұлы Әбу Бәкір Бағдадты алды. Ірі аумақтардан басқа, егер олар әскерилерге берілсе, салықтан босатылған шағын аумақтар немесе шектеулі жерлер де берілді. Алайда, мұндай тәжірибе кейбір салалардың маңызын арттыра отырып, соның нәтижесінде көшпенді мен отырықшылар арасында жанжалдар тудырды және мемлекет үшін әрдайым оң нәтиже бермеді.

А. Мухамаджонов бойынша, Әмір Темір, оған дейінгі көптеген жаулап алушылар сияқты, иеленген жерлерді жақындарға бөлді. Ол қарсыластарынан жерлерді жаулап алып, өз жақтастарына берді. Бұл жерлер салықтан босатылған, бірақ әскери қызметті орындау міндеттемесі болған. Бастапқыда сойырғалдар мұрагерлікпен берілмеді, бірақ XV ғасырда бұл тәжірибе өзгеріп, аймақтардың легитимділігі үшін Әмір Темір сойырғалдарды өз ұрпақтарына үйлестірді.

Кез-келген мемлекеттің ұлылығы мен күші оның қоғамы мен басқару жүйесінің тиімді ұйымдастырылуына байланысты. Осындай құрылымның бір мысалын Әмір Темірдің билігінен табуға болады, ол өз субъектілерін он екі топқа бөлді. Әр топ ерекше рөл атқарды, бұл мемлекеттің одан әрі өркендеуі мен тұрақтылығына ықпал етті. (1 кесте)

 

 

Топ	Қызметі
Пайғамбардың ұрпақтары, ғалымдар, теологтар	Олар Темірланға дін, басқару және ғылыми білім мәселелерінде көмектесті. Олардың пікірлері Ислам заңдары негізінде мемлекетті басқаруға көмектескен ең маңызды кеңесшілер деп санады.
Зиялы қауым, данышпандар мен ақсақалдар болды	Олардың кеңестері мен күнделікті даналығы салмақты шешімдер қабылдау үшін құнды болды. Олар білім мен тәжірибенің қоры болды.
Тақуа адамдар	Олардың дұғаларын Темірлан жоғары бағаланған. Оның пікірінше, олардың рухани күші оған шайқаста сәттілік әкеледі және науқастарды емдеу және ұрыстарда жеңіске жету және мемлекеттік мәселелерді шешуге көмектесті.
Темірланның жақын әскери кеңесшілері болған әмірлер, әскери басшылар	Олардың стратегия мен тактика бойынша кеңестері оған көптеген шайқастарда жеңіске жетуге көмектесті және ол олардың соғыс туралы түсініктеріне сенді.
Әскер мен халық	Темірлан армия мен халықты мемлекеттің жетістігі үшін бірдей маңызды деп санады. Ол ержүрек жауынгерлерді жомарттықпен марапаттады, әскерді жауынгерлікті дайындықта қолдады және әскер мен халықтың бір-біріне зиян келтірместен үйлесімді өмір сүруін қамтамасыз етті.
Темірлан өзінің құпия істері мен маңызды мемлекеттік мәселелеріне сенетін кеңесшілер	Олар әмірге мемлекетті басқаруға және ішкі және сыртқы саясаттың күрделі мәселелерін шешуге көмектесті.
Уәзірлер мен хатшылар	Олар қазынаның жағдайын бақылап, әскерде және халық арасында тәртіпті сақтап, егіншілік пен экономика мәселелерімен айналысты.
Дәрігерлер, астрологтар, архитекторлар	Дәрігерлер халық пен армияның денсаулығын қамтамасыз етті, астрологтар әскери және мемлекеттік істер үшін сәтті сәттерді болжады, ал архитекторлар құрылыс және сәулет жобаларымен айналысты.
Тарихшылар мен шежірешілер	Олардың өткені туралы білімдері Темір үшін маңызды тәжірибе көзі болды. Олар әмірге бұрынғы билеушілердің қателіктері мен жетістіктерінен сабақ алуға көмектесті.
Ақсақалдар, дервиштер	Темір олармен қарым-қатынасты рухани мәселелер мен трансценденті белгілерді түсіну үшін маңызды деп санады.
Шеберлер мен қолөнершілер	Олардың білімі мен дағдылары армияны қолдап, қару-жарақ пен құрал-жабдықтармен қамтамасыз етті.
Саяхатшылар, саудагерлер және Керуен басшылары	Олар әмірге басқа елдерден жаңалықтар әкеліп, мемлекетті сирек кездесетін тауарлар мен ресурстармен қамтамасыз етті.

(1 кесте. Әмір Темірдің мемлекет санаттарың бөлуі.)

 

Әмір Темір халыққа ауыртпалық түсірмеу және қазынаны сарқып алмау үшін салық салу жүйесіне ерекше назар аударды. Жаңа жерлерді жаулап алу кезінде ол халықтың қалауын ескере отырып, кірістер мен өнімділік туралы мәліметтер жинады. Салықтар жердің өнімділігімен анықталды: суармалы жерлерден түсетін кірістің үштен бірін мемлекет өндіріп алды, ал үштен екісі иелеріне қалды.

Салық жинаушылар қатыгез шараларды қолданбай, адамгершілікпен әрекет етуге міндетті болды. Жаңа игерілген жерлер бірінші жылға салықтан босатылды. Егер кедей шаруа жерді өңдей алмаса, оған төлем жеңілдігі мен қолдау берілді. Кедейлерді азаптаған бай жер иелері өз әрекеттері үшін жауап берді.

Инфрақұрылымды жақсарту үшін көпірлер, керуен-сарайлар мен қоғамдық ғимараттар салынды, саяхатшылар мен қала тұрғындарының қауіпсіздігін арнайы күзетшілер қадағалады. Әр облыста салықтарды, сарбаздардың төлемдерін және жоқтардың мүлкін басқаруды бақылау үшін үш уәзір тағайындалды. Мұрагерлері жоқ мүлік қайырымдылық мақсаттарға немесе тікелей Меккеге жіберілді.

Әмір Темір әскери жорықтардан оралып, Мәуреннахрға материалдық байлықты ғана емес, тұтқындаған қолөнершілерді, сәулетшілер мен ғалымдарды да әкелді. Оның басшылығымен Самарқандта және басқа қалаларда мешіттер, сарайлар, медреселер, кесенелер мен қала бекіністерін салуды қамтитын ауқымды құрылыс жұмыстары жүргізілді. Сирия, Египет, Әзірбайжан, Иран және Кіші Азия шеберлері көптеген құрылыстарда, әсіресе Самарқанд пен Шахрисабзада жұмыс істеді. Темір Самарқандты барлық алдыңғы астаналардан асып түсетін ең үлкен қалаға айналдыруға тырысты. Қаланың айналасында қолөнер аудандарын ("махалли") салдырды. Оның заманынан қалған ғимараттардың қатарына Шахрисабзадағы Ақ-Сарай сарайының қирандылары, Түркістандағы Қожа Ахмад Ясауи мешіті, сондай-ақ Темір мен оның ұрпақтары жерленген Гур-Әмір қабірі жатады.

Тимур қала құрылысында белсенді болды, қираған Самарқандты Арк цитаделі мен Көк Сарай сияқты құрылыстар қалпына келтірді. Ол халықтың барлық топтарына қол жетімді бақтар мен саябақтар құрды, бұл оның гуманитарлық көзқарасын ерекше атап өтті. Архитектура Сұлулық пен функционалдылықты біріктіретін Бағи Шимал, Кани Гүл және Баги Нов маңызды жобалар болды.

Оның басшылығымен құрылыс жаңа технологияларды қолдана отырып тез және тиімді жүргізілді. Шахи-Зинда қорымы мен Бибі Ханым мешіті сияқты сақталған ескерткіштер оның архитектуралық мұрасының дәлелі болып табылады. Құрылыс жұмыстары тек Самарқандта ғана емес, Бұхара мен Ясы (Түркістан) сияқты басқа қалаларда да жүргізілді, бұл оның империясындағы мәдени және сәулеттік ортаның кең ауқымды дамуын көрсетеді.

Әмір Темір дәуіріндегі сәулет ескерткіштері сәулет пен өнердегі жетістіктерді көрсете отырып, осы кезеңнің мәдени және тарихи мұрасына терең көзқарас береді. Осыған Әмір Темір дәуірінің үш ескерткішті қарастыруға болады: Гур-Әмір, Бибі-Ханым және Шахи-Зинда. Олардың әрқайсысы сол кездегі архитектуралық тәсілдердің әртүрлілігін көрсететін стильдер мен элементтердің ерекше үйлесімі. Бір жағынан, бұл ғимараттардың үлкен өлшемдері, ал екінші жағынан керамикалық безендіру сияқты күрделі бөлшектермен ерекшеленеді. Бұл қайшылық ұлылық пен сұлулық қатар өмір сүретін дәуірдің күрделі эстетикасын көрсетеді.

Әмір Темірдің мұрагерлері Мәуреннахрдағы қалаларын қолдау мен дамытуда шешуші рөл атқарды, Әмір Темірдің құрылыс, мәдениет және экономика саясатын жалғастырды. 1405 жылы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек, Шахрух және басқалары сияқты ұрпақтары сәулет және мәдени жетістіктерді нығайта отырып, атасының мұрасын сақтауға және дамытуға ұмтылды. Әмір Темірдің немересі Ұлықбек ғылыми және мәдени дәстүрлерді белсенді дамытып, Самарқанд пен Бұхара сияқты қалалардың өркендеуіне ықпал еткен белгілі билеуші болды. Ол Самарқандта астрономиялық обсерватория құрды және ғалымдарды қолдады, бұл астрономия мен математикада айтарлықтай жетістіктерге әкелді. Ұлықбек медреселер мен кітапханалардың құрылысын белсенді қаржыландырды, бұл аймақтың зияткерлік және мәдени гүлденуіне әкелді.

Темірдің тағы бір немересі Шахрух Мәуреннахды нығайтуда да маңызды рөл атқарды. Ол басқа аймақтармен сауда мен мәдени байланыстарды сақтауға тырысты, бұл қалалардың экономикалық қуатын дамытуға ықпал етті. Оның басқаруымен жаңа архитектуралық құрылыстар салынып, ескілері қалпына келтірілді, бұл қалалық инфрақұрылымды жақсартуға және халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуға ықпал етті.

XIV-XV ғасырларда Мәуреннахр мен Жетісудағы урбанизация деңгейі осы аймақтардың географиялық, экономикалық және саяси ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі болды. Тарихнама мен бастапқы дереккөздер Мәуреннахрдың отырықшы мәдениет пен урбанизацияның орталығына айналғанын растаса, Жетісуда болса көшпелілік басым болды.

Мәуреннахр Темір дәуірінен бастап урбанизацияның айтарлықтай деңгейіне жетті. Негізгі факторлардың бірі - астананы саяси және мәдени орталыққа айналған Самарқандқа көшіру болды. Тарихшы Шарафаддин Йезди өзінің "Зафарнаме" еңбегінде Темірдің Самарқандты қалай қалпына келтіріп, нығайтқанын, мешіттер, медреселер және Бибі Ханым мешіті (1404) және Гур-Эмир кесенесі сияқты басқа да қоғамдық ғимараттар салғанын сипаттайды. Темір сонымен қатар қолөнершілерді жаулап алынған қалалардан (мысалы, Дамаск пен Исфаханнан) көшірді, бұл қолөнер өндірісі мен сауданың дамуына ықпал етті. Бұл шаралар Ұлы Жібек жолындағы негізгі түйіндер болып қала берген Бұхара, Термез және Шаш сияқты қалалардың дамуына түрткі болды. А. М. Беленицкий өзінің "Орталық Азияның ортағасырлық мәдениеті" атты еңбегінде урбанизацияның өсуі ирригациялық жүйелерді тиімді пайдаланумен және қалаларда биліктің шоғырлануымен байланысты екенін атап көрсетеді.

Осы кезеңде Жетісу басқа әлеуметтік-экономикалық контексте болды. XIII ғасырда моңғол жаулап алуларынан болған қиратулардан кейін Тараз және Баласағұн сияқты аймақтағы қалаларды қалпына келтіру баяу жүрді. В.В. Бартольдтың "Түркістанның мәдени өмірінің тарихы" зерттеулері Жетісу қалаларының XIV ғасырға қарай ірі қолөнер және сауда орталықтары ретінде маңыздылығын жоғалтқанын көрсетеді. Аймақ экономикасы көшпелі мал шаруашылығына бағытталды, ал қалалардың рөлі уақытша базарларға немесе бекіністерге дейін қысқарды. Саяси тұрақсыздық және Мәуреннахрдағы сияқты ірі инвестициялық жобалардың болмауы урбанизацияға кедергі келтірді. Сонымен қатар, И.П. Петрушевскийдің "Әзірбайжан мен Ирандағы феодалдық қатынастар тарихының очерктері" көшпелі тайпалар қалаларды дамытудың қажеті жоқ екенін атап өтті, өйткені олардың экономикасы ұтқырлықта мен жайылымдарда негізделген.

Жоғарыда сипатталған саяси факторлар да шешуші рөл атқарды. Мәуреннахрда Темір және оның Ұлықбек сияқты басшылар қалаларды ғылым мен мәдениеттің орталығы ретінде қарастырды. Мысалы, Ұлықбектің тұсында Самарқандта әйгілі обсерватория салынды (1428-1429), бұл оның зияткерлік орталық ретіндегі мәртебесін нығайтты. Жетісуда, керісінше, көшпелі элиталар басым болды, олар үшін қалалар маңызды болмады.

Осылайша, Мәуреннахр билеушілердің саясатымен қолдау тапқан белсенді урбанизациямен сипатталды, ал Жетісу негізінен көшпелі қалпыға ие аймақ болып қала берді, онда қалалар “екінші рөлді” атқарды. Бұл айырмашылықтар тек табиғи жағдайлар мен экономикалық жағдайларға ғана емес, сонымен қатар билеушілердің саяси басымдықтарына да байланысты болды.

С.Г. Кляшторный және Т.И. Сұлтанов "Еуразиялық дала мемлекеттері мен халықтары" кітабында Жетісу XIV–XV ғасырларда моңғол жаулап алулары мен шаруашылық құрылымының өзгеруінен туындаған қала дамуында айтарлықтай құлдырауға ұшырағанын атап өтті. Олардың пікірінше, аймақтың негізгі халқы көшпелі мал шаруашылығына назар аударды, бұл суару жүйелерінің деградациясына және қалалық инфрақұрылымның бұзылуына әкелді.

А.Н. Бернштам өзінің зерттеулерінде, әсіресе "Орталық Азия мәдениетінің тарихында", моңғол жаулап алуларынан кейін болған саяси және экономикалық өзгерістер контекстінде Жетісу қалаларының XIV–XV ғасырлардағы рөлінің өзгеруін талдайды. Ол осы кезеңде аймақтың қалалары қолөнер, сауда және мәдениет орталықтары ретінде бұрынғы маңызын жоғалтқанын атап өтті, өйткені олардың дамуы тек әскери қиратумен ғана емес, сонымен бірге экономика құрылымының өзгеруімен де бұзылды. Бернштам Тараз, Баласағұн және басқалары сияқты қалалар көшпелі қоғамдарға қызмет көрсетуге бағытталған шағын әкімшілік және сауда орталықтарына айналу арқылы өздерінің қалалық табиғатын едәуір жоғалтқанын атап көрсетеді. Құлдыраудың негізгі факторларының бірі аймақтағы экономикалық және саяси ықпалдың сол кезеңдегі мәдениеті басым болған көшпенділерге ауысуы болды. Бұл қала құрылымы мен оның функцияларының өзгеруінен көрінді. Бернштам жүргізген археологиялық қазба жұмыстары қалаларда көшпелі материалдық мәдениетке тән артефактілердің бар екендігін көрсетті, бұл отырықшы және көшпелі халық арасындағы тығыз байланысты көрсетті, сонымен қатар қалалар өндіріс пен сауда процестерінде жетекші рөл атқармады. Қалалар осы кезеңде керуендер мен жергілікті қолөнер өндірістерінен гөрі сыртқы аумақтармен сауда аймақ экономикасында маңызды рөл атқара бастағанын атап өтті.

Ибн Халдунның «Мукаддим» және «Китаб әл-Ибар», Мәуреннахрдағы урбанизация процестері мен қалалардың өсуін талдау үшін маңызды тұжырымдамаларды ұсынады.

Өз теориясында Ибн Халдун қоғамның екі негізгі түрін ажыратады: «Умран бадауи» (көшпелі) және «Умран хадари» (отырықшы). Оның пікірінше, көшпелі өмір салтынан отырықшы өмір салтына көшуі қалалар мен урбанизация орталықтарының пайда болуына әкеледі. Мәуреннахр контекстінде бұл ауысу саяси тұрақтылықты қамтамасыз ететін және экономикалық дамуды қолдайтын қуатты қалаларды құруға ықпал еткен Әмір Темір мен оның ұрпақтарының билігі кезінде байқалды.

Тағы бір маңызды аспект – асабия, қоғамның тұрақтылығы үшін қажетті әлеуметтік келісім тұжырымдамасы. Әмір Темір мен оның ұрпақтарының саяси қолдауы әлеуметтік құрылымды нығайтуға көмектесті, бұл өз кезегінде қалалардың өсуіне ықпал етті. Ибн Халдун табысты мемлекеттер асабияның күшіне тәуелді деп санайды, бұл Мәуреннахрдағы табысты қала орталықтарының мысалдарымен келтіруге болады.

Сонымен қатар, Ибн Халдун урбанизация процесінде сауда және қолөнер сияқты экономикалық факторлардың рөлін атап көрсетеді. Мәуреннахр, маңызды сауда жолдарының қиылысында, халық санының өсуіне және қала экономикасының дамуына ықпал ететін сауда және өндіріс орталығына аталған тарихи тұлғалардың арқасында айналды.

XIV-XV ғасырларда Самарқанд, Бұхара және Хиуа сияқты Мәуреннахр қалалары Ибн Халдун сипаттаған урбанизация процестерінің жарқын мысалдары болды.

Самарқанд Әмір Темір мен оның ұрпақтарының астанасы және Ұлы Жібек жолындағы маңызды сауда орталығы болды. Оның Регистан және Бибі Ханым мешіті сияқты архитектуралық жобалары қаланың мәдени және саяси әсерін көрсетеді. Мұндағы сауда мен қолөнердің дамуы «Умран хадари» тұжырымдамасына сәйкес келеді. Отырықшы өмір салтына көшуді және қалалық қоғамның белсенді дамуын көрсетеді.

Бұхара да осы кезеңде өркендеп, маңызды діни және зияткерлік орталыққа айналды. Қала ғалымдар мен саудагерлерді қызықтырды, бұл Ибн Халдунның қалалардың тұрақтылығы үшін әлеуметтік келісімнің (асабия) маңыздылығы туралы идеяларын қолдайды. Бұхара қала өмірінің дамуына ықпал ететін мәдени дәстүрлер шоғырланған орынға айналды.

Хиуа көшпелі мәдениеттің мысалы ретінде біртіндеп отырықшы болып, Орталық Азия мен Парсы елі арасындағы маңызды сауда торабына айналды. Бұл қаладағы халықтың өсуі мен экономиканың дамуы Ибн Халдунның сауда мен әлеуметтік құрылымның урбанизация процестеріне әсері туралы тұжырымдамаларын растайды.

Джаред Даймонд өзінің «Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed» кітабында өркениеттердің дамуы мен өмір сүруіне әсер ететін экологиялық факторларды талдауды ұсынады. Бұл теорияны XIV-XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процестерін зерттеуге қолдануға болады, мұнда географиялық жағдайлар, ресурстар және климаттық өзгерістер қалалардың қалыптасуында шешуші рөл атқарды.

Су мен құнарлы жерлер Самарқанд, Бұхара, Хиуа, Термез және басқа қалалардың өсуінің негізгі факторларының бірі болды. Бұл қалалар маңызды сауда жолдарында және гидро ресурстарға жақын болды, бұл олардың экономикалық өркендеуіне ықпал етті. Даймонд ресурстардың болуы тұрақтылықтың негізі екенін айтты. Мысалы, Самарқанд Ұлы Жібек жолында орналасқан маңызды сауда орталығы болды. Қала Зарафшан өзендерінен және басқа көздерден суға қол жеткізе алды, бұл агрономия мен игерген жерлерді суаруға ықпал етті. Бұл ауыл шаруашылығына қолайлы жағдай жасады және қолөнершілер мен саудагерлерді тартты. Термез қаласы маңызды сауда орталығы ретінде қызмет етті, сонымен қатар Әмудария өзеніне жақын орналасқан, бұл осы қалаға ресурстар мен тауарларды тасымалдауға қатысты стратегиялық маңыздылығын берді. Керамика мен металлургияны қоса алғанда, әртүрлі өндірістерге ие болып, сәйкесінше, саудагерлерді мен қолөнершілерді тарта берді. Әмір Темірге елшілікпен барған Испаниялық Руи Гонсалес де Клавихо Термез қаласы туралы былай деген: «Қалаға кіргеннен кейін біз алаңдар мен адамдар көп көшелер арқылы ұзақ жүрдік, шаршап, үйге келіп, қатты ашуландық».

XIV-XV ғасырларда Мәуреннахрдағы урбанизацияны зерттей отырып, француз әлеуметтанушы Пьер Бурдье идеяларын әлеуметтік қатынастардың қалалардың дамуына қалай ықпал еткенін талдау үшін пайдалануға болады. Мысалы, қалалар мен аймақтар арасындағы сауда желілері экономикалық өсуге қалай ықпал еткенін, сондай-ақ әлеуметтік байланыстар урбанизацияны күшейтетін мәдени сәйкестікті қалыптастыруға қалай көмектескенін қарастыруға болады.

Мәуреннахрда, әсіресе Самарқанд пен Бұхара сияқты қалаларда саудагерлер, қолөнершілер мен жергілікті билік арасында әлеуметтік қатынастардың болуы сауда мен қолөнердің дамуына ықпал етті. Бурдье мұндай байланыстар ресурстар мен ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік беретінін, бұл өз кезегінде экономикалық өсуді ынталандыратынын атап көрсетеді. Мәуреннахрда бұл қалаларға адамдарды тартатын тауарлар мен мәдени тәжірибелердің белсенді алмасуында көрінді. Әмір Темірге елшілікпен барған Испаниялық Руи Гонсалес де Клавихо Бұхарадағы сауда мен өндіріс туралы былай деген: «Қалада айтарлықтай жұрты бар және үлкен ғимараттар көп. Қала нан, шарап және басқа да жеуге жарамды өнімдерге және тауарларға бай. Бұл қалада елшілер өздеріне қажет нәрсенің бәрін алып, сол жерде оларға жылқыларды берген».

XIV-XV ғасырларда Мәуреннахрдағы қалалардың дамуы аймақтың әлеуметтік, экономикалық және мәдени прогресінде шешуші рөл атқарды. Самарқанд пен Бұхара сияқты қалалар экономикалық өсуге ықпал еткен сауда жолдарының қиылысында орналасқан маңызды сауда орталықтарына айналды. Бұл саудагерлерді қызықтырып, сауда көлемін ұлғайтты және қолөнерді дамытты, бұл өз кезегінде жаңа жұмыс орындарын құрды және қазынаға салық түсімдерін арттырды. Жоғарыдағы 1 кестеге қарап, урбанизация сонымен қатар көпестер, қолөнершілер және ғалымдар сияқты әртүрлі популяцияларды қоса алғанда, күрделі әлеуметтік құрылымның қалыптасуына ықпал етуін айтуға болады. Бұл әртүрлілік мәдени алмасуға және жаңа идеялардың пайда болуына ықпал етті, бұл әсіресе ғылым мен өнердің дамуы үшін маңызды болды. Мысалы, Самарқандта астрономия, математика және философия белсенді дамып келе жатқан белгілі ғылым орталығына айналды. Сонымен қатар, қалалар аймақтың саяси тұрақтылығында маңызды рөл атқарды. Кебек хан, Әмір Темір сияқты билеушілер қалаларды басқару және билік жүргізу резиденциялары ретінде пайдаланды, бұл олардың билігін нығайтуға, өзге билеушілер арасында беделін көтеруге және қауіпсіздікпен қамтамасыз етуге көмектесті. Инфрақұрылымды, соның ішінде жолдар мен суару жүйелерін дамыту ресурстарға қол жетімділікті жақсарту және ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру арқылы экономикалық өсуге ықпал етті.

Вальтер Кристаллердің орталық орындар теориясы - бұл қалалар мен елді мекендердің олардың функцияларына қарай аумаққа қалай бөлінетінін сипаттайтын модель. Орталық орын, мейлі ол қала болсын, мейлі елді-мекен болсын, тауарлар мен қызметтерді ұсыну арқылы оны қоршаған аудандардың тұрғындарына қызмет етеді. Бұл орындар иерархиялық жүйені құрайды, мұнда елді мекендердің әр деңгейі кеңірек аймаққа қызмет етеді және қаланың маңыздылығы мен көлемі артқан сайын мамандандырылған қызметтерді ұсынады.

Теорияның негізгі қағидасы бұл қалалар тауарлар немесе қызметтер алу үшін баратын адамдар үшін қашықтықты азайтуға мүмкіндік беретін етіп орналастырылған. Бұл орталық нүктелер бір-бірімен қабаттаспай біркелкі әсер ету аймақтарын құрайтын алтыбұрышты бал ұясына ұқсас құрылымның пайда болуына әкеледі. Бұл аймақтар арасындағы шекаралар қалалар арасындағы артық бәсекелестікті болдырмауға және қызмет көрсету жүйесін ұтымды етуге көмектеседі.

Кристаллердің пікірінше, елді мекендерді олардың қызметіне байланысты бірнеше принциптер бойынша ұйымдастыруға болады: нарықтық қалалар тұтынушылар үшін қашықтықты азайтуға тырысады, көлік тораптары — ең жақсы көлік байланысын қамтамасыз ету үшін, ал әкімшілік орталықтар — аймақтарды оңтайлы басқару үшін орналастырады. Иерархияда орталық орын неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ол үлкен аумаққа қызмет етеді және географиялық орналасу жағынан сирек кездеседі. Орталық орындар теориясы қалалар мен аймақтарды жоспарлауда, әсіресе ХХ ғасырда, елді мекендерді, көлік жолдарын және инфрақұрылымды оңтайлы орналастыру үшін қолданылған кезде қолданылды. Бұл Мавераннахр тарихи урбанизация процесін түсіну үшін де маңызды.

Теория маңыздылығына қарамастан, Кристаллер теориясының бірқатар шектеулері бар. Ол таулар немесе өзендер сияқты табиғи кедергілерді ескермей, идеалды географиялық кеңістікті болжайды және кеңістіктік құрылымдарды өзгерте алатын экономикалық өсу мен урбанизацияның динамикалық процестерін қарастырмайды. Дегенмен, бұл теория қалалардың кеңістіктік ұйымдастырылуын және олардың қоршаған аумақтарға қызмет көрсетудегі рөлін зерттеудің маңызды құралы болып қала береді. 

Урбанизация орталықтардың қалыптасудағы географиялық аумағы жайлы «Географиялық детерминизм» теориясы арқылы талдауға болады.

Саид Әл-Андалуси өзінің «Халықтар категориялары кітабы» (Табақат әл-Умам) еңбегінде тұжырымдаған географиялық детерминизм XIV–XV ғасырлардағы Мәуреннахрдағы урбанизация процестерін түсінудің теориясы болып табылады. Бұл идея әсіресе Мәуреннахр қалаларын талдауға, олардың дамуы олардың географиялық орналасуына тікелей байланысты. Аймақтың қолайлы жылы климаты, құнарлы жерлер және Амудария мен Сырдарияның су ресурстарына қол жетімділігі Мәуреннахрды ауылшаруашылық өндірісінің орталықтарының біріне айналдырды. Бұл азық-түлікпен тұрақты қамтамасыз етуді қолдап қана қоймай, мәдени және экономикалық орталықтарға айналған ірі елді мекендердің қалыптасуына ықпал етті. Тарихи Сырдария мен Әмудария аралығындағы Мәуреннахр аумағын алсақ, Қаңтардың орташа температурасы Оңтүстігінде +4 °C — тан Солтүстігінде -10 °C-қа дейін, Шілдеде солтүстігінде +27 °C-тан Оңтүстігінде +37 °C-қа дейін жетеді. Температурасы +37 °C-қа жететін ыстық және ұзақ жаз Мәуреннахрдағы қалалардың пайда болуының маңызды факторы болды, өйткені ол мақта, жүзім және қарбыз сияқты дақылдарды өсіруге қолайлы жағдай жасады. Бұл дақылдар күн сәулесі мен жылуды қажет етті, бұл дәл осындай климаттық жағдайларда болды.

Ю.И. Семенов климат пен географиялық жағдайлар адамның өмір сүруіне және әртүрлі табиғи жағдайларда бейімделуіне қажетті технологиялық шешімдерді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады деп тұжырымдады. Мысалы, құрғақшылық, суық немесе табиғи ресурстардың тапшылығы сияқты экстремалды климаттық жағдайлар осы қиындықтарды жеңуге бағытталған жаңа технологияларды құрудың катализаторы болып табылады. Нәтижесінде адамдар қоршаған орта жағдайында өмір сүруге мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығының, құрылыстың және басқа да іс-шаралардың нақты әдістерін жасауға мәжбүр болды. Мәуреннахрдағы жауын-шашынның аз болуы (жылына 100-300 мм) аймақтағы қалалардың пайда болуы мен өсуінің негізгі себептерінің біріне айналды. Климаттың құрғауы ауыл шаруашылығын қамтамасыз ету үшін тиімді суару жүйелерін құруды талап етті. Бұл суару технологиясының арқасында дами алатын ірі қалалық агломерациялардың қалыптасуына ықпал етті.

Ауыл шаруашылықтың өркендеуіне климатпен қатар топырақ құнарлығы маңызды рөл алады. Әмудария мен Сырдария өзендерінің арасында орналасқан Мәуреннахр топырағы аймақтың ауылшаруашылық және урбанистік дамуында маңызды рөл атқарды. Әмудария мен Сырдария өзендерінің бойында аллювиалды топырақтар таралды, олар ең құнарлы болып табылады. Аллювиалды топырақтарда 8-12% гумус бар, бұл оларды өте құнарлы етеді. Мұндай топырақтардағы қарашірік қабаты жақсы анықталған және өзіне тән түйіршікті құрылымы бар. Бұл топырақтың ылғалды жақсы ұстайтын және өсімдік тамырларына жақсы тыныс беретін ұсақ түйіршіктер мен бөлшектерден тұратынын білдіреді. Қарашірік қабатының қуаты 20-дан 100 см-ге дейін өзгеруі мүмкін, орташа есеппен 35-70 см құрайды, бұл органикалық заттармен қаныққан терең қабатты көрсетеді. Мұнда дәнді дақылдар (бидай, арпа), жүзім, қарбыз және басқа да жеміс дақылдары сәтті өсірілді. Аллювиалды топырақтар қарқынды егіншілікке қолайлы жағдай туғызды және өсірілген өнім өңделіп, айырбасталатын ірі елді мекендердің дамуын қолдай алды.

Мәуреннахрдың дала және шөлейт аймақтарында кең таралған сұр-қоңыр топырақтар органикалық заттар мен қоректік заттардың салыстырмалы түрде төмен құрамымен сипатталады. Олар құрғақ климат жағдайында қалыптасады, онда жауын-шашын мөлшері құнарлылықтың жоғары деңгейін табиғи түрде ұстап тұру үшін жеткіліксіз. Бұл топырақтар суды жақсы ұстайды, бірақ олардың бастапқы құрылымы адамның араласуынсыз жоғары өнімділікке қол жеткізуге мүмкіндік бермейді. Мәуреннахр шөлді аймағында суару мерзімі мен суармалы судың лайлануының артуымен гумустың және агроирригациялық қабаттың қуаты және топырақтың азот, фосфор және калий сияқты қоректік элементтері артады, ескі суармалы сұр-қоңыр топырақтарда гумустың мөлшері 1,02% құрайды, бұл құнарлылықты жақсартуға ықпал етеді. Жаңадан дамыған топырақтарда бұл көрсеткіш айтарлықтай төмен — 0,60 %, өйткені қарашірік қабаты әлі толық қалыптаспаған. Уақыт өте келе және суару сапасының жақсаруымен қарашірік мөлшері артып, топырақтың құнарлылығын және оның дақылдарды қолдау қабілетін арттырады.

Сұр-қоңыр топырақты ауыл шаруашылығында тиімді пайдалану үшін ауыспалы егіс және суару сияқты агротехникалық әдістерді енгізу қажет болды. Ауыспалы егіс топырақтың құнарлылығын сақтауға және қалпына келтіруге мүмкіндік берді, бұл бір аумақта бірдей дақылдарды өсіруден топырақтың сарқылуын болдырмайды. Органикалық тыңайтқыштарды (мысалы, көң, тезек) қолдану гумустың құрамын арттыруға және топырақ құрылымын жақсартуға көмектесті, бұл өсімдіктерге қоректік заттарды жақсы сіңіруге мүмкіндік берді. Осы аумақта Бұхара, Шафрикан, Ромитан, Гузар тарихи қалалары орналасқан.

Сұр топырақ құрғақ және шөлейт аймақтарға тән топырақ. Оның құрамында гумустың мөлшері жоғары, ол 4% дейін жетеді. Бұл сероземаларды ауыл шаруашылығы үшін өте құнарлы етеді. Сұр топырақтағы қарашірік қабаты жеткілікті терең болуы мүмкін-50 см-ге дейін, бұл өсімдіктердің өсуіне қажетті ылғал мен қоректік заттардың сақталуына ықпал етеді.

Орта Азиядағы сұр топырақ негізінен Тянь-Шань таулы аймақтары мен Тұран ойпатының жазықтарында кездеседі. Бұл топырақтар олардың қалыптасу процесіне таулы рельеф әсер еткен жағдайда пайда болады. Сұр топырақ Тұран топырақ-климаттық биіктік белдеуінің төменгі бөлігінде кездеседі, бұл олардың климаттық және топырақ-географиялық жағдайлары құнарлы топырақтың пайда болуына ықпал ететін таулы аймақтарға жақын қалыптасуымен түсіндіріледі. Сұр топырақ Сырдария мен Әмударияның жоғары ағысы, Ферғана, Мерв, Сурхандария сияқты аумақтарға тән. Мәуреннахрдағы халықтың шоғырлануы мен құнарлы жерлер туралы ақпарат Esri Sentinel-2 Land Cover Explorer программасындағы карта бере алады.

 

(Sentinel-2 суреттерін жіктеу нәтижелері бойынша жерді пайдалану картасы. arcgis.com)

 

Бейнеленген картада Сырдария мен Әмудария арасындағы халық мен жерді пайдаланудың таралуын байқауға болады. Халықтың шоғырлануын көрсететін қызыл нүктелер негізінен аймақтың  Самарқан, Ферғана, Бұхара, Хиуа сияқты тарихи ірі урбанизация орталықтардың айналасында шоғырланған. Бұл урбанизацияланған орталықтарға тән осы аудандардағы халықтың жоғары тығыздығын көрсетеді. Сондай-ақ, халықтың өзендер мен су айдындарының бойында шоғырланғанын көруге болады, бұл ауыл шаруашылығы мен өмір сүру үшін су ресурстарына қол жеткізу қажеттілігімен байланысты.

Жерді пайдалануды көрсететін сары аймақтар, әсіресе аймақтың орталық және оңтүстік бөлігінде айтарлықтай аумақтарды қамтиды. Бұл жерді ауыл шаруашылығы үшін белсенді пайдалануды растайды, бұл әсіресе суармалы егіншілік шешуші рөл атқаратын құрғақ климат жағдайында маңызды. Жерді пайдалану Әмудария және Сырдария сияқты өзендердің бойында шоғырланған, бұл сонымен қатар егіншілікке су қажеттілігімен байланысты.

Географиялық детерминизммен қатар, Джаред Даймондтың өзінің «Экологиялық тәуелділік» теориясында адамзат қоғамдарының дамуы негізінен географиялық және экологиялық жағдайлармен анықталатынын атап көрсетеді. Ол белгілі бір аумақта қол жетімді ресурстар, сондай-ақ климаттық және экологиялық факторлар экономикалық дамуға, әлеуметтік құрылымға және тіпті саяси жүйелерге айтарлықтай әсер етеді деп мәлімдейді.

Мәуреннахрда қолайлы климат пен құнарлы жерлердің арқасында ауыл шаруашылығы дамыды. Әмудария мен Сырдария сияқты өзендердің жылы климаты мен судың көптігі егіншілік пен суару үшін тамаша жағдай жасады. Бұл халықтың өсуіне және сәйкесінше урбанизацияға ықпал ететін тұрақты азық-түлік базасын құруға мүмкіндік берді. Самарқанд пен Бұхара сияқты қалалық орталықтар әлемнің түкпір-түкпірінен ғалымдар мен саудагерлерді тарта отырып, тек сауда ғана емес, мәдени орталықтарға айналды. Ұлы Жібек жолындағы стратегиялық жағдайының арқасында Мәуреннахр тауарлар мен идеялармен алмасудың маңызды түйініне айналды, бұл оның экономикалық және мәдени маңыздылығын нығайтты.

XIV ғасырдың аяғынан XV ғасырдың ортасына дейін, Әмір Темір мен оның немересі Ұлықбек басқарған кезең Мәуреннахрда мәдени және ғылыми гүлдену кезеңі болды. Самарқанд саяхатшылар мен ғалымдар үшін маңызды орталыққа айналды. Марокконың әйгілі зерттеушісі Ибн Баттута жергілікті мәдениет пен архитектураны сипаттады, ал парсы тарихшысы Рашид ад-Дин аймақ халықтары туралы мәліметтер жинады. Француз дипломаты Гийом Брисоне Мәуреннахр, Орталық Азия туралы білімді Еуропа мемлекеттер арасында байытты. Ұлықбек астроном Әлішер Науаи сияқты ғалымдарды тартып, бұл аймақтың ғылыми әсерін күшейтті. Саяхатшылар саны туралы нақты мәліметтер болмаса да, Мәуреннахр саудагерлер мен зерттеушілерді тарта отырып, Ұлы Жібек жолындағы маңызды түйін болып қала берді.

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. Бартольд В.В. История Туркестана // Соч.-Т.II.-Ч.I.-М.: Изд-во вост. лит., 1963. –С.147.

2. Бартольд В.В. Монгольская империя и чагатайское государство. –С. 32-33.

3. Миргалеев И. М. Золотоордынское государство в системе международных отношений [Электронный ресурс] https://cyberleninka.ru/article/n/zolotoordynskoe-gosudarstvo-v-sisteme-mezhdunarodnyh-otnosheniy

4. Трепавлов, В. В. Государственный строй Монгольской империи XIII в. : Проблема исторической преемственности. М.: Наука, 1993. С. 77.

5. Босворт К.Э. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии / Пер. с англ. и примеч. П.А.Грязневича. -М.: Наука, 1971. –С. 197.

6. Беленицкий А.М., Бентович И.М., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. –Л.: Наука, 1973. –388 с.

7. Анарбаев А. Благоустройство средневекового города Средней Азии (V-начало XIII в.). – Т.: Фан, 1981. - 199 с.

8. Юлдашев Ф.Т. Выдающиеся заслуги Амира Тимура перед своим народом и отечеством. - Т.: Монография, 2022. -235 c.

9. Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403 – 1406). – Москва: Наука, 1990. – С. 176-177.

10. Даймонд Д. М. Коллапс. Почему одни общества приходят к процветанию, а другие — к гибели = Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed. — М.: ООО «АСТ», 2008. — 768 с.

11. Die Hierarchie der Städte. In: Knut Norborg (Hrsg.): Proceedings of the IGU Symposium in Urban Geography, Lund, 1960, Nr. 24, 1962, S.3-11. (Lund Studies in Geography, Ser.B, Human Geography).

12. Иванин М.И. Чингизхан ва Амир Тимур. Ташкент. «Янги аср авлоди», 2017.

Уложение Темура. – Ташкент: Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма, 1999. – С. 258.

13. Ахмедов Б.А., Муминова Р.Г., Пугаченкова Г.А. История Амира Темура. Ташкент: Фан, 1999.

14. Иванов Н. А., «Китаб аль-ибар» ибн Халдуна как источник по истории стран Северной Африки в 19 в. // Арабский сборник, М., 1959.

15. Прибыткова А.М. Архитектура Средней Азии ХI-ХII вв//МИА, в 12-ти томах. - Том 8. – М.: Стройиздат, - 1969. - 491 с.

. Султанов Х.Т. К истории формирования архитектурных ансамблей Шахрисабза XIV-XV вв. -Автореф. дис. канд. истор. наук. – Самарканд, - 1990. – 24 с.

16. Кутлупов М. Монгольское государство в Восточном Туркестане // Сборник статей под ред: С.А. Тихвинского; Татаро-монголы в Азии и Европе. Москва: наука 1977. - С – 101

17. Мирбобоев А.К , Турсунова Ш.М. Исторические предпосылки начала специализации ремесленного производства и торговли в городах Хорасана и Мавераннахра X-XV вв // Ученые записки. -№5 (33), 2012.-240с.

18. Якубовский, А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной Европой в X-XV веках, В кн.: Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР, Часть первая .-Л.,1932.- 60с.

19. Гуль Т.И. Сады Темуридов и зеленое прошлое Ташкента. [Электронный ресурс] https://www.gazeta.uz/ru/2021/08/21/trees-temur/ (Дата обращения: 12.03.2024).

20. Гильманова Н. Сады Темуридов // Звезда Востока. № 6. 2016 [Электронный ресурс] https://ziyouz.uz/ru/publisistika/1494-nafisa-gilmanovasady-temuridov (Дата обращения: 12.03.2024).

21. Древние и средневековые культуры Центральной Азии (становление, развитие и взаимодействие урбанизированных и скотоводческих обществ): Материалы Международной конференции, посвя щен ной 100-летию со дня рождения д. и. н. А. М. Мандельштама и 90-летию со дня рождения д. и. н. И. Н. Хлопина (10–12 ноября 2020 г., Санкт-Петербург). — СПб.: ИИМК РАН, 2020. — 308 с., ил.

22. Т.Г. Королёва. Географический детерминизм, история и современность // Свердловский региональный общественный Фонд ветеранов спецподразделений «РОССЫ-УРАЛ». — Екатеринбург, 2019.

23. Муратова В.С. Засоление почв Туркмении. // Природно-мелиоративная характеристика Средней Азии и Казахстана. Пущино: Изд-во: АН СССР. 1976. С. 106-107.

24. Кузиев Р.К. Сектименко В.Е. Почвы Узбекистана. Ташкент: Extremum press. 2009. 251 с.

25. Генусов А.З. Почвы и земельные ресурсы Средней Азии. Ташкент: Изд-во ФАН УзССР. 1983. 136 с.

26. Семёнов Ю. И. Теория общественно-экономических формаций и всемирный исторический процесс // Народы Азии и Африки. — 1970. — № 5. — С. 82—95.

27. Кылычев, 2005 ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ И СОПРЕДЕЛЬНЫЕ ТЕРРИТОРИИ ВО ВРЕМЯ ТАМЕРЛАНА

28. Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (СанктПетербург, 2—5 ноября 2004 года). — СПб.: Институт истории материальной культуры РАН, 2005. — 406 с., ил.

29. Якубовский, А. Тимур / А. Якубовский // Вопросы истории. - 1946. - № 8-9. - С. 42-74.

30. Муҳаммаджонов А. Темур ва Темурийлар салтанати (Тарихий очерк). Тошкент, 1994.

31. Темур тузуклари. Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашма, 1991.

32. Межкультурная коммуникация и миграция в истории народов Центральной Азии : сборник материалов по итогам Международной научно-практической конференции молодых ученых (Москва, 25 июня 2021 года) / отв. ред. Д.В. Сапрынская. — Москва : Издательство Московского университета, 2021. — 192 с.

33. Kolbas J. The Mongols in Iran. Routledge, London, 2006. 414 p.

34. Д.Ж.Рахматова. ОСТАТКИ ДВОРЦА МОНГОЛЬСКОГО ХАНА КЕБЕКА. 2024.

35. Rtveladze, E. V., Sulaimonov, R. Kh., Erkaev, A. P. (eds.). 2006, Karshi (Qarshi) Tashkent: “Manaviyat” Publ. (in Uzbekistan)

36. Бартольд В.В. Б 25 Тюрки: Двенадцать лекций по истории турец- ких народов Средней Азии.—Алматы: Жалын,. 1993.—192 с.

37.

 

---