Цифрлық радикализация: Қазіргі заман жастарының бірегейлігін қайта құруға бағытталған жасырын механизмдер

Қазіргі адамзат өркениеті Мануэль Кастельс атаған «желілік қоғамға» толық енді. Бұл кеңістікте әлеуметтік желілер, мессенджерлер мен бейнеалмасу платформалары коммуникация құралдары болудан асып, жеке бірегейліктің қалыптасуын, мәдени әрі діни идеялардың таралуын, жаңа қауымдастықтардың құрылуын айқындайтын күрделі инфрақұрылымға айналды. Осы өзгерістердің ортасында цифрлық радикализация феномені ерекше көрініп отыр: ол – діни немесе идеологиялық мақсаттағы топтардың пайдаланушы психологиясын, әсіресе әлі орнықпаған жас бірегейлікті, алгоритмдік ортаның ішкі логикасы арқылы жүйелі қайта құруы. Бұрын діни конверсия үшін физикалық кеңістік, институционалдық қатысу және уақыт талап етілсе, бүгінде радикал идея қолданушының смартфонына, оның жеке бос уақыт кеңістігіне тікелей енеді. Платформаларда көрінетін қарапайым және харизмалық тұлғалар дәстүрлі діни лидерді емес, «дос», «кеңесші» немесе «сырлас» бейнесін сомдайды. Осы визуалды және риторикалық мимикрияның арқасында идеология жас буынға табиғи, тіпті қажетті шешім ретінде ұсынылады.

Жастардың дәл осы процестің негізгі нысанға айналуы кездейсоқтық емес. 12–25 жас аралығы – философ Эрик Эриксон сипаттаған бірегейліктің қалыптасу кезеңі. Нарықтық қысым, әлеуметтік жалғыздық, экзистенциалдық сұрақтарға жауап таба алмау, отбасындағы немесе мектептегі қолдау тапшылығы – бәрі жас адамның ішкі әлемін тұрақсыз етеді. Мұндай жағдайда цифрлық кеңістік оған балама «қауымдастық», «бағыт», «мән» ұсынады. Терең психологиялық қажеттіліктерді дәл басатын контент – «өз мақсатын табу», «шындыққа ояну», «қоғамдық жалғандықтан босану» сияқты тақырыптар арқылы аудитория назарын тартады. Бұл видеолардың бастапқы мақсаты әлсіздік нүктесін анықтау: жас адамның немен алаңдайтынын, нені іздеп жүргенін, қандай мазмұнға эмоционалдық реакция білдіретінін білу. Келесі кезеңде алгоритмдер дәл осы сигналды күшейтіп, пайдаланушыны біртіндеп біртарапты, шектелген ақпарат кеңістігіне апарады.

Алгоритмдік жүйелердің әсері әсіресе терең. Платформалар назарды ұстап тұруға бағытталғандықтан, эмоция тудыратын, адамның когнитивтік құрылымына әсер ететін контентті үздіксіз ұсынады. Бастапқыда тек рухани даму туралы бейне көрген жас адам бірнеше күннен кейін тұйықталған идеологиялық ортаға түсуі мүмкін. Әуелі мазмұн тек өзін-өзі табу идеясына құрылғандай көрінеді; бірақ алгоритмдік «қадамдық баспалдақ» әсері (incremental radicalization) арқылы контент барған сайын қатаң, дихотомиялық, агрессивті сипатқа ие болады. Ақпараттық әртүрлілік азайған сайын, балама көзқарасқа орын қалмайды. Мұндай ортада адам өзінің бұрынғы әлеуметтік байланыстарынан алыстап, жаңа идеологиялық қауымдастыққа толық тәуелді бола бастайды. Психологтар мұны «эпистемикалық тұйықталу» деп атайды — адам әлемді тек бір көзден берілген шектеулі түсіндіру жүйесі арқылы қабылдайды.

Радикал қауымдастықтар мұндай пайдаланушыны жеке назар арқылы одан әрі байланыстырады. Жабық Telegram топтары немесе Discord серверлері «жасанды жақындық» атмосферасын құрады: жас адам мұнда өзін тыңдайтын, бағалайтын, қолдайтын адамдарды көреді. Ал бұрынғы достары, ата-анасы немесе мұғалімдері оның жаңа сенімдерін түсінбесе, бұл тұлғалар радикал топтардың риторикасында «кедергі», «рухани дамуға тосқауыл» ретінде сипатталады. Осылайша бейресми коммуникация арнасы арқылы әлеуметтік оқшаулау іске қосылады. Бұл процестің соңында адам тек тұтынушы емес, белсенді насихатшыға айналады: өзі сияқты жас буынды тарту арқылы идеологиялық желіні кеңейтеді.

Цифрлық радикализацияның қауіптілігі тек контентте емес, оның психологиялық және әлеуметтік контекстпен қабаттасуында. Жас адамның бірегейлігі әлі толық бекімегенде, алгоритмдік контент оған жылдам және қарапайым жауаптар беретін дүниетаным ұсынады: әлем жақсы және жаманға бөлінеді; шынайы білімді тек «оянғандар» біледі; қоғамның барлық мәселесі «жаудың» әрекетінен; ал адам өзінің орны мен мақсатын дәл осы идеологиядан табады. Мұндай дискурстың күші — оның қарапайымдылығында: күрделі әлеуметтік шындықты өте қарапайым схемамен түсіндіріп береді. Әсіресе экзистенциалдық дағдарыс жағдайында бұл жас адамға тыныштық, сенім және түсініктілік сезімін береді.

Цифрлық радикализациямен күрес тек тыйым салумен шектелмеуі тиіс. Керісінше, қоғамға жаңа мәдениет қажет: алгоритмдік әлемді түсінетін, цифрлық сауаты жоғары, ақпаратты сыни бағалай алатын жас ұрпақ тәрбиелеу. Жастарға балама, тартымды және интеллектуалды мазмұн ұсынбайынша, радикал идеологиялардың вакуумды толтыруға деген әлеуеті сақталады. Қауіпсіздік тек шектеулер арқылы емес, құндылықтық тұрғыда күшті, мағыналық тұрғыда сенімді, психологиялық тұрғыда қолдаушы әлеуметтік орта қалыптастыру арқылы нығаяды.

Біз цифрлық ғасырда өмір сүріп қана қоймай, соны қоғамның мәдени және рухани дамуына қызмет ететін ортаға айналдыруға жауаптымыз. Жастар — қауіптің объектісі емес, әлеуеттің субъектісі. Олар — алгоритмдер мен манипуляцияның құрбаны емес, дұрыс бағытталған қолдау, білім және орта арқылы жаңа интеллектуалдық мәдениетті қалыптастыра алатын ұрпақ. Сондықтан цифрлық радикализацияға қарсы әрекет — тек қауіпсіздік шарасы емес, болашақтың мәдени-саяси бағытын қалыптастырудағы стратегиялық міндет.    

Farabi University