Селен мен теллурдің оттекті қосылыстары

Оңтүстік Қазақстан обылысы
Шардара ауданы
№ 16 колледж
Орындаған:А-51 топ студенті Мекембаев Бекмұрат Асқарұлы
Жетекшісі: Айтенова Нұргул Ыдырысқызы

Селеннің оттекті қосылыстарының ішінде ең тұрақтысы SеО₂ (селен диоксиді). Бұдан басқа SеО мен SеО₃ белглі. Селеннің екі оксиді селен  ауада жанған кезде түзіледі:

Sе + О₂ →SеО₂

Немесе элементтік селенд конценртлі НNО₃ ерітіндісін буландыру арқылы тотықтыру:

Sе + 4 НNО₃  →Н₂SеО₃ + 4NО₂+Н₂О

Н₂SеО₃ →SеО₂ + Н₂О

Селен диоксиді – ақ кристалды ұнтақ, оңай айналады, 340-350⁰С  қысым қатысында балқиды. SО₂-нің буы улы, шіріген шомырдың  иісімен  сипатталады.

SеО₂ тотықтырғыштар болып табылады: SО₂, С, Н₂, Р  және басқа тотықсыздандырғыштардың қатысында элементтік селенге дейін тотықсызданады. SеО₂ тотықтырғыш  суда жақсы еріп, селенді қышқыл түзеді:

SеО₂ + Н₂О → Н₂SеО₃      (К₁=2·10^-3; К₂=5·10^-9)

Селенді қышқыл – тотықтырғыш; жүйенің потенциалы Sе⁴⁺/Sе  +0,74В/54/.  Н₂SеО₃-тің элементтік селенге дейін тотықсыздандыру үшін, тәжірибеде көбінесе Zn және Сd, SnСl₂, SО₂, КІ, тұз қышқылды гидрозин, тұз қышқылды немесе күкірт қышқылды гидроксиламин, аскорбин  қышқылы және басқа да тотықсыздандырғыштарды қолдануға болады. Басқа жағынан, күшті тотықтырғыштармен әрекеттестірсек  (Н₂О₂, Вr₂, Сl₂,КМnО₄, НСlО₃  және басқалар) Н₂SеО₃  Н₂SеО₄  - ке дейін тотығады:

Н₂SеО₃ + Н₂О₂ → Н₂SеО₄ + Н₂О

Н₂SеО₃  + Вr₂ + Н₂О → Н₂SеО₄  + 2НВr

Селен үш оксиді (селен ангидриді)  SеО₃ – ақ кристалды зат, ылғал тартқыштығымен ерекшеленеді. SеО₃ –ті  селенді тура тотықтыру арқылы ала алмаймыз. Селен үш оксидін алудың бірден–бір әдісі ол, таза сусыз Н₂SеО₄  -ті Р₂О₅-пен әрекеттестіріп арнайы вакуум-сублимирлейтін апаратта алады. SеО₃–ті алудың қиындығы сонда, ол қалыпты қысым мен температура 185⁰С-тан жоғары болғанда ішкі молекулалық   тотығу-тотықсыздану реакциялар жүріп, оттегі мен селен диоксид түзіледі:

3SеО₃ → О₂ + 2SеО₂

Селен қышқылы көп жағынан Н₂SО₄- ті еске түсіреді, күшті қышқыл болып табылады (К₁=1,2·10^-2) және тотықтырғыштық қасиет көрсетеді   (SеО₃ ^2- / SеО₄ ^2-  жүйенің потенциалы  +1,15В тең). Сусыз Н₂SеО₄  алтын мен кумісті тотықтырады.

Күкірт қышқылы сияқты Н₂SеО₄ және НСl-мен әрекеттесу реакциясының үлкен практикалық мәні бар:

Н₂SеО₄  +2НСl↔Сl₂ + Н₂SеО₃  + Н₂О

Реакция қайтымды: қышқыл ортада Н₂SеО₄  тотықсызданады, ал сылтылык ортада Н₂SеО₃  тотығады.

Теллур отекпен үш түрлі оксидтер түзеді: ТеО, ТеО₂, ТеО₃. Теллур монооксидін  ТеО, ТеSО₃-ті  вакуумда  230⁰С-да айыру нәтижесінде алынады. ТеО – қара аморфты ұнтақ, ауада  ТеО₂-ге дейін аңай тотығады. Қатты қыздырғанда элементтік теллур  мен ТеО₂-ге айырылады.

Теллурдың диоксиді ТеО₂, ақ ұнтақ, элементтік теллур ауада жандыру арқылы түзіледі  Те + О₂ →ТеО₂  немесе оны азот қышқылымен келесі ерітіндіні буландыру арқылы алынады:

2Те + 9НNО₃ →Те₂О₃(ОН)NО₃ + 8NО₂ + 4Н₂О;

Те₂О₃(ОН)NО₃ →2ТеО₂ + НNО₃.

SеО₂-ден айырмашылығы, теллурдың диоксиді айдалмайды: ТеО₂-нің бу қысымы  704⁰С тең  6,32 ·10^-2 мм.сынап.бағ.  Ол  732,2⁰С балқиды. ТеО₂  суда  өте нашар ериді, бірақ қышқылдар мен сілтілерді оңай ериді:

2ТеО₂ + 2 Н₂SО₄ →2ТеО₂SО₃ + 2Н₂О;

ТеО₂ + 2NаОН →Nа₂ТеО₃ + Н₂О.

Теллурдың үшоксиді, теллур ангидриді ТеО₃  Н₂ТеО₄- ті 600-650⁰С-да айыру арқылы алынады; ары қарай температураны жоғарлатса  мына  реакция жүреді: ТеО₃ →ТеО₂ + 1/2О₂.  Көрсетілген жағдайда  α-ТеО₃ алынады – сары ұнтақ, суда ерімейді деуге болады, бірақ  күйдіргіш  калийдің  концентрлі  ерітіндісінде ериді:

ТеО₃ + КОН →К₂ТеО₄  + Н₂О.

β-ТеО₃-ті  орто- немесе мета-теллур қышқылын ұзақ уақыт қыздыру арқылы пісіріп бекітілген түтікшеде 320⁰С  алынады. β-ТеО₃- сұр түсті кристалды зат, реакцияласу қабілеті өте аз. β-ТеО₃ күйдіргіш калийдің концентрлі ерітіндісімен әрекеттеспейді, тұз қышқылымен, балқыған  содамен, 400⁰С-ға  дейін сутегімен де әрекеттеспейді.

Теллур қышқылының тотықтырғыштық қасиеті бар (жүйенің потенциалы  ТеО₂/ Н₂ТеО₆ =11,02В), ол күкіртті газбен, гидразинмен,  т.б. элементік теллурға дейін, ал тұз қышқылымен  Н₂ТеО₃-ке дейін тотықсызданады.

Оттекті қышқылдарының тұздары

Селен мен теллурдың оттекті қышқылдарының тұздары көбінесе сульфиттер мен сульфаттарды еске түсіреді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Ферсман А.Е. Редкие металлы. 1932, № 4-5.
2. Сажин Н.П., Меерсон Г.А. Редкие элементы в новой технике // Хим. наука и пром., 1956. Т.І, № 5.
3. Меерсон Г.А. и Зеликман А.Н. Металлургия редких металлов. Метиаллургиздат, 1954.
4. Зеликман А.Н., Самсонов Г.В., Крейн О.Е. Металлургия редких металлов. Металлургиздат, 1954.
5. Тронов В.Г. Кклад русских ученых в химию редких элементов. Изд. Знание, 1952.
6. Виноградов А.П. Геохимия редких и рассеянных химических элементов в почвах. Изд. АН СССР, 1950.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: