Үзілген үміт

Мен Дарджилинге жаңбырлы күні келген едім, Көше қыдыруға зауқым соқпады. Алайда үйде отыра беру де көңілді болмады.

Қонақ үйде тамақтанып алдым да, қалың табан бәтеңкемді, жалбағайлы плащымды киіп, не болса да көшеге шықтым.

Қала үстінде қалың бұлт төніп тұр. Жаңбыр шелектеп құйғандай. Құдай тағала әлемге топан суын қаптатып жіберген сияқты.

Мен есіз де көңілсіз Калькутта көшесімен жүріп келемін. Тұман мен бұлт патшалық құрған мына меңіреу дүниеден құтылғым келеді, шу-думаны бар жарық дүниеге шығып табан тіресем деймін.

Жақын бір жерден жылаған әйел даусы естілді. Қайғы-қасірет пен көз жасына толы бұл дүниеде жылау деген немене, дағдылы құбылыс емес пе! Мүмкін мен басқа бір ретте көңіл аудармай да өткен болар едім. Ал мына тұман мен бұлт өктемдік жасап тұрған бұлыңғыр дүниеде жылаған әйел даусы ғайып болған бүкіл әлемнің жоқтауы сияқтанып кетті. Мен өтіп кете алмадым.

Жақындай келе жол қапталындағы таста отырған, басында алтын түстес байлары бар қызыл киімді бір әйелді көрдім. Ақырын өксіп жылап отыр.

Бұл тегі көптен бері шемен болып көкірекке қатқан ескі құса болса керек. Торыққан көңіл, басқа түскен жалғыздық, мына бүгінгі күннің күңгірт аспаны — бәрі қосылып сол ескі дертті қозғап жіберіпті.

"О, — деп ойладым мен — бұл бір таңғажайып хикаяның тиегі болуы мүмкін ғой. Мына Гималай тауының етегінде дүниеден баз кешіп, сопылық жолға түскен әйел зарын естимін деп ойлаппын ба мен".

Мен оның қай кастаға жататынын анықтай алмадым. Әйтеуір хинду тілінде: — Сіз кім боласыз, басыңызда қандай қайғыңыз бар? — деп аяушылық білдіре сөйледім.

Әйел маған бұлаудай болып кеткен көзімен қарап қойды, бірақ тіл қатпады.

— Қорықпа, алдыңда ізгі адам тұр, — деп қайталадым.

Әйел езу тартты, таза хиндустан тілінде былай деп жауап берді:

— Қорқыныш-үрей түгіл ұяттан да әлдеқашан ада болған пендемін. Иә, бабуджи, бір кезде маған сүйікті туған ағам да батып келе алмаушы еді. Ал қазір жат көзінен тасаланатындай менде дәрмен жоқ.

Көңіліме дық алып қалдым. Мен бұрын өзімді еуропалық мырзадан әсте айнымайтын шығармын деп ойлаушы едім, ал мына бір сорлы тіпті шімірікпестен бабуджи деп атады. Мен осымен бұл хикаяны тамам етейін де, ағылшынның паң отарбасынша шылымымды бұрқыратып тез басып жөнеле берейін — деген тоқтамға келдім.

Дегенмен сыбыс құмарлық бел алып кетті. Басымды мойныма тығыңқырап асқақтау нышанмен:

— Қол ұшын бере алады деп ойлайсың ба өзің мені? Не тілегің бар? — деп сұрадым.

Әйел маған тіксіне тура қарады:

— Мен Бодрауынның науабы Ғалымқан ханның қызымын.

Мен Бодрауын хандығы жайында да, Ғалымханнын өзі жөнінде де ештеңе білмейтін едім. Әрі мына Дард-жилмнгінің Калькутта көшесінде хан қызының ағыл-тегіл жылауына қандай бақытсыздық душар еткенін де ойлап-ойлап таба алмадым.

Мен оған сенгім келмеді. Алайда қызықты бір әңгіменің ушығы көрініп тұрғанда тыңдамайтын нем бар. Байсалды кейіппен әйелге иіліп тағзым еттім:

— Танымай қалғаным үшін кешіре көр, бибісақып.

Бибісақып сөзіме көңіл аудара қоймады, бірақ отыр деп ишара білдіріп тасты көрсетті. Тегі бұл өктемдік құрып үйреніп қалған әйел болса керек. Мен мүк өскен сызды тасқа отырмақ болып рұқсат сұрадым. Әйел ізет көрсетті. Сөйтіп Бодрауын ханының қызы Дарджилингінің Калькутта атты лас көшесіне жайласуыма рұқсат берді. Плащымды киіп қонақ үйден шыққан кезімде мұндағы оқиғаға кезігем дегенді қиялдап көрді дейсің бе!

Мына Гималай тауының етегінде кішкене бір тасқа әйел, еркек болып оңаша жайғасқан екі жолаушының сырлы әңгімесі оқушы қауымға бірден-ақ ашына жайлық болып көрінуіне сөз жоқ. Рас, кейбіреулерге Калидаса жазған "Хабаршы бұлтының" таңғажайып әуені мен құла тұз тау үңгіріндегі сарқыраманың алысқа талып жеткен сарыны шыға бастағандай да болар. Әйтсе де, үстіне макинтош, аяғына еуропа бәтеңкесін киіп, мына тас көшеде, хиндустан тілінде сөйлейтін сормаңдай әйелдің қасында отырғанына мәз болатын бүгінгі бенгал адамын кездестіре қою да оңай емес қой. Оған өзіңіз де келісерсіз. Ал сол бір күні айнала дүниенің бәрі көк тұманға батып кетті, жұрт көзіне түсерміз деп сескенерлік себеп те жоқ. Бұлт өктемдік құрған мына қиырсыз кеңістікте дүниежүзілік зілзала апаттың кішкене бір екі жаңқасына ұқсап Бодрауын ханы Ғалымханның қызы мен жерден жік шыққан, екі құлағы тік шыққан бенгал сақыбы − мына мен, екеуіміз ғана қалыппыз. Бұл кездесу − тағдырдың сайқымазағы болар, оның терең мәні тек екеуімізге ғана танық.

— Бибісақып, осынша сорлатқан кім сені? — Бодрауын әулетінен шыққан әйел өз маңдайын сипады.

— Білем бе екен мен оны? Мына асқақ Гималайдың сілемін тұманмен орап қойған кім?

Пәлсапалық таласқа менің барғым келмеді, бибісақып пікіріне қосылдым.

— Тағдыр деген ешкімге де танық болмақшы емес. Біз болсақ қыбырлаған құрт қанамыз.

Егер де талас туған болса бибісақыптан мен бүйтіп оңай құтылмаған болар едім. Тілге де жетік емеспін. Үй қызметшілерімен сөйлесе жүріп үйренген азын-аулақ хинду тілі мына көшеде отырып Бодырауын найыбының, тіпті қай найыптың болса да қызымен тағдыр мәселесін сарапқа салуға жетпей қалды.

— Менің өмірім өз алдына бір хикая. Сол тарихтың бүгін ақырғы тарағы жазылды. Бұйыра бер, сол жайында айтатын болайын.

Мен қысылыңқырап қалдым:

— Қандай жарлық жөнінде сөз болуға керек. Егерде рақымыңыз түсіп, өз өміріңіздің тарихын баяндайтын болсаңыз, онда лайықты тыңдаушыңыз болуға тырысайын мен.

Хиндустан тілінде мені дәл осылай сөйледі деп ойламай-ақ қойсын, оқушы, осылай деп айтсам ба деген көңіл ғой бұл.

Бибісақып майталман жорғадай мүдірместен еркін де сұлу сөйлеп кетті, тіпті маған шық басқан алтын аймақты таңғы самал тербеп тұрғандай болды. Ал мен болсам, мақау адамға ұқсап жауапты үзіп-жұлып, шолақ қайырамын, дәл осылай барынша шебер де жеңіл сөйлеуге болады деп еш уақытта да ойламаған едім. Мен өз тәрбиемнің кем-кетік дімқарлығын дәл осы арада айқын сезіндім.

Бибісақып әңгімесін бастап кетті.

— Менің ата-бабаларым Дели жаһан шахтарының әулетінен тараған еді. Біздің үй сол ата-баба даңқын қызғыштай қорыды, сол себепті маған терезесі тең күйеу табу да оңай болған жоқ. Лакнау найыбы сөз салған еді, әкем көпке дейін үзілді-кесілді жауап бермей, солқылдақтық жасап жүрді. Сол екі арада үкімет пен сипай арасында соғыс басталып кетті. Хиндустан аспанын мылтық дәрісінің қара түтіні жапты...

Мен бұрын жалпы әйел қауымының, оның ішінде тектіден шыққан әйелдің хиндустан тілінде сөйлегенін естіп көрмеген едім. Енді түсіндім, бұл өткен заманғы ақсүйектер сөйлейтін тіл екен. Темір жол мен телеграф шықты, ақсүйектердің қарасы өшті, жұрттың қолы босаудан қалды, осының бәрі өмірдің сән-салтанатын жойды, сүреңсіз етіп, ұсақтатып жіберді. Найып қызы сөйлеген тіл, оның сиқыр күші көз алдыма ғаламат бір тірлік көрінісін алып келді. Моғол шахзадалары заманының рухы тірілген сияқтанды. Күмбезі көкпен таласқан ақ мәрмәр сарайларды, шалғайға тартқан қасқа жолдарды, салтанатты кілем жабулары бар сәйгүліктерді елестеттім, піл үстіндегі алтын мухарамалармен безелген паланкиндер, беліне жүзі суық қайқы семсер байлаған, аяғына алтын, күміспен булаған қайқы тұмсық кебіс, үстіне қызылды-жасылды жібек киім киген қала халқы, айрықша сый-сыяпат, құрмет, даңғара дарбаза, ұзақ бір салтанатты адам кеші... Міне, мен осыларды көрдім.

Науаб қызы әңгімесін жалғай берді:

— Біздің сарай Жұмна өзенінің жағасында тұрушы еді. Әскер басы бір брахман болатын. Есімі Кешорлал еді.

Әйелдің сыңғыр даусы дәл осы бір есімді атауға ғана арналғандай. Кешорлал! Мен еңкейіп таяғымды жерге қойдым да, қайта түзеліп отырдым.

— Кешорлал үндістің ішіндегі бір кереметі еді. Күнде таңертең ертемен өзім тұрған бөлменің дөңгелек терезесінен өзенге қараймын. Кешорлал күнде келіп суға шомылады, ең әуелі өз ғұрпы бойынша бір айналып түседі де, содан кейін шашырап шығып келе жатқан күнге қарап қолын созады. Су болған киімін жағаға тастап дұғасын оқиды. Содан кейін таза да, тамаша даусымен әдетте дәм ішер алдында орындалар бойраг әнін айтып сарайға оралады. Мен мұсылман қызымын ғой, бірақ өз дінімнің ғұрып жырларын естіп көрген емес едім. Ол кезде той-думанмен әуейіленіп, шарапқа, жігітшілікке бой ұрып кеткен еркектер дінімізді құрметтей де бермейтін. Сауыққой сарай ішінде де дін рухы күшті болмайтын. Мүмкін бір тәңірдің өзі менің табиғатыма діндарлық бір қасиет берген шығар. Қайтсе де мен мұны басқаша түсіне алмаймын. Шашырай шығып келе жатқан күн шұғыласына малынып тыныш аққан көк мөлдір Жұмна өзенінің ақ мәрмәрмен қапталған иесіз жағасына Кешорлалдың күнде келіп, құдайға құлшылық етуі ұйқыдан енді-енді оянған менің жүрегіме айтып жеткізе алмас айрықша бір құрмет сезімін салатын еді.

Жас Кешорлалдың көңілді келбеті маған таза жұлдыз сәулесі сияқтанатын. Сонша бір инабатты оның ұлылығы бейшара мұсылман қызының жүрегін тағатсыз өзіне тарта берді. Мен оған табынып қалдым.

Үндіс қызы қызметшім болушы еді. Ол өзі күн сайын Кешорлалға баратын да басын иіп тағзым ететін. Мен соған қуанатын да, қызғанатын да едім. Кейде ол дұғам қабыл болсын деп, өзіне деген дәмді де Кешорлалға апарып жүрді.

Мен бір күні қызға ақша бердім де, Кешорлалды шақырып кел деп өтіндім. Қыз қызарып кетті: "Кешорлал мырза ешкімнен де дәм-сыйлық дегеніңді қабылдамайды", − деді. Кешорлалға деген құрмет сезімімді қай жолмен болса да жеткізе алмайтыныма көзім жетті. Мені бір сағыныш оты шарпи бастады, өзімді сонша бақытсыз сезіндім.

Біздің бабаларымыздың бірі зорлық жасап брахман кастасына жататын бір үндіс қызын әйелдікке алыпты дегенді естіген едім. Зенанда отырып сол бір үндіс қызының киелі қанының бір тамшысы менің қанымда да бар-ау дегенді ойлайтынмын. Бұл ой маған жұбаныш секілді. Мизам қабығындай болса да менің Кешорлалға жақындығым бар сияқтанатын.

Мен қызметші қыз айтатын индуизм дінінің әдет-ғұрыптары жайындағы қызғылықты хикаяларды, құдайлар мен әйел құдайлардың таңғажайып тарихтарын, "Рамаяна", "Махабхарата" сияқты қиссалардың үзінділерін тапжылмастан тыңдай беретінмін. Менің көз алдыма мен үшін қол жетпес алыс үндіс қауымы кешкен тірлік көрінісі келетін. Құдайлардың тас мүсіндері, мезгілді хабарлайтын жез дабылдардың жер күңіренткен үні, алтын өрнекпен әшекейленген шатырлары бар храмдар, сандал ағашы мен алоэ иісі араласа аңқыған гүлдер, иогтар мен дәруіштердің ғайып ерен ғажайыптары, брахмандардың сұпылық ұлылықтары, адам кейпіне енген қиян-қилы құдайлар ойыны − осының бәрі араласып көне де қиял шалған бір кең дүниенің елесін туғызушы еді. Менің шыбындай жаным өз ұясынан айырылған панасыз бір кішкене құсқа ұқсап бейуақытта көне гүлбәна-сарайларды (замок) кезгендей болатын. Үндіс қоғамы менің қыз қиялымда әлдебір ертегі дүниесіндей болып көрінуші еді.

Міне осы бір шақта сипайлардың ағылшындармен күресі басталып кетті. Көтеріліс шарпуы біздің Бодрауын гүлбанасына да келіп жетті.

Сонда Кешорлал былай деді:

— Енді Арьяварта жұртынан сиыр етін жейтін еуропалықтар айдап шығарылады. Үндістанды билеу үшін мұсылмандар мен үндістер арасында кескілескен күрес басталады.

Менің әкем Ғалымхан хан тым сақ адам болушы еді. Өз құзырындағыларға:

— Ағылшындар күшінде шек жоқ, мына біз, үндістандықтар оларға төтеп бере алмаймыз. Қол жетпейтіннен үміткер боламын деп, мына шағын елімнен айырылар жайым жоқ. Ағылшынға қарсы шыға алмаймын, — деді.

Бүкіл үндістан өлкесінде мұсылман мен үндіс қаны судай төгіліп жатқан қиын-қыстау шақта мынандай жан сауғалау, сақтық көптің ашуын келтірді. Тіпті әкемнің храмында да дүрбелең туды. Ал бес аспабын асынып алған Кешорлал жаугерлерді бастап әкеме келді де:

— Науабсақып, егерде біздің жаққа шықпасаңыз, сізді тұтқындап, бұл хандықтағы үкімет билігін өз қолыма алуыма тура келеді, — деді.

— Бүлік туғызбаңыз, мен сізді жақтайтын боламын, — деп жауап берді әкем.

— Қазынадан соғысқа деп қаражат бөлуіңізге тура келеді.

— Керек болғанында мен сіздерді ақшамен қамтамасыз етемін, — деді әкем, бірақ "мә" деп бергені болмады.

Мен өз бойымдағы алтын, күмістің бәрін сыпырдым да қызметші қыз арқылы жасырып Кешорлалға жөнелттім. Ол, бірақ қайтармапты сыйлықты, қабыл алыпты. Қуанғаннан жүрегім тулады. Кешорлал тот басқан ескі семсерлер мен мылтықтарды тазалауға әмір берді. Сол шақта гүлбана сарайға жер қайысқан қол бастап жер шаңын бұрқыратып уәлаят әміршісі келді, гүлбанадағы (замок) ереуіл жайын оған әкем хабарласа керек.

Кешорлал жауынгерлер арасында зор беделді адам еді. Кешорлал әмір етсе болды, жауынгерлер жүзі жармаған қылышпен де, от алмайтын мылтықпен де ажал аузына тайсалмай баруға дайын еді.

Екіжүзді әкем үйі маған тамұқпен тең болды. Мені ашу мен ар, өшпенділік қысты. Бірақ көзіме жас та алмадым. Ағамның киімін киіп зенаннан шықтым. Көрген де, білген де пенде болған жоқ.

Бұл шақта шаң басылып, дәрі түтіні ыдырап, атыс пен айқай-шу тынып та үлгірген еді. Айнала дүниені өлім тыныштығы басқан, жым-жырт. Қанға боялған Жұмна өзенінен асып күн батты. Ымырт үйірілді. Ашық аспанда он төртіндегі толысқан ай туды. Ұрыс майданы сұмдық көрініске толы. Басқа бір халде мына қырылып жатқандарды көріп жүрегім тітіренген болар еді, ал сол бір түні мен есеңгіреген адамдай қаңғырып жүре бердім. Кешорлалды іздеймін. Мен үшін одан басқа дүниенің түк қызығы жоқ.

Көп кездім. Ақыры Жұмна өзенінің жағасында өскен манго ағашының көлеңкесінде өліп жатқан Кешорлал мен оның адал қызметшісі Деокинондонды таптым. Екеуінің бірі ауыр жараланған досын ұрыс майданынан көтеріп алып шығып, мына бір қалтарыс жерге әкелген де, өзі де жан тапсырған.

Мен шашымды жайып Кешорлалдың аяғына жығылдым. Содан кейін тұңғиық гүліне ұқсас жаны кетіп қалған аяғынан топырақ алдым да, ыстық маңдайымды басып сүйе бердім. Көңілім босап кетті. Көзімнің жасы домалай берді.

Кенет оның денесі қимылдағандай болды. Ыңқылдаған сияқтанды. Мен тітіреп кеттім де кейін шегіндім. Ол көзін жұмған қалпы кезерген ерні қыбырлады:

— Су...

Мен жүгіріп Жұмнаға бардым, орамалымның ұшын суға малдым да, Кешорлалдың жұмылған ерніне әкеп сықтым. Содан кейін бір көзін алып кеткен маңдайындағы үлкен жараны таңдым.

Мен жүгіріп Жұмнаға бара бердім. Көйлегімнің бір өңірін суға малып алып оның бетіне сығып тамшылата бердім. Кешорлал бірте-бірте есін жия бастады.

— Тағы да су әкелейін бе? — деп сұрадым.

— Бұл кім? — деді Кешорлал Мен жасыра алмадым:

— Сіздің күңіңіз. Ғалымқан ханның қызы боламын. — Мен Кешорлал өлім аузында жатып өзіне табынған қызды білер де, ол жайында жақсы бір сезімін ол дүниеге ала кетер деп үміттенген едім. Сол бір қуанышты менен ешкім де ала алмақшы емес. Бірақ Кешорлалдың мені тануы-ақ мұң екен, арыстанша ақырып қоя берді.

— Сатылғыш азғынның қызы, діні жат кәпір неме! Өлім үстінде Жұмнадан әкелген суыңмен дәретімді арамдадың ғой!

Сөйтті де шапалақпен бетімнен тартып жіберді. Көзімнің алды қарауытып жүре берді, есімнен айырылдым. Ол кезде мен он алты жаста болатынмын Сырт дүниенің жаламыр күні менің кейпімнен жастық шағымның тартым-қызылын әкетпеген еді онда. Зенаннан шығып өмірге тұңғыш рет қадам басып едім. Өмірдің де, өзім тәңір тұтқан пенденің де алғашқы сыйлығы осы болды. Қабыл алуға тура келді.

Мен сөнген шылымымды ұстап, тапжылмай отырмын. Елтіп, арбалып қалғандаймын. Әңгіме ме, әлдебір мұңлы саз ба тыңдап отырғаным, − оны білмедім. Әйтеуір үн қатқаным жоқ. Мен енді осы жерде шыдай алмадым.

— Хайуан! — деп салдым.

— Хайуан? — деді найыптың қызы. — Өлейін деп жатып хайуан судан жерінуші ме еді?

Мен ұялыңқырап қалдым да:

— Иә, рас, ол құдай ғой, — деп түзедім.

— Құдай? Құдай тағала бар жанымен берілген пендесінің құрбандығын қабыл алмайтын болып па еді? Мен бұл пікірге де қосылдым. Ол әңгімесін соза берді.

— Мен әуелі торығып түңіліп кеттім. Аспан шайқалып, төбемнен нажағай соққандай болды. Бар қуатымды жиып, мына бір қатал да қара тастай мейірімсіз сәуегей брахманнан алысырақ барып тұрдым, аяғына қолымды тигізбей тағзым еттім. Содан кейін ойша былай дедім.: "О, құдіретті брахман! Сен ештеңені де қабылдамайсың. Тағзым-құлшылықта, жат қолындағы тағам да, дәулеттінің сыйы да, жас қыздың күнәсіз жастығы да, арудың ыстық құшағы да — бірі де саған керек емес. Сен жеке-дарасың, тірлік қарекетінен де адасың. Сен қияпаттысың, ешкімге бағынышты да емессің, сол себепті мен өзімді сенің жолыңа құрбан етуге қақым жоқ."

Мен көңілі құлазып, күл-талқаны шыққан найып қызының өзімен қош айтысқанда Кешорлалдың не ойлағанын біле алмадым. Кейпінен таңырқағандық та, реніш те байқалмады. Ол тек маған салмақпен көз салды да жай басып тұра берді. Мен көмек берейін деп қол ұшын ұсынып едім, серпіп тастады да, зорға дегенде өзенге түсті. Айнала тым-тырыс. Ол әрлі-берлі жүк таситын қайыққа барып отырды, байлауын шешті. Содан кейін ағынмен ыққан қайық бірте-бірте барып көз ұшынан ғайып болды. Сол бір тынық түнде мезгілінен ерте жұлынған гүл бүртігіне ұқсап, жүрегім мен қыршын жастығымды да, талақ болған махаббатым мен өзімнің қызығы жоқ қуыс өмірімді де, бәрін де жаңағы ғайып болған қайық соңынан мына кебіндей ай сәулесіне бөгіп тұрған Жұмнаға лақтырып тастағым келді.

Бірақ оған дәтім бармады. Аспандағы ай, жағада қарауытқан орман, Жұмнаның тұнық та тынық суы, манго ағашынан асып ай сәулесімен қауыша көрінген біздің гүлбананың төбесі, − бәрі де баяу да тұңғиық бір мәнмен өлім азасын тартып тұрғандай. Сол түні планеталармен, аспан шырақтарымен, аймен безеніп тұрған тыныш әлем мені бір үнмен өлімге шақырды. Тек тыныш та тымық Жұмнаны бойлап әлдебір жерде кетіп бара жатқан кішкене қайық қана мені жұп-жұмсақ ай сәулесіне бөккен, айтып жеткізе алмас сұлу да салқын өлім тырнағынан арашалап қалды да, өмір жағасына жетеледі. Есеңгіреген бір халде Жұмнаның жағасын бойлап жүре бердім.

Бибісақып сол тыныстады. Мен тыныштықты бұзбадым. Бір шақта науаб қызы қайта сөйлеп кетті;

— Өмірімнің соңғы оқиғалары шым-шытырық болып кетті. Қайтып түсіндірерімді де білмеймін. Мен ит тұмсығы өтпейтін ну орманды аралап келемін. Сол себепті кейде жүруге тура келіп қалған соқпақ-сүрлеудің бәрін бірдей жадыма ұстап қала алам ба? Неден бастап, немен аяқтарымды да, нені айтып, нені айтпай кетуімнің керектігін де білмеймін. Әңгімені қайтсем шындыққа жанасымды ете алмақпын, оны да шамалай алмай.

Осы бір күндердің ішінде өмірде талай ғаламаттардың бола беретініне көзім жетті. Өмір жолы зенанда отырған кішкене қызға ғана асу бермейтіндей болып көрінуі мүмкін, − бірақ бұл оның қиялы ғана. Жүрсең-ақ болды, қасқа жол, ханзада жолы болмаса да, кәдуілгі соқпақ жол табылады. Адам біткен осы жолмен жүріп келеді. Бұл жолда сан жоқ. Ой-шұқыры, кедір-бұдыры да көп, барып тірелер шегі де болмайды, кейде тарау-тарау болып бөлініп те кетеді, онда бақыт пен сордың, қиын-кедергілердің де таңбасы бар, сонда да бұл әйтеуір жол ғой, жүруге болатын жол.

Осы бір басы жұмыр пендеге тон кәдуілгі жолмен жалғыз қалан науаб қызының қалай жүріп келгенін баяндай беру қызықты бола қояр ма екен? Иә, соның бәрін сізге тәптіштеп айта беруге батылым бармайды. Бір сөзбен айтқанда, көп азап шектім, жәбір-жапа көрдім, қайғының талайын бастан кешірдім, бірақ өмірден жерінген жоқпын сонда да. Жалпылдақ от ұшқыны жалп етіп сөнеді де жерге түседі. Мен де өмір жолымен асыға жүрдім. Бойымда лаулаған отты да сезбедім. Ал, міне, бүгін кенет қалың қайғым мен шексіз бақытымның лапылдаған жалыны жалп етті. Мен сөйтіп жалғыз жаңқадай жол шаңына ұшып түстім. Көшіп келген өмір жолы да, әңгімем де осымен тамам болады.

Науаб қызы тынып қалды. Мен қайранмын. Әңгіме қайтып осымен тамам болмақ? Аз-кемнен соң хинду тілінің белін сындырып:

— Тәрбиесіздігімді кешіріңіз, егерде аяғына дейін түгел баяндасаңыз, өзіңізге жеңіл болатын сияқты көрінеді маған, − дедім.

Ол езу тартты. Белін сындырып сөйлесем де айтайын дегенімді түсінген секілді. Мен хиндустан тілінде таза сөйлеген болсам, мүмкін ол тартыныңқырап та қалған болар еді. Тілді шала білгендіктен мен оған жат адам болып көріндім, соның өзі жеткілікті дәлел болса керек. Ол тағы да сөйлеп кетті.

— Кешорлал жайындағы хабар маған жиі-жиі келіп тұрды, бірақ кездесудің бір сәті болмай-ақ қойды. Ол Тантия Топи сарбаздарына барып қосылыпты. Көтерілістің түтіні ораған жерде оқыс пайда болады да, жауын жай оғындай жайратып ғайып болатын көрінеді.

Ол кезде мен Бенарестегі Шивананд Свамидың қолында тұрып едім. Соның жолын қудым, өзінің басшылығымен санскрит шастраларын оқи бастадым. Оған үндінің бар түкпірлерінен хабар келіп тұрушы еді. Мен болсам шастраны да оқи бердім, майдан хабарын да зарыға күтумен болдым. Ағылшындар Үндістанда болған көтеріліс өртін аяқпен таптады. Кешорлал жайында ешбір хабар да болмай кетті. Қара өрттің қанды сәулесі шарпыған үнді елінің бірде ана жерінен, бірде мына жерінен бас көтеріп көрініп қалып жүрген еңіреген ерлер қараңғылық дүниесіне батты.

Мен енді бір орында қала алмайтын болдым. Ұстазымды өз жайына қалдырып, тағы да ел ақтап кезіп кеттім. Талай-талай әулие атанған жерлерде болдым, тәркіхана мен талай храмдарды араладым. Бармаған жерім, баспаған тауым қалмады. Бірақ Кешорлал үшті-күйлі жоқ болып шықты.

— Өлген болса керек, немесе абақтыда отыр, — дегендер де болды. Бірақ құдай сездірді білем, "мүмкін емес бұл, Кешорлал тірі. Осы бір брахман, осы бір жарқырап жанған жұлдыз сөнбеске тиісті. Ол пенде аяғы бара алмайтын оңаша бір михрабта менің құрбан болуымды күтіп лаулап тұрған болар".

Шастрада дүниеден баз кешкен білікті шудра брахман бола алады дейді ғой. Ал мұсылман қызы брахман бола ала ма? Мұның шастрада айтылмаған себебі, көне заманда мұсылман діні болмаған ғой. Мен ең алдымен брахман болып алуым керек. Кездесе алмай жүргеніміз де содан деп білдім.

Сонымен отыз жыл өтті. Жаныммен де, тәніммен де, әдет-қылықтарыммен де мен брахман болып шықтым. Пәктік пен тазалық маған Кешорлал бабаларының ғұрпын ұсынды.

Бала шағымда да, өмірімнің соңғы кезінде де ол мендік брахман деп түсіндім. Бұл дүниеде де, ол дүниеде де мен оның құрбаны болсам деймін.

Көтеріліс кезінде мен Кешорлалдың талай ерліктерін естіген едім, бірақ есімде қалғаны, жүрегіме ұялағаны ол емес-ті. Көңіл тұнығында жым-жырт айлы түні тұнық Жұмна өзенін бойлап қалтылдақ қайықта жалғыз кетіп бара жатқан Кешорлал сақталып қалған. Көз алдымнан бір сурет кетпей қойды: ағынмен ыққан жалғыз брахман күн-түн қатып әлдебір жұмбақ мақсатқа ұмтылады. Серігі де, қызметшісі де жоқ. Дүние қызығынан бас тартқан ол Бар дүние осы бір пәк жанды сопының өз бойында.

Енді бірде мен Кешорлал қапыстан қашып шығып, Непал асып кеткен екен деген хабар естідім. Содан кейін мен де Непалға сапар шектім. Онда да көп ғұмырымды өткіздім, ақыры, Кешорлалдың бұл елді тастап кеткенін білдім. Қайда кетті? Оны білер тірі пенде болмады.

Содан бері тауларды кезетін болдым. Бұл жерлерді үндістер емес, бұтандықтар мекендейді ғой. Бұл бір инабат, ізгілік ғұрпын білмейтін тағы тайпа екен. Олардың құдайлары да, діни ғибадат ғұрыптары да үндіске үш қайнаса жанаспайды. Сол себепті мен көп жылдар ғибадат-құлшылықпен тапқан пәктік, тазалығымды жоғалтып алармын деп қорықтым. Қайығым жағаға келіп тоқтар, өмір бойы аңсаған мақсатыма көп кешікпей-ақ жетермін деген мықты сенімде болдым.

Айтылмаған не қалды тағы да? Бұл хикаяның соңы тым келте қайырылмақ. Бір ғана үрлеуің мұң, жалп етіп шырақ сөнеді. Оны көп айтып түсіндірудің қажеті бар ма? Отыз сегіз жылдан кейін мен осы Дарджилинге келіп едім, бүгін ертемен Кешорлалды көрдім.

Бибісақып тынып қалды. Ынтызар болған мен:

— Иә, содан кейін? — деп сұрадым.

— Үсті-басы алым-жұлым, қартайып біткен Кешорлал бутан әйелін, балаларын ертіп, мына бір бутан қыстағындағы лас аулада майыс дәнін теріп жүр екен.

Бұл жолы әңгіме шын тамам болған еді. Бақытсыз сорлы әйелді жұбатпақшы болып:

— Отыз сегіз жыл бойы қауіп-қатер астында жат тайпа арасында жүріп өз дінінің ғибадат-ғұрпын қалай сақтай алсын? — дедім.

— Мен оны түсінбейді дейсіз бе? — деп дауласты хан қызы. — Бірақ мен сонша жыл сол бір үзілмес үмітті медет етіп жүрдім ғой. Жас шағымда біржола баурап өзіне табындырып алған брахман шариғаты тек бір дағды, әдет қана екенін мен қайдан білейін? Мен оны діннің негізі, киелі шамшырақ деп түсіндім. Он алты жасымда мен өз үйімнен кеттім де, естен шықпас сол бір айлы түнде терең де адал сезіміме жауап ретінде брахманның қолынан айтып болмас жәбір-жапа көрдім. Егерде брахмандықты киелі шамшырақ деп түсінбесем, көрген жәбір-жапаны ұстаздың ұрысқаны ғана деп қабылдап, басымды иіп, Кешорлалды бұрынғыдан да бетер қадірлер ме едім? О, брахман, сен дағдыңды екінші бір дағдыңмен алмастырдың, ал менің өкінішпен өткен өмірімді, жастық шағымды кім қайтарып бере алады? − Осыны айтып әйел түрегелді.

— Ал сау болыңыз, бабуджи.

Содан кейін:

— Бақыл болыңыз, бабусақып, — деп түзетті. Мұсылмандар айтатын осы бір ибалық белгісімен ол апатқа кезіккен, брахмандықтан ада болған тұрақсызға соңғы сәлемін жолдады. Сөйтті де Гималай тауларын ораған тұманға еніп жоқ болды.

Мен көзімді жұмдым да сол көріністі қайта елестеттім. Жұмна өзені жаққа қараған дөңгелек терезе алдындағы сәнді кілемде отырған он алты жасар бақытты хан қызын көрдім, хажылар храмындағы түн, онда құлшылық еткен қажы әйел, ақыр соңында мына тұман ішінде жаралы жүрегін айықпас қайғы билеп торыққан сары кідір әйел көз алдыма келді.

Сонша ғаламат, жан тебірентер тілде — тамаша да таза үрду тілінде сөйлеген инабатты әйелдің сазды даусы менің құлағымда тұр.

Мен көзімді ашсам, бұлт кенет ыдырап кетіпті, аспанда күн шұғыласы ойнайды. Ағылшындар, әйелдері күймеге мініп, ерлері салт серуенге шықты. Жанымнан өтіп жатқан бенгалдар маған таңырқай көз салады.

Мен асыға тұрдым. Әлгі бір қалың тұман ішінде отырып тыңдаған хикая енді мына күн сәулесімен нұрланған күнделікті тірлік сахнасында ойдан шығарылған бірдеме сияқты болып көрінді. Таудағы тұман мен шеккен шылым түтінін ебетейсіз араластыра отырып мен өзім ойлап шығарған сияқтандым. Тегі Жұмна өзенінің жар қабағындағы гүлбана-сарай да, брахман болған мұсылман әйелі де мына кәдімгі өмірде болмауы ықтимал.

Аударған С.Шаймерденов

---