Сөз Кенен ата жайлы

Құрметті жолдастар, қымбатты қонақтар, достар, кемеңгер Кенен атаның бала-бауырлары. Бұл облыстың, ауданның партия-совет мекеме басшыларының әдебиет пен өнерге деген зор қамқорлық ықылас-ілтипатына біз бірінші рет куә болып отырған жоқпыз. Кенен атаның тойына жиналған осы қауымның өнерге деген мейірбан дидарлары бұрыннан таныс. Атағын сіздер мақтаныш ететін берісі республика, әрі барса, бүкіл Одаққа әйгілі Жамбыл облысының киелі топырағынан түлеп ұшқан талай тамаша қайраткерлерді менсіз де білесіздер. Өйткені қазақ ұлтының рухани есею жолында бұл өңірдің тарихи орны өзгеше. Аса биік дәрежеде жүз жылдығы тойланып отырған кемеңгер Кенен ата да осы топырақтың перзенті.

Әрбір ақын-жазушының, өнер қайраткерінің рухани мәдениетіміздегі орнын айқындайтын негізгі мәселе оның ұлттық мәдениетке қосқан үлесімен өлшенеді.

Өздеріңізге мәлім, Ұлы Октябрь жеңісінен кейін коммунистік партияның көркемөнер жүйесіндегі саясаты әр халықтың рухани мәдениетінің жан-жақты гүлденуіне, әр ұлт өз бойындағы бар қуатын сарқа пайдалана отырып, ұлттың шеңберде қалып қоймай, көп ұлт мәдениеті бір-бірімен сабақтасып дамуына жағдай туғызды. «Түрі ұлттың, мазмұны социалистік» деген белгілі қағиданың мақсат-мұраты да осы. Бұл кейінгі жылдары да партиялық құжаттарда, КОКП Орталық Комитетінің бас секретары, СССР Жоғарғы Советі Президиумының Председателі К.У. Черненко жолдастың ақпан пленумындағы сөзінде де арнайы аталып, күн тәртібінен түспей келе жатқан мәселе.

Осы сапарда біздер сияқты мәдениеті мешеу қалған халықтарға, ең алдымен, шын мәніндегі «тың көтеру», яғни рухани «тың» көтеруге тура келді. Біздің бағымызға осындай ұлы қозғалыстың басында Жамбыл Жабаев, Кенен Әзірбаев, Шашубай Қошқарбаев, Омар Шипин, Нұрпейіс Байғанин, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбілхан Қастеев, Құрманбек Жандарбеков, Жүсіпбек Елебеков, Ахмет Жұбанов, Күләш Бәйсейітова, Қаныбек Байсейітов, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, Шәкен Айманов сияқты алыптар тұрды. Бүгінгі таңда дүние жүзіне мәшһүр болған қазақ совет әдебиеті мен мәдениетінің шыққан биігін мақтан етсек, алдымен осы алыптардың иығына асылып өскенімізді арқаланамыз.

Ұлттық өнердің ұйтқысын бекітуде, оның ажарын келтіріп, аруағын асыруда орны оқшау, сирек тұлғалардың бірі Әзірбаевтың творчествосы жайлы терең талдау, тиянақты ой түю бір мерейтойдың қарсаңында біте қоятын шаруа емес. Қазірге дейін Кенен туралы айтылған ойлар болашақ борышы, алдағы байсалды зерттеулердің ишарат-эскизі ғана болмақ. Осы тұрғыдан келгенде қайталанса да қадірін жоймас, Кененнің жеке басына тән кейбір ерекшеліктерді емеурін есебінде ескерте кеткен жөн.

Біріншіден, әлбетте, Кенен Біржан сал мен Ақан сері дәстүрін жалғастырушы дегенге қосыла отырып, тек формалық ұқсастығын ғана қолдар едім. Өйткені:

Қолыма асынғаным алтын балдақ.
Мен келдім әсем керді суға жалдап, —

деп Біржан сал қанша шалқайғанмен,

Торыны таң асырып мінген қандай,
Үкілеп әсемдетіп жүрген қандай?! —

деп Ақан сері қанша шіренсе де, екеуінің де айдарынан жел еспегені мәлім. Оның үстіне, салдықтың салмағы жоғалып, серіліктің сесі қайтып, әлеуметтік төсегі тозған кезде Кенен дүниеге келді. «Бозторғай», «Көкшолақтың» авторының үш ұйықтаса түсіне әлгіндей шалқаю да, шірену де кірмеген. Бұдан туатын ой, Кенен, түптеп келгенде, ол дәстүрді жалғастырушы ғана емес, сол дәстүрді түбірімен өзгеше, жаңа мазмұнға көтерген екі дәуірдің болат білезігі, алтын көпірі новаторы. Өйткені Кенен тарих тамырын дәл басты, өнердің әлеуметтік мұратын көз жазбай таныды. Кенен өмірі ақынның заман жаршысына, композитордың үгітші әншіге, азаматтық қоғам қайраткеріне айналу жолындағы күрделі күрескер өмір.

Екіншіден, таптық санасы оқу-біліммен емес, жөргегінде тірлік талқысымен оянған Кенен творчествосында қан-қасіреті, өксу-өкініші, шер-шемені мол өткен ғасырдың өшпес өрнегі мен осы ғасырдың әлеуметтік төңкерісінен туған өзі белсене араласқан жаңа қоғамның қаз тұрып, қадам басуындағы қиянкескі табан тірескен тартысы, дүбір-дүрбелеңі, бейнеті бірліктен байыз тапқан социалистік қоғамның жеңіс салтанатының жеміс шежіресі жатыр. Кенен шығармаларында өткен дәуірдің аянышты өмірі мен ащы азабы, қоңыр тірлігі мен қою шындығы бүгінгі заманның жарқын бетімен, болашақ бағдары бар бедерімен танылады.

Үшіншіден, Кенен шығармаларында әу бастан әлеуметтік сарын, азаматтың әуен, заман мен уақыттың мұрат-мүддесі қоспасыз көрінді. Әсіресе, XX ғасырдың алғашқы жылдарында өнеріміз бен әдебиетіміздегі сан қилы толқуларға Кенен куә болғанмен, ол өзінің идеялық-көркемдік платформасынан бір сәт ауытқып көрген емес. Өз басына байланысты шағын өлең, кең толғауларын былай қойғанда, эпикалық деңгейде көрінетін «Қырғызбай», «Әли батыр» поэмаларындағы әлеуметтік мәселелер Сұлтанмахмұттың «Кедей» поэмасымен астарлас жатыр. Демек, қазақ поэзиясында саяси-әлеуметтік тақырыпты өз творчествосында өзек еткен алғашқы ақындардың бірі Кенен.

Төртіншіден, Кенен бойындағы интернационализм рухы оның әр халықтың тілінде ән салып, күй шалуымен ғана шектелмейді. О бастан халықтар достығы тақырыбы Кененнің тел творчествосының жұлынды өзегі. Бұдан алпыс сегіз жыл бұрын жыр болып елге тараған тұңғыш поэмасында:

Сапы жоқ сапырылысқан қалың халық
Бәрі де барған екен жер аударылып,
Грузин, украин, армян, орыс,
Башқұрт та, татар да жүр күйіп-жанып.
Оянды Қырғызбайдың ой-санасы,
Өзгерді дүниеге көзқарасы.
Дос болды құшақтасып Андреймен,
Екі ұлттың от жүректі екі жасы, —

деген туысқандық мейірімге толы жолдардағы ойды ол кездегі қазақ әдебиетінің қай жанрындағы шығармалардан болсын кездестіру қиын. Қырғызбайдың сондағы өмір мектебінің Әли батыр қозғалысына қалай ұласқаны өздеріңізге мәлім.

Бесіншіден, өнерпаз атаулыда сирек кездесетін сан қырлы талант бұлағы бір бойынан туындаған Кененде кердеңдік те, кеудемсоң мінез де болмаған. Өмірде қандай сыпайы болса, өнерде де сондай сыпайы болған. Өнер атаулыны пір тұтқан Кенен оған шаң жұқтырмай, пәк, таза ұстаған. Кенен шығармаларына жалған бояу, жадағай асқақтау, тұрлаусыз теңеу, лепірме сөздер жат.

Өкінішке орай, қазіргі кейбір профессионал ақындарымызға тән, ем қонбай, етек алып келе жатқан сырқат жыр кітаптарын қалыңдату мақсатында көлем қуып, жетім ұйқас, жетесіз жолдарды жөн-жосықсыз төпей беруден Кенен атымен аулақ болған. Әрдайым сөзге сараң, ойға бай Кененнен біз үлгі тұтар ұлы қасиеттердің бірі осы деп білем. Қысқа қайырғанда, бүкіл творчествосын тек өзі куә заманның тірлік-тынысына арнаған Кененді басқа халық ақындарынан, жалпы ақын атаулыдан оқшау көрсететін де осы қылығы.

Халық ақыны демекші, осы ұғымның түп-тамырын тануда білімділіктің буы ма, әлде қалтамыздағы түйенің төс табанындай диплом тоңмойындыққа сүйреп жүр ме, кім білсін, әйтеуір, халық ақыны дегенде жеңіл-желпі ғана миығымыздан күліп, төбеден қарайтын мінез байқатып жүрміз. Рас, бүкіл фольклорды халық даналығы дейміз. Олай болса осы отырған қауым ертеңге дейін бәріміз жабылып Кенен туралы бір толғау шығарайықшы. Әй, қайдам, бұл өте қиын шаруа. Оны сәті түсе қалса, бір адам бастауы мүмкін, көкейге қонса, бәріміз жаттап алып, бара-бара толғау иесінің атын да ұмытып кетеміз де, халық даналығына айналдырып жүре береміз. Сәл ғана тарихқа зейін аударайықшы. Заманнан-заман игілігіне айналып келе жатқан дүние жүзі әдебиетінің шедеврлері «Ведо», «Махабхарата», «Рамаяна», «Пураны», «Авеста», «Эдделар», басы даулы Гомердің «Илиадасы» мен «Одиссеясы», «Манас», «Песнь о Роланде», «Песнь о нибөлунгах», «Слово о полку Игореве», «Илья Муромец», «Авессалом мен Этери», «Нарттар», «Көрұғлылардың», айта берсе кете береді, алғашқы авторлары кім еді? Әлбетте, халық ақындары болатын. Қазақтың шешендік сөздері мен мақал-мәтелдерін былай қойғанда, сонау Қазтуған, Асан қайғыдан бастап, бүгінгі Кененге дейінгі халық ақындарының тоқсан қабат ой-толғаулары халықтың тарихи тәжірибесінің өлмес, өшпес куәлігі емес пе? Біздегі ұшы-қиырсыз батырлар жыры мен махаббат дастандарының негізгі авторлары кімдер еді? Тағы да халық ақындары. Демек, халық ақындары көргенін жіпке тізе беретін мәңгібас есепші. емес, ол оз заманының тарихшысы, философы, этнографы, психологі, ұстазы, моральдың кодекстерінің сарапшысы, эстетикалық танымның иесі. Тарихымыздағы өркешті-өркешті халық ақындарының әрқайсысы бүгінгі гуманитарлық институттардың қызметін бір өздері атқарған ой-пікірдің алыптары. Олар біздің рухани анамыз. Атамыз демей, анамыз деп әдейі айтып отырмын. Өйткені емшектегі сәби алғашқы сөзді анасының әлдиінен естиді. Сәбидің тұңғыш тілі шыққанда, оның алғашқы сөзінің куәсі де ана. Халқымыздың өз тілін ана тілі деп атауы да содан шығар. Олай болса халық ақындарын бағалауда, жұқалап айтқанда, тісі шыққанда анасының емшегін шайпайтын, жатырдан жарымес туған баланың мінезін танытпауымыз керек. Сиырдың сүтіне семіргенімізге мәз болмай, ананың сүтінің де аруағын сыйлағанға не жетсін? Өз халқының мәдениетін, әдебиетін сыйламаған адам өзге халықтардың да ғаламат-қасиеттерін сыйлап оңдырмайды дегенді өткен ғасырдағы орыстың ұлы демократтары талай ескерткені естен шықпауы керек. Кез келген мінбеден «менің халқым, мен сені сүйем» деп, асыранды баланың өгей шешені өңештегеніндей мінез көрсеткеннен гөрі, пенделік арзан есепті былай қойып, сені дүниеге әкелген халық-ананың рухани бесігін аң жүрек, адал пейіл, таза қолмен тербете білсең, өз ұлын танымайтын халық әлемде жоқ. Басқаны білмеймін, дипломды Қалтай Мұхамеджановтың жазғандарынан гөрі, халық ақыны Кенен Әзірбаевтың шығармалары халқымен бірге ұзақ өмір кешеріне кәміл сенем. Өйткені Кенен туындыларында заман кейпі, кезең тарихы, адам тағдыры, дәуір психологиясы екі ғасырдың етек-жеңі айқын, анық әшекейімен көрінген. Келер ұрпақңа керегі де сол. Халқымыздың ұлы перзенті Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев жолдастың Кенен атаға жолдаған хатындағы: «Жұртшылықтың зор сүйіспеншілігіне ие болған тамаша ән-жырларыңызда жастық от, қажымас қуат бар. Әлеуметтік ауқымы кең, талантты творчество бәрімізге де қымбат, өйткені ол туған халқымыздың өміріне тамырын терең жайған, оған адал қызмет етті», деген сөздер тек Кененге айтылған ой десек, сана саяздығын танытқан болар едік. Түптеп келгенде, бұл пікірге өткен мұраны қастерлеуде, бүгінгіні бағалауда, болашақты мегзеуде бәрімізге ой салар ортақ үлгі деп қарауымыз керек.

Теңіз тартылады, мекен өзгереді, қалалар қирайды, қорғандар құлайды, бір құламайтын мәңгі қорған халықтың тілі.

Тарих өресінен әлдеқашан із-түссіз кеткен шумер, арамей, таңғұт, тағы басқа халықтардың тілдерін осы күнге дейін зерттеп келе жатқанымыз бұл айтқан пікірімізге айғақ. Ал енді бүкіл Ресей империясында Ұлы Октябрьге дейін жеті-сегіз тілде ғана әдебиет жасалса, қазір Советтер Одағында жетпіс сегіз тілде әдебиет тізе қосып өркендеп отыр. Бұл бүкіл адамзат баласының тарихында бұрын-соңды болып көрмеген құбылыс, Ұлы Лениннің ұлт саясатының салтанаты, шөгіп бара жатқан қорғандардың, яғни тілдердің қайта бой көтеруі, іргесі кеңеюі. Біз бүгін ұлы орыс тілінің биік қорғанынан өлем әдебиетін шолсақ, өз қорғанымызда шығысы Кутайби, батысы Эсхил деп бастап, алпыс жыл ішінде ана тілімізде оқи бастадық. Ұлттың тіліміз түледі, мазмұны тереңдеді, қазынасы молайды. Сондықтан да барша адамзат қауымының озық ойының кәусар мұхиты Ленин шығармаларының 50 томдығының халқымыздың қолына өз тілінде жетуі ғасырлар бойы халық даналары, киелі халық ақындары бізге мұра еткен тілі бүгінгі социалистік ұлт қазақ тілінің тарихи жеңісі деп білеміз. Кейінгі жылдары ақындар айтысының жалғасы жаңа белеске көтеріліп келе жатқанын да ұлы Лениннің ұлт саясатының жемісі деп тану керек.

Қорыта келгенде, жолдастар, Кенен аталар бастаған қазақ совет әдебиеті кейінгі ширек ғасыр ішінде Одақтағы ұлт әдебиеттерінің ең белді, беделдісінің біріне айналды. Кейінгі төрт-бес жылдың өзінде Қазақстан жазушыларының жүлделі шығармалары шетел тілінде жарың көрді. Осы тұста Кенен атаның кіндік қаны тамған киелі мекенінде, халқымыздың сан салалы мәдениеті мен әдебиетіне күнделікті қамқорлық жасап отырған КОКП Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшесі, үш мәрте Еңбек Ері атағын алған, Қазақстан Орталық Комитетінің Бірінші секретары Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев жолдасқа Кенен атаның:

Қонды ғой бақыт құсы басыма кеп,
Әзірмін ән салуға қасына кеп,
Мен саған тоқсанымды бердім, ұлым,
Жұрт үшін Жамбылдың да жасына жет, —

деген батасын бүкіл Қазақстан жазушылары атынан қайталауға рұқсат етіңіздер.

Жолдастар! Енді уақыттарыңызға қиянат жасамаймын, осы салтанатты кездесуді ұйымдастыруға белсене араласқан Жамбыл облыстың партия комитеті мен атқару комитеті, аудандық партия комитеті мен атқару комитетіне Жазушылар одағының атынан шын жүректен алғыс айтуға рұқсат етіңіздер.

1984