Түркі ойшылдарының шығармаларындағы Қазақ хандығы туралы деректер

Орынбек Әсемай

Тарих мамандығының 1-курс студенті

Жетекшісі: аға оқытушы Ташқараева Ә.

Қазіргі уақытта Қазақстанның тарих ғылымында деректану проблемасына және тарихи зерттеулер әдістеріне ерекше көңіл бөлінеді. Қазақ халқының толымды іргелі тарихын жазу үшін, ең алдымен, осы тарихтың негізін құрайтын деректермен жұмыс істей білу қажет.  Деректану ғылымы үлкен теориялық және әдіснамалық дайындықты қажет етеді. 

XIII-XV ғасырлардағы моңғол жорықтары мен жаулап алулары түркі халықтарының әлемуметтік-экономикалық және мәдени өміріне үлкен зиян келтірді. Дегенмен, бұл мәдениет тоқырауға ұшырады деген сөз емес. Бұл дәуірдегі ғалымдар көбіне халықтардың этникалық тарихы, тайпалардың этимологиясы, сол кезеңге тән саяси оқиғалар, жалпы халықтың дүниетанымын сипаттаумен айналысты.

Тоталитарлық жүйе кезінде ұмытылған қазақ халқының көрнекті авторларының бірі-күрделі дәуірде өмір сүрген және өмір сүрген Мұхаммед Хайдар Дулати. Дулатидің Толық аты Мырза Мұхаммед Хайдар Дуглат кореген, білімді адам болған. Дулати 1499 жылы Ташкентте дүниеге келді, 1551 жылы Үндістанда қайтыс болды. Дулати-алғашқы Түрік қағанатының қалыптасуында маңызды рөл атқарған ежелгі қазақ дулат тайпасының өкілі. Ұлы Бабыр М.Х. Дулати Қазақстанның, Орта Азияның, Моғолстанның өткен және қазіргі тарихын, өз халқының фольклоры мен даналығын жақсы білген.

XV-XVI ғғ. тарихи шығармаларда Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қалалық және егіншілік мәдениеті, Жетісудың сторлық географиясы, ортағасырлық азахстан туралы көптеген құнды деректер бар. Көптеген авторлар XVI-XX ғасырларда көрші халықтардың қоныстануының орасан зор аумағы тарихының бастапқы көзі ретінде кеңінен пайдаланған, ол өзектілігін жоғалтпайды және қазіргі уақытта Дулатидің сол басты еңбегі ағылшын, түрік және қазақ тілдеріне аударылған, өткен ғасырда Вельяминов-Зернов орыс тіліне қазақ тарихына қатысы бар бөлімдерді аударған. Дулати, оның еңбектері мен айыптаушы қызметі туралы ірі ресейлік ғалымдар Вельяминов-Зернов, В.В. Бартольд және басқалар жазған. Қазақстанда Дулатиге, сондай-ақ «Хрущев жылымығынан» кейінгі және әсіресе Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі басқа да көрнекті қайраткерлерге үлкен көңіл бөліне бастады.

Қазақ ағартушылығының тағы бір өкілі –Қадырғали Жалаири (1555-1607 жж.) – XVI ғасырда өмір сүрген қазақтың ұлы ғалымы, көрнекті дипломат, көрнекті саяси қайраткер, "Жамиат-таварих"Тарихи шығармасының авторы. Тарихшы ретінде ол өте құнды тарихи еңбек қалдырды. Бұл" Жамиат-таварих " - "Жылнамалар жинағы" - XIII-XV ғасырларда Қазақстан мен Орта Азия аумағында орын алған оқиғаларды баяндайтын тарихи шығарма. Осы күнге дейін қазақтар қолданған халық мақал-мәтелдерін кеңінен қолдана отырып, аралас қазақ тілінде жазылған. Шоқан Уәлихановтың бағалауы бойынша, Қ.Жалайыридің бұл жұмысы Қазақстан тарихының маңызды дереккөздерінің бірі, ал қазақтар туралы мәліметтердің толықтығы бойынша ол бірінші орындардың бірін алады. Нақты материалға сүйене отырып, Қадырғали Жалаириді шынайы қазақ тіліндегі жазбаша шығармалардың негізін қалаушы деп санауға болады. Қазақтың көрнекті ғалымдары Қаныш Сәтбаев пен Әлкей Марғұлан оның есімін Орта Азия мен Моңғолияның Бабур, Бенан сияқты атақты тарихшыларының есімдерімен қатар қояды. Сұлтан Ораз Мұхаммедтің тұсында Қадырғали 1600 жылы өзінің атақты "Жылнамалар жинағы"атты кітабын жазады. Бұл Қазақстан тарихының ортағасырлық кезеңіндегі маңызды деректемелік еңбек. Қазақ хандығының өркендеу және уақытша құлдырау кезеңі туралы баяндалатын тарихъи құжат ретінде маңыздылығы жоғары.

Шайбани хан мен оның ұрпақтарының тарихына арналған нарративті шығармалар орта ғасырдағы Қазақстан тарихын зерттеудің құнды дереккөзі болып табылады.  ХІІІ-ХVI ғғ. Дешті-Қыпшақ және Түркістан жеріндегі негізгі оқиғалар тізбеленген бұл туындылар біржақтылыққа қарамастан, дереккөздер ретінде маңызды орын алады. Шайбани әулетінің шығармалары ғана сол кезеңдегі оқиғалардан гөрі ортағасырлық мұсылман көздері туралы толық түсінік береді. Бұл дереккөздерде ортағасырлық Қазақстан аумағындағы этникалық проблемаларға, шежіреге қатысты мәліметтер кездеседі. Сонымен қатар, осы Шайбани деректерінде қазақтардың көрші елдер туралы: олардың тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, саудасы, діні, мәдениеті, салт-дәстүрлері туралы мәліметтер өте көп. Әсіресе қазақ хандары, олардың саясаты, дипломатиясы, Шайбани әулетімен қарым-қатынасы туралы көп ақпарат сақталған [29].

Шайбани әулеті XV-XVIII ғасырлардағы қазақ хандықтарының тарихы туралы материал атты жинақта 1969 жылы парсы және түркі тілдерінен аударылған.  Осы жинақ барысында тарихшы-шығыстанушы Қазақстан тарихы жөнінде жазбаша деректер келтіреді.

Тарихи деректерге қатысты Шайбани мәліметтер шартты түрде бес топқа бөлінеді. Бұл бөлу пайда болу уақытына, деректердің мазмұнына байланысты.

Шайбани әулетінің 1-ші тобының шығармаларына 1500-1511 жылдар жатады. Олар: "Мих-ман наме Бұхара" [30]," жолдастар гузидай нусрат наме"," Шайбани наме","Фатх наме". Шайбани деректерінің 2-тобына төмендегі деректерді жатқызамыз: - Зубдат ал-асар; - Тарихи Әбілхайыр хани; - деректер Бадай әл-Вакай.Бұл дереккөздердің алғашқысы-Қазақ тіліндегі" Зубдат ал-асар", орыс тіліндегі "таңдамалы Жылнамалар жинағы", қазақ тіліндегі "Сливки летопи-сей", қазақ тарихын зерттеуде үлкен маңызға ие [31].

Шайбани дереккөздерінің 2 тобына кіретін «Тарихи Әбілхайыр хани» - Қазақстан тарихы үшін құнды мәліметтерді сақтаған орта ғасырлардағы бірегей туындылардың бірі [31, 16 бет].  «Тарихи Әбілхайыр хани» қазақ тіліндегі Парсы шығармасының авторы Масуд бен Осман Кюхи-стани.  Ол Әбілқайыр ханның ұлы Суюша Қожаның хуснихатшысы болған. Сүйін Қожа хан қайтыс болғаннан кейін Әбілхайыр көшкін хан Абд әл-Латиф ханның үшінші ұлы болды (1540-1551 жж.).) болды қолында. Автордың қайтыс болған жылы белгісіз.

Тек 1590 жылы 10 желтоқсанда тағы бір адам Осман Кухистани сол кезде қайтыс болғанын ескертіп, оның жұмысын көшіреді.1540-1551 жж. шығарма Әбілхайырдың немересі Абд әл Латифтің тапсырмасы бойынша және ханның көзі тірісінде жазылған. Оның авторы туралы ақпарат жоқ деп айта аламыз.1540-1551, жазылған еңбектер.  В. В. Бартольд оны хижра бойынша 950 ж., яғни 1543-1544 ж. деп атады - білмеймін, - деді ол. Ол күрделі және күрделі тәжік әдеби тілінде жазылған.  Оның дәйексөздері Құраннан, өлеңдерден тұрады. Автор дерек өз жұмысында Жувейни, Жүзжани, Шараф ад-Дин Йезди, Абдир-Разак Самарқандидің тарихи еңбектерін кеңінен қолданды. Мазмұны жағынан «Тарихи Әбілқайыр-хани» әлем тарихын құрайды. Шығарма жиі құрастырылады (басқа көздерден көшірілген), тек Әбілхайыр туралы тарау ерекше, құнды және ерекше.  Бұл еңбекте 15-16 ғасырлардағы саяси-идеологиялық, әлеуметтік және иерархиялық мәселелер айқын көрінеді.

«Тарихи Әбілқайыр хани» кіріспеден, 12 тарау мен қорытындыдан тұрады.  Оның қолжазбалары Ресей ҒА қолжазба бөлімінде, Лондонның Британ мұражайында сақтаулы [31. 16 б.]. Бұл деректе Қазақстан тарихы үшін мынадай мәліметтер сақталған:

- 1430-1450 жылдардағы Дешті Қыпшақтағы саяси жағдай;-Әбілқайыр ханның жастық шағы;

- әкесінің ұлысы туралы;

- 5 ұлының ұлыстары туралы;

- Сығанақ түбіндегі 1457 жылғы шайқас;

- Әбілқайыр ханның нақты қайтыс болған жылы туралы;

- Керей, Жәнібек, Бұрындық, Қасым хандары туралы кейбір мәліметтер;

- этникалық мәселелерді анықтайтын тайпалардың атаулары және т. б.

Қорытындылай келе, ХІІІ ғасыр мен ХVIІ ғасырдың соңында пайда болған дереккөздердің мәліметтері ерекше құнды. Бұл Қазақ хандығының Орта Азиядағы мықты қарсыласы және көршісі болды. Яғни, екі ел арасындағы қарым-қатынас әрдайым үзілген жоқ. Екіншіден, бұл Шайбани деректерінде қазақ-көршілер туралы құнды мәліметтер өте көп.  Сонымен қатар, Қазақ хандары, олардың саясаты, дипломатиясы, Шайбани әулетімен қарым-қатынасы туралы терең жазылған. Бұл деректер әлі де дереккөздік талдау жүргізіп, зерттелуі керек. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде Шығыс деректері, оның ішінде Кеңес өкіметі кезінде жарияланған "Қазақ хандықтарының тарихы жөніндегі материалдар" жинағында қайта басылып, жарияланды. Бұл қазақ хандығын зерттеуге қажетті мәліметтер тобының бірі, әрі қарай терең зерттеуді қажет етеді.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: