Мұқағалимен үшінші көрісуім

(эссе)

Бұл жолы өң мен түстің арасында жатқан маған елес болып көрінді ол.

Адам тағдыры деген қызық қой, өткен жылдың ең соңғы күні болған көктайғақта оқыстан мұзға тайып жығылып, оң аяғымның ортан жілігі опырылып түсті. Содан орталық ауруханадан бір-ақ шықтым. Дәрігерлер сынған аяғымның жіліншігін тесіп жоғары асып, жіліктің бір ұшына салмағыма сай гир байлап тайып тұрды... Жаңа, 2007 жылды тоғызыншы палатада жалғыз қарсы алдым. Сынған аяқ сыздап, күтпеген азаптан көңіл құлазып, алғашқы екі түнім ұйқысыз өтті. Үшінші түні көз ұйқыда болғанмен көңіл ояу, налып іштей егіліп жатқанмын, біреу келгендей болған соң, бір-біріне желімденіп қалғандай, ауыр кірпігімді қозғап көзімді ашсам, бөлменің ашық тұрған есігінен Мұқағали кіріп келе жатты. Сол баяғы, мұнан отыз жыл бұрын Алматыдағы көне "Есік" қонақ үйінің жұрт шахта атап кеткен подвалындағы асханада бір-бір дүнген лапшасымен сыралатып отырғандағымыздағы түрінен көп өзгермеген. Үстінде екі қапталында қалтасы бар жеңсіз ақ жейде, ұзын қоңыр шашын шалқасынан кейін қайырған, сәл қысыңқылау көзінде күлкінің нышаны бар.

— Ей, бауырым-ай, мұның не? — дейді күлімсіреп. Жолы да, жасы да үлкен ағаның алдында шалжиып жатқанды өзімше ыңғайсыз көріп, тұрайын деп қарманамын кеп, қозғалта алатын емеспін, қазыққа байлаулы аттай, матаулы аяқ қозғалтар емес.

— Жә, мұндай бізде де болған, ештеңесі жоқ, өмірде бәрін де көру керек. Қапаланба. Ал, айтшы қазағымның қара өлеңінің жайы қалай? Қайран Жұмекен айтқандай, (оның езуінде күлкі ойнады) саулы інген поэзия саудырмай құр шелек даңғырлатып жүрсіздер ме? Жоқ әлде ақын өлтіру "ойыны" әлі де бар ма еді?..

— Мұқа, о, не дегеніңіз?

— Қарғам-ай, білмейтін бе едің, батыры қан, ал, ақыны шер ішетін халықпыз ғой... Сонау Абай мен Шәкәрімнен бастап, Мағжан, Қасым, кешегі Төлегендерге дейін сол "ойыннан" опық жеп, көресіні көрдік. Ол ойынды ойнайтындар ақындығыңды, жазушылығыңды көрсе де көрмеген, білсе де білмеген болатын зәнталақтар ғой. Онымен де қоймай лақтырған таяғыңды әкеліп бере алмайтын біреулердің "боғын боталы түйе", ал сені түкке алғысыз қылатындарын қайтерсің. Жоғарының табанын жалайтын сол бәтшағарлардың сөзі өтімді кеп, шын таланттың кезінде бағаланбайтыны сондықтан болса керек-ті. Жә, бұл бір ұзақ гәп, қайтеміз соны. Кезінде жазғаным бар-ды:

Ойлаңдар, достар!
Өнерде "жарыс"болмайды!
Өресі жетпей,
Күндестік қылған оңбайды.
Өнерің жетіп
Өсе алмай қалсаң сол қайғы...
Күндес таласқан
Өнерің өнер болмайды,

— деп.

— Ақын аға, — дедім мен шешіліп, — Мұқа, бүгінде жұрттың көпшілігі кітап, әсіресе, көркем әдебиет оқымайтын заман болды. Маған өлең деген бозторғайым нарық немесе ақша деген аждаһаның аузына жұтылып бара жатқандай көрінеді. Ақшасы барлар немесе соларды жағалағандар кітаптарын үсті-үстіне шығарып та, онысын елге таратып та жатыр. Тіпті ақындық пен жазушылықтан ауылы алыс қалталы ағайындардың том-том дүмбілез дүниелерді тоғытып жатқандарын қайтерсіз. Ал, бесіктен белі шыққаннан өлең-жырды өзіне серік еткендердің көбі күнкөрістің қамы үшін өнерін тастап кетуге мәжбүр. Әкімшелерге жалтақтап, кітабымды қалай шығарамын деп жүргеннің бірі алдыңыздағы ініңіз...

— Ау, сонда билік басында, басшылықта жергілікті әдебиетшілердің жай-күйін түсінетіндер жоқ па? Иран шахы Кейқауыс: "Барлық өнердің атасы — сөз өнері" десе, М. Ганди "Ақиқатқа ең жақын адамдар-ақындар" демеп пе еді. Тіпті ақын жазушылардың жоғын жоқтап, басын құрап, бір ортаға топтап жүретін қаламгерлер болушы еді біздің кезімізде...

— Жоқ, оның бәрі қалды ғой. Қазір біреумен біреудің ісі жоқ. Сен өл, тіріл, жығыл, сүрін. Ешкімнің шаруасы болмайды. Мәселен, осында денсаулықтары төмен немесе мүжәлсіз ақын-жазушылар бар. Солардың қамқорлық көріп жүргенін өзім естіген емеспін. Қазір бәрі сатулы. "Менің сиырым жалап тұрсын, сенің сиырың қарап тұрсынның" кебі келді. Елдің орталығымен, сондағы мықтылармен байланысы барлар озады әрине. Сайып келгенде қолында күлшең немесе күлшелі жақын-жуығың болуы керек. Айта берсек әңгіме көп:

— Ей, бауырым-ай, — деп ол ойланып қалды. Содан соң былай деп тақпақтата жөнелді:

Ақынды ақын оятпаса, болмайды,
Ақынды ақын таяқтаса, ол-қайғы.
Ақынды ақын сүйемесе, болмайды,
Ақынды ақын күйелесе, ол-қайғы.
Ақынға ақын басынан-ақ жуық-ты,
Барлық ақын бір анадан туыпты.
Ақынға ақын адал болсын әманда,
Ақынға ақын арам болса, жаман да...
Ақынға ақын ете көрме пенделік!
Ақын, ақын! Пенделікті жөнделік!

Мен бірдеңе айтуға оқтала беріп едім, үндеме дегендей сұқ саусағымен ернін басты да:

— Ал, халайық қалай қабылдап жүр? — деді.

— Оу, Мұқа халық сізді, — деп желпіне бастап ем, тоқта дегендей қолын көтерді де:

— Мені айтпа, білемін, өздеріңді...

— Ақын аға, қаламгерліктің бақыты сол, жұрт таниды, танымаса да сырттай аты-жөніңді біледі, — дедім.

Ол таң жаңа ғана қылаң бере бастаған терезеге қарап тұрып, арқаланып, жанары ұшқындап өлең оқи бастады:

— Біз деген, досым,
Тағдыры қызық халықпыз.
Халқының өзі қорғасын құяр қалыппыз.
Екінің бірі бармайтын жерге барып біз,
Жанбайтын жерде жаныппыз,
Біз деген досым,
Тағдыры қызық халықпыз.
Білгендер білсін,
Білместер, мейлі білмесін.
Қолдасын мейлі,
Қорласын мейлі, күндесін.
Қара тастан да мейірім күткен ақынды,
Қатыгез жандар ашынтып алып жүрмесін.
Антейміз біздер,
Жеріміз біздің халық-ты.
Халықсыз біздің Антейлігіміз қауіпті.
Жұртына тастап кетпесе болды көшкенде,
Берендері үшін қорғасын құйған қалыпты – деп тоқтады.

Өз жүрегінен шыққан өлеңін автордан ерек кім оқысын, алған әсерден көзім жасаурап қарай беріппін. Ол қалай келсе, солай шығып жүре берді. Сыртқа шығып кетіп, қайтып оралатындай тұманданған есікке қарап қоямын. Кенет: "Ағай, ояныңыз", деген дауыс селт еткізді. Қасыма медбике қыз кеп тұр екен. Сонда ғана ұлы Мұқағалидың бұл өмірде жоқтығына, менің көргенім түс екенін сезіп, басымды көтерсем, көз жасымнан жастығым суланып қалыпты...