«Тар жол, тайғақ кешу» туралы

«Еңбекші қазақ» газетінің 296-шы санында Төреқұлов Нәзірдің «Тар жол, тайғақ кешу туралы бір-екі сөз» деген мақаласы басылды. Төреқұловтың мен туралы жазатын сөзінің қандай болатынын, оның бұрынғы мақаласын оқыған жұрт білетін болар.

Төреқұлов сөзінің ақырында: «Қолы тисе, Сәкен жауап қатар», — дейді. Рас, басқа не жұмысқа қолым тисе де, мұндай сынға жауап жазып отыруға қолым тимегені тәуір болар еді.

Төрекұловтың мақаласы туралы «Еңбекші қазаққа» пікір жазамыз дегендер болып еді. Мәселен Шымкенттің бір алыстағы ауылынан Байтілеуұлы деген мұғалім «Еңбекші қазаққа» мақала жібердім деп, көшірмесін маған да жолдаған еді. Ол мақала басыла қоймады. Жақсы-жаман болса да, істеген бұйымды көлденең біреу ұстап алып міней берсе, «өзімдікі жөн» деп, таласу да ыңғайсыз.

Кемшіліксіз бұйым сирек жасалады. Сонда да істеген бұйымды керек қылатын кісі табылса еңбегіңнің далаға кетпегені.

Төреқұлов қонақтарына су әкеп берген Қожанасырдың мысқылын менің алдыма тартады. «Бұл суға пәлен қосса, түген қосса, пәлен қылса, түген қылса, сонда «дегенбай» палау болар еді деп айтқан екен Қожанасыр», — дейді. Сәкеннің «Тар жол, тайғақ кешуі де сондай», — дейді...

«Мұны тіпті жазбай қойғаны-ақ дұрыс болар еді...» — деп кейиді Төреқұлов. — «Алашорда министрлерінің қашқанын несіне жазған», — деп шамданады... Әрине, Сәкен «Тар жол, тайғақ кешуді» жазбаса, талай «батырдың» жанына жағар еді.

«Алашорда министрлері» Тынышпайұлдарының қашқандарын суреттемесе талай «білімпаздарға» ұнар еді.

«Бірақ, не керек, антұрған жазып шығарды. Қайдағы бір Тәтімовтардың, Дүйсекеевтердін, Угарлардың, Мұкеевтердің, Шәріповтардың және басқалардын ақтармен, «Алашордамен» майдандасқанын айтты. Өзінің төңкеріске қатынасқанын, өзінің қыздарды көргенін айтыпты, бір жерлерде қымыз ішкенін айтыпты. Өзін мақтапты... «Алашорданың» қашқанын мазақтай суреттепті», — дейді.

«Тар жол» 421 бет кітап. Соның төрт-бес жеріндегі оқиғада кез болған қыздарды айтқан. Бұндай сөздер он шақты беттен аспайды.

«Құла қыздарды, құба қыздарды айтыпты», — деп, Төреқұлов көгере шатынайды. «Құла» деп Қожанасырлар болмаса, қазақ малдың түсін айтушы еді. «Тар жолда» «құла қыз» деген жоқ. Кәдімгі адам сияқты қыздарды айтқан. Әйелді ауызға алса, Қожанасырдың мүриттері ғана шамдануы мүмкін. Қыздың салған әні бозторғайдың жырындай ырғалды дегенге оншалық ойран болудың орны шамалы-ау деймін. СССР пролетариат жазушыларының ішінде Горькийді былай қойғанда, өлең жазатындарынан қазір Демьяннан асқаны жоқ та, қара сөзбен жазатындарынан Ф. Гланковтан асқаны жоқ. Сол Гланковтың жақында шыққан «Кемшіліксіз шайтан» деген кітапшасында, Анюта деген коммунист әйелдің сырт бейнесін былайша сипаттайды: «Анюта, шыдай алмады. Жайнаған көзбен, қызған бетпен орыс биін қыздырып жіберді... Ол қызу әйел, сондықтан салқын қанмен қимылдамай, барлық ісінде де қайнап кетеді... Қыздың емшегіндей торсиған кеудесі ана сүтімен дертіп болған. Қызған кезінде емшегін дірілдете қимылдататын еді...»

Мұндай сипаттауға тек Қожанасырдың күлгір мүриттері ғана беттерін басуға тиісті. Әйелді бүркеп қоймайтындарға мұндай сөздің оншалық сөкеттігі шамалы.

«Шалқамнан көкке қарап, жұлдыз санап жаттым» деген сөзді де Төреқұлов өрескел көреді. Баяғыда, Қожанасырдың мүриттері: «Ой, найсап, жұлдыз санама, жаман болады!» — деп ұрсушы еді. «Неге жаман болады?» — деп сұрай алмаушы едік... Төреқұлов та жұлдыз санағанға шамданып, «Сәкен-ау, жұлдыз нешеу екен? — дейді. Бұл сұрауды оқығанда, менің есіме қу тілді бір Қожаның сөзі түсті. Қожа салпаң құлақ көк есекке мініп кеп тұрса, біреу «Қожеке, аспандағы жұлдыздың саны нешеу?» — депті. Сонда, қу Қожа: «Аспандағы жұлдыздың саны мына есектің түгінің санымен бірдей, нанбасаң санап көр», — депті.

Төреқұлов сынында «француз жұртының мақалы» деп, «сұлу әйел қанша сұлу болса да, бойындағы барынан басқаны бере алмайды» деген дейді.

Біз Төреқұловтай Николайдың француз тілін оқытқан жақсы школдарынан оқыған жоқпыз, сондықтан француздың тілін де білмейміз, ендеше жаңағыдай мақалы бар-жоғын да білмейміз. Егер ондай мақалы бар болса, француздың іріген, бұзылған қанағыш табының аузынан шыққан шірік мақалы болу керек. «Әйел қанша сұлу болса да, бойындағы барынан басқаны бере алмайды» деген барып тұрған боғауыз сөз емес пе?

Жарайды, Тереқұловты қоялық, жауабымның басындағы — «бұйымды кімдерге арнасаң, соның берер бағасы қымбат» деген сөзімізге оралалық, «Тар жолды» Төреқұловтардан басқалардың қандай бағалауын айталық. «Сәкен өзін-өзі мақтапты» демес үшін, бұл арада марксизм жолбасшыларының өз сыншыларына қайырған жауаптарынан үлгі келтірейік. Маркстың «Капиталы» кітап болып шыққанда Германияның пролетариатқа дұшпан сыншылары шулап жамандаған, әсіресе кітаптың тіл мүсінін, жазу тәсілін жамандаған. Оларға жауап ретінде Маркс «Капиталды» мақтағандардың қысқаша сөздерін былай деп жариялаған: «Өз жазғандарымның кемшіліктерін мен кімнен болса да артық білемін. Әйтсе де, Германияның оттаған шуылдақтарының рахаттануы үшін ағылшын мен орыс сыншыларының сөздерін келтірейін. Ағылшынның «Сатердей ревию» деген, менің саяси бағытыма қосылмайтын журналында:

«Маркстың жазу тәсілі құрғақ шаруашылық мәселелерінің өзіне бір түрлі көркемдік береді», — деген. «Петербург ведомствосы» деген газет «Маркстың жазу тәсілі жалпыға түсінікті, анық, өте жанды, бұл ретте Маркс, немістің тілі көмескі, сырдаң, жабайы адамдардың басын ауыртатын жазушыларының көбіне ұқсамайды», — деген. Және Блок деген адам: «Бұл еңбегімен Маркс өзінің ең ірі зертшіл ақылдың бірі екенін көрсетті», — деген, деп жауап жариялаған.

Бұл арада ескерте кететін бір сөз: кейбір тез өзгергіш «жағымпаздар» біздің әдебиет майданындағы дұрыс деген пікірлерімізді, Маркс ғылымына жетік ғалымдардың сөздерімен дәлелдегенімізді жайлы көрмейтін сияқты.

«Біздің жазушыларымызда бар нашар әдет — сынасақ-ақ болғаны, тас-талқаны шығады. Өздерінше теория шығарады, мен былай жазып едім деп қисын табады, Маркс қисынын алып. Плехановтан дәлел келтіреді. Осындай мінез Сәкен мен Сәбитте бар...» — дейді Төреқұлов.

Оларды ниетінше, біз дұрыс болсын, теріс болсын «сын жаздым» дегендердің сөздерін талғамай қабыл алып, үндемей қол қусырып, бүлкілдей беруге тиіспіз. Олардың ниетінше, бізге Маркс пен Плехановтың сөздерін дәлел қылу сөкет. Тек олардың жандарына жағатын міншілердің сөздері ғана талассыз пәтуа, шүбәсыз дәлел болуға тиіс. Міншілердің өздерінің міндерін айтуға жарамайтын сияқты.

Кез келген үкіметке бір сұрқылтай болған жазымпаздар қанша жайсызданса да біз тиісті жерлерінде, білгенімізше, Маркс біліміне жетік адамдардың сөздерін дәлел етуге тырысамыз, үлгі ұсынуға тырысамыз.

Былтыр Қызылордада пікір таластырғанда Ахмет Байтұрсынов «Маркс айтты екен деп, мен тоқтай алмаймын» деген еді. «Әйел теңдігі» журналына жазған бір хатында Бөкейханұлы «Маркс «білімді болмыс билейді» деген екен», — деп Марксты мазақтамақ болған еді. Маркс пен Плехановтарды пәтуа қыла сөйлеу, бірсыпыра ұшқырсыған жазымпаздарға осылайша жақпайтынын білеміз...

Енді «Тар жол» кімдерге ұнап, кімдерге ұнамауына келейік. Кімдерге ұнамауға тиіс екені саяси сауатты адамдарға түсінікті. Ол жағын қоя тұрып, қанша кемшіліктері болса да, бұл кітаптың кімдерге ұнаңқырағанын дәлелделік. Оқыған азаматтардан әдебиетші ретінде біздің кейбір пікірлерімізге қосылмайтын Ораз Жандосұлы еді. Бұ да менімен бір сөйлескенде: «Сіз, өлеңнен қара сөзді әдемі жазады екенсіз. Қазақтың бәрі өлең жазуға құмар келеді. Сіз, өлеңнен гөрі қара сөзді көбірек жазсаңызшы. Қара сөзді тым шебер жаза алатыныңызды «Тар жолды» оқып білдім. «Тар жолдың» кей жерлері өте көркем суретті (высокохудожественно) жазылған», — деді. Осы сөзін Ораз Крайкомда әдебиет туралы болған кең жиылыста жиырма шақты жауапты қызметкерлерінің көзінше айтты.

Жұрт Төреқұловтан Жандосовты көбірек біледі, екеуінің салмақтарының қандай екенін де халық жақсы түсінеді. Ыдырыс Мұстамбайұлы әдебиетші ретінде және кейбір саяси мәселелерде бізді онша жақтырмайтын азамат. Ол да «Қызыл Қазақстан» журналында: «Сәкеннің «Қызыл сұңқарлары» мен «Тар жол, тайғақ кешуіне» заманның қалпы мен ақынның өскен ортасын салыстырып тексеруге бір жеке сын керек. Мұның өзі едәуір үлкен еңбек. Бұлардың жоғарғы айтқандағы кемшіліктері де бар. Бірақ соңғы жазылып жүрген «Тар жол, тайғақ кешуде» де жақсы жерлері бар», — дейді.

Көркем әдебиетші ретінде бізге онша қосылмайтын Ерғали Алдоңғарұлы «Еңбекші қазақ» газетінің 1926 жылғы, 3 желтоқсанда шыққан нөмірінде жазушылардың бірсыпырасы, әсіресе Сәкен өздерінің қолымен істеп, өз бастарынан кешкенін өз өмірбаянынан алып жазды. Сәкен үш-төрт жылдан бері «Тар жол, тайғақ кешуді» өзінің төңкерісшіл болып жүрген уақытынан, сондағы жолдастарымен бірге істеген жұмыстарынан, тартыстарынан бастап жазып жүр. Бұлай жазу әдебиет заңында дұрыс нәрсе. Төңкерісшіл романтизмге (социальная романтика) бұл түгел қосылады. Гәп тарихқа кіретін материалға бояуды тым қоюландыруда...» — дейді. Төреқұлов «Тар жолдың» тілінде құрттай көркемдік әсерлік жоқ», — десе, Көкшетау «Алашордасының» бастығы Сәлім Кәшімұлы түрмеде отырып, «Еңбекші қазақ» арқылы маған мынадай хат жазды: «Сіздің «Тар жол, тайғақ кешу» деген кітабыңызды оқып шықтым. Қамауда отырған маған көп әсер берді. Жұқартты, қамықтырды, қайрат берді, түрлі күйге салды...»

«Тар жолды» өте жек көретін адамдардың кейбіреулері де еріксіз осыны айтып отыр... Ал «Тар жолды» оқыған өзіміздің Совет қызметкерлері де, әсіресе Октябрь төңкерісіне қатынасып, төңкеріске қарсы оқ атқан, лай шашқан мырзалармен шайнасып, сан қиындықты басынан кешіргендер не дейді екен?

Колчак түрмесінде қол-аяғы темір кісенде болған, төніп келген жаудың қандай найзасына ілінбей кеткен мұғалім, (ноғай жігіт) қазір Башқұртстанда билік кеңесінде зор еңбектер істеп отырған Уәли Қангелдин «Тар жол, тайғақ кешуді» оқып, маған мынадай хат жазады:

«Мен бұл кітапты оқып шығудан өзімді тыя алмадым... Енді осы хат арқылы шын ықыласпен қолыңды қысамын... Қазақ халқы арасындағы (тап) әрекет, һәм революция тарихы турасындағы бұл қызметің үшін саған жолдастарша, достарша рақмет айтуды өзіме борыш санаймын. Сенің кітабың менің көз алдыма бек қызықты һәм ұмытпастық суреттерді тағы да бір қабат келтіріп басты.

Мен бұл кітапты оқығанда бір сәтте жүректеніп ашуын қосса, енді бір сәтте көзімнен жастар шыққан орындар болды. Шәкірт уағында Ғаяз Исхахиннің «Зындан» деген кітабын оқығанда алған әсерім қатерімде бек нық сақталған... бірақ, ол, күрес қиыншылықтарын бастан кешірген шақта оқылғандықтан мұндай ауырламаған едім. Ләкин бұл кітап бүтін сезімімді қалтыратты, нық әсер етті. Сіздің азап вагондарында кешірген күндеріңіз, қашып кету суреттері, қазақ даласында жалғыз жүріп белгісіз, жолсыз, өз маягыңды (шырақты, қарақшыңды) іздеп жүрулерің, жолдастарыңның қатты азаптар ішінде жан азабымен көрісулері, бүтін ісі жан еріткіш суреттер емес пе?.. Бұ халдер, бұл қанды суреттер Октябрь күресінің ащы, қуат қосқыш түрлерін ашып береді. Жүректе бірде ашу, бірде аяныш тұйғылар оятады.

Бұл кітаптың жастарды тәрбиелеу үшін мағынасында шексіз зор болашақ... Кітап бек дикхатпен жазылған уақиғалардың беріректе өзің көрген, басыңнан кешіргендеріңе бүтін суреттерін ішіне алған тарихи бір әсер. Революция әрекеті тарихи түріндегі бір кітап болумен бірге, жарым әдеби де бір әсер болып шыққан».

Көкшетауда ағарту қызметінде жүрген, төңкеріске қатысқан азаматтармен сабақтас болған Нәписә есімді татар қызы: «Сіздің кітабыңыздың тілі өте бай, өте түсінікті екен. Жақсы жазылған екен», — деп, Көкшетау «Алашордасының» әрекеттерін, адамдарының толық түрлерін жазып берді.

Омбыда Колчак түрмесінде азап тартқан, одан соң 1919 жылғы декабрь көтерілісінде, көтеріліс жасаушылар түрмеден босатылып, сол күнгі аз ғана көтерілісшілердің, Колчактың қалың әскерімен атысып шайқасқанында болған Рахматуллин деген жігіт (ноғай жігіт) Қарақалпақтан маған жазған хатында: «Тар жол, тайғақ кешу» деген кітабыңызды оқығанымда Колчак түрмесінде отырғанымыздағы залымның көрсеткен бейнеттері көз алдыма түсіп, көзімнен екі-үш рет жас шықты», — дейді. Рахматуллин сол желтоқсандағы көтерілістің оқиғаларын толық қылып жазып және түрмедегі оқиғаларды және сондағы «Алашорда» балапандарының мен білмейтін сұмдықтарын жазып отыр.

Семей округінің бір жас талабы, Жүсіпбек Уәлитұлы деген жігіт (жаңағы Рахматуллин да, Уәлитұлы да мен танымайтын жігіттер), маған жазған хатында:

«Сіздің әдебиетте жасқаншақтық, мүгедектік, мұратшылдық дегеннен түк жоқ, сіз төңкеріс азабын тартқандықтан, жазған сөздеріңіз адамды неғұрлым ерлікке, төзімділікке, талапшылыққа ұмтылтады. Сол себепті, сіздің әдебиет әсерлі...» — дейді. Ташкендегі Қазақ орман техникумында оқитын «мыс» деп қол қойып бір танымал емес жігіт жазады:

«Тар жол, тайғақ кешуді» оқып шықтым. Тілек орындалды... Көп білім, көп өнеге!.. Өткен тарих. Қызықты, әсерлі тарих көрдім» дейді де, өлең жазады, оның үзіндісі төмендегідей:

«Мен көрдім — шындықпенен және тарих,
Өзінше еңбекші елге болған азық,
Ішінде жанға тамақ болып жатыр,
Егер де еңбекші жас алса қазып.
Мен көрдім — өткен күнді бір кітаптан,
Екі тап бір-біріне қылыш шапқан.
Еңбекші ел қолдың күші, найза ұшымен
Іздеген бостандығын сонда тапқан.
Мен көрдім — жалшы үшін кім жан қиды
Жалшыға кім азаптың шоғын үйді...» —

дейді.

Бұл соңғы екеуі еңбекші тап оқушыларынан. Ал енді жұмыскерлерден Нілді, Екібастұз заводтарында істеген Нұрша Бижанұлы деген кісі «Тар жолды» оқып: «Бауырым, кітабыңды оқып бітіргенше жөнді ұйқы көрмедім! Жарайды... жарайды!.. басқа не жазайын. Шын жүрекпен жолдастық қолымды созып, қолыңды қыстым!» — деп жазады.

«Риддер» заводының жұмыскері Қасым Шынтайұлы «Тар жолды» оқып шығып: «Сізді шын жаныммен артық, шын жолдас деп санаймын!», — деп жазады. «Қарсақпай» заводында істейтін, бұрын «Спасск» заводында жұмыскер болған жолдас Нұрман: «Тар жол, тайғақ кешу» уақытында ат жалын тартып мінген, өзімше қазақтың төңкерісшілдер штабының бір мүшесі, жолдас Сәкен! «Қызыл сұңқарларыңды» Қарсақпайдағы бауырларыңның арасына бір қойдық... Өзің Қарсақпайға бір келіп, бауырларыңмен танысып кетерсің»... — деп өтінеді.

«Риддер» заводының жұмыскерлерінің бір бастығы Шаймерден Оспанұлы «жұмыскер жолдастарымның атынан» деп жазған хатында:

«Осы хат арқылы сізге ескертемін: «Тар жол, тайғақ кешудің» «аяғын бастырып шығарамын» деген едіңіз, бұл кітап әлі күнге шыққан жоқ. Сол уағдаңызды орындап, аяғын тездетіп шығаруыңызды жұмыскерлер атынан сұранамын. Себебі: маған өте шын көңілден тапсырушылар болған еді...» — дейді.

Бұл хаттар маған «мінгерсінгендердің» пікірлерінен әлдеқайда бағалы.

Сынаймын деген адамның аузына ешкім қақпақ бола алмайды. Бірақ сында былғамай сынасын, сын шын Маркс жолымен жазылған жолдастық сын болсын. Сынның мақсаты кекеу, боқтау емес, керек жерінде ондай сынға жол жоқ. Арам ойлы сынды, таптық дұшпан ғана қолданады, «Өстісем көрінермін» деген нашар пиғылды «білімпаздар» істейді.

Сыншы доктор тәрізді болса, доктор: «аурусың» деп сау адамға пышақ ала жүгірсе, не ауырған кісіге дәрмен боларлық дәрі берудің орнына, ақыл айтудың орнына «тез өл!» деп, у беругe құнжындаса, ондай докторды не дейтінін жұрт өзі біледі.

Немесе, сыншы сот тәрізді болса, советтің соты тек революцияға зиянды жазалыларды ғана жоқ қылу шарасын қолданады. Ал тұрмыс базарында қате басып, адасып, заң алдында күнәлы болып қалған адамдарды жоқ қылу шарасын қолданбайды. Ондайларға түзету, қайтадан адам қылу шарасын қолданады. Төреқұловтың «сын» деп жазғаны қандай сын екені оқыған жұртқа көрінді. Төреқұлов тек мені ғана сынайды. Төреқұловтың мақсаты доктор тәрізді мені түзеу болса, рақмет, ондай далбас доктордың маған керегі шамалы. Менен басқа да клиенттері бар шығар. Төреқұлов сынағыш болса, Мәскеуде, өзі басқарған «Күншығыс» баспасында — «Алаш! Алаш!» деп зарлаған қырғыз ақыны Тыныстанов пен Мағжанды сынап, олардың кітаптарын баспасын... Бөкейхановтың мысық құрақ ертектерін сынасын. Немесе, тіпті өзінің әр кезде жазған «Дәруіш» деп қол қойған «көркем» өлең назымдарын сынасын. Солардың да ұшықтауға тиіс, тұмаулары бар-ау деймін. Демьян Бедный: «Туып-өскен еңбекші, бейнетқор халық, маған тек сенің сотың ғана мәнді. Тек жалғыз сен ғана менің әділ түзу сотымсың!» деген еді. Сол айтқандай, менің де, мінімді түзейтін шын сыншым да, шалдықсам емдейтін докторым да, қате бассам тергеп, өзінің түзу жолына салатын әділ, сыншыл сотым да еңбекші ел, жұмысшы табы.

Менің кітаптарымның кемшілігін, Маркс айтқандай, өзім де тым жақсы білем. Қанша кемшіліктері болғанмен еңбекші, жұмыскер таптың оқуына жараса, еңбегімнің еш болмағаны.

«Дұшпанның жаны шыға жамандағанынан сөзімнің тәуір шыққанын білдім», — деп Калинин айтқандай, кейбір әуре «білімпаздардың» талақша тырсия жамандағандарынан кітабым тәуірлеу жазылған-ау деген қорытынды жасадым.

Сәкен.

«Әдебиет майданы» журналы, 1929 жыл, 7-саны.

---