«Қалың мал» романының жазылуы

Надандыққа, феодалдық ескішіл, өрескел сорақы салтқа қарсы күрес жүргізудің бірден-біреуі — халықты ағарту, балаларды оқыту, халықты сауаттандыру деп, оны мәдениет сатысына аяқ бастыру деп ұғынушылардың бірі мен едім. Бірақ сегіз-тоғыз жыл оқытушы болғаннан кейін феодалдық салтпен күресу үшін тек бір ғана балаларды оқыту жеткіліксіз екеніне көзім әбден жетті. Бұл күресте халық санасына күштірек әсер ететін басқа да құралдар керек сияқты көрінді. Іздене келе, мен осы мақсатқа жету жолында ағартушыға ыңғайлы күрес құралының бірі көркем әдебиет екен деген ой түйдім. И. Крыловтың мысал-өлеңдерінің аудармасының мектеп оқушысы былай тұрсын халық бұқарасына еткен әсері осы ойымның дерегі еді. Мен осы ойымды жүзеге асыру мақсатымен 1911 жылдан бастап «Қалың мал» романын жазуға кірістім.

Осы жерде еске алып өтетін бір нәрсе бар. Менің достарым, жолдастарым, көптеген оқушыларым менен «Қалың мал» романын жазуға себеп болған не? деген бір сұрау, «Қалың мал» романындағы қаһармандардың тап өздері (прототиптері) болды ма, болса олар қай елдікі еді, кімдер еді? деген екінші сұрау қояды.

Бірінші сұраудың жауабын мен жоғарыда қысқаша түрде айтып та өттім. Романды жазуға себеп болған негізгі ойдың бірі роман сияқты қазақ тілінде елдің тұрмыс жағдайынан алынып көркем шығармалар жазылса, олар халық арасына неғұрлым көп тараса, ескіліктің, феодалдық әдет-ғұрыптың тамырына балта шабылар еді, еңбекші елдің санасы оянып, мәдениетке талпынар еді, деген қорытындыдан туды. Романды жазуға тағы да бір ең басты себеп болған нәрсе — қазақ әйелінің қас жауы, қазақ әйелдерін теңсіздікте, қорлық-зорлықта тұтып, малға теңеген феодалдық салтқа қарсы күрес жүргізу мақсаты еді. Демек роман арқылы феодалдық шірік салтты әшкерелеу, қалың халық бұқарасын одан бездіру, әйелдерді азаттық күреске шақыру еді.

Ал романдағы қаһармандардың тап өздері (прототиптері) бар ма деген сұрауға келетін болсақ, оларды болған деп те айтуға болады, болмаған деп те айтуға болады. Болды деуге бір себеп — осы романның желілі уақиғасын( сюжетін) маған айтып берген жоғарыда аты аталған Тышаң деген ақын еді. Бірақ бұған қарап, романдағы әрбір қаһарманның тап өзі (прототипі) болған екен немесе романның сюжеті белгілі бір болған уақиғаға негізделген сюжет екен деп түсінбеу керек. Өйткені Тышаңның айтқан уақиғасы, тақырып арқау болып жатқанымен романның қаһармандары тыңнан жасалынған кейіптер жиындысы. Ал, екінші жағынан алып қарағанда, өзім көрген «Қара бақсының хикаясы» деген тараудағы он сегіз жастағы қызды жетпіс сегіз жастағы байдың аулы немесе Жадыраның қызын жастайынан айттырып, баласына алып бермекші болған Торсан болыстың әрекеті, қыздың сүйген жігіті Сүлейменнің жігіттер жинап, болысты торып, оның қонып жатқан үйіне шабуыл жасауы, сол үйге өрт қою, болмаса Сағиланы тартып алмақшы болған Нұржақыптың озбырлық әрекеттері романның желілі уақиғасына арқау болып жатқандығы рас. Романның кейбір қаһармандарының сырт пішіндері болған адамдардан алынды. Мәселең романдағы Тұрлығұлдың тап езі (прототипі) — Кішіқұмдағы Ыбырай бай, Қожаштың тап өзі — Сүлеймен Ғайшаның тап өзі — Жадыраның қызы деуге болар еді. Тіпті Тұрлығұлдың түрі-түсі, жалпы сыртқы пішіні, мінез-құлқы Кішіқұмдағы Ыбырай байдың айнымаған бейнесі деуге болады: Тұрлығұлды көр де — Ыбырайды көр!

Алайда романдағы қаһармандар жеке бір адамның ғана бейнесі емес, сол уақыттағы өмір шындығына тән кейіптер жиындысы деп білуіміз керек.

Бұл романды жазу маған оңай тиген жоқ. Мұның әртүрлі себептері де бар еді. Біріншіден роман жазылған кезде баспа жүзін көрген қазақтың жазба түрдегі көркем әдебиет шығармалары тіпті аз еді және олардың идеялық бағыттарын былай қойып, түрлерін алсақ, ауыз әдебиеті әсерінің рамкасынан асып шыға алмаған дәрежеде еді. Біздің солтүстік аймақта маған тіл үйренер, үлгі-өнеге алар жалғыз-ақ қазақтың ауыз әдебиеті және Ыбырайдың өлеңдері мен балаларға арнап, оқу құралына лайықтап жазған новеллалары ғана еді. (Абайдың жинағы менің қолыма кейінірек түсті). Сондықтан да романның тіліне, стиліне ауыз әдебиетінің әсері тигендік барлығы қазіргі оқушыға айқын байқалып отыратын болу керек.

Екіншіден романның сюжеті, оның құрылысы (композициясы) кейіп-кескіндері жайында кеңесетін пікір алысатын да адам жоқ еді, мұны түсінер деген бірен-саран адам болса, оның да «қызық екен» дегеннен басқа айтары жоқ болатын. Маған тек орыс тіліндегі романдарды оқып, соларды үлгі ете отырып жазуға тура келді.

Үшіншіден қолжазбаны оқитын бастырып шығаратын кім, о да белгісіз еді. Болашақ үміттерге иек артып, тәуекел деп жаза бердім. «Әуелі жазып болайыншы, бастырып шығару жағын кейін көре жатармын» деген ой түйдім.

«Қалың малды» жазып бола келген кезде, 1912 жылы, Қази деген мейлінше момын ақ көңіл, сабырлы, байсалды қызбен бас қосып, өз алдыма үй болдым.

«Қазидан төрт бала қалды: үлкен қызым Рабиға, қазір оқытушы болып істейді, оған төтесі

— Шамел деген ұлым Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетін бітіріп, қазір өзіммен бірге Ақсуат мектебінде мұғалім болып істеп жүр, оған төтесі — Нәзір педагогикалық училищені бітіріп шыққан жылы Совет Армиясының қатарына алынып, сонда қызмет етіп жүр. Ең кенжем — Сәбит КазГУдің геология-география факультетінде оқып жүр.

1912 жылдың аяқ шені еді. Романды жазып болдым да, тағы да тәуекелге бел байлап, баяғы Қазан қаласына, Каримовтарға жібердім. Алты айдан кейін ғана: «Қолжазбаңыз қабыл алынды, жуық арада баспадан шығады»,— деген қуанышты хабар алдым.

Бес-алты ай уақыт етті. Жазғы демалыс қарсаңында тағы да посылка келді. Ол «Қалың мал» романының елу данасы болып шықты. Қуаныш қойынға сыймайды. Қуанышым заңды да еді. Жазушылық жолында жаңа бір белге шыққан жаңадан қанат біткен адам сияқты едім. Айта кетуім керек: мен бұл роман үшін қаламақы да алғам жоқ,— мен сұрамаппын да, Каримовтар жібермепті. Менің қуанышым — романымның басылып шығуының қуанышы еді. Мұның да бір данасын ең алдымен Тышаң ақын алды. Одан кейін бір данасын Сәду алды, осы маңдағы жолдастарыма да бір-бір данасын бердім. Ауылға да әркімге арнап жиырма-отыз данасын жібердім.

Ал енді оқушылар не айтар? Олардың көкейіне қонар ма?

Олардың саңлауының ашылуына бұл роман азда болса әсер етер ме? Немесе шала-пұла оқып «қызық емес екен» деп мән бермей қоя ма? Ендігі қауіпім осы еді.

Жаппай сауатсыз дерлік қараңғы ауылда, жазба түрдегі көркем әдебиеті жоқ елде роман жазудың, ол туралы жазба түрде де әділ сын бағалы пікір күтудің өзі «көз жасымен көл ағызу» сияқты екенін мен роман шыққаннан кейін ғана білдім.

Алайда халық өзінің бірен-саран сауатты адамдары арқылы романмен танысып, романда не жазылғанын да білді, романның айтпақшы болған ой түйінін де түсінді. Өзінің пікірін де айтты.

Біздің елде әдебиетті жақсы көретін сауатты Жүргенбек Оралов деген жыршы болды. Өзі хат танитын еді: Сол жыршы «Қалың мал» романын ауылдан-ауылға апарып, қона жатып оқып жүрді. Одан үлгі алып, Ғалым Аусанов, Қасен Төбеев, Кенжебек Әбүйірев, тағы басқа осылар сияқты сауатты жігіттер романды бәсекелесіп көпшілікке оқумен қатар, романның бас қаһармандары Қожаш пен Ғайша туралы аңыз-легендалар туғызды. Ғайшаның әкесіне айтқан елеңі ел аузында жатталып кеткен өлеңдердің біреуі болды. Іс жүзінде мұның өзі қазақ әйелінің бостандық алу бағытында жүргізілген үлкен күрестің, феодалдық ескі салтқа тиген қатты соққылардың бірі болды.

Бірақ елдің, билеп-төстеушілері, олардың арасынан шыққан оқығандар «Қалың мал» романын елегісі келмеді. Мұның бір айқын дәлелі — шыға бастағанына екі жыл болып қалған «Айқап» журналы да, 1913 жылы шыққан «Қазақ» газеті де қазақ тілінде шыққан тұңғыш роман туралы жұмған аузын ашпады. Сол кездегі «қазағым», «елім» деп аузымен орақ орып жүрген кейбір «елшіл», «жұртшыл» «оқымыстылар» да ешқандай пікір айтпады.

Біздің өз ауылымыздағы азды-көпті оқыған «кезі ашық азамат» деген бай балалары Шаяхмет, Сауытбаев, Нұрқан Рахметов, Құлмақ Құрманғалиев, тағы басқа осылар сияқты кейбір адамдар романды жамандап, романның авторын мысқыл еткен өлеңдер шығарып, өздерінше романға қарсы науқан ашты. Мұның езі ауылдағы үстем таптың, оның жаршы идеологтарының ескілікті дәстүрден феодалдық салттан айрылғысы келмейтіндігін жаңалық атаулыға, прогресшіл ағымға мүлдем қарсы екендігін көрсетті.

Осы жерде айта кетуім керек мен кедейдің баласы болғандықтан ба, байлардан көбірек қаңқу көрген ата-ананың баласы болғандықтан ба, өскен ортам басқа болғандықтан ба, әйтеуір, оқып жүрген шағымда да, кейін оқытушы болып жүрген кезімде де қазақ оқығандарының басым кеңшілігінен бойымды аулақ салып жүрдім. Менің достарым халық мұғалімдері, қарапайым ауыл адамдары, өзімнің кішкене достарым — оқушыларым еді. Ал «Қалың мал» романы туралы — «оқымыстылардың» өрескел қиянаттары, менменсінгендіктері олармен жігімізді аша түсті. Мен олардан бұрынғыдан да іргемді аулақ салатын болдым. Бірақ мен енді жалғыз емес едім. «Жалғыз қаздың үні шықпас...» деп Кішіқұмдағы жай шаруа Оспан ағай бір кезде қынжылып айтқан заман артта қалған еді. Менің соңымда мені сүйеуші, менің айтқанымды түсінуші сана-сезімі едәуір оянып қалған қалың халық бұқарасы бар еді.

Мен бұл арада «Үлгілі бала» хрестоматиясына кірген кейбір өлеңдерім немесе әңгімелерім туралы тоқталғым келмеді. Олар, негізінен алғанда, бастауыш мектептің оқушыларына арналып жазылған шығармалар еді. Жалғыз-ақ мұнда атап көрсететін бір нәрсе — бұл кітаптың да жалпы сарынында теңдікті, әділеттілікті аңсағандық барды. Кедей бұқараны егей жетім бала бейнесінде алып жазған бір өлең:

«...Шөлдесең, сусын болар көлдер қайда?
Қарын ашса, тамақ болар жерлер қайда?
Қаңғырып жүдеп-жадап жүргеніңде
Сипайтын маңдайыңнан ерлер қайда?» — делініп аяқталған еді. Мұнда ішкі-сыртқы екі бірдей қанаушылар тепкісінде езіліп, жерінен суынан айырылып, қанаушылар дүниесінің түнегінде зар илеп, теңдікті, бостандықты аңсаған сол бостандыққа бастап апаратын ерлерді күткен кедейдің жырын шертпекші болып едім. Демек «Үлгілі бала» хрестоматиясындағы өлең-жырлар да қалың халық бұқарасының мүддесі тұрғысынан қаралып жазылған еді.