Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық

Орындаған: Қуатов Нұрдаулет Талғатұлы бакалавриат, мамандығы: құқықтану,
Ғылыми жетекшісі: Тулекова Гүлжан Қажымұратқызы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
«Тұран» университеті

Аңдатпа 
Мақаланың мақсаты - ҚР-да жасөспірімдерді қылмыс жасауға және жасөспірімдердің құқық бұзушылықтарын жасауға итермелейтін себептерді зерттеу, құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мен олардың ата-аналарының жауапкершілігін қарастыру.
Түйін сөздер: жасөспірім, ата-ана, құқық бұзушылық, қылмыс, жауапкершілік.

Аннотация
 Цель статьи - Изучение причин, побуждающих подростков к совершению преступлений и совершению подростковых правонарушений в РК, рассмотрение ответственности подростков и их родителей, совершивших правонарушения.
Ключевые слова: подросток, родители, правонарушение, преступление, ответсвенность. 

Annotation
The purpose of the article - To study the reasons that motivate adolescents to commit crimes and commit adolescent offenses in the Republic of Kazakhstan, to consider the responsibility of adolescents who have committed offenses and their parents.
Keywords: teenager, parents, offense, crime, responsibility.

Қылмыстың өзі қорқынышты әрекет, ал оны бала жасаған кезде, бұл екі есе қорқынышты. Жасөспірімдер – 14 пен 18 жас аралығындағы балалар, олар қазірдің өзінде айналасындағыларға, ересектерге өзінікі дұрыс екенін дәлелдеуге тырысатын жаста, бірақ іс жүзінде олар не істеп жатқанын әлі толық түсінбейді.

Заңды мінез-құлық - бұл Заңмен қудаланбайтын, қоғам айыптамайтын, адамның ар-ұжданы мен тәрбиелеусінен байқалатын мінез-құлық. Бірақ ар-ұждан үнсіз болған кезде олар тәрбиеге жүгінбейді және де сол мезетте құқық бұзушылықтар жасалады. Құқық бұзушылық - қоғамға қауіпті, мемлекетке немесе жеке тұлғаларға зиян келтіретін,  кінәлі құқық нормаларына қайшы келетін және заңды жауапкершілікті көздейтін әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) [1]. 

Қазіргі қазақстандық қоғамда өзекті және өте өткір проблемалардың бірі кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс мәселесі болып қала беретіні күмән тудырмайды. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің деректері бойынша жыл сайын орта есеппен қылмыс жасаған сегіз мыңға жуық кәмелетке толмағандар анықталады, олардың жартысына жуығы қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Кәмелетке толмағандар немесе олардың қатысуымен ұрлық, тонау, алаяқтық, бұзақылық, көлікті заңсыз иемдену, бопсалау, денсаулыққа қасақана ауыр және орташа зиян келтіру және басқа да қылмыстар жасалады. Олардың қылмыс жасау себептері жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерінде жатыр. Дамудың осы бетбұрыс кезеңінде олар өздерінің маңыздылығын сезінгісі келеді, ересектердің бақылауынан арылуға тырысады. Өз тәуелсіздігін дәлелдегісі келетін жасөспірімдер ересектіктің сыртқы көріністеріне - темекі шегуге, алкогольді ішуге, бос уақытты өткізудің балалар емес әдістеріне еліктей бастайды.Көбінесе, оқуда, спортта, қоғамдық өмірде немесе қолайсыз отбасында тәрбиеленуде жетістіктерге жете алмай, жасөспірімдер өз заңдары бар көше өмірімен таныса бастайды. Көптеген қылмыстарды жасөспірімдер өзін-өзі растау мақсатында жасайды. Заңды бұза отырып, кәмелетке толмағандар өздерінің күштерін көрсете алады деп санайды. Қазіргі таңда қызығушылықпен қылмыс жасау жағдайлары жиі кездеседі. Бір рет тырысып, жазасыздықты сезінген жасөспірім енді тоқтай алмайды. Уақыт өте келе қылмыс жоспарланып, көбінесе қатыгез болады. Өкінішке орай, жасөспірімдер қылмысының өсуіне компьютерлік ойындарда насихатталған қатыгездік пен зорлық-зомбылық, әлемдік желіде жасөспірімдерге теріс ықпал етеді [2].

Жасөспірімдер қылмысының себептері, шарттары және факторлары

Ересектердің әсері: ересек адамның жасөспірімдердің іс-әрекетіне үлкен рөлі бар, бірақ ол тәрбиелік, жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Тәжірибеде кәмелетке толмағандар үлкендермен бірге заңсыз әрекеттерге қатысатын жағдайлар өте көп. Қылмысты Қайталанушылар көбінесе қоздырғыш ретінде әрекет етеді. Шын мәнінде, жасөспірімдердің қолымен олар қауіпті қылмыстар жасайды.
Нашар компанияның әсері: кәмелетке толмағандардың өзін-өзі растауға деген ұмтылысы, топтағы жетекші орындардың бірін алуға деген ұмтылысы, олардың шектеулі мүмкіндіктерімен бірге белгілі бір қылмыста өзінше көрінуі мүмкін. Сонымен, адамға қарсы қол сұғу кезінде көбінесе мағынасыз қатыгездік байқалады, жәбірленушіге көптеген дене жарақаттарының қажеттілігінен туындамайды.

Мектептегі білім берудің кемшіліктері: мектептер білім беру функциясын елемей, емтихандар үшін оқушыларды сүйреп апарумен айналысатыны бірнеше рет атап өтілді. Тәрбие мақсатты көрсеткіштерге ие емес, сондықтан оған назар аударылмайды. Көптеген психологтардың көзқарасы бойынша мектеп әлеуметтік институт ретінде өзімшілдік мотивтеріне қызғаныш пен қымбат заттарға деген ұмтылыс жасөспірімдерді тонауға итермелейді.

Психологиялық қорлау: бұл жағдайда кәмелетке толмаған адамды құрдастары мазақ етуі мүмкін. Басқа балаларға қол жетімді материалдық мүмкіндіктері жоқ бала да қылмыскер бола алады [3].

Жасөспірімдер қылмысының алдын алу профилактикасы

Ерте алдын алу: бұл жағдайлардың теріс әсері мұндай адамдардың бұрын мінез-құлқына айтарлықтай әсер етпес, қоршаған ортаны сауықтырады және өмір мен тәрбиенің қолайсыз жағдайларына тап болған кәмелетке толмағандарға көмектеседі.
Тікелей алдын алу: жасөспірімдердің қылмыстық жолға өтуіне жол бермейді және айтарлықтай дәрежеде бейімделмеген адамдарды түзетуді қамтамасыз етеді.

Қылмыстық мінез-құлықтың алдын алу: жасөспірімдердің қылмыстық жолға өтуіне жол бермейді және сипаты мен қарқындылығы жақын болашақта қылмыс жасау ықтималдығын көрсететін құқық бұзушылықтарды жүйелі түрде жасайтын адамдарды түзету үшін жағдай жасайды.
Қайталанудың алдын алу: бұрын қылмыс жасаған жасөспірімдердің қайталануын болдырмайды [4].

Жауапкершілік - құқық қолдану қызметінде кеңінен қолданылатын негізгі құқықтық категориялардың бірі. Құқық бұзушылық жасау, яғни қылмысқа қабілетті адамның (заңды жауапкершілікке тартылуы мүмкін) құқыққа қарсы қоғамдық зиянды әрекетті (әрекет немесе әрекетсіздік нысанында) жасауы заңды жауапкершіліктің негізі болып табылады. Сонымен қатар, құқыққа қайшы әрекет жасаған бала Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады. Белгіленген заңдарды бұзған жағдайда заңды жауапкершіліктің түрлері бар: Қылмыстық жауапкершілік, әкімшілік және азаматтық-құқықтық жауапкершілік.

Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі - бұл адамның қандай әрекеттері қылмыстық екенін анықтайтын және олар үшін жаза белгілейтін заң.

Кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауапкершілігі - бұл қоғамдағы адамдардың мінез-құлық ережелері және қоғамдық тәртіпті бұзғаны үшін жауапкершілік туралы заң.

Кәмелетке толмағандардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігі - бұл адамдардың жеке, отбасылық, экономикалық қатынастары, меншік, мәмілелер, мұра туралы заң.

Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары туралы заңның нормаларының (20,24,48 және 50-баптарының) талаптарына сәйкес әрбір бала Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамасын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-қасиетін, Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге, еңбекке жарамсыз ата-аналарға қамқорлық жасауға, тарихи және мәдени мұраны сақтауға міндетті, тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтау, табиғатты сақтау және табиғи байлыққа ұқыпты қарау [5].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 80-бабына сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы 14 жастан бастап көзделген.Сонымен қатар, ҚР ҚК-нің 140-бабында кәмелетке толмағанды тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді дәлелсіз себептермен орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін, яғни ата-анасының немесе осы міндеттер жүктелген өзге адамның, сол сияқты кәмелетке толмағандардың алкогольдік ішімдіктерді, есірткі құралдарын пайдалануына әкеп соққан кәмелетке толмағанды қадағалауды жүзеге асыруға міндетті оқу орнының педагогінің немесе басқа қызметкерінің қылмыстық жауаптылығы көзделген немесе қайыр сұраумен айналысу не оның қылмыс, қасақана қылмыстық теріс қылық немесе қасақана әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар іс-әрекет жасауы жаза көзделген [6].

Балалардың мінез-құлқының жағымсыз салдарын уақытында болдырмау үшін балаларды одан әрі тәрбиелеуге және олардың белгілі бір құқық бұзушылықтардың алдын алуға көмектесетін кейбір әрекеттер алгоритмін жасау қажет:

- Балаңыздың достарының ортасын зерттеу; 
- Баланың проблемаларына, оның мектептегі және қоғамдық орындардағы үлгерімі мен тәртібіне қызығушылық таныту; 
- Балалармен бірге демалуды жоспарлау; 
- Педагогика және психология бойынша әдебиеттерді зерделеу, психологиялық-педагогикалық әсер етудің негізгі әдістерін қолдану; 
- Баланың мінез-құлқын уақтылы түзету; 
- Мамандарға хабарласу, көмегіне жүгіну.

Қорытындылай келе, Жасөспірімдер қылмысы - қазіргі заманның ауруы. Ол туралы көп айтылады, ол туралы көп жазылады, ол туралы көптеген телешоулар түсіріледі, бірақ көптеген адамдар осы уақытқа дейін бұл мәселені байыпты қабылдаған жоқ. Әрине, мұнда көптеген сылтаулар айтуға болады және олардың бәрі өзінше дұрыс болады, бірақ біз бәріміз бұл зұлымдыққа жауап береміз. Кім тікелей және кім жанама.

Әрине, қылмысты жою туралы айтудың қажеті жоқ. Бір нәрсені есте ұстаған жөн: қылмысты жеңу мүмкін емес, бірақ онымен күресуге керек. Қылмыстың алдын алуда дұрыс ұйымдастырылған бос уақыт, жас ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескере отырып, бос уақытты ұтымды пайдалану, әртүрлі жасөспірімдер мен жасөспірімдер топтарының ерекшеліктері, халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру үлкен орын алады. Сондай-ақ, балалар мен олардың ата-аналарын жақындастыруға, отбасылық құндылықтарды арттыруға бағытталған шараларды қабылдау керек, өйткені ересектер өз балаларына үлгі болады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Баскакова А.В., Данилова М.В. кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылық жасау себебі. - Жас ғалым. – 2018. - №20
2. Серикбаев Е.Е , Қазақстандағы жасөспірімдер қылмысының мәселелері мақаласы электронды нысан – 2017.
3. «Индивидуальный проект "Подростковая преступность"»-2022.
4. Ельмихеева Валерия., Чепайкина Н.Г. Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықты алдын-алу зерттеу жұмысы – 2019.
5. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345 Заңы.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: