Салт-дәстүрлер мен ырым-тыйымдардың қазақ мәдениетінің қалыптасуындағы рөлі

Өткеннің мұрасы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, тілі, отбасы, тұрмыс-тіршілігі мен мерекелері – осының бәрі ұлттың мәдени-генетикалық кодын бейнелейді. Бұл ғасырлар бойы дамып келе жатқан тарихи-мәдени негіздер. Дәстүр мен ырым – тыйымдар– үнемі қайталанып отыратын процесс.

Қазақ мәдениеті өмірдің барлық саласын, яғни туғаннан қайтыс болғанға дейін қамтитын дәстүрлер мен ырымдардың байлығына толы. Салт-дәстүр мен ырымдар, рәсімдер дегеніміз не?

Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан нормалар мен әдет-ғұрыптар. 

Дәстүрлердің:

ұзақ тарихы бар; аға ұрпақтан жастарға жалғасатын; адамдарды ортақ құндылықтар мен тәжірибелер арқылы біріктіреді; процесі өзгеруі мүмкін, бірақ олардың мәні өзгеріссіз қалады. ( Мысалға: қыз ұзату дәстүрі: бұрын қыз бала жаңа күнмен жаңа өмір бастасын деп таң атып жатқанында ұзатылған болатын, ал қазіргі кезде түнгі 12-ге дейін ұзатылады).

Рәсімдер - символдық мәні бар белгілі бір өмірлік жағдайлармен байланысты неғұрлым нақты әрекеттер. Олар көбінесе адам өміріндегі маңызды оқиғалардың бөлігі ретінде өткізіледі: туу, үйлену, қайтыс болу, есею сияқты өтпелі сәттер және діни мерекелер. Рәсім көбінесе құрбандық шалу, дұға ету, сыйлықтар алмасу немесе арнайы билер мен әндер сияқты символдық әрекеттермен бірге жүреді.

Рәсімдер: Тылсым күштермен, қоғаммен немесе табиғатпен байланыс жасауға немесе сақтауға бағытталған; символдық мәні бар; жиі дәстүрмен қатаң реттеледі; адам өміріндегі белгілі бір сәттердің маңыздылығын көрсетуге көмектеседі.

Баланың туылуына байланысты қазақ мәдениетіндегі салт- дәстүрлер: Әрбір баланың дүниеге келуіне байланысты дәстүр терең символдық мәнге ие.

Шілдехана – баланың дүниеге келуіне арналған мереке. Ол нәресте өмірінің бірінші аптасында тақ күні - үшінші, бесінші немесе жетінші күні тойланады. Барлығы жақсы жаңалық туралы хабардар болып, қатысуға шақырылады. Дәстүр бойынша мерекеге тек жастар ғана қатысады.
Ежелден келе жатқан дәстүр бойынша бұл – ас беру, айтыс (домбыраның сүйемелдеуімен екі ақынның жыр жарысы), көкпар (ешкінің етін алу үшін шабандоздар сайысы), бәйге (атқа міну жарысы) арқылы өтетін мереке. Мерекенің мағынасы - зұлым рухтарды көңілді және шумен қорқыту, баланың қорғанысы бар екенін көрсету.  Қонақтар жаңа туған нәрестеге «Ⱪұтты болсын!» деп сыйлық береді. («Қош келдіңіз!») және басқа да жақсы тілектер. Аңыздарға сәйкес, оқиғаның кейіпкеріне қаншалықты жақсы сөздер айтылса, оның тағдыры соғұрлым сәтті болады.

Қалжа той. Қалжа – анаға берілетін ас: Босанған соң анаға арнайы тағам – қалжа әкеледі. Бұл жас қойдың еті, ол әсіресе әйелдің күшін қалпына келтіру үшін пайдалы болып саналады. Ет ананың сауығуына қажетті қоректік заттарға бай болғандықтан пісіріліп, беріледі. Осы орайда қой арнайы сойылады, бұл әрекеттің де ырымдық сипаты бар.

Анаға қамқорлық: Қалжа тойында туған-туыстары, отбасы достары ананың денсаулығына алаңдаушылық білдіреді. Бұл әйелдің үй шаруасымен айналыспай, өзіне және сәбиге бар назарын аударатын кезі. Туыстары мен қонақтары тәтті-дәмді әкеледі және қолдау көрсетеді. Қазір қалжа тойды туған ананың анасы істейді, ал бұрын баланың әкесінің анасы істейтін. Тек әйелдер шақырылатын.

Тамақтың соңында қойдың сүйектері мұқият тазартылады. Мойын омыртқаларын жіпке байлап, үйдің жоғарырақ жеріне іліп қойды, осылайша бала күшті, сау болып, басын тезірек көтере бастайды деп сенген.

Бесік той

Бесік той шілдеханадан кейін және тақ күні жасалады. Әдетте туғын ананың анасы, яғни туылған баланың нағашы әжесі дайындайды. Жаңа туылған бала отбасындағы тұңғыш бала болмаса, бесік үлкеннен мұра болып келеді. Бесік – қазақ үшін қасиетті зат. Оны сындыруға немесе өртеуге болмайды, өйткені арный бесік жасалған баланың ұрпағы бұзылады деп сенген. Бесік ағаштан жасалып, ою-өрнекпен безендірілген. Бала құлап кетпес үшін оны жұмсақ белдіктермен бекітеді.

Бесік тойға жақын туыстар шақырылады. Сонымен қатар көптеген сыйлықтар беріліп және тарадылады. Таратылу себебі: жұғысты болсын деген тілекпен.

Рәсім басталмас бұрын, бесік салынған бөлме қара күштерді қуып шығару үшін отпен айналдырылады. Содан кейін бесіктің тесігінен түрлі тәттілер өткізіледі. Олар балаларға және ересек қонақтарға таратылады. Баланы бесікке бөлейтін ең үлкен әйел, ең ақылды әйел, көбінесе әже. Баланың болашақта беделді, бай болуы үшін оның үстіне шапан жауып, жанына қамшы қойған. Ал бала қыз болса ару болып өссін деп бесік жанына тарақ пен айна қойған.

Шілдехана немесе бесік той кезінде ат қою рәсімі де өткізіледі. Баланың атын күйеуінің ата-анасы, молда немесе рудың үлкені, ақсақал қойған.

Қырқынан шығару

Қырқыннан шығару –  Балаға адам жаны еніп, зұлым күштерге онша осал емес болған кезі, осы кежен бастап баланы адамдарға көрсетуге болады.

Бұл мереке дәл 40-шы күні күні тойланбаған. Ер бала үшін - 37-39 күндері, күшті және батыл болып өссін деген мақсатпен, ал қыз бала үшін қамқор, икемді және қалыңдықтың бағасы жоғары болуы үшін- 41-43-ші күндері өткізілген. Қалай өткізіледі? Жақсылық пен байлық үшін ағаш ыдысқа 40 күміс теңге, күміс әшекей, ұл балаға асық, қызға моншақ салынады. Содан кейін ыдысқа нәресте суынан алынған 40 ас қасық су құйылады. Баланы үлкен керсенге жатқызып, ыдыстан су құйып , жақсы тілектер айтады. Осыдан кейін Кіндік шеше баланың шашы мен тырнағын алғаш рет қияды. Шашты зығыр матамен орап, тырнақтарды адам бармайтын жерге көмеді. Сәбиге мерекелік көйлек кигізіліп, 40 күнге дейін кигенін баласыз әйелге береді.

40 күннен бастап нәресте толыққанды адам болып саналады. Қазақтар бұл мерекені қалай тойлайтыны баланың болашақ тағдыры мен мінезіне әсер ететініне сенген.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті “Дінтану және
Мәдениеттану” кафедрасы “Мәдениеттану” мамандығының                  
4 курс студенті Арнұрқызы Гүлнұрдың
Кудерина Айжан Нурхамитовнаның жетекшілігімен жазған мақаласы

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: