Ежелгі Қазақстан тарихы: археологиялық зерттеулер мен жаңалықтар

Түркістан облысы Жетісай ауданы Асықата кенті 
"Н.Төреқұлов атындағы №13 ЖББМ" КММ 
тарих пәні мұғалімі Сандыбаева Салима Туркараевна

Кіріспе

Ежелгі Қазақстан тарихын зерттеуде археология ғылымының рөлі зор. Өйткені жазба деректердің аз болуы немесе мүлдем болмауы археологтардың қазба жұмыстары арқылы өткен дәуірлердің құпияларын ашуға негіз болады. Қазақстан аумағында табылған археологиялық ескерткіштер бірнеше мыңжылдық тарихты қамтиды және оларды зерттеу көшпелі өркениеттің, алғашқы қалалардың, қолөнер мен сауда-саттықтың дамуын көрсетеді. Бұл мақалада ежелгі Қазақстан аумағында жүргізілген археологиялық зерттеулер мен соңғы жылдардағы жаңалықтар туралы баяндалады.

1. Палеолит және неолит дәуіріндегі Қазақстан

Қазақстан аумағында адамзаттың алғашқы іздері ежелгі тас дәуіріне, яғни палеолит кезеңіне жатады. Археологтар еліміздің әр өңірінен алғашқы адамдар тұрақтарының іздерін тапты.

Бөріқазған мен Шабақты тұрақтары (Жамбыл облысы) – бұл қоныстардан еңбек құралдары табылып, олардың 800 мың жылдан астам уақыт бұрын жасалғаны анықталды. Бұл Қазақстан аумағында алғашқы адамдардың өмір сүргенін дәлелдейтін маңызды жаңалықтардың бірі.

Есіл өңіріндегі археологиялық олжалар – Солтүстік Қазақстан аумағында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде кейінгі палеолит кезеңіне жататын құрал-саймандар табылды.

Неолит дәуіріндегі жаңалықтар:

Ботай мәдениеті (Солтүстік Қазақстан) – әлемдегі алғашқы жылқы қолға үйретілген орындардың бірі ретінде белгілі. Бұл мәдениет б.з.д. IV-III мыңжылдықтарға жатады. Ботай қоныстарынан жылқы сүйектері мен ежелгі керамика қалдықтары табылған.

2. Қола дәуірі: Андронов мәдениеті

Қола дәуірінде Қазақстан жерін Андронов мәдениеті өкілдері мекендеген. Олар көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын ұстанып, металл өндірумен айналысқан.

Арқайым қалашығы – Қазақстан мен Ресей шекарасында орналасқан бұл ежелгі қоныс андроновтықтардың қала мәдениетінің болғанын дәлелдейді. Қазба жұмыстары барысында үйлердің, қазандардың және әртүрлі тұрмыстық заттардың қалдықтары табылған.

Тасмола мәдениеті және "сақ обалары" – Бұл кезеңде жерлеу дәстүрі ерекше болған. Сақ дәуіріне дейінгі ескерткіштер ішінде белгілісі – Бесшатыр қорғандары (Жетісу) және Түгіскен қорымы (Қызылорда облысы). Бұл ескерткіштер көшпелі тайпалардың діни нанымдарын, жерлеу рәсімдерін түсінуге мүмкіндік береді.

3. Ерте темір дәуірі және сақ мәдениеті

Ежелгі Қазақстанның ең танымал археологиялық олжаларының бірі – сақ мәдениетіне қатысты. Сақтар – көшпелі тайпалар, олар б.з.д. І мыңжылдықта қазіргі Қазақстан жерін мекендеген.

Алтын адам және "аң стилі" өнері

Есік қорғанынан табылған Алтын адам – сақ дәуірінің ең маңызды археологиялық жаңалығы. 1969-1970 жылдары археолог Кемал Ақышев жетекшілік еткен қазба жұмыстары барысында алтынмен безендірілген жас сармат жауынгерінің киімі табылды. Оның киіміндегі аң стилінде жасалған бейнелер сақ өнерінің жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді.

Берел қорғандары (Шығыс Қазақстан) – бұл жерден мұз астында сақталған жылқылар мен салтанатты арба табылған. Бұл сақ билеушілерінің жерлеу дәстүрлері туралы құнды мәлімет береді.

4. Ғұндар мен түркі дәуірі: көшпелі империялардың қалыптасуы

Ғұндар Қазақстан жерін мекендеген көшпелі халықтардың бірі болды. Кейіннен түркі қағанаттары қалыптасып, Орталық Азияда өз билігін жүргізді.

Номадтар өркениетінің археологиялық дәлелдері:

Ақтөбе-Тобыл өңіріндегі ғұн ескерткіштері

Жетісу мен Орталық Қазақстандағы түркі дәуірінің балбал тастары

Күлтегін және Білге қаған жазулары (түркі дәуірінің маңызды жәдігерлері)

5. Орта ғасырлар: Қала мәдениетінің дамуы

Орта ғасырларда Қазақстан аумағында өркендеген қалалар пайда болды. Ұлы Жібек жолы бұл қалалардың экономикалық және мәдени дамуына әсер етті.

Отырар, Тараз және Сауран қалалары

Отырар – әл-Фараби туған қала, оның орны қазіргі Түркістан облысында орналасқан.

Тараз – VI-XIII ғасырларда ірі сауда және мәдениет орталығы болды.

Сауран – Қыпшақ және кейінгі қазақ хандығы дәуіріндегі маңызды бекіністердің бірі.

6. Соңғы археологиялық жаңалықтар

Соңғы жылдары Қазақстан археологтары бірнеше ірі жаңалық ашты:

Түркістан маңындағы жаңа қалашықтар – археологтар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі маңында ортағасырлық жаңа қоныстарды анықтады.

Жетісу өңіріндегі жаңа сақ қорғандары – 2020 жылдары археологтар Алтын адамға ұқсас тағы бір жауынгердің жерлеу орнын тапты.

Шілікті қорғанындағы жаңа қазбалар – мұнда тағы бір "алтын адамның" табылғаны хабарланды.

Қорытынды

Қазақстан археологиясы әлі де көптеген құпияларды ашуда. Ежелгі дәуірден бастап, орта ғасырларға дейінгі тарихымыздың әр кезеңі археологиялық зерттеулер арқылы толықтырылып келеді. Археологиялық жаңалықтар тек өткенімізді тануға ғана емес, қазақ халқының мәдени және тарихи мұрасын сақтауға да зор үлес қосады.

Бұл бағыттағы зерттеулер болашақта Қазақстанның ежелгі өркениеттерінің жаңа қырларын ашады деп күтеміз.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: