Еліне сөзі ем болған Мүбинә - қазақтың алғашқы “тіс дәрігер” қызы

Медицинаға еңбек сіңірген қазақ қызы десе есімізге түсетіні - Гүлсім апайларымыз. Дегенмен атын тарихтың шаңы басқан, бірақ сіңірген еңбегі орасан зор өзге де қазақтың да қыздары бар. Құдайдың өзі айдап әкелгендей биыл Мүбинә апамыздың өмірге келгеніне 130 жыл екен. Соның құрметіне атын қайта тірілту мақсатында кітапхана есігін қағып, қазақтан шыққан алғашқы “тіс дәрігер” қыз туралы мақала жазбақ болып ниеттендім. 

   1895 жылы қазақ даласында туған Мүбинә Ибрагимқызы Ниязова (кейде Танашева деп те аталған) – өз заманының қиын сынақтарынан өтіп, білім мен ғылымға, халыққа қызмет етуге деген ұмтылысымен қазақ қыздарының үлгісі болды. Оның өмірі – ұлттық дәстүр мен заманауи идеялардың тоғысуы, ел игілігі үшін күрескен қайраткердің нағыз бейнесі. Бұл мақалада Мүбинаның туғаннан бастап, білім алу, кәсіби қызметке аттануы, қоғамдық белсенділігі, репрессиялар мен қайта оралу кезеңдері, сондай-ақ, оның мұрасы мен ұрпаққа қалдырған үлгісі жан-жақты баяндалады.

Уақыт мәшинесі: “дәрігер” боламын деген шешімді қалай қабылдады?

    1905 жылы Мүбинә кезік ауруымен қатты ауырған. Ауылда ауруларды емдейтін дәрігерлер тек қана бір фельдшерлік пункт болған. Мүбинәнің қызуы тым жоғары болады да, фельдшер аурудың қызуын түсіре алмаған.

Өмір дегеннің ғажап сәттері де ұшырасады ғой. Мүбинәнің әкесі Ибрагим қолы ұзын, бай шаруа болғандықтан, қызын Астрахань қаласындағы ауруханаға тездетіп жеткізуге мәжбүр болады. Каспий теңізінің жағасындағы балық шаруашылығымен айналысып жүрген Бекмұхаммедовтар мен Танашевтар әулетіне ең жақын қала Астрахань еді.

Ауруханада емделіп жатқан Мүбинәні қатты қызықтырған - ақ халат киген, үсті-бастары тап-таза аппақ, оқыған білімді және кішіпейіл, сөздері жұмсақ, адамның іші-бауырына кіріп тұрған дәрігер әйелдермен, күтуші медбикелер болды. Олар өздері тіпті бауырмал, ұлты мен түсі басқа болса да, Мүбинәні жатырқамайтын, өз туысындай көріп күтті, емдеді, баурап алды. Жас қызға дәрігер қауымның сырқаттарға ғана емес, айналасындағыларға да мол мейіріммен, ыстық ықыласпен қарайтыны қатты әсер етті. Осының өзі-ақ оның ақ желеңді абзал жандарға, медицина саласына деген қызығушылығын тудырды. Мүбинә аурудан жазылып шығады. Осындай ықыласты көрген қазақ кызы - Мүбинә, «әттең мен де осылар сияқты дәрігер мамандығын алып, халқыма қызмет етсем» - деп армандайды. Міне, осылай балаң қиялдан өрілген ынтызарлық бірте-бірте арман қанатында қатайып, дәрігер болуға жетелеген. Ол басы ауырып, балтыры сыздаған жандарға ем-дом жасап, дертінен жазып, пайдам тисе деп армандал еді. Ақыры қайсар қыз дегеніне жетіп, дәрігер атанды. 

Осы кезде Мүбинәнің ағасы Мүслім Астраханьдагы гимназияда оқуда болғандықтан, ауруханаға жиі келіп қарындасының хал-жайын біліп тұрды. Ағасымен ақылдаса келе ол «Астраханьда қалып, оқимын» деп шешім қабылдады. Аурудан жазылып шыққан Мүбинә ағасының кеңесімен қалада пәтерге жатып, оқытушы жалдап, орысша оқиды. Орыс тілін үйренді. Қағілез Мүбинәнің пәтер егесінің кызымен жақын араласу да тілді жіті үйренуге септігін тигізді. Жатқан пәтерде оқып жүрген Мария атты орыс қызы болатын. Мүбина онымен танысып, тату-сырлас болды. Табиғатынан бар қабілеті мен дарынының арқасында ол орыс тілін тез үйренді де, сабаққа да жетік болды».

«Мүбинәнің ауылдағы әке-шешесі мен басқа да туыстарына қыз баланың шетке барып орысша оқығаны ұнаған жоқ. Оған қосымша «кері-тартпа, кейбір діншілдер, Мүбинә шоқынды, орыс болды, енді қайта үйге келмейді, өскесін бір орысқа тұрмысқа шығады да, «маржа» болып шыға келеді», - деп те өсекті қардай боратты». (Кітаптан үзінді)

Өмірдің алғашқы беттері: Ұлы дәстүр мен жаңа үміттердің тоғысуы

 Мүбинә апамыз 1895 жылдың 25 желтоқсанында дүниеге келді. Оның отбасы – қазақтың көне дәстүрі мен батырлық тарихын жалғастырып келе жатқан ұрпақтардың бірі болғандықтан, бала кезінен бастап ерлік, әділдік және халыққа қызмет ету құндылықтары оның жүрегінде орын алды. Бастауыш училищеде қазақ қыздарының оқуға деген ынтасы мен қабілеті ерекше бағаланып, сол ортада ол білімге шын ықыласпен бет бұрды. Отбасының ықпалы мен елдік салт-дәстүрдің тереңдігі оның өмірінде болашақта үлкен із қалдыруға негіз болды.

Шет тілі мен заманауи ғылымға бет бұру: Білім жолындағы табандылық

   Мүбинаның білім жолы – тек қазақ тілінде ғана емес, шет тілдерін меңгеру арқылы да кеңейді. Астрахань мен Саратов қалаларындағы оқу орындарына түсіп, заманауи ғылым мен медицинаның құпияларымен танысты.

  1912–1913 жылдары Саратовтағы тіс дәрігерлері мектебінде оқып, 1917 жылы «тіс дәрігері» дипломын иеленуі – оның кәсіби жолындағы маңызды қадам болды. Бұл кезеңде Гүлсім Асфандияровадан кейін қазақ қыздарының қатарында алғашқы кәсіби дәрігерлердің бірі болып шығуы – ел үшін үлкен қуаныш болды. Жас кезінен бастап ғылыми ізденістерге, өзекті мәселелерге бағынған Мүбинаның студенттік жылдары – студенттік митингтер, революциялық ой-сананың оянуы, патша режимінің әділетсіздігіне қарсы наразылық пен қоғамдық наразылықтардың жарқын көрінісі болды. Осы тәжірибе оның болашақта азаматтық қызметке, қоғамды өзгертуге деген ұмтылысын тереңдетті.

Қоғамдық белсенділік пен азаматтық жауапкершілік

      1917 жылы Орда қаласында тіс дәрігері болып қызмет ете бастағаннан кейін, Мүбинаның еңбек жолы тек медицина саласымен шектелмей, қоғамдық-саяси қызметте де өзіндік із қалдырды.

  Орал мен Бекей губерниясында сот, прокурорлық және денсаулық сақтау органдарында қызмет атқарып, халықтың құқықтары мен әлеуметтік әділеттілігін қорғау бағытында белсенді жұмыс жасады. Оның осы кезеңдегі қызметі – халықтың әл-ауқатын арттыру, санитарлық жағдайды жақсарту және әділетті қоғам құруға деген ұмтылыстың айқын көрінісі болды. Мүбинаның азаматтық іс-әрекеттері мен саясатқа белсенді араласуы сол кездегі қоғамдық ой-сананың өзгеруіне септігін тигізді.

Акушерлік мектебін ұйымдастыру: Қазақ қыздарының болашағын жарыққа шығару

    1937 жылы қазақ даласында үлкен өзгеріс басталды. Халықтың денсаулығын сақтау мен ана мен баланы күту мәселелері өзекті болған кезеңде, жаңа оқу орны – Республикалық акушер мектебі ашылды. Мүбинә Ибрагимқызы осы оқу орнының тұңғыш директоры болып тағайындалып, қазақ қыздары мен ауыл-селодан шыққан жетім, жартылай жетім студенттерге кәсіби білім берудің есігін ашты.

       «Егер денсаулық – басты байлық болса, онда білім бен ұмтылыс – ең құнды қару», – деген ұранмен Мүбинаның жетекшілігімен іске қосылған бұл оқу орны қазіргі уақытта да Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесінде маңызды рөл атқарады. Оқу орны түлектері – кейінгі жылдары елдің түкпір-түкпірінде ана мен бала денсаулығын қорғап, медициналық қызметтің сапасын арттыруға атсалысқан кәсіпқой мамандар – Мүбинаның еңбегінің айғақтары ретінде есте қалуда.

Қиын сынақтар мен репрессия: Өмірдің сынау сәттері

     1937 жылы Кеңес билігінің қатал саяси репрессиялары кезінде Мүбинә апамыз «Отанын сатқандардың отбасы» деген айыппен ұзақ уақытқа жазаланған. Бұл кезең – оның өміріндегі ең ауыр сынақтардың бірі болды. Отбасылық мүшелер мен жолдастар да қысымға ұшырап, қиын-қыстау сәттер орын алды. Дегенмен, сол ауыр жылдар Мүбинаның жүрегіндегі ұлттық ұмтылысты сөндіре алмады, керісінше, оның ішкі қайраты мен азаматтық адалдығы одан әрі нығая түсті.

  1944 жылы турмыстан босатылып, қайтадан өз қызметіне оралған Мүбинаның қайтарымы – халыққа қызмет етудегі шыдамдылық пен табандылықтың айқын көрінісі болды. Оның қайта оралуы қазақ халқының әлеуметтік әділеттілік пен адамгершілікке деген сенімінің жаңғырығы секілді.

Ғылыми-педагогикалық мұра және ұрпаққа өнеге

  Мүбинаның еңбегі тек клиникалық қызметпен шектелмей, ғылыми-зерттеу жұмыстарын, педагогикалық іс-әрекеттерді және қоғамдық насихатты да қамтыды.

Оның жетекшілігімен ұйымдастырылған Республикалық акушер мектебі – қазіргі медициналық колледждің негізі, қазақ қыздарының білім мен ғылым саласындағы алғашқы жарқын сәулесі. Мектеп түлектері кейіннен еліміздегі жоғары дәрежелі профессорлар, доценттер, кандидаттар болып, өз білімдері мен тәжірибелерін жастарға жеткізіп, денсаулық сақтау жүйесін нығайтуға атсалысты.

Мүбинаның ғылымға, білімге және қоғам игілігіне деген ұмтылысы – бүгінгі медицина қызметкерлеріне, педагогтарға және азаматтық белсенділік танытушыларға үлгі-өнеге болып қала береді. Оның өмірі мен еңбегі – халыққа қызмет етудің, әділдікке ұмтылудың және ұлттық сана-сезімді оятудың жарқын үлгісі ретінде мәңгі есте сақталады.

Ұрпаққа қалдырған мәңгілік темірқазық

   Мүбинә Ибрагимқызы Ниязова (Танашева) – қазақ қыздарының ғылым мен медицина саласындағы алғашқы өкілі ғана емес, сонымен бірге қоғам қайраткері, азаматтық және әлеуметтік әділеттіліктің жарқын үлгісі болды. Оның өмірі келесі маңызды кезеңдерге бөлінеді:

​•​Бастапқы білім мен шет тілі арқылы білім алу: Қазақ қыздарының оқуға деген ынтасын, отбасылық дәстүр мен заманауи ғылым арасындағы диалогты айқындады.

​•​Профессионалдық қызмет: Саратовда тіс дәрігері ретінде кәсіби жолын бастағаннан кейін, Орда, Орал және Бекей губернияларында денсаулық сақтау мен құқық қорғау саласында белсенді еңбек етті.

​•​Қоғамдық белсенділік: Студенттік жылдардағы революциялық қозғалыс, «Алаш» идеясы мен әлеуметтік әділеттілікке деген ұмтылыс оның азаматтық өміріндегі маңызды кезеңдерді қалыптастырды.

​•​Акушер мектебін ұйымдастыру: 1937 жылы Республикалық акушер мектебін ашып, қазақ қыздарына кәсіби білім мен өз болашағын қалыптастыруға мүмкіндік берді.

​•​Репрессиялар мен қайта оралу: Қиын кезеңдерге қарамастан, 1944 жылы босатылып, қайтадан халыққа қызмет етуге оралды, бұл оның қайратты, ұмтылды және патриоттық тұлға екенін дәлелдеді.

Пайдаланылған дереккөздер мен ескертпелер

​1.​Елтай Танашевтың мемуарлық ескертпелері, оның ішінде «Мүбинә апамыздан кейінгі жылдарда…» және «Республикалық медициналық колледждің 85 жылдық мерейтойы» туралы жазбалар және Алматы қаласындағы Ұлттық кітапханадағы “Мүбинә Ниязова: Алаш азаттығы жолында” кітабы.

​2.​Асылбек Әлжановтың «Алғашқы қарлығаштар» атты еңбегі, Саратовтағы студенттік жылдар мен революциялық қозғалысқа қатысты деректер.

​3.​Е. Нығметов, Т. Ізмұхамбетов және басқа да дәуірдің жазбалары, Мүбинаның жеке және қоғамдық өміріне қатысты нақты фактілер мен күндер.

​4.​Республикалық медициналық колледж мен денсаулық сақтау саласындағы ресми құжаттар, оның ішінде Мүбинаның қызмет жолы, оқу орнының құрылуы мен дамуы туралы мәліметтер.

  Мақаланы жазуда деректерді табуға көмектескен “Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің” “Аударма ісі”мамандығының 4 курс студенті Тәңірбергенова Ақмарал Асылханқызына, “Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің” “Ғылыми математика” мамандығының 1 курс студенті Мұхамедиярұлы Ержанға алғыс білдіремін!

  Мүбинә Ибрагимқызы Ниязова (Танашева) – қазақ халқының медицина саласындағы өркендеуіне, әйелдердің кәсіби даму жолының ашылуына және әлеуметтік әділеттіліктің орнауына зор үлес қосқан қайраткер. Оның өмірі мен қызметі қазіргі Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесінің негізін қалаушы, ұрпаққа үлгі болатын тарихи тұлға ретінде мәңгі есте қалады. Оның өмірі — қазақ халқының болашағына деген сенім мен үміт, білімге, ғылымға және әділдікке ұмтылудың жарқын мысалы. «Мүбинә апамыздың ізі – мәңгілік темірқазық», – деп айтуға болады. Өйткені оның еңбегі мен рухы әрбір қазақтың жүрегінде, әрбір ұрпақтың арманында жаңғырып отырады.

Мақала авторы: Дүйсенбек Әсем Жеңісқызы

Фото авторы: Елтай Танашевтің “Мүбина Ниязова: Алаш азаттығы жолында” кітабынан алынған. “Remini” бағдарламасымен өңделген.

АСТАНА

Тәуелсіз журналист