Пластик мәселесі: Тұтыну мәдениетін өзгерту қажеттілігі

Пластик – адамзат ойлап тапқан ең ыңғайлы әрі кең таралған материалдардың бірі. Біз оны күніне жүздеген рет қолданамыз: сусын бөтелкесінен бастап, тіс пастасы түтігіне дейін. Бірақ осы ыңғайлылықтың артында адамзат шеше алмай отырған ең ірі экологиялық дағдарыс тұр.

Пластик біздің өмірімізді жеңілдетті, бірақ табиғаттың тынысын тарылтты. Енді тек пластикті азайту ғана емес, тұтыну мәдениетімізді түбегейлі қайта ойлау уақыты келді.

---

Сандар сөйлейді: Пластик туралы таңқаларлық фактілер

• Жыл сайын әлемде 400 миллион тоннадан астам пластик өндіріледі. Бұл әр секунд сайын 13 тонна пластик жасалады деген сөз!

• Осы күнге дейін өндірілген пластиктің 90%-дан астамы ешқашан қайта өңделмеген.

• Әлемдегі барлық мұхиттарда 150 миллион тоннадан астам пластик қалдықтары бар. Егер ештеңе өзгермесе, 2050 жылға қарай мұхиттағы пластик массасы балықтардан да асып кетуі мүмкін.

• Әр адам жылына орта есеппен 70 000 микропластик бөлшегін жұтады – бұл аптасына бір несие картасындай мөлшер.

---

Пластиктің түрлері және «жасырын зияны»

Көпшілік пластикті біртұтас материал деп ойлайды, бірақ оның 7 түрлі негізгі түрі бар. Олардың барлығы бірдей қайта өңдеуге жарамайды:

1. PET (полиэтилентерефталат) – су бөтелкелері, сусындар.

2. HDPE – сүт құтылары, тұрмыстық химия орамалары.

3. PVC – құбырлар, есік-жер жабыны.

4. LDPE – пакеттер, пленкалар.

5. PP – тағам контейнерлері, шприцтер.

6. PS (пенополистирол) – бір реттік ыдыстар.

7. Басқа түрлері (PC, PLA, т.б.) – көпшілігі қауіпті және қайта өңделмейді.

Қайта өңделетін пластиктің өзі де шексіз өңделе алмайды – бір пластик 2-3 рет қайта өңделгеннен кейін жарамсыз болып қалады.

---

Пластиктің адам денсаулығына әсері

Ғалымдар соңғы жылдары микропластиктің адам ағзасына енуін зерттеуде. 2022 жылы алғаш рет адам қаны мен өкпесінен микропластик бөлшектері табылды. Бұл пластик тек сыртқы ортаны емес, ішкі денсаулықты да улай бастағанының белгісі.

• Бисфенол-А (BPA) мен басқа да химикаттар гормондық бұзылыстар тудырады.

• Микропластиктер ішек микрофлорасына әсер етіп, иммундық жүйені әлсіретеді.

• Бала жолдасынан да микропластик табылды – бұл ұрық дамуына кері әсер етуі мүмкін.

---

Қазақстандағы жағдай: Пластик пен полигон проблемасы

Қазақстанда жыл сайын 300 мың тоннадан астам пластик қалдығы пайда болады. Оның тек 10%-ға жуығы ғана қайта өңделеді, қалғаны полигондарға немесе бейберекет тасталады.

Елімізде 1300-ден астам полигон бар, олардың 90%-ы экологиялық стандарттарға сәйкес келмейді. Бұл тек пластик қоқыстың емес, сонымен қатар топырақ пен жерасты суларының ластануының көзі.

Қызықты дерек: Алматы қаласы бір тәулікте 1500 тоннаға жуық қоқыс шығарады. Оның 20–30%-ы пластик.

---

Пластик мәдениеті: қолданыс – лақтыру – ұмыту

Біздің тұтыну мәдениетіміз пластикті бір рет қолдануға және оны кейінгі тағдырына немқұрайлы қарауға негізделген. Бірақ «лақтырып жібердім» дегеніміз – ол жоғалды деген сөз емес. Пластик жүздеген жылдар бойы шірімей, қоршаған ортада сақталады.

• Пакет – 20 жыл

• Пластик бөтелке – 450 жыл

• Тіс щеткасы – 500+ жыл

Бүгінгі баланың қолданған бөтелкесі оның шөбересі дүниеге келген кезде де сол қалпында жатуы мүмкін.

---

Тұтыну мәдениетін өзгерту: не істеуіміз керек?

1. Аз қолдану – басты қағида

• Көп рет қолданылатын ыдыс-аяқ пен бөтелкеге көшіңіз.

• Пакет емес, шоппер немесе кенеп қап пайдаланыңыз.

• Бір реттік өнімдерден бас тартыңыз.

2. Қайта қолдану

• Пластик бөтелкелерді үйде сақтау ыдысы, гүл отырғызғыш немесе қолөнер бұйымы ретінде қайта қолдануға болады.

• Тамақ қалдықтарын жабуға арналған пластикті фольга немесе балауыз матаға ауыстырыңыз.

3. Қайта өңдеу

• Пластик түрлерін ажыратып, белгіленген контейнерлерге салыңыз.

• Жергілікті қайта өңдеу пунктері туралы біліңіз (мысалы, Recycle Map KZ).

---

Саналы тұтыну – сән емес, қажеттілік

«Экологиялық сана» дегеніміз – бұл тек табиғатты жақсы көру емес, онымен серіктес болу. Жауапты тұтынушы:

• Өнімнің құрамын оқиды,

• Орамасының ыңғайлылығы емес, экологиялық тиімділігін бағалайды,

• Артық зат алмауға тырысады.

Мысалы, Қазақстанда «Zero Waste» қозғалысы қарқын алуда. Бұл қозғалыс өкілдері 1 жылда бүкіл қалдықтарын 1 литрлік банкке сыйғыза алады.

---

Мектептен бастап өзгеріс енгізу керек

Экологиялық мәдениетті қалыптастыру бала кезден басталуы тиіс. Мектеп бағдарламасына:

• Қалдықтарды сұрыптау,

• Микропластиктің зияны,

• Тұрақты тұтыну туралы пәндік модульдер енгізу қажет.

Көптеген елдерде балабақшадан бастап балаларға қоқысты қалай сұрыптау керек екенін үйретеді. Бұл – тек экология емес, жауапкершілік пен мәдениеттілік мектебі.

---

Технологиялық шешімдер: үміт бар ма?

Ғалымдар мен инноваторлар пластик дағдарысын шешудің түрлі жолдарын ұсынуда:

• Биоыдырайтын пластик (PLA, PHA) – жүгері крахмалынан жасалады, бірнеше айда шіріп кетеді.

• Бактериялар арқылы ыдырату – Жапониядағы Ideonella sakaiensis атты бактерия PET-ті жейді.

• Микротолқынды өңдеу – пластикті қайта пайдалануға мүмкіндік береді.

• Океан тазалау құрылғылары – мысалы, Boyan Slat-тың жобасы Тынық мұхитынан пластик жинауда.

Бірақ бұл технологиялар баяу дамып жатыр, ал тұтыну қарқыны тез.

---

Пластикпен күрескен елдер мысалы

• Руанда – 2008 жылы полиэтилен пакеттерге толық тыйым салды. Қазір әлемдегі ең таза елдердің бірі.

• Еуроодақ – 2021 жылдан бастап бір реттік пластик бұйымдарға тыйым енгізді.

• Үндістан – 2022 жылы 19 түрлі пластик өнімге толық тыйым салды.

Қазақстан да 2023 жылы жұқа полиэтилен пакеттерге ақылы жүйе енгізуді бастады. Бұл тұтыну деңгейін 35%-ға азайтты.

---

Қорытынды: Пластик – адамның қолынан туған, адам ғана оны тоқтата алады

Пластиктің өзі кінәлі емес. Оны қалай, қайда және қаншалықты жауапты қолдануымыз – басты сұрақ. Қазірден бастап өзгермесек, ертең кеш болады.

Пластикке деген көзқарасымыз – тұтас мәдениетіміздің айнасы. Саналы тұтыну, қайта пайдалану мен өңдеу, табиғатты өз өміріміздей көру – болашақ ұрпақ алдындағы басты парызымыз.

Пластик – шешілмейтін мәселе емес. Ол – өзіңнен басталатын өзгеріс.

---