“Киберқауіпсіздік: Жеке мәліметтерді қалай қорғаймыз?”

Біз киберғаламда өмір сүріп жатырмыз

Күнделікті өмірімізде интернетсіз қадам басу мүмкін емес. Kaspi қосымшасы арқылы ақша аударамыз, Instagram-да өмірімізді бөлісеміз, Google-дан бәрін сұраймыз. Бірақ осының бәрі жеке мәліметтерімізді артта қалдырады. Ал бұл ақпаратты біреу ұрлап, теріс пайдаланса не болады?

Осы жерде киберқауіпсіздік деген маңызды ұғым пайда болады.

---

2. Киберқауіпсіздік дегеніміз не?

Қарапайым тілмен айтқанда, киберқауіпсіздік — бұл:

Цифрлық кеңістіктегі мәліметтерімізді (фото, құпиясөз, карта нөмірі, чат, құжаттар т.б.) қорғау.

Яғни, біреу сіздің мәліметтеріңізге заңсыз қол жеткізіп, оны зиянды мақсатта қолданбауы үшін жасалатын барлық әрекет.

---

3. Біз қандай мәліметтерді қорғамай жүрміз?

Көбіміз «менде құпия ештеңе жоқ» деп ойлаймыз. Бірақ, кибершабуыл жасаушыларға сіздің мына мәліметтеріңіз де жетіп жатыр:

• Төлқұжат немесе ЖСН нөмірі

• Банк картасының мәліметтері

• Электронды поштаның құпиясөзі

• Инстаграм, TikTok, Telegram аккаунттары

• Орналасқан жеріңіз, суреттеріңіз, таныстарыңыз

• Сатып алу тарихы

Осылардың бәрі – сіз туралы цифрлық портрет жасауға жетеді.

---

4. Киберқауіп қандай формада келеді?

???? Фишинг – жалған сайттар мен хаттар

Мысалы, сізге «Kaspi-тен» немесе «банктен» келгендей көрінетін хабарлама келеді:

«Құпиясөзіңізді жаңартыңыз» немесе «Сыйлық ұтып алдыңыз!»

Сілтемеге өтсеңіз – жалған сайт, ал сіздің енгізген логин-құпия сөзіңіз киберқылмыскердің қолына түседі.

---

???? Әлеуметтік инженерия – сенімге кіру арқылы шабуыл жасау

Алаяқтар адамның психологиясын жақсы біледі. Олар өздерін:

• банк қызметкері,

• полиция қызметкері,

• танысыңыз ретінде таныстырып, сізден жеке мәліметтерді сұрауы мүмкін.

---

???? Вирус және зиянды бағдарламалар

Компьютер немесе телефонға орнатқан беймәлім қосымша, бұзылған файл, немесе пираттық бағдарлама арқылы құрылғыңызға вирус түсіп, ішіндегі барлық мәліметті бақылауға мүмкіндік береді.

---

???? Қарапайым парольдер

Сенбесеңіз, мына құпиясөздер әлем бойынша ең жиі қолданылатындар:

• 123456

• password

• qwerty

Мұндай құпиясөздер 1 секундта бұзылады. Яғни, сіздің аккаунтыңызға кіру еш қиындық тудырмайды.

---

5. Жеке мәліметтерді қалай қорғаймыз?

✅ 1. Күрделі құпиясөз жаса

• 8 таңбадан кем болмауы керек

• Бас әріп, кіші әріп, сандар мен таңбаларды араластыр

• Әр аккаунтқа жеке құпиясөз қолдан

• Мысалы: Qaz@tan123! — әлдеқайда сенімді

???? Bonus: Құпиясөздерді есте сақтауға LastPass, 1Password сияқты пароль-менеджер қолдан.

---

✅ 2. Қосфакторлы аутентификацияны (2FA) қос

Бұл дегеніміз – логин мен құпиясөзден бөлек, сізге SMS немесе арнайы қолданба арқылы код келеді. Яғни, біреу құпиясөзіңізді білсе де, екінші коды болмаса кіре алмайды.

---

✅ 3. Белгісіз сілтемелерге өтпе, күмәнді хаттарды ашпа

«Сыйлық ұтып алдыңыз» дегенге сенбе. Сілтемеге өтпей тұрып, жіберушінің мекенжайын тексер.

???? Мысалы, kaspikz.kz емес, kaspі.kz сияқты ұқсас, бірақ фейк домендер болады. Мұқият бол!

---

✅ 4. Ортақ Wi-Fi-да сақ бол

Кофеханада, әуежайда тегін Wi-Fi-ға қосылғанда:

• банк операциясын жасама,

• маңызды құжат жіберме,

• VPN қолдануға тырыс.

---

✅ 5. Қолданбаларды тек ресми дүкеннен жүкте

Google Play немесе App Store-дан басқа жерден .apk файл жүктеу — вирус шақырумен тең.

---

✅ 6. Антивирус және жүйелік жаңартуларды қадағала

Телефон немесе компьютерде жаңартулар келіп тұрса – уақытылы орнат. Себебі, бұл қауіпсіздік тесіктерін жамауға көмектеседі.

---

✅ 7. Әлеуметтік желіде артық ақпарат бөліспе

• Орналасқан жеріңді автоматты түрде жариялама

• Қайда бара жатқаныңды тікелей эфирде айтпа

• Құжат, банк картасының фотосын салма

Себебі бұл ақпаратты біреу сізге шабуыл жасау үшін қолдануы мүмкін.

---

6. Кибершабуылдың белгілері

• Құпиясөзіңіз дұрыс болса да, аккаунтыңызға кіре алмай қалу

• Қолданбалар өздігінен ашыла беру

• Қоңыраулар мен SMS спамдардың көбеюі

• Банк шотыңыздан түсініксіз ақша кету

• Достарыңыз сізден күмәнді хаттар алғанын айтуы

Егер осы белгілер байқалса — аккаунттарыңызды бірден өзгертіп, қауіпсіздік тексерісінен өтіңіз.

---

7. Қазақстандағы жағдай қандай?

Қазақстанда да кибершабуылдар саны артқан. ҚР Цифрлық даму министрлігінің дерегі бойынша:

• 2023 жылы 70 мыңнан астам шабуыл тіркелген

• Ең жиі шабуылға ұшырайтын салалар: банктер, мемлекеттік сайттар, білім беру ұйымдары

Сондықтан мемлекет те киберқауіпсіздікке ерекше көңіл бөле бастады. KZ-CERT қызметі осы бағытта жұмыс істейді.

---

8. Қорытынды: Сен – өз деректеріңнің күзетшісісің

Бүгінгі таңда жеке деректер алтынмен тең. Оларды қорғау – тек IT мамандарының емес, әрбір адамның жауапкершілігі.

Есіңде болсын:

???? Киберқауіпсіздік – бұл бір реттік әрекет емес, күнделікті дағды.
???? Жақсы пароль – ең мықты қалқан.
???? Әр құрылғы – сенің үйің. Оған бөгде адамның кіруіне жол берме.

Болашақта бәрі цифрлы болады. Сондықтан ақпараттық қауіпсіздік – жаңа заманның сауаттылығы.

---