Сот медициналық сарапшының этикасы мен кәсіби жауапкершілігі

Сот медициналық сарапшының этикасы мен кәсіби жауапкершілігі

Сот-медициналық сарапшының кәсіби қызметі қылмыстық және азаматтық істерді шешуде шешуші рөл атқарады. Сарапшының беретін қорытындысы көп жағдайда адамның тағдырын анықтап, әділеттіліктің жүзеге асуына ықпал етеді. Сондықтан бұл мамандық иесінің этикалық мәдениеті мен кәсіби жауапкершілігі құқықтық жүйенің ажырамас бөлігі болып саналады.

Сот-медициналық сарапшының этикасы ең алдымен объективтілікке негізделеді. Сарапшы өзінің қорытындысын тек ғылыми дәлелдерге сүйеніп жасауы тиіс. Тергеушінің немесе прокурордың ықпалына еріп, нақты деректерді бұрмалау кәсіби адалдыққа қайшы келеді. Этиканың бұл қағидаты сарапшыға әділеттілікті қамтамасыз етуде бейтараптықты сақтауға мүмкіндік береді.

Этиканың тағы бір маңызды қағидасы – адалдық. Сарапшы ешқандай жағдайда жалған мәлімет бермеуі керек, себебі мұндай әрекет жазықсыз адамның сотталуына немесе керісінше қылмыскердің жазадан құтылуына әкелуі мүмкін. Қорытындының шынайылығы сарапшы беделінің ғана емес, бүкіл сот әділеттілігінің көрсеткіші болып табылады.

Кәсіби этикада құпиялылық нормасы ерекше орын алады. Сараптама барысында алынған деректер көп жағдайда азаматтардың жеке өміріне қатысты мәліметтерді қамтиды. Оларды заңсыз жариялау адам құқығының бұзылуына, сот процесінің әділдігіне нұқсан келтіруі мүмкін. Сондықтан сарапшы ақпаратты тек заңда белгіленген тәртіппен ғана ұсынуға міндетті.

Сот-медициналық сарапшының адамгершілік қағидаттары да назардан тыс қалмауы тиіс. Қаза тапқан адамның денесімен жұмыс істегенде немесе тірі адамдарға зерттеу жүргізгенде сарапшы әрқашан адам қадір-қасиетін құрметтеуі қажет. Бұл кәсіби қызметтің этикалық мәдениетін арттырып қана қоймай, қоғамның сарапшыға деген сенімін де күшейтеді.
Кәсіби жауапкершілік тек моральдық тұрғыда ғана емес, құқықтық тұрғыдан да қарастырылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жалған қорытынды берген сарапшыға қылмыстық жаза қарастырылған. Сонымен қатар әкімшілік және тәртіптік жауапкершілік те бар. Яғни сарапшының кез келген қателігі немесе салғырттығы заңдық тұрғыда бағаланады.
Алайда кәсіби жауапкершіліктің моральдық қыры құқықтық жауапкершіліктен кем түспейді. Сарапшы әрқашан өзінің қорытындысы арқылы адамның өміріне, еркіндігіне, беделіне әсер ететінін есте ұстауы тиіс. Бұл оның кәсіби шешімдеріне айрықша салмақ түсіріп, әрбір әрекетінде абай болуға итермелейді.
Сот-медициналық тәжірибеде сарапшылар көптеген кәсіби дилеммаларға тап болады. Мәселен, тергеу органдары сарапшыдан белгілі бір қорытынды беруді талап етуі мүмкін. Кейде қоғамның немесе жәбірленуші туыстарының эмоциялық ықпалы әсер етеді. Сарапшы осындай қысым жағдайында да ғылыми деректерден ауытқымауы керек. Бұл оның кәсіби абыройының ғана емес, сот әділеттілігінің де кепілі.
Халықаралық тәжірибеде сот-медициналық сарапшыларға арналған арнайы этикалық кодекстер қалыптасқан. Мысалы, Бүкіләлемдік сот-медицина ассоциациясының ережелері сарапшыға адалдық, бейтараптық және құпиялылықты сақтауды міндеттейді. Бұл қағидаттар әлемнің дамыған елдерінде сот сараптамасының сапасын арттыруға, әділеттілікке сенім қалыптастыруға қызмет етеді.

Қазақстанда сот сараптамасы саласы арнайы заңнамалық актілермен реттеледі. «Сот сараптамасы туралы» заң сарапшының құқықтары мен міндеттерін нақтылап, оның кәсіби жауапкершілігінің негіздерін белгілейді. Сонымен қатар Қылмыстық-процестік кодекс сарапшының сот процесіндегі орнын, қорытындысының дәлелдік мәнін айқындайды. Бұл нормалар отандық сот-медициналық сараптаманың халықаралық стандарттарға жақындауына ықпал етеді.
Жалпы алғанда, сот-медициналық сарапшының этикасы мен кәсіби жауапкершілігі – құқықтық мемлекеттегі әділетті сот төрелігін қамтамасыз ететін маңызды фактор. Этикалық қағидаттарды ұстану, ғылыми дәлдікке сүйену және кәсіби адалдықты сақтау сарапшының басты міндеті болып табылады. Қазақстандық тәжірибе халықаралық стандарттармен үйлесіп, бұл саладағы кәсіби мәдениетті одан әрі жетілдірудің қажеттілігін көрсетеді.

Қызылорда облысы бойынша Сот сараптамалар институтының сарапшысы Д.Байжұмаева