“СЕРКЕ” ГАЗЕТІНІҢ ТАРИХЫ МЕН МАҢЫЗЫ

Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы рухани ояну дәуірінде жарық көрген алғашқы ұлттық басылымдардың бірі — «Серке» газеті. Оның атауының өзі ерекше мәнге ие: «серке» сөзі қазақ тілінде отардағы қойды бастап жүретін малды білдіреді. Демек, бұл газет те өз дәуірінде қазақ халқының санасын серпілтуді, алдыңғы қатарға бастау идеясын мақсат тұтқан.

«Серке» газеті 1907 жылы Санкт-Петербор қаласында татар тіліндегі «Үлфәт» газетінің қосымшасы ретінде жарық көрді. Сол кезде Ресей империясының құрамында болған қазақ даласында баспасөз ісі жаңа ғана қалыптасып келе жатқан еді. 1905 жылғы орыс революциясынан кейін қоғамда аз да болса еркіндік пайда болып, қазақ зиялылары осы мүмкіндікті пайдаланып, өз халқының мәселесін газет арқылы жеткізуге талпынды. Сол себепті «Серке» газеті қазақ халқының алғашқы саяси-әлеуметтік басылымдарының бірі ретінде тарихта қалды.

Газеттің шығуына татар және қазақ интеллигенциясының өкілдері атсалысты. Редакторлық қызметті Хажы Ибрагимов атқарса, басылымның ұйымдастырушысы әрі демеушісі ретінде Шәймерден Қосшығұлов танылған. Газеттің негізгі идеялық бағыты – қазақ халқын ояту, білім мен мәдениетті насихаттау, ұлттық сана мен азаттық идеясын көтеру болды. «Серке» газеті аптасына бір рет немесе екі аптада бір рет шығуы жоспарланғанымен, оның ғұмыры тым қысқа болды.

Басылымда қазақ қоғамындағы өзекті мәселелер кеңінен талқыланды. Мысалы, жер мәселесі, отарлық саясаттың салдары, әділетсіз салықтар мен ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік жиі қозғалды. Газет авторлары халықты сауаттандырудың маңыздылығын түсіндіріп, жастарды білімге, өнерге, ұлт мүддесіне қызмет етуге үндеді. Сонымен қатар, дін мен дәстүрдің, ұлттық тілді сақтаудың маңыздылығы да басты тақырыптардың бірі болды. Газет беттерінде жарияланған мақалалар қазақ халқының оянуына, ұлттық пікірдің қалыптасуына ықпал етті.

Алайда «Серке» газетінің өмірі ұзаққа бармады. Себебі ол заманда патшалық Ресей билігі отар елдердің баспасөзін қатаң бақылауда ұстады. Газеттің екінші санында жарияланған Міржақып Дулатовтың «Біздің мақсатымыз» атты мақаласы отаршыл билік тарапынан қауіпті деп танылып, басылымның жабылуына себеп болды. Мақалада автор қазақ халқының азаттығы, елдік сананы ояту, өзін-өзі басқару және білім арқылы өркендеу жөнінде ашық айтқан еді. Осы жазбаның әсерінен «Серке» газеті тоқтатылып, кейін ұзақ жылдар бойы ұмыт қалған.

Бірақ оның тарихи маңызы өлшеусіз. «Серке» қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштарының бірі болды. Ол кейіннен жарық көрген «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетіне жол ашты. Солардың негізінде қазақ журналистикасы кәсіби бағытта дами бастады. «Серке» — тек ақпарат құралы ғана емес, ол ұлттың рухын оятқан үн, бодандық бұғауындағы халықтың алғашқы еркін сөзі болды. Газеттің атының өзі символдық сипатқа ие: серке – бастаушы, бағыт көрсетуші. Дәл сол сияқты бұл басылым да өз дәуірінде қазақ халқын азаттық пен білім жолына бастады.

Қысқа ғұмыр кешкенімен, «Серке» қазақтың қоғамдық санасында үлкен із қалдырды. Оның идеялары кейінгі «Алаш» қозғалысының идеологиясымен үндесіп, ұлт зиялыларының қалыптасуына әсер етті. Осы газет арқылы қазақ қоғамында баспасөз мәдениетінің негізі қаланып, халық өз ойын ашық айтуға қадам жасады.

Бүгінгі таңда «Серке» газеті жайлы деректер тарихшылар мен журналистика зерттеушілерінің еңбектерінде жиі аталады. Мысалы, зерттеушілер оның алғашқы санының 1907 жылдың 28 ақпанында жарық көргенін, екінші саны бір айдан соң шыққанын айтады. Кей деректерде бар болғаны екі-ақ саны шыққан делінеді. Соған қарамастан, «Серке» басылымы қазақ қоғамындағы алғашқы еркін ойдың, тәуелсіз пікірдің бастауы ретінде бағаланады.

Қорыта айтқанда, «Серке» газеті – қазақ халқының рухани тарихындағы маңызды белес. Ол қазақ баспасөзі тарихында алғаш рет ұлт тағдыры мен ел болашағын еркін талқылаған, халықтың намысын оятқан басылым болды. Қысқа ғұмырына қарамастан, оның көтерген идеялары мен мақсаты қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылысында үлкен рөл атқарды. Сондықтан да «Серке» – қазақ журналистикасының «серкесі», ұлттық сананың алғашқы ұраны ретінде мәңгі есте қалуға лайық басылым.