Ауыл шаруашылық мелиорациясы

ОҚО, Мақтарал ауданы, Атакент қалашығы
Мақтарал Аграрлық Колледжі
«Экология және табиғатты қорғау қызметі»​ мамандығының
арнайы пәндер оқытушысы Ахишев Бахытжан Шереханович

 

«АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МЕЛИОРАЦИЯСЫ» ПӘНІНЕН КУРСТЫҚ ЖОБАҒА ӘЗІРЛЕУГЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛЫ

ҚАЖЕТТІ МӘЛІМІТТЕР

1.    Ауыспалы егістік учаскесінің ауданы Ғ^НТ ауыспалы = ______ га
2.    Ауыспалы егістік мал азықтық _____ танапты көкөніс
3.    Топырақ ______________
4.    Жер саты ыза суының тереңдігі һ=______м
5.    Суару жүйесі ___________
6.    Суармалау әдісі _____________
7.    Метостанция ____________
8.    Ауыспалы егістік құрамы: ________________
9.    Табиғи аймақ  ______________
10.   Жауын шашын, ауаның салыстырмалы ылғалдылығының температураның орта айлық деректері

 

Айлар Көрсеткіштер

IV

V

VI

VII

VIII

IX

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

Жауын-шашын Р, мм

Ауданнның салыстырмалы ылғалдылығы а %

Температура, t

 

ЖОБАНЫҢ ҚҰРАМЫ

І. Түсініктеме жазба

1. Суармалы аймағын ұйымдастыру.
2. Ауыл шаруашылығы дақылдарының суармалау режимі.
3. Суару әдісі және техникасы.
4. Каналдар мен құбырлардың есептік су өтімдерін есептеу.
5. Каналдар мен құбырлардың гидравликалық есебі.
6. Каналдардың бойлай пішінін тұрғызу.
7. Ғимараттар, жолдар, орман алқаптарын жобалау.
8. Жер жұмыстарының көлемін анықтау.
9. Суарудың экономикалық тиімділігін анықтау.

ІІ. Сызбаның бейнелеу бөлімі.

1. Суармалау учаскесінің бас жоспары
2. Каналдардың бойлай пішіндері мен кесінділері
Берілген уақыты: ______________________.
Тапсыру уақыты: ______________________.
Жоба жетекшісі: ________________________
«___________________________________» кафедра мәжілісінде қаралып мақұлданды.
Кафедра меңгерушісі:____________________________

І – БӨЛІМ

Суландыру аймағын ұйымдастыру

1. Әр танаптың жер көлемін анықтау

W_T=F_{ауыс.егіс}/N      [1.1.]                  

Мұнда: F_{ауыс.егіс} – ауыспалы егістің жер көлемі, га

N – танап саны

2. Танаптан енін жер бетінің еңістігіне байланысты 600-800 м аралығында қабылдаймыз.

3. Танаптың ұзындығын анықтау.

l_т=W*10000/ b_T   [1.2.]

4. Ауыспалы егістік ені бойынша үш қатарлы танап орналасқан, сонда ауыспалы егістіктің жалпы ені

В_{ауыс.егіс}=2*l_т        [1.3.]

5. Ауыспалы егістік ені бойынша үш қатарлы танап орналасқан, сонда ауыспалы егістіктің жалпы ұзындығы

l_{ауыс.егіс}=3* b_T           [1.4.]

6. Жердің пайдалы әсер коэффициентін (ЖПӘК=0,90) деп қабылдап әр танаптың брутто жер көлемін анықтаймыз

W_бр=W_h/ЖПӘК  [1.5.]

Кесте 1.1.

Ауыспалы егіс пен танаптардың жер көлемі

Дақыл	Танап №	Wht	ЖПӘк	Wopт

 

ІІ – БӨЛІМ

2.1. Ауыл шаруашылығы дақылдарының суғару режимі.

2.2. Су пайдалану тапшылығының үстемдік қорытындысын есептеу

Кесте 2.1.

Қызанақ үшін қосынды су пайдалану және суғару қалыптарын анықтау

р/с №	Көрсеткіштер	Белгілер және есептік формулалар	Айлар
			IV	V	VI	VII	VIII	IX
1	Жауын-шашын	Р,мм
2	Ауаның салыстырмалы ылғалдылы	а, мм
3	Ауа температурасы	t0 С
4	Ауа ылғалдылығының тапшылығы	∆а=(100-а)
5	Булану	Е=∆а(25+t)2
6	Микроклиматтық коэффициент	К0
7	Биологиялық коэффициент	Кб
8	Қосанды су пайдалану	Еv= К0* Кб*E
9	Топырақтың белсенді қабаты	H,м
10	Ылғалдың өнімді қабатының қоры	∆Vn=Vn*H
11	Белсенді қабаттың тереңдігіне байланысты өнімі	U
12	Жер асты ыза суларын пайдалану коэффициенті	Kж.а.ы.с.
13	Жер асты ыза суларын пайдалану көлемі	Г=Ev* Kж.а.ы.с.
14	Су пайдалану тапшылығы	∆M=Ev-(10*P+U)
15	Су пайдалану тапшылығының үстемелік қорытындысы	М

Бұл кесте барлық үш дақыл үшін түзіледі.

2.1.1. кестені толтыру қағидасы

1. Жауын-шашын, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы және ауа температурасы «Агроклиматический спровочник» оқулығынан алынады.

2. Ауа ылғалдылығының тапшылығы

∆а=(100-а)           [2.1.]

 мұндағы: а – ауаның салыстырмалы ылғалдылығы

3. Булану

Е=∆а(25+t)²/55,5 [2.2.]

мұндағы: t-ауа температурасы, ⁰С

4. Биологиялық және микроклиматтық коэффициенттер «справочник гидротехника» оқулығынан алынады.

5. Қосынды су пайдалану

Е_r=K₀*K_б*Е        [2.3.]

6. Топырақтың белсенді қабаты дақылдардың дамуына байланысты қабылданады (Изюмов «Справочник по технике и способолннеов с/х культур»). Кестеде жоғарғы мәндері берілген.

7. Ылғалдың өнімді қабатының қоры

∆V_n=V_n*H           [2.4.]

мұнда: V_n- топырақтың ылғалдылық нәтижелі қоры есептік мезгілдің басында нақты деректер болмаған жағдайда өсімдіктердің өсіп-өнуі алдындағы атмосфералық жауын-шашынның топырақта жиналуы мен сақталуы есебінде қабылданады.

V_n=100*β           [2.5.]

мұнда: Р – атмосфералық жауын-шашын, мм

             β – күзгі-қысқы жауын-шашынды пайдалану коэффициенті (справочник гидротехника. стр.39 табл. 34)

Жауын-шашын туралы мәлімет

Күзгі-қысқы айлар	І	ІІ	ІІІ	Х	ХІ	ХІІ
Жауын-шашын Р, мм

8. Белсенді қабаттың тереңдеуі есебіндегі өнім сәуір айында ылғалдың өнімді қорына тең болады, яғни ______ м³/га, ал мамыр айында ________ м³/га, маусымда _________ м³/га

9. Су пайдалану тапшылығы (∆М)

∆М=Е_v-(10*Р+U)

2.2. Суару қалыптарын анықтау

Картоп үшін

1. Төменгі су қалыбын анықтау

m_төм=100*Н_төм*α(γ-γ*β/100)*К_т      [2.6.]

мұнда: Н_төм-топырақтың төменгі белсенді қабаты, м.

             α – топырақтың көлемдік салмағы, т/м³ (α=1,4)

             γ – топырақтың суарғаннан кейінгі ылғалдылығы, %

             β – топырақтың суарғанға дейінгі ылғалдылығы, %

             К_т – түзету коэффициенті (К_т=1,2)

2. Көтеріңкі су қалыбын анықтау

m_көтер=100*Н_көтер* α(γ-γ*β/100)* К_т    [2.7.]

3. Орташа суару қалыбын анықтау

m_орт= m_төм+ m_көтер/2                           [2.8.]

4. Суару санын анықтау М=3984=4000 м³/га

N=M/ m_орт                                                                  [2.9.]

m₁=____м³/га; m₂=____м³/га; m₃=____м³/га; m₄=___м³/га; m₅=_____м³/га; m₆=_____ м³/га;  m₇=_____м³/га; m₈=_____ м³/га;  ∑m=_____ м³/га=М

Кесте 2.2. бойынша картоп үшін су пайдалану тапшылығынан эмпериялық қисығын тұрғызамыз. Осы эмпериялық қисығы арқылы картопты суғару уақытын анықтаймыз. Оны кесте 2.3.-те түземіз. Осы кестенің 8,9 және 11 бағаналары бойынша жинақталмаған гидромодулдің кестесін (үрдісін) туғызамыз (сурет 2.1.)

Кесте 2.3.

Жинақталмаған гидромодуль мәліметі

р/с	Дақылдар	Дақылдардың жер көлемі	Дақылдардың қатынас үлесі	Суару №	Суару қалыбы М, м3/га	Суармалау қалыбы М, м3/га	Суару уақыты		Суару ұзақтығы t, тәулік	Гидро модул деңгей q,к.га	t * q
							Басы	соңы
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
1
2
3

Дақылдардың қатынас үлесін анықтау:

α=w_дакыл/ψ  [2.10.]

мұнда: w_дакыл-дақылдардың жер көлемі, га

             ψ – ауыспалы егістің жалпы жер көлемі, га

гидромодуль деңгейін анықтау:

q=α*m/86.4*t л/с*га [2.11.]

t* q                            [2.12.]

ІІІ – БӨЛІМ.

3.1. Жүйектеп суғару техникасын есептеу

Жүйектеп суару технологиясын есептеу үшін бастапқы мәліметтер:
1. Топырақтың механикалық құрамы  - ауыз балшық
2. Жер бетінің орташа еңістігі i=_____
3. Алғашқы қабаттағы суару кезіндегі судың топыраққа сіңу жылдамдылығы К₀=0,08
4. Жайлаудың мүмкіндік жылдамдығы V=_____л/c
5. Жүйектің табанының ені в=_____м
6. Жоғары мөлшердегі суару қалыбы n=_____м³/га
7. Суару жүйегінің тереңдігі һ=_____м
8. Жүйектің бетінің еңкісінің коэффициенті. m=_____
9. Жүйектің қарық аралығының қашықтығы а=_____м

ЕСЕПТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ

1. Жүйектің қимыл қима ауданын табу

ω=(в+ m һ) һ, м²  [3.1.]

мұндағы: в – жүйектің табанының ені,м

                 m – жүйектің бетінің еңкісі

                 һ – жүйектегі судың деңгейінің тереңдігі, м

2. Жүйектің дымқылданған пириметрін анықтау

χ=в+2һ, м  [3.2.]

3. Гидравликалық радиусты есептеу

R=10/π, м   [3.3.]

4. Павловский Шези коэффициентін анықтау

С=1/n*R^y   C=1/n , м   [3.4.]

5. Жүйектегі судың жылдамдығын есептеу

V=C, м    [3.5.]

6. Жүйектегі су өтімін есептеу

q=10*V л/с  [3.6.]

7. 1 м жүйекке суды сіңіру ауданын табу

χ=b+λh, м [3.7.]

8. Жүйектегі топыраққа судың сіңу ұзақтығы

t=(ma/10000*k₀* χ)^1-а, сағат [3.8.]

9. Суару жүйегінің есептік ұзындығы

L_l=36000*q*t/m*a, л   [3.9.]

10. Жүйектің ұзындығы танаптың еніне сәйкес болуы керек. Сонда L_ж= L_t=L_l      [3.10.]

11. Суару жүйегінің саны

N_ж=L_ж/a    [3.11.]

Мұнда: а – жүйектің қатараралық қашықтығы

12. Барлық суару жүйесінің саны

N¹=N_ж*n_т      [3.12.]

мұнда: n_т – жүйектеп суарылатын танап саны

13. Бір тәулікте бір уақытша каналдан су алатын жүйектер саны   

N= , жүйек  [3.13.]

14. Бір уақытта суарылатын барлық суару жүйелеріне берілетін нетто су өтімі

Q=N*q, л/с   [3.14.]

3.2. АЛАПТАП СУАРУ ТЕХНИКАСЫН ЕСЕПТЕУ

Алаптап суару қатараралықтары өңделмейтін дақылдарды суғарғанда пайдаланылады.

3.2.1. ЕСЕПТЕУГЕ ҚАЖЕТТІ МӘЛІМЕТТЕР

1. Аз мөлшердегі суару қалыбы  m=_____ л/га
2. Шайылудың мүмкіндігін жылдамдығы  V=_____л/с
3. Судың топыраққа сіңу жылдамдығы К₀=_____
4. Алаптың ені  b=_____м
5. Алаптың еңісі i=Н₁-H₂/LТ    [3.15.]
мұнда:  Н₁ және H₂ – танаптың басқы жәнесоңғы жер беттерінің деңгейі, м

1. Судың топыраққа сіңіру ұзақтығы

t=(m/10000*K₀)^1-1/2  сағат   [3.16.]

мұнда:  m – төменгі суару қалыбы, м³/га

2. Алаптың ұзындығын есептеу

l_алап=36000**q*t/m, м  [3.17.]

мұнда: 1м алаптың еніне берілетін су өтімі, л/с, алдын ала 5л/с деп қабылдаймыз. Алаптың ұзындығы танаптың ұзындығына сәйкес болуы тиіс. L_танап/l_алап  [3.18.]

Алаптың ұзындығын анықтаған соң суару алабының нақты ұзындығын анықтау қажет.

l_алап= L_танап/n, м    [3.19.]

3. Алаптың ұзындығы l_алап-қа тең болғандағы меншікті су өтімі

q_{меншікті} =l_алап*m/36000*t, л/с    [3.20.]

4. Суару алабындағы судың тереңдігін анықтау

l_алап=0,2*q^1/2/i^1/4, м  [3.21.]

5. Алаптағы судың жылдамдығы

V=C*q^1/2*i^1/4, л/с  ≤0,1-0,2 болуы керек. [3.22.]

мұнда: С-жылдамдық коэффициенті, егер каналда шөп көп болмаса С=7 деп қабылдайды. Біздер курстық жобада С=7 деп қабылдаймыз

6. Алаптың басындағы су өтімі

q¹=q*b, л/с   [3.23.]

7. Уақытша каналдағы оқ арықтардың саны

N₁=l/l_алап [3.24.]

8. Оқ-арықтардағы суару алаптарының саны

N_{суару алабы}=В_{уақытша канал}/3,6

Мұнда: В_{уақытша канал}-уақытша каналдың ара қашықтығы

              В_{уақытша канал}-70-:200м аралығында қабылданады, сонда уақытша каналдың саны

n^II=B_т/B_{уақ кан}     [3.25.]

9. Уақытша каналдардың нақты арақашықтығы

L^II=B_т/n^II, м   [3.26.]

10. Суару алабының саны

N_{суару алабы}=l_у.қ./3.6, алап    [3.27.]

11. Бір уақытша каналмен суарылатын алаптар саны

N₂=N₁ N_{суару алабы}, алап    [3.28.]

12. Каналдың бір тәулікте істеген кездегі бір уақытта суарылатын алаптың саны

N=N₂*t/24, алап    [3.29.]

13. Алаптарға берілетін су өтімі

Q_нт=Nq_алап      [3.30.]

IV-БӨЛІМ

КАНАЛДАРДЫҢ ЕСЕПТІК СУ ӨТІМІН ЕСЕПТЕУ

1. Ауыспалы егістіктің су өтімі

Q_{ауыс егістік}=qF_{ауыс егістік}      [4.1.]

мұнда: q-жинақталған гидромодулдің есептік деңгейі, л/сга

             F_{ауыс егістік} –ауыспалы егістік жер көлемі, га

2. Уақытша каналдың нетто су шығынын анықтаймыз. Уақытша каналдың су өтімі бір кезде істейтін суару жүйелерінің су өтіміне тең болдаы

3. Уақытша каналдың брутто су өтімі

Q_у.к^бр=Q_у.к^нт/η, л/с    [4.2.]

мұнда: η-уақытша каналдың пайдалы әсер коэффициенті (0,95-:0,98)

4. Бір уақытта жұмыс істейтін уақытша каналдар санын анықтау

N_у.к= Q_а.е/Q_у.к^бр, дана     [4.3.]

5. Телімдік каналдың анықталған нетто су өтімі

Q_тел^пт=N_у.кQ_у.к.^бр, л/с   [4.4.]

6. Судың сүзілу ысырабын анықтау

S=0.63Kl_{тел кан}, л/с   [4.5.]

7. Телімдік каналдың брутто су өтімі

Q_тел^бр=Q_тел^пт+S, л/с    [4.6.]

8. Ішкі шаруашылық каналының нетто су өтімін анықтау

Q_ішк^пт=Q_тел^бр, л/с    [4.7.]

9. Судың сүзілу ысырабын анықтау

S=0.063*Kl_{іш.канал}, л/с [4.8.]

10. Әрмен қарай осы формулаларды пайдаланып, барлық каналдарға су өтімдерін есептейміз.

11. Каналдардың ПӘК анықтау

η=Q_нт/Q_бр      [4.9.]

ПӘК барлық каналдарға анықталады, осы орындалған есептер бойынша кесте түземіз

Кесте №4

Каналдардан су өтімдері және ПӘК

Канал атауы	Каналдың ұзындығы l, км	Qтөменгі м3/с	Qнт м3/с	S м3/с	Qбр м3/с	Qкөтеріңкі м3/с	η	η жүйе
Уақытша канал Бас канал

Q_{төменгі}=0,4* Q_бр, м³/с    [4.10.]

Q_{төменгі}=K_φ*Q_бр, м³/с     [4.11.]

мұнда: K_φ-сүзілу коэффициенті (1,1-:1,3)

η_жүйе=η_у.кη_{тел кан}η_ішкη_{кар кан} η_{бас канал}

V – БӨЛІМ

5.1. УАҚЫТША КАНАЛДАРДЫ ОРНАЛАСТЫРУ

Суару телімі деп тұрақты каналдар, жол, орман алқаптары мен шектелген және бір тұрақты каналмен суарылатын телімдік жерді айтады.

Уақытша каналдар мен оқарықтарды әмбебап тракторлы канал қозғалтқыштарымен тіледі және тегістейді.

Уақытша каналдар суды телімдік каналдардан алып оқарықтарға немесе жүйектерге береді. Су оқарықтардан жүйектер менг алқаптарға береді.

Уақытша каналдарға қойылатын талаптар:

1. есептік су шығынын өткізу;
2. шайылмауға, кері еңкісті болмауы және жүйелі түрде уақытша каналмен суарылатын алқапқа суды беру;
3. тік сызықты, бір-бірімен есептік ара-қашықтықта орналасуы және мүмкіндігінше суарылатын алқапқа қатарласа орналасу.

5.2. УАҚЫТША КАНАЛДАРДЫҢ ОРНАЛАСУ СҰЛБАСЫ

Уақытша каналдарды бойлай және көлденең сұлбамен тіледі. Бойлай сұлба бойынша уақытша каналдар жүйектер мен алаптарға бойлай орналасады. Бұл жағдайда су телімдік каналдардан су жібергіш, құлақ арқылы уақытша каналдарға, ал уақытша каналдардан жүйектер мен алаптарға немесе жер жағдайына байланысты оқарықтарға, оқарықтардан сифондардың, түтікшелердің көмегімен жүйектер мен алаптарға беріледі.

Уақытша каналдардың ұзындығын қатар аралық өңдеу жұмыстарын жүргізетін каналдар үшін 400-800м, ал басқа дақылдар үшін 900-1300м көлемінде қабылданады. Олардың арақашықтығы жүйектер мен алаптардың ұзыдығына байланысты болады.

5.3. КАНАЛДАРДЫҢ ГИДРАВЛИКАЛЫҚ ЕСЕБІ

Гидравликалық есеп каналдардың кесіндісінің параметрлерін, судың жылдамдығын және тереңдігін анықтауға бағытталған. Гидравликалық есепті жүргізу үшін алдымен каналдың танабының енін қабылдайды. Одан соң шартты түрде тереңдікті өзгертіп қабылдайды, одан соң есептеуді жүргізеді.

5.3.1. УАҚЫТША КАНАЛДЫҢ ГИДРАВЛИКАЛЫҚ ЕСЕБІ.

Гидравликалық есеп үшін мәліметтер:
1. Уақытша каналдың су өтімі;
2. Каналдың беткейінің еңкісі m=1,0
3. Каналдың танабының еңкісі
i=H₁-H₂/l     [5.1.]
мұнда: H₁ және H₂ - каналдың бастапқы және соңғы нүктелеріндегі жер деңгейі
                l – каналдың ұзындығы, м
4. Каналдың табанының ені, м
5. Каналдың кедір-бұдырлық коэффициенті (0,025)

Есептеу реті.

1. Каналдың қимыл қима ауданын есептеу

ω=(b+mh)h, м²      [5.2.]

мұнда: b-каналдың табанының ені, м

             m-каналдың беткейінің еңкісі

             һ-каналдағы судың тереңдігі, м

2. Каналдың ылғалданған пириметрін есептеу

χ=b+2һ², м   [5.3.]

3. Каналдардың гидравликалық радиусы

R=10/ χ, м     [5.4.]

4. А.И.Богомолов «Гидравлика» оқулығынан (бет 128, кесте VI.2.) Павловский есептеуінше есептелген гидравликалық радиус (R) бойынша Шези коэффициентін анықтаймыз (С).

5. Каналдағы ағымның жылдамдығын есептеу

V=C, м/с       [5.5.]

6. Каналдың су өтімін анықтау

Q=V ω, м/с        [5.6.]

Есептелінген мәліметтер бойынша кесте түзіледі.

Уақытша каналдың гидравликалық есебі

b,м	Һ,м	ω,м2	χ,м	R,м	i	с	V м/с	Q, м3/с
1	2	3	4	5	6	7	8	9

 

2,8 және 9 бағана мәліметтері бойынша Q=f(һ) және V=f(һ) байланыстылығы кестесі сызылады.

Гидравликалық есеп барлық каналдарға жасалынады.

VI - БӨЛІМ

КАНАЛДАРДЫҢ СУ ДЕҢГЕЙЛЕРІН БАЙЛАНЫСТЫРЫП БОЙЛАЙ ПІШІНІН ТҰРҒЫЗУ

Каналдардың бойлай пішіндерін тұрғызу үшін гидравликалық есептердің мәліметтері және де жер бедерлері көрсетілген бас план қажет.

Бойлай пішіндерді тұрғызу үшін ең кіші каналдан, яғни уақытша каналдан бастайды.

1. Суармалы егістің планы бойынша каналдардың трассаларын белгілеп милиметрлік қағаз бетіне түсіріп пикеттерге бөліп немесе горизонталь сызықтарының нүктелерінің биіктіктерін қағазға түсіреміз.
2. Гидравликалық есеп бойынша каналдың есептік тереңдігі арқылы табанының деңгейін түсіреміз.
3. Каналдардың трассасын бойлай пішінге түсіріп, жобалық еңкісі мен каналдардың ұзындықтарын анықтаймыз.
4. Есептік су деңгейінен 15-20 см биік етіп, жиек деңгейлерін тұрғызамыз.
5. Үйінді және қазынды мөлшерін анықтау.
6. Каналдардың кесінділерін тұрғызу.

VII-БӨЛІМ

СУАРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ИМАРАТТАРДЫ, ЖОЛ ЖӘНЕ ОРМАН АЛҚАПТАРЫН ЖОБАЛАУ.

Гидромилиоративтік имараттар барлық каналдардың басында, кейде каналдар мен өзендер, немесе басқа да нысандармен қиылысқанда орналастырылады.Ол имараттар үлгі жобалардан  каралдағы су өтілуіне байланысты орналастырылады.Жолдар мен орман алқаптары барлық каналдарды бойлай орналастырылады. Орман алқаптары 1-5 қатарлы болып келуі мүмкін.

VIII-БӨЛІМ

ҚАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ КӨЛЕМІН АНЫҚТАУ

 

ω_үйінді=(в_үйінді+m_орта*һ_үйінді) һ_үйінді

ω_{қазынды}=(в_{қазынды}+m*һ_{қазынды}) һ_{қазынды}

 

Қазынды мен үйінді көлемі

пикеттер	қазынды					үйінді
	һ	һорт	ω	l	v	h	hорт	ω	l	v
0
1
2

V= ω l, м³

Пайдаланған оқулықтар.

1. Атақұлов Т.А. «Су эрозиясы және оны болдырмау шаралары» - Алматы, 1994.
2. Бақбергенов Қ. «Суғармалы жерде жемшөп өсіру» - Алматы, Қайнар, 1989.
3. Қорғасбаев Ж.К., Атақұлов Т.А. «Мелиорация жұмыстарын ұйымдастыру» - Алматы, 1992.
4. Атақұлов Т.А. «Ауыл шаруашылық мелиорациясы» - Алматы 2000
5. Зүбайров Т.А. Т.А.Атақұлов. «Мелиорация пәні бойынша практикум» - Алматы 2005.
6. Дементьев В.Г. «Орошение» - М: Колос, 1979.
7. Қорғасбаев Ж.К., Баженов М.Г. «орошение и сельскохозияственное водоснабжение» - Алматы, «Рауан», 1992

---