Партизандар

Повесть

АУЫР КҮНДЕР

...Кеше таң атқаннан бері батыс жақтың дүңкілі басылмады. Кеше таң атқаннан бері, батыс жақтан қарап шұбырған қараның саны — ақтың солдаттары, казак-орыстар, әлдеқай жерлердің бала-шағалары мен шұбырған байлары, обоз көбейе берді. Кеше таң атқан мезгілден бері ауыл байларының, ақсақалдарының «қара шаңырақтары» алдында қазан арылмады, ошақ оты сөнбеді.

Қашқан ақтар, ақтың «шенді» адамдары: офицерлер, атамандар, ауылдың байларымен, қажыларымен араласып, шүйіркелесіп кетті. «Тамыр» болды. Қазақтың байлары, қажылары, қу сәудегерлері ақтардың төрелеріне барын аямады. Жақсы ер-тоқым, жақсы ат — солардікі болды.

Бірсыпыра офицерлердің ат қосшылары, малайлары (денщик) ноғай, башқұрт солдаттары еді. Көбінесе, офицерлерге тілмаш солар болды.

Сөйтіп жатқан уақыт.

ЬІрсай еліндегі атақты байлардың бірі, Тұңғат қажы ақтардан қару-жарақ сұрап алып, елу адамнан отряд құрды. Ауыл-ауылды аралап жүріп, қараша үйлі кедейлерді, елсіздерді зар қақсатты, сабады, тонады. Бірін қорқытса, үркітсе, екінші біреулерді, араласып жүрген ақтардың қолына ұстап берді. «Мынау нағыз большевик жақтық!» деп, ауылдың қотанында атқызып та тастады. Қараша үйлердің жетім қалған балалары, жесір қалған әйелдері, көздерінен қанды жастары»! сорғалатып Тұңғат қажының өзін, тұқымын қарғады. Шаштарын талдап жұлып, беттерін тырнады. Еңіреді, боздады.

1916 жылы патша жарлығымен қазақтан солдат алынады деген кезде, онда да ауылдың зары, көз жасы сел болып еді. Онда да ауыл еңіреп, боздап, бет тырнап, шашты талдап жұлып еді. Онда да қара бұлт түнеріп, ауыл күңіреніп еді...

Бірақ бұл күңірену, еңірену, ол күндегіден анағұрлым басым, анағұрлым ащы зарлы, аянышты көрінді. Айналаны шолсаң, бір жағың шұбырған мал, жан, обоз, қиратылып жол үстінде жатқан жаңа пәуеске, автомобиль, өліп жатқан адам, ат... Бір жағың — найза үйірген, қылыш жарқылдатқан ақ бандалар... Бір жағың — жылап шулаған бала-шағалар...

Тұңғат қажының отряды, ауылды дүрліктіріп, еркектерін ортаға алып жатқанда, олардың соңынан «ойбай бауырым!» деп ере шыққан әйелдерді, жас келіншектерді, екеу-екеу болып жүрген мас солдаттар, казак−орыстар құшақтап әуре қылып, шіліктің, үйлерінің ішіне қарай сүйрейді. Қараша үйлер дал-дал болды, еркектерінің (көбінің) қарасы өшті. Әйелдерінің әбүйірі көрінген банданың қолында масқара болды.

Сөйтті, сондай ауыр күндер болды.

БЕТПЕ-БЕТ

Алпысбайдың Қостанайдағы қызыл партизандардың отрядынан аман қалып бері келгеніне, бірталай уақыттар өткен.

Мұны ауыл адамдарының көбі білмейтін.

— Қайдан келдің?— деген адамға, Алпысбайдың беретін жауабы:

— Жәй әшейін... Жер көріп, дәм татып келдім...

Алпысбайдың жатқан жері «К» ауылындағы Темешбай дейтін бір бақташының үйі. Бұл ауыл. Тұңғат қажының ауылынан 22—23 шақырым қиғаш отыратын.

Алпысбай Қостанайдан партизандар отрядынап келген соң қарап жатпады, әйтеуір қашанда болса бір күні қызылдар келеді ғой. Оған дейін, олардың жолын біртіндеп арши тұрайын, деген оймен, «Жанбота», «Самал», «Көбек», «Жоталы» деген ауылдарды өте сақтықпен аралап жүріп, кедей-батырақтардың арасынан орыс−қазағы аралас отыз кісілік бір отряд құрды. Ол отряд бері келе зорайып, алпыс-жетпіс шамалы кісі болып, «Қызыл партизандар отряды», «Алпысбай отрятары» аталып кеткен еді.

Көп уақытқа дейін бұлардың бәріне бірдей винтовка мылтық, қылыш түспеді. Найзалары үш сала айыр, басына істік темір шегелеген сырық құсаған сойыл. Біразында берденке, бытыра, шиті мылтықтар болды. Бірен-саран қолға түскен винтовка болса, оған патрон табылмайды. Табылған күнде, бұрын мұндай соғыс мылтығын ұстап көрмеген ауыл кедейлері, батырақтар, оны атудың тәсілін таба алмады. Алпысбай, бір жағынан отряд жинаса, екінші жағынан, бұларды мылтық ұстауға, винтовка атуға үйретті. Бірақ өте сақтықпен істеді. Бертін келе Алпысбайдың отрядына Владимировка, Мусин, Арканыской, Ровлевке, Балтавка деген поселкелерден азды-көбін орыс крестьяндары қосылды. Олардың көбі мылтық атудың тілін жақсы біледі. Қазақтардың көбін солар үйретті.

Алпысбай бұрын отрядта жүргенде бірнеше бомбыны беліне тізбектеп алып жүретін, аяғында сол бомбыларды еш адамға көрсетпестен елге ала келді. Бірнешеуін өзіне помощник болып жүрген Тарасқа (Тарас Иванович) берді. Өйткені, Тарас Иванович бұрын Герман соғысында жүріп бомбаны қалай қолданудың әдісін біліп қалған адам еді.

Бip күні бірнеше қазақтарды бомбамен таныстыру керек бола қалды да Алпысбай, Тарас Иванович екеуі ауылдан аулақ ойпаңдау бір жерге бомба лақтыруға келді. Ол кезде де ақтардың шұбыртынды бөлшектері айнала сабылып жүретін. Бірақ Алпысбай жатқан төңірекке ондайлардан ешбіреу қалған жоқ еді. Өйткені қара жолдан көп бұрыс жер.

Алпысбай бомба лақтырардың алдынан еріп келген бірнеше адамдарға (қазақтарға) кейінірек барып бұғып атудың керектігін айтты. Сөйтті де, сырты қыртыс-қыртыс бомбалардың біріне капсул салып (бомбаны жарғызатын тетік) қасындағыларға:

─ Ал, кейін барып жатыңдар, шапшаң!— деп айқайлады.

Бұрын мұндайды көрмеген Ақпанбек, Болатбек, Тамбай, Жарымаған сияқтылар жиырма қадамдай жерге барып етбетінен түсіп, енді не болар екен деген кісілерше көздері жылтырап, демдерін әлсін-әлсін алып, бұғып жатты.

Алпысбай бомбаны лақтырып тастап, Тарас екеуі жүгіріп келіп жата қалды.

Әлден уақытта бомба түскен жердің топырағы аспанға ұшты, қап-қара түтін болып кетті. Даусы құлақтың ішін жарып кете жаздады.

...Көрдің бе бәлем деген кісілерше, етбетінен жатқандар бір-біріне қарады.

— Жоқ ойбай! Мынауыңның ебін біз әлі білмеспіз!..— деп отрядтағы қазақтар (тіпті кейбір орыс жолдастар) бомбаға жоламады.

Алпысбайдың отрядына бірталай адам болса да, олардың барлығын бірдей бір жерге топтап жату қиын болды. Өйткені, ауыл арасында байлардың сыбыр−күбірі көтеріліп, ең аяғында бұл хабар Тұңғат қажының ауылындағы ақтардың құлағына шалынды. Тұңғат қажы:

— Алпысбайды жапырақ қып тураймыз!— деген хабар таратты. Сол «мүддесін» орындау үшін, ақтарды партизандармен күресуге көмекке шақырды.

Бір күні кеш еді.

Тұңғат қажының үйінде ақтардың шенділерімен аралас, байлар, Бұзаубай, Қабысбай, Аулабай, Әбді қажылар тегіс жиналып отырып мәжіліс құрды. «Түн ішінде барып, абайсызда Алпысбайды отрядтарымен қоса қамап ұстап алу керек» десті. Әрқайсысы әр түрлі ұйғарды. Біреулері «Сол ауылды түн ішінде мүлде өртеп жіберу керек. Бәрі де қызылдар жақ»— деді біреулері: «Алпысбайды тірідей ұстап, терісін жону керек»,— деді.

Офицерлердің бірінің даяршысы бір башқұрт солдаты бастығының айтқанын перевод қылған болып:

— Айқай, бай абзилар, қажы абзилар. Білмейдіңіз. Бид бит аңдай енеңді... Қызылдарды ит орнына қойдық. Қызылдар бит олар, бідінің Заки абди әйтмисли, иһламға қарсы иоғысалар. Әйда тұтабыз да өлтірабыз,— деді.

Бұл неменің сөзін Тұңғат қажы аса қуаттап әкетті. Сақалын салалап, қарқ-қарқ күлді де былай деді:

— Әлеумет! Қызылдарға жем болғанша, ақтардың қатарында, дін үшін, патша үшін соғысып өтейік. Ысырайдың аруағын көтереміз десеңдер мынау атқа мінген арыстандай елу жігіт, әуелі құдай, екінші, мына кісілердің (ақ бандылардың дегені ғой). Менің соңыма еріп жүріңдер. Өлсек шәйт, қалсақ қазы боламыз!..

Сол серттен кейін басы Тұңғат қажы, елу жігіт, жиырма шамалы ақ бандылар болып, сол күні түнде атқа мінді.

Бұлар сол күйімен бара тұрсын, енді Алпысбайға келейік.

Сол күні кешке Алпысбай жатқан ауылға шапқыншы болып кісі келді. Бұл келген кісі дәл Тұңғат қажының ауылынан емес, онан екі-үш шақырымдай ғана қашық отырған ауылдағы Саналы деген бір батырақтың (бұл батырақ Алпысбай отрядына жазылған адам) әйелі еді. Саналы сол ауылда болып, Тұңғат қажының манағы ыңғайын естігеннен кейін-ақ, өз ауылына қайтқан болатын. Кісі көзіне түсіп қалмастай оймен, әйелін жіберген мәнісі сол еді.

Тұңғат қажының бұл хабарын естігеннен кейін әйелді ауылына қайтарып жіберіп, Алпысбай кісілерін жинады. Уақыт тығыз, етек-жеңді түгел жинап алуға мұрсатана жоқ. Тарас екеуі кеңесіп, төңірегіндегілерге істің мәнісін түсіндіргеннен кейін, мынадай серт қойды:

— Бұл жатқан ауыл, қайда барғанымызды білмесін, бұл бір. Екінші, біз келе жатқан қолдың алдынан шығайық. Қол келетін жолдың жиегінде «Түлкібас кардоны» дейтін кардон бар. Соның ішінде жасырын күтейік. Бұйрық бермей, ешбір адам мылтық атушы, көзге көрінуші болмасын. Ешбір дыбыс білдірмеңдер, үшінші қақ жарымың мынау Тарас Ивановичтың қол астында болыңдар. Олар жолдың екінші жақ жиегінде, картонның екінші бетінде тұрады. Мұндағы мақсат келген жауды екі жақ бүйірден соғу. Біздің жақтан қиқу шыққанда, сендер де қиқуды салып тұра ұмтылыңдар!.. Ұқтыңдар ма!— деді отрядқа.

Тарас Иванович орыс жолдастарға түсіндіріп жатты.

— Ұқтың!— деді отряд.

Естеріңде болсын, жаңадан қосылғандардың арасында кейбір жүрегі тұрмайтындарың болса, осы бастан айтып қойыңдар. Ондай адамдар қалып тұрсын,— деді Алпысбай.

Ешкім бұған жауап бермеді. Әрқайсысының жүрегі асау аттай тулап, «не болса да бір көрсек екен, не болса да, жауды мұқатсақ екен!» деп тұрды.

— Қане, аттандық!— деді Алпысбай, атына мініп. Ауылдың сыртына шығып, отряд екі лек бола қалды. Бір бөлегі Тарастың соңынан, бір легі Алпысбайдың соңынан ерді. Бірақ кардонға жеткенше бірінен-бірі қалған жоқ.

Түн жым-жырт...

Аттардың тұяғы қарды кірт-кірт басады. Бірдеңенің боларын аттар да сезген сияқты пысқырады. Әлдеқайда жол үстінде ерешке арбаның салдырағаны естіледі. Отряд кейде тоқтап, құлақ салып тыңдайды. Кейде желе-жортып кетеді. Отряд кардонға жеткенше, жолдан қашық жүрді. Кардонға жеткенше ешкім біріне-бірі ым қаққан жоқ.

Алпысбай есіне Қостанай отрядында жүрген кезі, Далбашевкедегі атыс сырғып түсті. Онда да партизандар отряды айнала қамаған жаудың ортасында жүрді. Онда да осындай түнгі аттаныстар, қауіпті уақыттар болды. Бұ да сол сияқты. Айнала шұбырған, қашқан-пысқан ақтар. Фронт әлдеқайда алыс, жетпіс шақырым жерде. Онда қызылдар ақтарды бері тықсырып келе жатыр. Ақтардың алды соғыста, арты ауыл-ауылды басып кейін қарай қашуда. Сол екі ортада жүрген мынау Алпысбай отряды... «Бір ойласаң қызық-ау!»— дейді Алпысбай өз-өзіне.

Тарас Иванович та өз басындағы оқиғаны ойлап кетеді. Ол 1919 жылы Герман соғысынан қайтып келді. Поселкесі — Владимировка. Әйелін, баласын өзі жоқ кезде ақтар, «Байыңды тап!» деп қамшысының астына салып, ең аяғында «қарсыластың» деп зорлап басып, найзамен шаншып өлтірген. Мұны көріп тұрған он жастық баласы қыстың үскірік аяз түнінде далаға жүгіріп шығып, поселканың көшесінде үсіп өлген.

Міне, сонан бері Тарас Иванович амал таба алмай қашып жүріп, бұрынғы ашына, досы Алпысбайдың отрядына келіп бірнеше адамдармен қосылып еді.

Алпысбайдың отряды екі жақтап кардон кіріп, біраз тұрғаннан кейін, ақтардың келетін жағында, жол үстінде дыбыстар естілді.

Ақтар ауылдан шыға сала ән шырқады. Басы офицер Мерошкин болып, мас еді. «Тәйірі, бұл жерлерде бізден басқа кім бар дейсің. Айналдырған бір төбет қазақ отрядынан қорқамыз ба?» деген оймен, олардың көңілденіп «герой» құсап келе жатқан беттері болатын. Кейде ескі жорудың өзі де дұрысқа шығып қалады. Мұны қазақ «сәт» дейді. Сондай «сәт» жол үстінде Тұңғат қажының отрядында да болды. Алдымен аты сүрініп, барып Тұңғат қажы омағатып барып бір жығылды. Осыны Тұңғат қажы іштен жорып келіп, «әй, алла, өзің дұшпанға таба қыла көрме!»— деп бетін сипап, сақалын салалап қойды.

Алпысбай отрядының жау тосқан жері кардонды қақ жарып өтетін жолдың екі жақ жиегі еді. Екі ортасы қатарласқанда жиырма атты адам сиып өтетіндей ғана жер болатын.

Алпысбай манағы жоспарын азғантай ғана өзгертті. Бұл жөнде Тараспен мына түрде ақыл қосты.

— Менімше, осы жер өте қолайлы. Біз жаудың алдыңғы тарауы бір жағымызға өте бергенде-ақ, екі жақтап бомба тастауымыз керек. Ол екі ортада отряд, екі айырылып кейіндеу барып тұрсын. Сен де сөйт, өз бастаған легіңді оңды-солды екіге бөл де, кейінірек қой. Алдыңғы бомбаны мен тастайын, ол жарылып болғанда-ақ сен екінші бомба таста. Сонан кейін-ақ жаудың алды-артын орай от қояйық!— деді Алпысбай.

Тарас Иванович Алпысбайдың бұл амалын өте жарамды деп тапты.

Уақыт жақын қалды, ақ бандалар шулаған бойларымен кардонға еніп келеді. Солардың шуының бір пайдасы кейде Алпысбай отряды жағындағы аттардың осқырығы оларға естілмей қалып тұрды. Аттар дамыл таппайды. Аяғымен қарды теуіп, құлақтарын қоқырайтып осқырады.

Алпысбай өз атын отрядтағы біреуге ұстатып, кейіндеу қойды да, беліндегі бомбаны алып «кәпсіл» алды. Тастайтын ыңғайда алдында бір жуандау қайың ағаш тұр еді. Онан қашығырақ кетті. Бандылардың отряды қақ жартысы тұсына келіп өте бергенде бомбаның ырғақ темірін уысына қысып, «талмау тұсың осы ғой» деген кезде, серпіп кеп жіберді.

Бомбаның тас-талқан жарылған дауысы мылқау түннің жым-жырт қалпын бұзды. Кардон өкірді. Ащы дауыстар естілді. Алпысбай басын көтергенше болған жоқ, екінші бомба түннің қараңғы кескінін быт-шыт еткен тәрізденді.

Жиырма минуттай уақыттан кейін, бір топ атты адам жау келген жаққа қарай сытылып шыға қашты. Оның соңынан бір топ адам қиқу салып тұра ұмтылды. Онымен кардон ішіндегі атыс-шабыс тынған жоқ. Әр жерде, әр ағаштың түбінде жұлқысып жатты. Біреулер ыңыранды, біреулер шыңғырды. Біреулер бассауға сұрады. Тағы жиырма минуттан кейін Алпысбайдың ат үстінде тұрып: «Өй, қайдасыңдар?» деп отрядындағы адамдардың кейбіреулерінің аттарын атап, айқайлаған даусы естілді. Әлдеқай жерде мылтық атылды, қиқу естілді. Әрі-беріден соң жым-жырт бола қалды. Алпысбайдың даусын естіген соң−ақ:

— Алпа! Біз мінекей!— десіп, бірнеше адамдар тұс-тұстан шапқылап келді.

Алпысбай, аяқ астында тұс-тұста қарайып құлап жатқан денелерге, тыпыршып тұрған аттарға қарап, төңірегіндегілерге:

— Тарас қайда?— деді

Ешкім үндемеді. «Шынымен Тарассыз қалдық па?» деді ішінен Алпысбай. Жүрегі мұздай болды. Басы айналған тәрізденді. Аттан түсіп, маңдайындағы терін жеңінің ұшымен бір үйкеп қойып:

— Жігіттер! Түгелсіңдер ме!.. Біріңді-бірің байқаңдаршы!— деді.

Тағы да ешкім үндемеді.

— Тарас бір топ кісі болып қашқандарды қуып кеткен сияқты болды-ау, осы!— деді шетте тұрған біреу.

— Иә, Тарас Иванович қашқандарды қууға жөнелді, рас!— деді орыс жолдастардың бірі, шала тілмен.

«Бәсе солай болса керек еді»,— деді Алпысбай өз-өзіне.

Сүйдеп тұрғанда алды жаяу, арты атты бір топ адам жақындап келіп қалды. Алпысбай Тарас Ивановичтың дауысын танып жетіп барды.

— Тарас Иванович, саумысың?

— Саумыз. Мынау иттерді тірідей ұстап алдық.

— Бұларың кім?

— Офицер Мерошкин және бірнеше бандалар. Орыс, қазақ аралас.

Мерошкин өкіріп келіп, Алпысбайдың аяғын құшақтай жығылып еді, Алпысбай теуіп жіберді. Офицер сылқ етіп барып құлады.

— Қане, өз кісілерімізді түгендейікші!— деді Алпысбай.

Тарас тұтқын бандаларды бір топ атты партизандардың ортасына иіріп қойып, Алпысбаймен екеуі аяқтың астында әр жерде жатқан адамдарды сіріңке тұтатып кейпін байқады.

Түн салбырап қарап тұр. Ешқайдан бөтен дыбыс білінбейді. Азғантай жел үрледі. Аспанда түнеріп тұрған қараңғы қара бұлттар бірте-бірте жоғала берді. Жұлдыздар тұс-тұстан жымыңдай берді.

Алпысбай мен Тарас екеуі, өз адамдарын байқап болып отрядқа мынаны ескертті:

— Жігіттер!.. Бізден жеті кісі төңкеріс жолына құрбан болған, төрт адам жаралы. Бандылардан өлген адамдар жиырма сегіз... Тұңғат қажы бұлардың ішінде көрінбейді. Тегі бірталай адам қашып құтылған болар.

Сүйдеп, Тарасты аулағырақ шақырып алып, екеуі біраз сөйлесті. Артынан Алпысбай тағы да:

— Біз жаудың ортасында, қамауда жүрген адамдармыз. Біз жүрген төңіректе не тау, не онша бір қалың ағаш жоқ. Сондықтан, біз тұтқын алып жүре алмаймыз. Екінші, бізді ұстаса, бандылар бастан сипап қоя бермейді, ит қорлықпен өлтіреді. Тұңғат қажының қасындағыларының кімдер екендігін өздерің білесіңдер. Сондықтан бұлардың... Көзін жоғалту керек. Бірнеше кісі қазір соны орындаңдар!

Тарас Иванович бұл сөзді орысша айтты. Сонан кейін бірнеше атты адам бандыларды ағаштың тасасына айдап алып жөнелді.

Бір кезде мылтық тарс-тұрыс етті. Әрі-беріден соң тағы да жым-жырт.

Алпысбай мен Тарас Иванович партизандардың алдына түсіп, кардон ішінен шығып бара жатты.

24 САҒАТТЫҢ ІШІНДЕ

Таң бозарып атты. Ауыл арасында біртіндеп қара көрінді. Әлдеқай үйдің қорасынан айырылып шөп алып төмен қарай тастап жатқан біреу есігінің алдында ала ту желпілдеп тұрған Тұңғат қажының үйіне, оның төңірегіндегі байлаулы тұрған, арқасынан ер-тоқымы алынбаған аттарға қарап қол былғады.

— У-у-уай!

Таңертеңгі жым-жырт дала да айғайға қосылып жаңғырыға қалды: У-у-уай!

Әлгідей болмай, бірнеше казак-орыстар мойындарына асқан қылыштарына сүріне-жығыла, шөп тастап жатқан қораның бұрышына келіп, құшақтап-құшақтап шөп көтерді де, қораның ішіне кіріп жоқ болды.

Тұңғат қажының үйіндегілер, әлдеқашан ұйқыларынан оянған. Тұңғат қажының тоқалы Күмісай құлаң қораның ішінде үлкен жез самаурынды шұқылап, түтінді бұрқыратып жатты.

Қай үйдің есігінің алдына қарасаң да қылыш, мылтық асынған казак-орыстар. Қонышы тізесін соққан ұзын бітеубас етікті, белін қынай бунаған жас жігіттер. Олардың да кейбіреулерінің белінде қылыш, кейбіреуінің қолында мылтық бар. Бұлар — Тұңғат қажының жігіттері.

Тұңғат қажының өзі қайда? Түндегі «жорықта» ол не қып аман қалды?.. Оның ең аяғы мұрны да қанаған жоқ па? Ол, аман қалған күнде, не күйде? Не қылмақ боп жатыр?.. Әлде, ол райынан қайтып қалды ма? Енді большевиктерге, партизандарға қарсы шықпайтын болған шығар?..

Бірақ Тұңғат қажы аман қалды. Түнде партизандардың алғашқы бомбасы тасталғанда-ақ, ол бірнеше жігітті ертіп, алды-артына қарамай қаша жөнеліп еді. Екі жақ біріне-бірі айқасып, найзаласып, қылыштасып қалғанда, Тұңғат қажы, Төлеңгүт қажының баласы Жұмағұл, Сәтбай сәудегер, ол айқасқан арасында әлдеқашаннан жоқ еді. Бұлар Мерошкин офицердің бөліне қашқан кезінен бұрын кеткен. Сүйтіп, көзге де түспей қалып еді.

Ұзын бойлы, шикі сары, шоқша тұмсықтылау келген алпамсадай бір казак-орыс самауыр жанындағы еңкейіп тұрған Күмісайдың бөксесіне алақанымен қағып қалып:

— Маржаныкі құйрық жақсы. Біздікі де маржа осындай болған.

— Кет, өй қағынды келсін сол! Онысы несі, жазған басым?

Күмісай қолындағы самауырдың ішін түрткіштеген тал шыбығымен казак-орыстың қолына ұрды да:

— Өй, тамыр. Жарамайды. Біздің закон қоспайды. Қажы моклашке береді!— деді, жымия қараған казак-орысқа.

Казак-орыс шегір көзін қыса түсіп, мұртын сылап-сипап қарқ-қарқ күлді.

Мұны байқап тұрған қара бұжыр, пұшпақ бөрік қазақ жігіті жетіп келіп, казак-орыстың жауырына бір қағып қалып, күлімсірей түсті.

— Бұл қажынікі қатын... Свой человек... Бұған тиме, мырза... Қажы өкпелейді. Сен мейман... Жарамайды...

Казак-орыстың ожырайып қараған түрін көрген соң-ақ жігіт зыта жөнелді.

Күннің көзі жоғары өрледі. Далада ақ қардың үстінде қыбырлап, жыбырлап жүрген мал да, жан да көзге анық көрінді. Ауыл арасында олай-бұлай жүрушілер тағы да күндегі қалпына түсті. Әр жерде айқай-шу...

— Петро!.. 28-батальонның обозы Есілге қарай жөнелді.

— Малашкин!.. Қане, аттарды суар!

— Братья! Бұл ауылда өзіміз бармыз, алдағы ауылға тартыңдар!

Бұл қай ауыл?

— Тұңғат қажы... Тұңғат...

Батыстан бері қарай шұбырған атты, арбалы жаяу халықтың ішінде казак-орыстардың өлеңі де естіледі.

Пошли, девки, на работу,

Пошли, девки, на работу...

Артынан бірнешеуі шулап қосыла кетіп, даланы бастарына көтерді.

На работу, кума, на работу...

Тұңғат қажының жүріс-тұрысы, бұрынғыдай емес, өзгерген. Басын әлденеге таңып алған. Бірнеше казак-орыс төрелерімен, қазақтармен араласып үйден шықты да, ақырын басып отырып, шабағы қирап, доңғалақтарының бірі бар, бірі жоқ көсіліп жатқан өгіз арбаның қасына келді. Қасындағылар да сол жерге иіріліп тұра қалды.

Қолындағы шолақ қамшымен етігінің қонышын сартылдатып ұрып бір казак-орыс тұр. Бұл жасауыл Самародов еді. Орта бойлы, сүйір мұрынды, қабағы қарс жабылған, беті қатпар-қатпар. Жәй тұрған түрінің өзі, шаш ал десе, бас алатын адам екенін анық көрсетеді. Қанталаған көзін құтырған иттің көзі құсатып, бір төңкеріп тастады да, Тұқпат қажының жауырынынан сипады.

— Бай, сен неге уайымдайсың?.. Біз жаяу солдат емес, атты адамбыз. Біз дәнеңеден тайсалып көрген емеспіз. Сен біздің большевиктен қорқып кетіп бара жатқан деп ойлама. Біз әшейін, уақытша, соғыстың бір тәсілімен шегініп бара жатырмыз. Что, бізге сенің қызыл бандыларың, два счета, біз оларды жоқ қыламыз. Міне, әлі атамандар келсе,.. Фу, шіркін! Ойнаған екенсің бізбен. Раз ұрдың ба, четыре зубы ваших нет! Жиырма төрт сағаттың ішінде красный банды ту-ту!..

Тұңғат қажы осы шын айтып тұр ма деген кісіше, жасауылдың бетіне қарай қалды. Артынан күлімсірей түсіп, жасауылдың иығына қолын салып, жасырын сыр айтатын адам құсап, басын жақындатты.

— Алпысбай, Тарас деген бандыларды тез жою керек. Олар тірі тұрғанда бізге атар таң, шығар күн жоқ. Алпысбай мошенник, Тарас та мошенник! Біздің бірталай адамды солар өлтірді.

Бұлар иіріліп тұрғанда, ауылдың сыртынан бір шана қатын, бала-шаға қастарына жақындап келіп қалды да, әлгідей болмай, жоқтау айтқан, боздаған қатындар шанадан түсе сала қажыға қарай бет бұрды.

— Аллай, аллай, аллай!

— Құрмалдың-ай, жасаған-ай!

— Қарашығым-ай, құлыным-ай, боздағым-ай, арыстаным-ай!

— Аллай, аллай, аллай! Алла-ай!

Бүкірейген, бүкшеңдеген кәрі кемпірлер ауылды бастарына көтеріп, еңіреп қоя берді. Тұңғат қажы барар жерін таппады. Бұлар түндегі жорықта Тұңғат қажының отряды жағынан өлген жігіттердің үй ішіндегі кемпірлер еді. «Ел құлағы елу» дегендей, түндегі болған оқиға бірталай жерге жайылып қалды. Ең аяғы, кімдердің өлгені, кімдердің тірі қалғанына дейін естілген болатын. Тұңғат қажы шыдамады, қолын бір сермеп, жылағандарға ақыл айтты.

— Ай, қойыңдар енді! Мұндай өлім бақытты өлім. Алла тағаланың тағдыры сол. Бұлар — дін жолында шәйіт болған ерлер. Қаһармандар. Бұған, қайта, қуану керек. Соңыра ол бәріңе де шапағатшы болады...

Казак-орыстар «бұларға не жоқ! Неге жылайды» деген кісілерше, таңырқап қарап тұрды. Бір жасауыл Самародовқа қарап, күйінген іспетті болды:

— Е, Василий Васильевич, осылардың неге маңырағанын түсінесіз бе? Мен түсінбеймін. Тіпті, тұрпайы-ақ қой өздері... Анау кемпірді қара, ерні, тісі жоқтығынан, мүлде ішке кіріп кеткен. Анау біреуін қара, бір көзі жоқ, не поймешь!

Самародов қолақпандай қып ораған махорке шылымын қатты-қатты сорып, былш еткізіп жерге бір түкірді.

— Не поймешь, Иван Сидорович! Тіпті аяншақ халық...

Жылап-шулаған қатындар ауылдағы үй-үйге тарасты. Тұңғат қажы оларды тарқатып жіберіп, сақалын салалап терең ойға шомғандай түр көрсетті.

— Бай!.. Байымданба!.. Бүгін бір әбден тынығып алайық. Ертеңнен бастап біз ол бандылардың күлін көкке ұшырамыз. Ертең бізге бірталай қол келеді. Соны тосып алайық. Онан соң бір айтатын жұмыс мынау: бізде қазір оңды ат жоқ. Бәрі де соғыста жүріп қалжыраған, болдырған аттар. Сен бізге бірнеше жігіттеріңді ертіп бер, біз олармен жүріп ат жинаймыз, кімде жақсы ат болса соны біз алатын болайық.

Самародовтың бұл сөзін естіген Тұңғат қажы қолын кеудесіне қойып, қошемет көрсеткен түр берді.

— Баракалла, айтқаныңыз орындалды. Тек жалғыз большевиктер құритын болсын!..

Айнала үйіріліп тұрған казак-орыстар қарқ-қарқ күлді. Самародов бір көзін қыса түсіп, бір көзін бір нүктеге қадады да, қажының қасына келіп қолын ұстады.

— Нока, бай! Сенің ол мерзавец бандыларыңды ертең жиырма төрт сағаттың ішінде жоқ қыламыз. Біз жаяу солдат емеспіз. Біз атышулы, казак-орыс аталамыз. Әзір жасауыл Самародов тұрғанда, бұл маңайдан тышқанды да жүргізбейміз.

Күмісай құлаң қораның есігінен шығып тұрып қажыға бірдеңе дегендей болды. Қажы Самародовқа қарап езу тартқан бойымен:

— Ал, қане, тамырлар, үйге кірейік. Қолдарыңды жуыңдар,— деді.

Бес-алты казак-орыс қылыштарын сартылдатып, тез-тез аттап Тұңғат қажының соңынан еріп жөнелді.

Күн түс уақыты. Ауылдың бір шетінде бір топ казак-орыстардың ән шырқаған дауыстары естіледі. Әлдеқайда қой маңырайды, ешкі бақылдайды. Үш-төрт жас қыздар қарды кірт-кірт басып, шолпылары сылдырлап, көршідегі үйлердің біріне бара жатты. Жан-жаққа жалаңдап қарайды, аяқтарын асығып басады.

— Әне, ойбай келіп қалды. Қамила!

— Әу!

— Жүр, жылдам, жүр!

Көршідегі құлаң қораның есігі сықырлап ашылды да, қайта жабылды. Қыздар сонда кірді.

МИХАЙЛОВТЫҢ ЛАВКЕСІ

...Неге екені белгісіз, базарға келушілер бұрынғыдан анағұрлым көп. Қойдың, сиырдың стәгі, ұн, бидай... Шана-шана боп қатар түзеген. Аяқтың асты — малдың тезегі, шөп-қоқым...

Әр жерде бірі алып, бірі сатып жатқан, дабырлаған халық. Төңіректегі он бес, жиырма шақырым жерлердегі ауылдардан келген қазақ шаруалары «Суббота базарында» толып жүр. Оның ішінде бай мырзасы, алыпсатар сәудегері, әсіресе көп. «Суббота базары» сайын дәндеген. Тұра қалған жерлері сарт-сұрт шапалақ. Не сатып алады, не сатады, не айырбастайды.

Базардың бір жақ түкпірі бас жіп, ноқтаға тізген мал, бұл мал базары. Мұның ішінде казак-орыстар да аралас. Казак-орыстар мұнда мастір де, «базарбай» да, сатып алушы да, тартып алушы да, қит етсе боқтап балағаттап, желкелеп ала жөнелуші де болып жүр.

Бұлардың аузынан түспейтін дағдылы сөзі:

— Ей, енеңді... Атаңды... Шірік! Сатсаң осы бағаға сат, сатпасаң, айда, жүз басыға жүр!

— Сволочь! Ертең большевик келе қалса, астына жұмсақ көрпе салып, май-мақан беріп, қалай қошеметтер едің! Қане, бері жүр!

— Тимошке! Сол қырғызбен несіне саудаласып тұрасың. Аузына бір қой да, алып жүре бер. Не қамшымен бір сал! Шабаш!

— Саған базар керек, ақша керек, а бізге подвод керек. Бері алып жүр атшанаңды! Айда, скотина! Таңдайы тақ-тақ етіп, түлкідей бұлаң құйрыққа салып, көзі ойнақтап тұрған қу саудегерлерге, бай-мырзаларға казак-орыс тие де қойған жоқ. Барын, жан ашыр малын базарға салып, киінуге тұрған кедей шаруаларға, крестьяндарға казак-орыстың қара жүректері, дігір таяқты көп ойнатты.

Егер жұғыса кеткен казак-орыстар болса, қу саудегерлер, мырзалар «ық жағына» шығып:

— Әй, тамыр!.. Сен бізге жақынсың... Сен мені «көбеш» базарында талай көрген боларсың! Прокофийді білемісің?.. Ол біздікінде болған. Біздің ауыл осы жерде, жақын. Келіп, мақан же!— деп ақшаларын сытырлата қояды. Ақша ауыздарына тығын салады. Оны місе тұтпағандарына шанада тұрған стактен ет шауып береді, ұн болса одан өлшеп береді, қалайда көңілдерін аулайды, жарамсақтанады.

Базардан аз-ақ қашық тұрған көк күмбезді, ақ тас шіркеу қоңырауды ерте-ақ қағып-қағып қойып еді. Базарға жұрт жинала берген сайын шіркеудің де қоңырауына дамыл болмады. Біресе даңғырлатады, біресе шіңгіл-шіңгіл етеді. Біресе қаланы өрт шалғандағы қоңырауындай болып, қатты-қатты қағады.

Саналы шіркеудің даңғыр-дұңғырына мазасы кеткен адам құсап, бетін тыржитып, жоғарыға бір қарады да, ішінен «Осы не қыл деп тұр? Жар шақырғаны ма? Бұзаубай қажының дәкпіріндей дәкпір ме? Базарға жұрт жиналған түрі ме?» деп қойды.

Саналы Бұзаубай қажының үйінен бір шана бидай артып әкеліп еді. Онан арылғанша қажының мырзасы мен екеуі базардағы у-шудың ең ортасында тұрды.

— Қалған бір қапты босатсаң, Михайловтың лавкесіне барып кездеме, қант-шай алар едік!— деді, қажының мырзасы, арық қара шұбар, жас жігіт. Аты Ботай еді.

Саналы үндемеді. Оның ойына Алпысбайдың отрядына жазылып тұрып, байдың бидайын артып, базарға келіп жайланып жүргендігі түсіп отыр еді. Ол отрядтың басшыларымен жолығып қалғанына, міне бүгін бір жұмадан асты. Сонан бері партизандар отрядынан ешкімді көрген жоқ. Олардың қайда кеткендігі осы күні қайда жүргендігі белгісіз. Оларды кім біледі? Әлдебір жерде көп ақтардың қолына кездесіп, жазатайым қырғынға ұшырады ма? Әлде қолға түсті ме? Әлде бір жерде бұғып жатыр ма? Бұл Есіл төңірегінде бүкіл бір отряд бұғып жататындай саялы жер бар ма? Қалың ағаш бар ма? Тау бар ма? Биік құз бар ма? Жоқ! Ендеше, олар қайда жүр?..

Мал базарының төңірегінде олай-бұлай ат шабыс болып жатты. Әсіресе, қара сақалды, бұйра шаш бір сыған доп-домалақ бір қара жорғаны олай да, былай да жіберіп, жіберіп алды. Жұрт бірте-бірте мал базарына қарай ағылып барады.

Саналы мен Ботай бидайды сатып тауысып, мал базарында біраз жүрді де, шіркеудің бір жақ бүйіріндегі, бір көк дүкенге, Михайловтың лавкесіне келді.

Михайлов Евгенге поселкесіндегі бай да, амалқор да, жауыз да болатын. Ол ел қазақтарымен көптен ашына. Ол сол төңіректегі Ырсай елінің атақты атанған байларының, қажыларының барлығымен де істес, барлығымен де жақын таныс. Ол поселкедегі крестьянға өтпеген товарын сол өзінің елдегі бай таныстары, тамырлары арқылы оп-оңай өткізетін, қонған түстенген байларды, ол өзінің үлкен қорасының ішіндегі пілегір үйіне жатқызатын; етпен, арақпен, шаймен, жұмсақ қалашпен сыйлайтын. Аяғында барып, сауда жұмысындағы амалқорлығын жүргізетін, мақсұтын орындайтын. Елдің бала оқытқан мұғалімдері шеттен хатты, газет-журналды сол Михайловтың адресі арқылы алатын. Өйткені оның адресі арқылы түскен почта жоғалмайды — бір; екінші — оны поселканың барлығы біледі, әсіресе почта тез біледі!

Қажының мырзасы Ботай Михайловтың лавкесіне кіре жөнелгенде, Саналы сыртта тұрды.

Түс ауған. Базардағы жұрт бірте-бірте қаланың көшелеріне тарам-тарам болып тарқай берді. Анда-санда топталған атты казак-орыстар найзаларын тік ұстап шапқылап өтеді...

Михайлов-еңгезердей, буырыл сақалды, поптарша ұзын өсіріп, сыртына қайырған, үлкен сұр көзді, мұрны қол тоқпақтай, қарынды орыс.

Лавкеде приказчигі мен екеуі ғана. Алушының көбі ел қазақтары еді. Михайлов қысқа көйлегінің артқы етегін бір тартып қойды да, есіктен кіре сала күлімсірей түскен Ботайға қол созды.

— Ә, здарстый, здрастый! Бұзаубай аман ба? Қалаға неге сирек келеді қартайды ма? Алжи бастады ма? Екеуміз жасты едік қой! Мен әлі алжығаным жоқ, қа-қа-қа... Айда, қош келдің!

Ботай қойнын ашып, қызыл шыт белбеуді босатыңқырап, езу тартып жымия қойды.

— Кемпір-шалға шай керек, қант керек. Етікке ұлтан керек. Бар ма?

— Табылады. Әзір Михайлов тірі тұрғанда, не табылмайды. Басқаға таппасақ та Бұзаубайға табамыз!

Басқа жұрт аласа бойлы, жирен сақалды приказчиктің төңірегінде түрлі товар сұрап дабырлап жатты:

— Анау қызыл сәтенге не сұрайсың?

— Барқыт бар ма?

— Анау шұбар сисаңды көрсетші!

— Шылиялық қайысқа не сұрайсың?

— Шайың не тұрады? Нешінші?

— Маған бес өлше!

— Былғары жоқ па? Көзел...

Михайлов Ботайдың сұраған товарын алдына қойып, шот қақты.

Далада шананың үстінде отырған Саналының қасында түйе жүн шекпен киген, ескі елтірі тымақты салт біреу тұрды. Кескіні анық көрінбейді, көзі жылтырайды. Сыртқы түріне, атқа отырысына қарағанда, былай өтіп бара жатқан адам, «тәйір, Ырсайдың көп ұрыларының бірі шығар»,— деп ойлар еді.

Бұл салт атты белгісіз кісі мен Саналының екі ортасында кейде сыбыр, кейде күбір сияқтанып мынау сөздер естіліп тұрды. Маңайдан өтіп бара жатқан адамға тек Саналы ғана мойын бұрып қарайды.

— Саналы, сен әлі Алпысбайдың отрядынан хабар-ошарсыз жүр екенсің.

— Е, қайдан білейін... Құр көңіл білдіргенім болмаса, өзім әлі күнге отрядқа араласып, жаумен бір жағаласып көрген емеспін.

— Әуелі — құдай екінші, сен себепші болдың ғой, өйтпегенде түнеугүні Тұқпат бастап әкелген ақ банды жігіттердің қолына оңай-ақ түсетін едік. Тарас пен Алпысбай әлі күнге осыны айтып қоймайды. Бірен-саран өлгендер болмаса, басқамыз аман құтылдық.

Саналы шанадан түсіп, салт атты адамның торы төбел атының жалынан ұстады. Салт атты адам Саналыға қарап тағы да төменірек еңкейе түсті.

— Қазір өздеріңде күй қалай?

— Күй онша қауыпсыз да емес. Жер-жерге бытырадық. Бірталайымыз Ақжар төңірегінде, бірталайымыз Андреевкенің күн батысында, Тарас, Алпысбай және бірнеше адам осында бытырап, жер-жерде баспана қып жатырмыз.

— Әй, казак-орыстар тосып жүр ғой!— деді, селк ете түсіп Саналы,— көзге түсіп қаларсыңдар...

— «Суббота базары» сылтау болды. Анау қаланың сыртындағы тиірменді білесің ғой?

— Жеті тиірмен бе?

— Ия, соның бер жағындағы бұзылған қорада. Гүргірейдің жесір қатынының үйінде жатырмыз. Тарас Гүргіреймен тірі күнінде өте достас болған екен.

Шіркеу тағы да қоңырау қақты. Бірнеше мас орыстар, мосқал қатындар бірі мен бірі құшақтасып ән шырқап, теңселе басып өтіп бара жатты. Саналы салт атты адаммен қоштасып, оны көзімен шығарып салды. Желе жортып, қарды артқы екі аяғымен кірт-кірт басып, лақтырып тастап бара жатқан аттың тұяғына салт атты адамның екі жақ бүйірін сабалаған екі қолының тіркесіне Саналы ұзақ қарап тұрды.

— «Әттең, бала-шаға... Әйтпеген күнде бұлардан қалатын не бар?»— деді ішінен Саналы. «Е, олардашы!.. Оларда бала-шаға жоқ па екен? Сөз бе екен?» — деді артынан тағы өз-өзінен.

Көп ұзамай Ботай да Михайловтың лавкесінен шықты. Сыртқы шұға күпінің қойны, саба қарынды үлкен, семіз бәйбішелердің кеудесіндей. Жиегін қызыл пүлішпен тыстаған ұзын қонышты байпақтың біріне қолды салып жіберіп шақшасын алды да, үлкен шақшаны ерінге көтерді. Артынан шақшалы қолын ұсынып тұрған Саналыға берді де:

— Жылдам ауылға жөнелейік. Соғысты жаман атап тұр ғой!

— Кім?

— Михайлов шал.

— Не қыпты дейді?

— Не қылғаны сол. Атты бұршы!

Саналы атты оқысырақ бұрып қалғанда, кашво шана бір жағына қарап аударыла түсті.

— Байқап, байқап бұрсаң болмады ма?

Ат Есілдің биік жарынан төмен қарай шананы алып ұшып бара жатты. Есілден әрмен өтіп шыққанша шанадағылар біріне-бірі ым қаққан жоқ.

Саналы қажының мырзасы Ботайды иттің етінен жек көретін. Оның мәнісі — Ботай өлгенше монтаны, боқтампаз, қит етсе-ақ Саналыны әкесіне шағыстырғыш келетін. Былтырғы жылы Ботай «Саналы қотаннан қой ұрлап сойып жепті» деп, соның кесірінен Саналы қажының шөбін шауып беріп, егін орып, соғып, үш-төрт айдың ішінде құннан әрең құтылған еді. Әйелі қажының үйіндегі күңдіктен әлі құтылған жоқ. Сондықтан, Саналы Ботайға, оның үй-ішіне өте жексұрын көзбен қарайды. Оның жүрегіндегі кек, ыза баста осы жөнмен барып, ұлғайды.

«Не Бағаналы, Тама елдерінің бірі болсам, басыңды әлдеқашан боқтыққа жастап кетер ем, әттең араңда отырмын»,— дейтін өз-өзінен ызаланып Саналы. Төңкерістің тарихи алғашқы толқынымен бір аударылып түскенге дейін, жүрегінде алғашқы рет тап сезімі оянғанға дейін, Саналының кегі, ашулы түйіні, өзіне ғана жәбірлік еткен Бұзаубайда ғана болды. Бері келе, Саналы өзі құсағандардың тіршілігін, тұрмысын салыстыруға кірісті. «Шорман» аулындағы Жақып Қыстаубайұлының, «Мәтен» ауылындағы Алпысбай Сүтемгенұлының, Тоқан, Салық, Көмекбай, Мергенбай батырақтардың ауыздарынан естіген, көрген жәбірліктері, жүректегі түйінді кекті ұлғайтуға себепші болды. Бірақ ол ойды іс жүзінде біріктіру ұйыстыру деген мәселеге Саналы жете алған жоқ. Мұны поселка байларының бақташыларында орыс крестьяндарымен араласып өскен Алпысбай, Жақып сияқты батырақтар ғана ұғына білді.

1918—1919 жылдары азамат соғысының окоптарына төңкеріс рухын жұқтырып әкелген жабайы солдаттар ғана поселка-поселкаға әкелді.

Алпысбай, Жақып сияқты «қой аузынан шөп алмас, момын» деген қараңғы қара батырақтардың саңылауын ашып оларды пысық батырақ еткен, сонау сырттағы Қостанай партизандарының арасына алып барып қосқан себептері де, осы болатын.

Саналы жолшыбай шұбырған казак-орыстарға, көліктерге жол беріп, жолдан бұрылып:

— Келіп жатыр, келіп жатыр. Жаным-ау, осы немелер қайда бұғып жатқан халық? Осылар біздің жақтың халқы емес, ішкергі жақ болуға керек!— деді.

Анығында Саналы мұны жаңа ғана таңсық көріп таңданып отырған жоқ еді, мұндайды ол үш жетіден бері көріп келеді. Тек әшейін Ботайдың тілін шығару, манағы Михайловтан естіген әңгімесінің шет жағасын байқау еді.

Ботай тамағын кенеп, кеудесіндегі қақырығын тартып, жерге бір түкірді:

— Соғыс жақындап қапты. Большевиктер Үпіні алып, ақтарды бері серпіп келе жатыр дейді.

— Михайлов айта ма?

— Енді кім дейсің?

— Е, ол пәле шал. Біліп айтады.

— Большевиктер ақтардан анағұрлым тиышсыз көрінеді.

— Қойшы?

— Қатыннан қатын, малдан мал қоймаса керек. Әсіресе, мешіт пен шіркеуге, молда мен попқа өш дейді.

— Қатындарды қайтеді екен? Соғысқа тамақ пісіруге алатын шығар?

— «Моя-твоя, твоя-моя» дегені бар дейді.

— Ол не дегені?

— «Сенің қатының менікі, менің қатыным сенікі» дегені дейді.

— Бекер емес пе екен?— Саналы көзінің қиығымен Ботайға бір қарап қойды да, езу тартты: Біздің қатындарға өзі де қызықпас. Ақ отаудағы бұрала басқан қыз-келіншектер болмаса...

Ботай Саналыға қарай жалт бұрылғанда, Саналы атқа қарап қамшы салды.

«Осы иттің сөзі қалай?» деді ішінен. Оның ойына келіншегі түсті. Қиылған қасты, таспа белді торы әйел көзінің алдында тұрған сияқтанды. Саналының әлгі сөзі жүрегін қызықтап өткен тәрізді болды. Саналыға жалт бұрылып тағы бір қарады. Саналы оны байқады, бірақ білдірмеді, жауап қатқан жоқ.

Оң жақ қолда, Иау ауылының төбесін көк сырмен сырлаған ағаш мешіті қалып барады. Әлдекімдер ағаштың ішінен отын теріп жүр. Ауылдың иті қатты-қатты үріп қала берді.

Саналының ойына манағы өзімен сөйлескен салт атты адамның сөзі түсті.

«Апырмай, бұлар не қып быт-шыт боп тозып жүр екен?»— деді ішінен. Оның көз алдына жалпақ бұжырлау бетті, жалпақ мұрынды, қырма сақал, тікірейген күрең мұртты етегі білтеленген, түйе жүн шекпенді, көптен басынан түспей келе жатқан кішкентай қара қалпақты Алпысбай елестеді. Осы түрімен Саналы бұдан екі жұма бұрын, түнде өзінің жаман шым үйінде көріп еді.

Алпысбайдың осы кескінін көзіне елестетіп тұрып Саналы партизандар отрядын, ондағы таныс адамдар да бірте-бірте есіне түсіре берді. Біресе оның көз алдына үнемі қуанышы қойнына сыймай тұрған кісіше күлімсірей беретін Жақып елестейді. Ұзын бойлы, ат жақты, селдір мұртты, қошқар тұмсықтылау келген жігіт. Мойнында сылып тастаған бездің тыртығы бар. Көзі үнемі күлімсіреп тұрады. Отрядтағы батырақтардың көбі оны «пірадар» деп атап кеткен. Сөйткен түрмен Саналы бірталай адамдарды көзінің алдынан елестетіп шықты да, «бұлар қайда бытырап жүр екен?» деді тағы да ішінен.

— Тұқпат қажы жігіттерін казак-орыстарды ертіп аттаныпты дейді ғой!

— Кім?— деді ерінген кісіше Саналы.

Ботай, көнтектенген ерніндегі насыбайын бас бармағымен тырнап түсіріп, шырт-шырт етіп бірнеше түкірді. Біраз барғаннан кейін:

— Әлгі Алпысбай итті іздеуге аттаныпты.

Күн батып бара жатқанда бұлар ауылға жетті. Бұзаубай қажының үйіндегі қатын, бала-шаға базаршылардың алдынан шығып, Ботайдың қойнын босатып жатты.

Ауыл үйлері түн ортасына дейін ояу отырды. Базар әңгімесі бірталайға созылды.

Ертеңгі күні Евгенге қаласына қаптап келген ауыл адамдары, «өткен түнде Михайловтың лавкесіндегі барлық товарды сыпырып әкетіпті» деген хабар әкелді.

Мұны әркім әр түрлі жорыды. Бірақ көбі анықтап жори алмады. Мұны жалғыз Саналы ғана білді. Үйде шай ішіп отырып, ащы құртты «кірт» еткізіп бір тістеді де, мырс етіп мұртынан күлді.

— Не көрінді?— деді әйелі Кәтіш, бесіктегі баланы шешіп жатып.

— Жәй, әшейін... Біздің кейбір жігіттер Михайловтың лавкесін кәдеге асырған екен,— деді.

Кәтіш «арасында жүрсең сен де үлес алар едің, несіне, күлесің» деген кісіше, өкпе көрсеткен түрмен, аузын торситып, Саналыға бір қарап қойды.

САТЫНДЫ САЛМАҚБАЙ

— ...Маған наныңыз қажы!.. Менің ақ патшаға сіңірген еңбегім аз емес еді ғой! 1916 жылы Жамантұз болысындағы шабармандық еткен кезімде ақ патшаның жарлығына мойын сұнбаған талай қуларды кристьянский нашандікке ұстатқызып бергізгем. Оны енді өзіңіз де білерсіз. «Алпысбайдың отрядында болған» деуіңіз қате. Оларды көргенім рас, бірақ қосылғаным жоқ. Мынау орыстарыңызға айтып түсіндіріңіз. Ақ патшаның өмірінен әлде болса таймаймын, қолымнан келген көмегімді беремін...

Алпысбай отрядын іздеп жүріп Тұқпат қажы отырды «Шілікті» қыстауына қонып отырғанда, Салмақбай бай деген қу Тұқпат қажыға осыны айтып отырды.

Қазан асулы. Ауылдың «игі жақсы» адамдарының көбі Тұқпат қажының үйінде, қажымен қатарласып төрде отыр. Самародов пен бірнеше казак-орыс карта ойнады.

Тұқпат қажы күпісін жамылып, сақалын салалап, тамағын қайта-қайта кенеп алып:

— Нанбасқа да болмайды. Нанбай отырған күнде де ат пен шапан айып тартқызатын ой тағы да жоқ. Әкең Шектібай марқұм менімен құрдас адам еді, жаны жаннатта болғай-ақ. Алпысбайды көрдім деп өзің айтып отырсың ғой. Нақақ екендігіңді ісіңмен ақта. Әуелі құдай, екінші, ақ патшаның жолына қиянат еткен Алпысбай тәрізді мұңдарларды ұстап беруге көмек ет. Ат арытып, ізденіп жүргендегі мәніміз осы... «Себабіл мұсаппап» дегендей, себепкерлік ет, мақсұт қасыл болсын, ия, сүйт!

Қажының қасында отырған «игі жақсы» ауыл ақсақалдары «енді не айтар екен» деген кісілерше, барлығы да Салмақбайға қарады.

— Ия,қажы Қарамейін дұрыс айтады.

— Тұғырың төмен болғанмен де, атқа мінген атағың бар. Әлде болса ақта!

— Құдай үшін, дін үшін деген.

— Ия, Салмақбай шұбыртпалық ет, жолдасың қызыр болсын!

— Аумин!

Қатарда отырған ауыл ақсақалдарының біразы сөйдеп көңілдесіп қойды.

Салмақбай төмен қарады. Оның манадан тосып отырғаны да осы сөз еді. Ол ежелгі қара жүз тыңшы еді. «Ұлықтарға» жағыну, бірдің сөзін бірге жеткізу, ұстап бергізу — оның ең жақсы көрген кәсібі болатын. Оның ойына осы жөнмен істеген талай жұмыстары түсті. Әсіресе, 16-жылы Жамантұз болысында шабармандық етіп жүргендегі еткен «еңбегіне» крестьян начальнигі арқылы алған жез медаль оны толғандыра берді. «Мұны да көрсін» деген кісіше қойнын аша түсіп еді, қызыл ала бауға жапсырған кеудесіндегі жез медаль көрінді.

Адал еңбектің белгісі анау ғой!— деді медальді алдымен көрген ақсақалдардың бірі.

Тұқпат қажы оны көріп күлімсірей берді Салмақбай көзінің астымен қарап қойды да:

— Мен ертең сіздермен бірге аттанамын. «Осында» деген күдікті жерлерге түсіремін, құдай қуат берсе, себепкерлік етемін. Басым садаға!— деді.

Біраздан кейін Салмақбайдың кеудесіндегі медальді төрде бір жақ түкпірде отырған казак-орыстар кезек-кезек тамаша етті.

Қажыдан медаль алғандықтың мәнісін сұрап еді, қажы нобайлап түсіндіріп айтып берді.

— Значит, біздің кісі!— деді Салмақбайды арқаға қағып Самародов.

Салмақбай, жымиып тісін ақсита қойды.

Қажы имамдық етті, отырған ақсақалдар ясиқ намазын оқып алды. Кірі айғыз-айғыз дастарқан жайылды. Ет отырған жұрттың алдына келіп еді, кейбіреулер қол жуатын оймен түрегеле бергенде, Салмақбай шылапшынды алдарына әкеп, үлкен қара құманмен қолдарына су құйды.

Ет желініп болып, әрі-беріден соң жұрт далаға шықты.

Ай қараңғы, қара бұлттар бөлшек-бөлшек болып аспанда түксиіп тұр. Қыстау жым-жырт. Ешқайдан дауыс білінбейді. Тек сыртта иттер ғана абалап үреді. Әлдекімнің қорасында, плетен сыртында от жарығы көрінді. Онда казак-орыстар, отряд жігіттері қонып жатқан, аттарын қарап, жем салып жүр еді.

— Әй, тиыш, тиыш!

— Так, так, так!..

БҰРҚАН МАҒЗҰМ

Есіл бойындағы қыстаулардың бірінен, кашава шанаға, жеккен пар ат, аласа бойлы, сидаң шіліктердің арасына кіріп біраз жоғалды да, әрі-беріден соң сопақ етіп, батысқа қарап шыға жөнелді.

Кашаваның үстінде екі-ақ адам. Бірі — ұзын қара тұлыпқа оранған көшір. Бірі — төрде кашаваның бір мүйісіне жантайып жатқан сұр шенелді, үлкен сеңсең бөрікті жас жігіт. Өңіне қарағанда татарға ұқсайды. Кашаваның бір жақ мүйісінде тік сүйеніп қойылған карабин мылтық тұр.

Жақынырақ келіп қарағанда адамға кашаваның алдыңғы жағы орта белінен орап-орап тасталған тәптіштеулі сары қағаздар. Бұл «Қ» қаласында ақтардың шығарып тұрған, татар тіліндегі «Отан» және қазақ тіліндегі «Жас азамат» газеттері еді.

Кашавада отырған жас татар жігіті осы газеттерді таратып, әрі өзінше «уағыз-насихат» айтып большевиктерге неше түрлі пәлені үйіп-төгіп жүрді.

Көшір боп отырған жігіт «Қ» қаласындағы жатақтардың бірі Бөгенбай Нүсерұлы деген қазақ еді.

Шанадағы татар жігіті басын жоғары көтеріп жан-жағына бір қарап алды да, Бөгенбаймен әңгімелесуге кірісті.

Бөгенбай алдындағы қарды қамшының сабымен біраз қаққыштап алып, атты біраз аяңдатып, шанадағы жігітке бұрылыңқырап отырды.

Бара жатқан беттері қар басқан жазық дала. Бір жағында Есілдің биік жары көрінеді. Жардың төбесінде, тар ғана сарғайып жатқан жолда, олай-бұлай өткен жалғыз-жарым атты, жаяу қара көрінеді.

— Әй, сенің есімің кім?— деді Есілдің биік жарын көзімен сүзіп келе жатқан көшірге татар жігіті.

— Бөгенбай Нүсербаев!

— Шолаймыни?— Мен сенің өзіңні Нүсербай деп жүрмін әлі. Алай екен!.. Әй, Нүсер... Иоқла... Бөгенбай, қазір ненди ауылға барамыз?

— Қазір алдымызда жеті-сегіз шақырымнан кейін «Қойсойған» ауылы келеді, онан кейін «Тайсойған» бар, онан кейін «Түйесойған» келеді...

«Осы не айтып отыр өзі?» деген кісіше, татар жігіті Бөгенбайға біраз аңқиып тұрды да:

— Әй, Бөгенбай, сен миыңа әлләнеләрні боташтырдың аңламай қалдым... Өзің сен мұндағымы?

— Осындағы.

— Шәһәрдә көптен тұрасыңмы?

— Е, әлдеқашан бала жасымнан бері.

— Сен, бұ жерлерні қайдан білесің?

— Е, қатынап тұрған соң...

— Қатын алып тұрғаш дейсіңмі? Қатынны шошындан алдыңмы?

— Жоқ, ойбай, қатынап, араласып тұрған соң деймін!

— Ә-ә-ә...

Біраз жерге дейін біріне-бірі сөз қатқан жоқ. Танауынан ақ көбігі атқан аттар анда-санда пысқырып қояды. Басылып қалған қар шананың табанын жалап ысқырып, аттардың тұяғы кірт-кірт басады. Анда-санда шана окопқа ұрынады да, отырғандарды олай-бұлай теңселтеді, бастарын сылқ-сылқ еткізеді.

Шанада отырған жас татар жігіті көзін біраз жұмады да әлгідей болмай, селк ете түсіп қайта ашады. Ол, Бөгенбайға сенбейді. «Освободительная армиядағы» газетші жігіттер ел арасындағы түрліше ғұрып−әдеттерді, қауіпті оқиғаларды айтып, оның үрейін алған болатын.

— Қырғыздар алар бегірәк қайлакер болалар. Іслам дінінің ең өткір жазаларын айтып қорқытмасаг болми. Мүфти, ақон имам, молла... Міне аларның риғая ете тұрған адамлары. Шоңа кәрә, нишикте болса дини яғынан көбірек сүйле, әсер берерге тырыш. Яқса қарап боласың!— деп еді оған «Отан» газетіндегілер.

«Жас азамат» газетіндегілер де, «алашшылар» да бұған соны айтқан. Елге шыққанда, әсіресе, қазақтың байларымен, қажыларымен, молдаларымен мықты байланыс жасауды түсіндірген болатын.

Татар жігіті Бұрқан Шиябутдинов ақтың «Освободительная армиясына» фронт Уфадан недәуір әрі жатқанда кіріп қосылған бір молланың баласы мағзұм еді. Ақтар газеті мұны сонда-ақ инструктор қып алған еді. Жолшыбай ақтар Сібірге қарай шегінердің алдында сол төңіректегі башқұрт ауылдарына шығып, башқұрт солдаттарын ақтар жағына еліктіруге себепші болғандардың бірі де осы мағзұм Бұрқан Шиябутдинов болатын. Атышулы қызыл әскер шабуылды күшейтіп, ақтар қолындағы қала бірінің соңынан бірі қызыл әскердің қолына көше бастағаннан кейін-ақ ақтың «Освободительная армиясы» баспасөзін күшейтіп, қызыл әскер туралы неше түрлі өтірік-өсекті таратты. Оларға көмекші ретінде бері келе, алашшылар «Жас азамат» газеті қосылды. «Батан» газеті не десе, «Жас азамат» газеті соны неше түрлі қып «нәштап» қазақ байларының тілімен сөйледі.

Міне, Бұрқан мағзұмның да мойнына жүктелген «міндет» осы еді.

Кеш. Ымырт жабылып қас қарайып бара жатқанда, пар ат жеккен кашава шана Сапақ ауылына келіп тоқтады.

— Молда әбзи қайда тұра?— деді, шолпысы сылдырлап аяғының ұшымен ғана басып, бір қораға кіріп бара жатқан жас қызға татар жігіті.

Қыз үндемей аңтарылып тұрып қалғанда Бөгенбай сұрады.

— Мешіттің сыртындағы анау ағаш үйдің қасында,— деп қыз қораға кіре берді.

Бұлар қыз нұсқаған жаққа қарай жүре бергенде манағы қыз кірген қораның ішінде бірнеше кісілер қақпаның алдында бұларды қарап тұрды.

Сапақ ауылының имамы Телпекбай молла Бұрқанның мағзұм екендігін білгеннен кейін, астына төрт қабат көрпе салып, жанбасына жұмсақ жастық тастады. Шорам үйдің ішіндегі асқан қазанға ет үстеледі, самауыр қойылды. Ауылдың дағдысы белгілі, ауылға жолаушы келсе, біртіндеп бала-шаға жиналады. Мұнда да сөйтті. Үлкен-кіші аралас молланың үйіне жұрт жинала бастады. Бәрінің де таңданғаны татар жігіті. Жас балалар аузына бас бармағын салып таңданып, біресе Бұрқанның сыртында жапсарда тұрған карабин мылтыққа, біресе есік алдындағы тәкпештеулі сары қағаздарға, газеттерге қарайды. Айналып келіп бәрі де көзі кіртиіп, анда−санда есінеп қойып отырған татар жігітіне қарайды.

— Сүйтіп, большевиктер бұл араға келмейтін болды ма?— деді Телпекбай молда Бұрқан мағзұмға.

Бұрқан мағзұм ұзақ есінеп, аузын жабар-жаппас:

— Ие, молла абзал. Біз жеңеміз... аларыны дінсізлерні біз жеңеміз. Міне, шоңар көрә «уағыз-насихат» айтіргә шықтым,— деді де. Газеттерді әперші деген түр көрсетті анадай отырған Бөгенбайға. Бөгенбай сары бунақ газеттерді әперіп, манағы орнына барып қайта отырды.

— Міне, босы «Батан», міне, босы «Иаш азамат», оқыңыз таратыңыз!— деп бастап Телпекбай молдаға, онан кейін маңайдағыларға лақтырып-лақтырып тастай берді.

«Жас азамат» газетінде «Соғыс майданынан» деген ірi жазудың астында, мынандай хабарлар тұрды. «Большевиктер енді ұзақ жасамайды. Енді көп болса, жеті-ақ күн өмірі қалған шығар. Колчак, Дутов, Юденич, Деникин... сияқты ардагерлер тұрғанда, біздің «Алты алаш» большевиктерге жем болмайды.

— Ә, бәрекелді! Бәрекелді!— деді Телпекбай молда хабарды оқып болып.

Есік жақта отырған жұрт, біріне-бірі қарады, түсінбеді.

— Е, әлі ақтар күн сайын шұбап қашып жатқан жоқ па? Әлде олар бөлек пе?— деді аңқаусымақ бір кедей шал, қасындағыларға алақ-жұлақ қарап.

Бұрқан мағзұм күлімсірей түсті. Бірақ оның күлкісі ызалы күлкі еді. «Енеңді ұрайын башыңны бітіриммі!» деген ашулы күлкі еді. Телпекбай молла Бұрқан мағзұмның көзқарасын байқады да, жаңағы сөзді айтқан шалға қарап:

— Тәйт, былшылдама, Құдаке! Дәнеңенің иісін білмейсің, құр бекер сөз қып...

Шал айыпты болған адам құсап, азғантай қопақтай түсіп, төмен қарады.

Телпекбай молда, ел ішінің тиышсыздығын айтып келіп, Алпысбай мен Тарас Иванович деген бір «қашқынның» партизандар отрядын ұйымдастырғандығын, оған қарсы Тұқпат қажының отрядын айтты. Партизандар отрядының кейде алыстан, кейде жақыннан қалатындығын айтты. Тыңдап отырған Бұрқан мағзұмның көзі тасырая берді.

— Бізге бо қақта хәбәр иоқ!— деді тамағын кенеп... сыртында тұрған карабинге бір қарап қойып. Әйтсе де білдірмеген болып:

— Әй, постяк!.. Тұтып аларға керек!— деп қойды.

Бұрқан мағзұм тыстағы дыбысқа құлақ қоюшаң болды. Ең аяғы кенеттен тыста ит үрсе де селк ете түсті.

Алпысбайдың отряды туралы, қызыл партизандар туралы сөйлегенде есік жақта отырған манаты шал және оның қасындағы бірнеше жалбыр қаудыр тонды жігіттер құлағын тігіп, Телпекбайдың аузына қарады. Мағзұм тұтып аларға керек деген кезде, олар біріне-бірі қарап мұрттарынан күлген сияқты болды. Оны ешкім байқаған жоқ.

— Тұқпат қажының отрядын Салмақбай бастап әкетіпті ғой, ол соқыр, пәле соқыр!— деді молланың қасында отырған Бұзаубай қажы.

Сонан кейін, сөз саябырлады. Есікте отырған кейбіреулер өздері шыға жөнелді. Шықпағандарын Телпекбай молланың қасындағы Бұзаубай қажы балағаттап, ұрысып, шығарады:

— Бұл иттерге сөз не керек екен? Ауылға біреу келсе дамыл бермейді. Тесірейіп сөз аңдып қарайды да отырады. Әлде маған сол!..

Қайнаған қазан әлдеқашан түсірілген, ет желінген. Еттің артынан біраз шай ішіп, далаға шығып келді де, Телпекбай молланың үй іші төсекке жатты. Бұрқан мағзұм бәрінен соң жатып еді, көпке дейін ұйықтамады. Оның көз алдына әлденелер елестеді. Телпекбай молланың манағы сөзі, партизандар туралы әңгімесі Бұрқан мағзұмның көңіліне қобалжу кірді. Ол партизандар туралы оқиғаны армия арасынан естіп қана білетін. Оның көз алдынан әр жерден үйір-үйір боп шапқылап шыққан партизандар келді. Өңі, түстері қорқынышты. Беттерін түк басқан. Белдерінде неше түрлі қару-жарақтың барлығы да бар. Олар қабағын түкситіп ентелеп келіп, Бұрқан мағзұмның кеңірдегінен алайын деп тұрған тәрізді.

Бұрқан мағзұм көпке дейін ұйықтай алмады. Біресе тұрып отырды, көзінің алды қараңғы шым үй. Дәнеңе көрінбейді. Төңірегінде қорылдап ұйықтап жатқандар. Тағы қайта жатты. Оның көзіне есік алдында отырған манағы кедей қазақ шалы елестеді. Ол көзінен сорасын ағызып Бұрқан мағзұмға мөлиіп қарап тұрған тәрізді. Ерні әлдене деп қимылдайды. Әне... Жағасынан алғалы келе жатыр. Бұрқан мағзұм шегініп барады.

Бұрқан мағзұм ұшып тұра келіп, жапсардағы мылтығын қойнына алып жатты.

БҮКІР КЕМПІРДІҢ АЖАЛЫ

Гүргірейдің үйі, қаланың ең шетінде еді. «Суббота базары» күні кешке ымырт жабылған кезде Алпысбай Тарас Иванович екеуі де салт, қораның түкпіріне әкеліп аттарын байлады да, ақырын басып Гүргірейдің үйінің ішіне кіріп кетті.

Олардан бұрын Жақып бір келіп, «Гүргірейдің үйінде бүкір кемпірден басқа еш адам жоқ. Баласы Матвей подвод айдап кетті» деп хабар берген болатын.

Алпысбай мен Тарас Иванович кіріп барған кезде, бет-аузы қатпарланған, көзі ілбиген бүкшеңдеген кәрі кемпір қолын кеудесіне қойып, бұрыштағы суретке қарап шоқынып тұрды. Есік ашылар-ашылмас-ақ бұрылып жалт қарады.

— Бұл кім?

Сол қолының алақанымен қабағын қалқалап, кемпір бері ауыз үйге қарай шыға бергенде, Алпысбай мен Тарас екеуі қасына жетіп барды.

— Біз шешей! Біз Алпысбай, Тарас...

Кемпір аңтарылып аузын ашып тұрып қалды да, бірдеңе деп міңгірлеп, кірген адамдарды басынан аяғына дейін көзімен бір сүзіп шықты.

— Амансыздар ма?.. Ә, Алпысбай!.. Пожалуйста, жоғары шығыңыздар! Әй, шіркін-ай! Матвей үйде болмады-ау, ол сендерді алдыңғы күні ғана айтып отырып еді.

Алпысбай, Тарас екеуі ішкергі үйге кірді де, бірі пештің қасындағы үлкен сандықтың үстіне, бірі терезенің түбіндегі тақтай отырғышқа отырды.

Үйдің іші жалаңаш. Отырғыш үстел, ағаш керует, бетін шыбын-шіркей ыластаған сынық айна. Бұрыштағы шоқынатын сурет. Осылардан басқа дәнеңе жоқ. Келген екеуі үйдің ішіне біраз көз жүгіртіп шығып, есіктің қасында тұрған бүкір кемпірмен әңгімеге кірісті.

— Шешей, тұрмыс қалай?

— Несін сұрайсыздар, дүние бүлінді ғой!.. Тұрмыс күннен-күнге нашар. Жалғыз ат болмады, пәле болды. Матвейді екі күнде бір подводқа айдайды да тұрады. Осы жолы кезегіне де қарамай жіберді. Е-е-қ, бала-лар-ай!

— Бұл үйлерге тегі казак-орыстар жоламайды ғой?

— Ойбай, жоламағаны қалай? Бүгін ғана босап отыр. Поселкедегі үйдің бәрі де «постоялый двор» сияқты. Күнде бірі келеді, бірі кетеді.

— Нәрсеге тимейтін шығар?

— Несін алсын енді! Алатындарын алып болды. Ең аяғы, асырап отырған бірен-саран тауық, үйрегі бар үйлердің онысын да қойған жоқ. Келген солдаттар сойып жеп бітірді. Үйдің ішіндегі киім-кешек ол әлдеқашан көзі жойылған. Шұбырып жүргендер, күтпеген жерден келген «меймандар» алып қойды.

— Матвейді алысқа әкетті ме?

— Құдай білсін қай жерге дейін алып баратындарын. Қару-жарақ тасуға әкетті. Түнеугүні көршідегі Тимофей «анау деревнядан қайтарамыз» деп, фронт жатқан жерге дейін алып барыпты ғой! Масқара қып Матвейді де сүйте ме деп қорқып отырмын. Үйде атына жем де қалған жоқ. Қаладағы казак-орыстар қораның сыртында тұрған шөпті таратып, тасып алып кетті. Бермеймін деп жүріп таяқ жеп қалдым!— деп бүкір кемпір көзінің алдындағы қара, күйген ісікті көрсетті де, жылап қоя берді.

Алпысбайдың көңіліне осы бір жерде бұдан екі жыл бұрын өлген кәрі шешесі елестеді. Бұл 1917 жылдары еді. Алпысбай ол кезде Шоғалалы ауылында бақташылық етіп жүретін. Бір күні елден шығын жинап жүріп болоснай Шоңайдың Ысқағы бұлардың ауылына тиіп жатты. Шығын Алпысбай үйіне де салыныпты. Алпысбай төрдегі ақ отауда жатқан болоснайдың «дидарын» көруге барды. Есік алдында отырар-отырмаста болоснайдың қасындағы шабарман Алпысбайдан шығын сұрады. «Жоқ» деді Алпысбай. «Табасың!» деді көзі жайнаңдап болоснай. Сол бойымен Алпысбай шығып кете барды. Екінші күні таңертең қайтып келсе, шешесі боздап жылап отыр. Қолдағы жалғыз тайыншаны «Алпысбай шығыннан бас тартты» деп протокол жасап, болоснай алып кеткен. Бас жіптен ұстап айырылмаған кемпірді болоснайдың «жігіттері» қамшымен бір тартып, талдырып тастаған. Алпысбай шешесінің иығындағы қамшының ізін көрді. Дірілдеп-қалшылдаған ернін, мөлтілдеп аққан көз жасын көрді. Осыны ойлап келіп: «Қайда қарасаң бір қорлық»!— деді Алпысбай өз-өзіне.

— Шешей!.. Сізде подвал бар ма?— деді самауыр қойып жүрген бүкір кемпірге Тарас Иванович.

— Бар, балам, бар!..

Тарастың мұны сұрағандағы ойы — сақтық еді. Алда-жалда қауіпті сағатқа кездесе қалса, баспана іздеудің амалы еді. Алпысбай Тарасқа қарап аз ғана жымиды да, тұра келіп үстіндегі тоқыма қаптал шекпенді шешіп шегеге іліп қойды.

— Кеш болғанда мұнда енді ешкім келмес. Бұл үйде не бар деп келеді?— деді міңгірлеп Тарасқа.

Бүкір кемпір Тарас пен Алпысбайдың беліндегі мылтыққа, домалақ қыртыс-қыртыс бомбыларға қарап-қарап қойды. Бірақ үндемеді.

Бұлар шай ішуге үстел басына отыра бергенде есік алдында тықыр білініп еді. Тарас ұшып тұра келіп есіктің түбіне қолына мылтығын ұстап тасаланып тұра қалды.

— Бұл кім?

— Мен, Жақып.

Жақып күлімсіреп кіре бергенде, Тарас оның иығына қолын салып, қарқ-қарқ күлді.

Біраздан кейін үй ішіндегі адамдардың саны он-он бес, жиырма шамалы болды. Үйдің іші тартқан темекінің түтіні болып буланып кетті.

— Мен бүгін Михайловтың дүкенінің алдында Саналыны көрдім,— деді бір жігіт, Алпысбайға жақындап. Алпысбай Тараспен күбірлеп сөйлесіп отырған жерінен жігітке қарап жалт бұрылды.

— Е, неғып жүр?

— Мырзасымен базарға келіпті.

— Е, мана айтқан жоқ па едің?

— Соны айтам-ау..

Жігіт бірдеме айтуға оқталған адам құсады да, төмен қарады.

— Ал?

— Байдың үйін баспана қып қатарға қосыла алмай жүр. Сол немененің өзі ізге түсуден сау ма екен?..

Алпысбай Тарас Ивановичке мойын бұрды. Жігітке дәнеңе айтқан жоқ. Әрі-беріден соң жерге «шырт» етіп бір түкірді де:

— Саналы ма?.. Саналыдан күдіктенуге болмайды.

Оның жайын мен білемін. Саналының пайдасы елде жүрсе де тие отырады. Түнеугүні бізді жаудан құтқаруға себепші болған сол емес пе? Егер оның қатыны келіп хабар айтпаса, желкеміз қиылатын емес пе еді? Ол есіңнен шықты ма?..

Отырғандар:

— Рас, рас!— деп басын изеді.

Алпысбай сөзін жалғастырып:

— Мен Саналыны жақсы білемін. Ол үйінің ішін қимайды. Онда қатын-бала бар.

— Е, басқамызда жоқ па?

Жігіттің бұл сөзіне отырғандар орындарынан қопақтай түсті де, Алпысбай мен Тарасқа қадала қарады.

— Тыста аттарға көз-құлақ болатындар бар ма?— деді Алпысбай есіне жаңа ғана түскендей. Артынан неге айтқанына өзі де түсінген жоқ.

— Бар, бар! Ол жағынан уайым жеме!— деді Тарас Иванович.

Біз аттарымызды шеттегі үй-үйлердің сыртына қойып күзеттіріп тұрмыз!— деді орыс жолдастар жағы.

Манағы Алпысбаймен сөйлескен жігіт орнына отыра бергенде Тарас Иванович өзінің Герман соғысындағы көргенін айта бастады.

1917 жыл. Біз Герман фронтында, окоптамыз. Онда әскер мұндағыдай ма? Бір-бір қатарының өзі тізіліп отырып жүз шақырымдарға барады. Миллиондаған қол зеңбіректің оғы түсіп отырған жерге, қырылған жүздеген, мыңдаған адамның орнына айырбасталып келіп отырады. Қысқасы, зеңбіректің жемі болдық та жаттық. Басыңды қылтитсаң болды, пулемет сатыр-сұтыр етеді. Оқ оңды-солды зуылдап өте шығады... Пулеметтің оғы былай тұрсын, қит етсең-ақ ауыр-ауыр зеңбіректен атады. Тіпті жер солқылдайды... Айналаң, аспан өртеніп тұрған тәрізді. Қызыл шоқ болады да тұрады... «Бетпе-бет найза ұстап атакіге шықпайсыңдар!» деп офицерлер, жандаралдар бізге ұрсады. Қайда саған, оңай ғана жер бетіне шығу! Немістер маңайына келтірмейді, жапап тастап отырады. Міне, большевиктер сөйткен миллиондаған аш жалаңаш әскерлердің арасында жүріп те өздерінің жұмыстарын жүргізді. Ондағы біздің көбіміз большевик жолын анықтап білмейміз. Кейбіреулеріміз «Е бізді кім үйге қайтарып жіберсе, сол жақпыз» деп соғатын едік. Менімен бір ротада болған бір жолдасым большевиктердің жасырын ұйымына қатынасып жүрді. Ол екеуміз окопта жатқан солдаттардың арасында большевиктердің үндеу жазған қағазын да таратып едік. Сол айтатын: «Біз мұнда зеңбірекке жем болып жатырмыз. Біздің үйдегі қатын-бала не күйде екен? Біз кім үшін соғысамыз осы? Өзің ойлашы!» дейтін. Мұны ойлайтын жалғыз мен ғана ма екен? Мұны мың миллион аш жалаңаш солдаттар ойлайды. Мұны ойлай-ойлай мыңдаған, миллиондаған бас дал-дал болды. Онда большевиктердің үндеу қағазында «Соғыс жойылсын! Мылтықтарыңды байларға қарсы кезеніңдер. Жиһангерлер соғысын азамат соғысына айналдырып, байларды жойыңдар. Үстем болыңдар!»— деп жазылған ұрандар болды. Біз бұл туралы көп ойладық. Аяғы келіп большевиктердің айтқаны дұрысқа шықты. Қазір.. Байқайсыңдар ма? Большевик жеңіп келеді. Қазіргі қызыл әскерлердің көбі сол күні аш жалаңаш окопта жатқан солдаттар. Олар қазір большевиктер. Ә, біз кім. Біз солардың алдынан шығушылар. Біздікі солардың алдынан шығуға істеген дайындық. Е-е-еқ, құрбылар! Олар тез келсе екен! Менің ойымша, біз ол күнге әлі-ақ жетеміз!

— Тарас Иванович бұл сөзді қазақша-орысша бытыстырып сөйлесе де, отырғандар ұқты. Алпысбай Тарастың бұл сөзіне бір көтеріліп қалды. Өңі құбылып, қысық көзі күлімсірей түсті. Жымиып еді, тістері ақсиып, шамның жарығымен жылтырап тұрды. Алпысбай басқаларға қарағанда Тарастың бұл сөзін анық ұқты. Неге? Өйткені, Тарас бұл жүрісте құр жай көмекші емес, ақылгөй ұстаз боп жүрді. Тарас Иванович онша үлкен төңкерісшіл болмаса да, соғыстың ащы-тұщысын, елдің бақытсыздығынан басқа дәнеңе қызығын көрмеген қара шаруаларынан анағұрлым бұрын көрген болатын. Оның «қызығы», оның басынан кешірген сабақтары, азғантай болса да, төңкерістің күшті рухы, келешекке сенушілік ой еді. Тарас Иванович өзінің осы сияқты болмашы бір өзгешелігімен, жалбыр тонды, көң етікті, ескіліктен қажыған, мұқалған бір уыс қана қазақ, орыс қара шаруа партизандарының арасында қылтиып қана жанған шам тәрізді еді. Бірақ ол шам осы жүрісте төңірегіне әлденеше шам жақты. Әсіресе, Алпысбай мұны жақсы түсінетін. Сондықтан да ол Тарас Ивановичтың берген ақылынан бір минут те айырылмайды. Ол онан сабақ алды, ол сабақты өз арасына талдап түсіндірді. Бұл арадағыларға жігер берді. Қайрат берді.

Түн ортасы болған кезде үйдегілер біртіндеп жоғала берді. Бүкір кемпір үлкен бір тұлыпты ауыз үйдегі ақ пештің үстіне жайып салып, ұйқыға жатты. Біраз уақыттан кейін ішкергі үйде Тарас Иванович пен Алпысбайдан, Жақыптан және Кузьма деген ұзын бойлы еңгезердей бір партизаннан басқа ешкім қалған жоқ.

— Біз таң атар-атпаста бұл қаладан шығуымыз керек!— деді Тарас бір есінеп алып, шашын салалап.

— Да!— деді Алпысбай.

Ауыз үйдегі кемпір күрк-күрк жөтеліп, әлдене айтып сандырақтап жатты.

— Апырмай, әлгілер казак-орыстардың қарауылына кездесіп қалмаса жарар еді,— деді Алпысбай әрі-бері ойланып. Сүйтті де, көзі жұмылып үстелге басын сүйей берді.

Тыста аттардың қасында түкпірде отырған Жақып пен Кузьма екеуі бір-біріне сыбырлап сөйлесіп отырды. Көшеде тықыр білінсе құлақтарын салып тыңдап тұрды да, өшкен кезде тағы да біріне-бірі сыбыр-күбір етеді. Бұлар Михайловтың лавкесін бүгінгі түні аршуға тиісті. Отряд адамдарының не күйде екендігін ойлап отырды. Кім біледі? Мүмкін қолға түсіп қалар. Өздерінің ғана қолға түскенімен қоймай, отрядтың түгел табылуына, казак-орыстардың қолына түсуіне себепші де болар. Егер сүйтсе... Қой!

— Бір көйлек-дамбал киіп қалсақ екен.

— Қайдан?

— Кездеме қолға түссе...

— Кім тігіп бермек?

— Әлде әйел аз ба?

— Әй, қойшы Жақып!

Түнгі сағат үш кезінде аспаннан ақырындап ақша қар түсе бастады. Біраздан кейін азғантай жел үрледі...

Тастай бірдеңе кеудесіне батқаннан кейін пештің үстінде жатқан бүкір кемпір көзін ашты. Үйдің іші қара көлеңке, терезеден атып келе жатқан таңның сәулесі ағараңдады.

— Ә, ә, Алпысбай... Тарас...

Ақырындап басын көтергенше болған жоқ, дәл құлағының түбінен ақырған дауыс шықты.

— Әй, мыстан кемпір! Бандылар қайда? Оларды қайда жасырдың? Айт жылдам!

Бүкір кемпір көзін ашып, дауыс шыққан жаққа қарады. Есіктің алды толып тұрған қылыш-мылтықтылар, арасында қазағы да бар. Дәл бас жағында жирен мұртты, секпіл бетті бір казак-орыс тұр. Кемпір оны таныды. Оның ойына бұдан бір күн бұрын қораның сыртындағы шөпті тасып әкеткен казак-орыстардың ішіндегі қоразданған осы жирен мұртты түсті.

— Мен білмеймін!— деді кемпір пештің үстінде отырып ақырын ғана.

— Балаң қайда?— деді тағы біреуі.

— Балам подвод әкетті. Оны өздеріңіз жіберген жоқсыздар ма? Әйтеуір сендердің кісілерің жіберді.

— Балаңды қайда жібергенін көрсетерміз біз саған!

Балаң банды, большевик. Өзің большевиктерді тығасың. Оңбаған кемпір! Айт жылдам, олар қайда кетті.

— Кім? Құдай сақтасын...

— Құдай сақтасын?!.. Көрсетермін мен саған! — Кемпірдің көз алдында қамшы ойнақтады. Бірнеше адамдар ішкергі үйді астан-кестең қып жүрді.

— Алпысбайдың белгілі бір тамыры осы Гүргірей болса, осында болған,— деді түлкі тымағы бар ілбиген көзді бір қазақ. Ол Салмақбай еді.

Қасындағы шоқша сақал кемпірдің қасында тұрған жирен мұртқа қарап күбір ете түсті.

Ол шоқша сақал — Тұқпат қажы еді.

Казак-орыс Самародовтың атын атап қажыға бас изеді.

— Сен кәрі ит, бандылардың қайда екендігін айтасың ба?— деді кемпірді қамшымен бір тартып қалып.

Кемпір өкірді. Жаурынын ұстап барып пештің басынан төмен қарап құлап, сылқ ете түсті де, бүктетіле қалды. Казак-орыс оған қараған жоқ, үйдегілерді ертіп тысқа жөнелді.

Бүкір кемпір, сол жатқаннан тұрмады.

Қала у-шу. «Михайловтың лавкесін талапты» деген хабар қала халқының барлығына естілді. Жұрттың көбі таңертең у-шу шыққанда-ақ бірінің соңынан бірі жүгіріп лавкенің алдына тоқтады. Бай Михайлов жұртты иіріп қойып әлдене сөйлеп, аузынан ақ көбігін ағызды. Біресе, қабағын қарс жапты, біресе жұдырығын түйіп көкке сермеп ант-су ішіп тұрды.

— Большевиктердің, бандылардың тұқымын құртуға бар малымды аямаймын!— деді бай Михайлов көзін алартып, құтырынып.

Қаланың кедей шаруалары, бірін-бірі нұқып қалып, іштен тынды. Кейбіреулері мырс етті.

— Тұқпат қажы бай Михайловтың қасына келіп қолын ұстады да, көңіл айтқандай болды.

— Құдай тірлік берсе, мал-бас садақасы. Тек, Михайлов тамыр, тірі бол! Ие соны айт!— деді.

Михайлов бай төмен қарады.

«СІЗ, БОЛОСНАЙҒА ЖӨНЕЛТІЛЕСІЗ!...»

«Н» ауылы дуанмен қатынасып тұратын үлкен жолдан аз-ақ қашық. Жоғарғы елдің кіре тартқан адамдары, қалашылар, жазы-қысы сол жолды басып жүреді.

Биыл қыс бойы да жол үстінен қалашы арылмайды. Таңертең ерте тұрып ауылдың сыртына, жол үстіне, қараған адам аттарын шулап айдап, сықырлап өтіп бара жатқан не шөпшілерді, не қазна кірешілерін, не қалатын ет, бидай алып бара жатқан ауыл адамдарын көреді.

«Н» ауылындағы мұғалім Байсалбайұлы бір күні дағдылы әдеті бойынша ерте тұрды да, қораның сыртына шығып қарап тұрды. Үстінде арқасына жай жамыла салған түйе жүн күпі, басында қара елтірі пұшпақ бөрік... Ауылда мұғалімнен басқа ерте тұрған жан жоқ. Тек ауылдың арғы шетінде отырған бір шым үйдің қорасынан күйентесі мен шелегі бар бір жас келіншек қарды кірт-кірт басып шықты да, құдыққа қарай жөнелді. Күйентенің екі басындағы шелек кезек-кезек шайқалып шиқылдайды:

Шиқ-шиқ... Шиқ-шиқ...

Келіншектің аяң басуынан, шелектің шиқылдағанынан шошып ауыл арасындағы сидаңдаған биік-биік қайың ағаштардың басындағы отырған ала қарғалар қарқылдап, жан-жаққа бытырап ұша жөнелді.

Қарқ-қарқ... қарқ!...

Оның артынан құдық қасына барған келіншектің құдыққа тастаған шелегінің қаңғыр-күңгір етіп суға қарай түскен дыбысы естіледі.

Мұғалім Байсалбайұлы күнде таңертең тұрғанда ауылдың осы көріністерін байқайтын, зерттейтін. Бұл тұрысында да сүйітті.

Онда ел сағыну, туған, өскен жерді сағыну, жабырқау деген нәрсе жоқ еді. Оның бір ғана мақсаты бар: «оқыту, іштегі бар білімді, тұла бойын тыр-тыр қасынып, кім көрінгенге көзін мөлитіп қараған жарлы үйдің балаларына үлестіріп беру. Сонда ғана олар көзін ашады, сонда ғана тұла бойдағы кірден тазарынады, дүниені таниды, өзіңдей болады» деп ұғынатын еді.

Оның табан тұрақтатып тұрған ауылы — өзінің ауылы. Оның өсетін, өрбитін үрім−бұтағы да, жұбанышы да, қуанышы да оқып жүрген кедейдің балалары «жылтыраған танаулар» еді. Ол, бұл кезде тап жігін талдап ұғынбайтын. Бүкіл жер жүзінде таптар жігінің бар екендігі, ол таптардың соңырағы күні бірімен-бірі жұлқыласып екі ұдай болатындығын, бірін-бірі жеңетіндігін жете білмейтін еді. Бірақ, неге екені белгісіз, оның көңілі-тұрмысы, күн көрісі кедей, ескіліктің соққысын, озбырлығын, көп көрген жаққа — шаруаға беретін.

Ол бұдан біраз уақыттар бұрын Алпысбаймен де әңгімелескен болатын. Анығын айтқанда Алпысбаймен ол құрдас кісі құсап ойнайтын, әзілдесетін. «Әй, осы сен жұрым-жұрым боп жүргеннен не таптың? Сен оқы! Мен оқытайын» дегенде Алпысбай мырс етіп күліп: «Мені оқытпақпысың? Қой, шырағым!.. Сенің оқытқаныңды мен әліпті таяқ деп білемін» деп қулық сөзге бұратын.

Мұғалім Байсалбайұлы ойланып, ұзақ қарап тұрып, стол үстінен тізбектенген шаналарды қалашыларды өткізді. Жол үстіндегі қарайған қара бірте-бірте алыстап, ауылдың сыртына түсіп жоқ болды.

Бұдан екі күн бұрын бұл ауылға қазақ арасында бала оқытып жүрген башқұрт мұғалім Қалиболла (патша тұсындағы солдаттықтан қашқан кісі) келіп, Байсалбайұлымен күліп ойнап, жатып кетті. Ойбой! Қой, енді ол Қалиболланы! Неше түрлі сөздерді айтып адамның ішек-сілесін қатыратын. Әсіресе, жаздыкүні қызық. Не ол Байсалбайұлы бала оқытқан ауылға, не Байсалбайұлы Қалиболла жатқан ауылға баратын. Түстен кейін бала оқытып, қол босаған кезде, ауылдан әрі өріске шығып екеуі әңгіме соғатын. Қалиболла жырға шебер. Ол кең сахарадағы башқұрт елдерінің неше түрлі жырларын айтатын. Оның ұзақ жырды бірте-бірте көтеріп әкеп шырқап, аяғында:

«Мәдинекей, гүлкей "будра сәні»!—

деп қойғанда, Байсалбайұлы қызығып тыңдап отыратын еді. Байсалбайұлы ойынан сергіп, қораның аузына жетіп келе бергенде, көрші-қолаңдардың есігінің алдында жұрт жыбырлап жүріп жатты.

Таңертеңгі шай ішілген. Ауыл үй адамдары әрқайсысы әр жаққа жұмыстарына кірісті. Зергер Мұсаның жағында ауыр балғаның темір шыңдаған дауысы, Қарымсақ ұстаның қорасында ағаш қаққыштаған, жонған дауысы үйдің ішінде отырсаң да естіліп тұрды. Мұғалім Байсалбайұлы балаларды әлдеқашан жинап алып оқытып отыр еді.

Зада мұғалімге қарап, күлімсірей түсті. Оның мұғалімге қараған көзқарасында, күлімсіреуінде «сіз білесіз бе? Менде бір жасырын сыр бар. Сіз неге оны осы күнге дейін сезбей жүрсіз?» деген сияқты мағына бар еді.

Мұғалім Заданың бетіне тура қарап тұрды да, үндемеді. Төңірегінде отырған бөтен балаларға мойын бұрды.

Зада — сол ауылдағы бір кедей шаруаның қызы. Ол бұл мұғалімге өткен күзде сабақ оқуға келді. Балалардың арасындағы естияры да, үлкені де, сөзді сыпайылап сөйлейтіні де Зада еді.

— Неге күлдің, Зада?— деді, оның қолындағы кітапты өзіне тартып мұғалім. Зада ұялып төмен қарады.

— Жай... Әшейін...

Артынан қадала қарап тағы да күлімсіреді.

Мұғалім Заданың қасына жақындай бергенде, сыртында отырған кішкентай қара бала, ұры мысықша көзін тесірейтіп, қарап тұрды. Ол, мұғалім мен Заданың екі ортасында қандай жақындық бар екендігін бұдан бірнеше уақыттан бұрын байқаған бала болатын. Өзінше пысық, таңдайы тақ-тақ етіп, өсек айтып, ауыл үйді бүлдіргіш аталып жүрді. Балалар оны «қара мысық» деп келемеж қылатын. Дұрысында-ақ, қазанның қара күйесіндей еді. Сабаққа түк ынтасы жоқ. Бір сөз айтсаң көзі жасқа толып, ерні бүлкіл қағып, қашып шыға жөнелетін. Сол бала бір күні кешке мұғалім мен Заданы құлан қораның ішінде сыбырласып, сөйлесіп тұрғанда көріп қалды.

Анығында, мұғалім Байсалбайұлы мен Зада екі ортасында шектен тыс шығып кеткен ешбір теріс «жұмыстар» жоқ еді. Әрине, мұғалім Заданы ішінен жақсы көреді, ұнататын. Зада енді бір жылдан соң бойжеткен ауыл қызы қатарына қосылатын бала еді. Мұғалім ішінен ойланып: «Өзім тәрбиелеп өсіріп көңіл жарастырармын, жүрек қосамын!» деп жүрді. Бірақ... Өсекке таңғандай «ауыр қылмыс» істеген жоқ болатын.

Зада мұғалімнің нұсқаған сабағын қадағалап оқуға кірісті.

Бала қалаға бара, қала сала...

«Мұғалім Сәни» әліппесі бірден бірге көшіп, ернеуі бүктеліп, түте-түте болып, жыртылып, кірленіп қалған. Мұғалім кітапты саусақпен түртіп «кірлетіп оқымаңдар, таза ұстаңдар» дегеннен кейін, балалардың барлығы да, ауыл шәкірттеріндегі дағдыны қолданып, қағаздан әріп нұсқағыш істеп алып еді.

Мұғалім орнына келіп отырды да, сол кезде Орынборда татар тілінде шығып тұрған «Яна уақыт» газетінің ескі бір номеріне қадала қарады. Бірақ көзі газеттің жолдарын сүзсе де, көңілі әлдеқайда болды. Оның көңіліне ой түсті. Көзінің алдына оқушылық кезі, Троицкідегі «Рәсүлие», «Уазипа» мектептері, онда оқыған жолдастары елестеді. Сөйтіп отырғанда даладан у-шу дауыс естілді. Орнынан тұрып, сығырайған кішкентай әйнектен үңіліп қарағанша болған жоқ:

— Мұғалім, мұғалім! Тысқа шығыңызшы! Солдат келіпті!— деп бір әйел есікті ашып, асығып қайта жапты.

Мұғалім Байсалбайұлы үйден шығып, қорадан тысқары барғанда, найзаларын шошаңдатып, бүкіл ауылды бастарына көтеріп айқайлап боқтап, балағаттап тұрған казак-орыстарды, олардың төңірегінде жуасыған қойдай боп тұрған ауыл адамдарын, қатын-қалаштарды көрді.

— Не болды?— деді қолында қашауы, аузы аңқиып, сақалын салалаған Қарымсақ ұстаның қасына жетіп келіп.

— Мынау... Әлгі... подвод сұрап тұр. Бірдеңе деп боқтайды. Тіліне түсінбедік. Аттар ауылда жоқ еді. Қалаға подводқа жегіп кетіп еді, соны...

— Сізге не керек еді?— деді аты тыпыршып, үстінде қопақтап аласа бойлы, сеңсең бөрікті қара бұжыр казак-орысқа.

— Сен ауылнай ма?

— Жоқ, мен мұғалім.

— Ие, ие... Мұғалім біздікі молда, бала оқытады,— деді Қарымсақ, мұғалімді арқаға қағып.

Басқа тұрғандардан шалдың айтқандарын дұрыстап бастарын изегендей болды.

— Ауылнайларың қайда?

— Бізде, мұнда ауылнай жоқ. Ол бұдан он шақырым. Көбек ауылында тұрады.

— Бізге подвод тап!

— Ауылда ат-шана жоқ. Қалаға бидай тартқыза кеткен. Подвод әкеткен. Ауылдың қожайындары да сонда кетті. Мұнда қалған кемпір, шал, бала...

Мұғалім сүйдегенде казак-орыстың бірі тепсініп, ожырайып мұғалімді найзамен басқа қағып қалды:

— Сен неге өтірік айтасың? Әлде сені большевик үйретті ме? Банды үйретті ме? Байқа! Шалтай-балтай не керек, подвод табасың!

— Тақсырлар, мен қалай табамын. Мен мұнда оқытушы ғана. Ауылдың расын айтып тұрмын, ат шана жоқ.

— Әй, молла... Сенің ауылың — бай ауыл. Ақша да көп, мал да көп, мақан да көп, маржа да көп, айда бізге подвод бер? Әйтпесе, біз тауып алсақ, сенің басыңды жоямыз!— деді кейіндеу тұрған бір казак-орыс.

— Иттердің қазақша судай біліп тұрғанын көрдің бе?— деді зергер Мұса төңірегіндегілерге міңгірлеп.

— Қап! Енді бұларға не амал?— деп мұғалім Байсалбайұлы жиылғандарға қарады.

— Жаным-ау, бұлар өлтіре ме? Осы күні кеше ылау аттандырып отырмыз. Осы «подвод-подвод» деп айналдырады да, осы ауылға келеді. Бас-аяғы алты-жеті-ақ үйміз. Анау сыртта отырған бай ауыл неге ылау бермейді. Әлі осы күнге дейін бір ат терлетіп көрген жоқ. Барсын сол ауылға!— деді, күйініп, ыза болып зергер Мұса, тұрған жерінде тыпырлап, шыжалақтап.

— Сен енеңді, әкеңді!.. Неге айқайлайсың. Қазынаның жұмысынан бас тартасың ба! Өй енеңді, алжыған шал! Мен сені найзаның ұшына іліп, қарныңды ақтарып жіберейін бе?— деп қара бұжыр казак-орыс зергер Мұсаға төне бергенде, мұғалім тізгінінен ұстап алды.

— Тақсырлар! Мынау ауыл — ең бай ауыл. Қажы да, бай да, молла да сол ауылда. Ол ауылда ат та көп, май да көп. Олай-былай өткен сіздей адамдарды сыйлап тойғызып жіберіп тұрады,— деді жұмсақтау түр көрсетіп күлімсіреп.

Казак-орыс сыртындағыларға қарап күбір ете қалды. Бір уақытта қамшы «сарт» ете түсіп еді, мұғалім кейін серпілді.

— Байқа, бұл есіңде болсын! Енді бұдан былай бізді алдаушы болма!— деді казак-орыс атының басын кейін бұрып.

Ақ казак-орыстар қарқ-қарқ күліп шауып кете барғанда, түсінен шошынған адам құсап мұғалім көзін жыпықтатып, олардың кеткен ізіне қарап тұрды.

— Ұрды ма?— деді төңіректегілер мұғалімнің қасына жетіп келіп.

— Ұрды. Кетті ме өздері. Кетсе болады!

Қарымсақ шал казак-орыстардың кеткен жағына мойнын бұрып қарап тұрды да, қашау ұстаған қолын көтеріп, зекіп күбір етті.

— Жазаларыңды құдай берсін! Большевиктер берсін! Еншалла, өздерің де енді көп ұзамассыңдар.

— Жең ұшынан жұдырық көрсету осы болады!— деді зергер Мұса Қарымсақтың қасына келіп, шақша сұрап.

— Мені айтасың ба?— деді Қарымсақ.

— Бәрімізді айтам.

— Алпысбай жағы қайда жүр екен осы? Осы немелерді...

— Е, олар аз бұлар көп. Алпысбай не қылмақ? Алпысбайдың артына түскен жау аз боп па! Тұқпат қажының отряды да оның артында; казак-орыс та, поселканың, елдің байлары да сол Алпысбайдың артына түсіп, іздеп жүр.

— Тек, құдай жазып, большевиктер келетін болсын. Бәлем, талай шұбар төстің таңбасын бетіне бастырармын!— деді зергер Мұса.

Әрқайсысы үй-үйіне тарады.

— Күпі ғой, қамшы өткен жоқ шығар?— деді қораға кіріп бара жатқан мұғалімге жөнеле беріп Қарымсақ.

Мұғалім күлді.

— Кетсе болғаны ғой!..

Түс ауған. Мұғалім Байсалбайұлы үйде тынығып ұйықтап жатты. Түрткілеген біреудің дауысына көзін ашып қараса поштабай Мақан.

— Е, ал!

— Мынау біреуді ауылнай сізге оқысын деп еді. Қолындағы пакетті мұғалім Байсалбайұлының алдына тастай берді де, үйдің ішінде жіп иіріп отырған Қадишаға амандасты.

— Мал-жан тиыш па?

— Шү-ш-шү-кір... Өздерің мал-жандарың аман ба?

— Құдай деп, құдай деп...

Қағазды алып оқи бастағанда-ақ мұғалім ағараңдай берді.

— Не депті, мұғалім, қарағым?— деді Қадиша. Мұғалім үндемеді. Әлден уақытта мынаны оқыды:

8-ауылдың ауылнайына!

Жамантұз болысының концелары осы қағазды жазды, нақыманың үшінки, қол астыңызда бала оқытып тұрған жырық етік мұғалімдер болса, үшбу қағазды алысыңызбен сол айтқан жырық етіктерді, қысаны кісі ертіп болыс концеларына жөнелтесіз. Ешбір кешеуілдетпей жөнелтуіңіз керек. Әйтпесе, мировойға берілесіз. Жоғары ұлықтардан келген бұйрық солай.

Даяов жазғушы Жамантұз волоснойы: Шонаев

Тілмаш: Мыржақбайұлы

— Соны сізге нарычнаймен жіберіп отыр. Тыста ат күтіп тұр, киіне қойыңыз!— деді, түрегеліп поштовой Мақан.

— Мұғалімді қайтеді екен?— деді Қадиша үрейленіп, ұршығын қойып, ақырын түрегеліп.

— Қайдам... Біздікі алып тапсыру...

Ауыл адамдары көздерін мөлитіп, мұғалімді шығарып салды. Бұлар ауыл сыртына шыға бергенде, қарсы алдарына пар ат жеккен кашава шанада екі кісі жолықты, олар Бөгенбай мен Бұрқан мағзұм еді.

— Ә, шошы кім ауылы?— деп айғайлап қалды қолына карабинды ыңғайлап ұстаған мағзұм өтіп бара жатқандарға.

— Мұқаш, Мұқаш ауылы!...

Кашавалы пар ат ауылға кіре бергенде, бұлар ағаштан әрмен асып көрінбей кетті.

Ертеңінде мұғалім Байсалбайұлының «тағдыры» туралы хабар ауыл-ауылға дүңк ете қалды.

— Волосной Шонайдың ЬІсқағы мұғалімді қолына кісен салғызып «Кегерін» қаласына жаяу айдапты! — деді көрші ауылдан келген біреу.

Мұқаш ауылының шаруалары, күрсініп төмен қарады.

ҚАШАН-ҚАШАН?..

Қызыл әскердің 5-армиясы «Челябіні» алып, Қорған қаласына қарай ақтарды ығыстырып келе жатты.

Фронт бері қарап жақындаған сайын, қашқан-пысқандардың да саны артты. Елдің молда-қожалары, байлар «алласына» мінжат қып большевиктерге қарғыс айтты. Ақтардың тырнағы батып әбден соққы жеп көресіні көріп қалған кедейлер, орта ауқаттылар минут сайын, тілек сайын тілек тілеп большевиктердің келіп қалуын күтті. «Қашан?.. Қашан?..» десті...

Байлар да қарап жатпады. Дуаннан келген ақ газеттердің хабарын әлденеше құлпыртып, неше түрлі өсекті таңып, жұртты үрейлендіре сөйлеген болып жүрді.

Бір күні, кешке таман Сапақ ауылының ақсақалдары Қожамберді байдың үйінде жиналысып отырып мынадай әңгімені соқты.

— Осы большевик деседі, соның өзі қандай екен? Кәдімгі біз сияқты екі қолы, екі аяғы бар ма екен? — деді жасы жетпіс бес-сексен шамасындағы бір шал, басын әлсін-әлсін селкілдетіп.

— Осы, Тайлақбай, сен айтшы! Түнеугүні «дуаннан естіп келдім, біліп-көріп келдім» деп бірдеңе айтып ең ғой. Соныңды анығырақ айтып түсіндірші!— деді екінші біреуі, қасындағы бурыл сақалды Шымбайұлына.

Шымбайұлы қақырынып, түкірініп сөзге кірісті.

— Большевик дегеніңді білмеймін, оның нағыз үлкені соңынан келеді дейді. Аттары коммунист болады деген. Оларды қылыш та кеспейді, оларға оқ та батпайды дейді. Жердің жүзін қайыстырып, жолына кесе көлденең тұрған тауды, тасты жайпап, тас-талқанын шығарды дейді.

Тыңдап отырған Шоқан молла сақалын салалап, орнынан қопаңтай түсті:

— Алла тағала сақтай көр...

— Е, ал!— деді маңайда отырғандар Шымбайұлына тағы да.

— Менің естуімше, солай. Олардың тағы да бір орасан жұмыстары болса керек, оны айтуға аузым да бармайды...

— Е, айт!

— Несі бар?

— Жақсылық-жамандықты біле отырайық.

— Айт, айт!

Шымбайұлы шырт еткізіп жерге бір түкіріп, көзінің құйрығымен Шоқан молдаға бір қарап қойды.

— Құдай жазбасын, айтуға аузым бармай отыр.

— Е, әкесі өлгенді де естіртеді кісі, айт! Несіне іркілесің? Тыңдайық.

Большевикті қолына ұстап тұрақтауға отырған кісідей Қожанберді бай жуан қарнын керіп шалқия түсіп:

— Айт, айт,— деп кимелей түсті.

— Бүкіл жер жүзінің хабарын бір өзі ғана білетін кісідей Шымбайұлы әрі-бері бұлданып алып:

— Айтсам айтайын енді... Дінге қарсы дейді. Барлығы да шетінен дінді білмейді дейді. Моллаларды алдымен өлтіреді дейді.

— Алдымен дейді?!.

Отырғандардың барлығы да орындарынан қозғала беріп, молдаға қарады. Молланың көзі ақиған, аузы балықтың аузы құсап ашыла қалған. Сасқаннан қолына ұстап отырған тәпсіні жылдам-жылдам тартып жіберді. Дәнеңе деген жоқ. Қасындағыларға жалтақ-жалтақ қаранады.

— Тағы да сорақысы бар,— деді Шымбайұлы.

Бұл жолы ешқайсысы да «айт» деп аузын ашқан жоқ. Біресе ағараңдаған, біресе қуараңдаған молдаға қарай беріп отырды.

Бір ыдыстан ас ішкізеді, менікі, сенікі деген болмайды дейді.

— Ойбай, жап аузыңды, жел алсын!— деді шыдамай Қожанберді бай.

Соны ғана іздеп отырғандай-ақ, Шымбайұлы алақанымен аузын басты.

Отырғандарда ешбір үн жоқ. Бірталай уақытқа дейін ешқайсысы аузын ашпады. Өз сөздерінен өздері шошынғандай болды. Өз дауыстары өздеріне жат көрінді.

Даладан үсті-басын қаққыштап сықырлап кіріп келген Телпекбай ғана үйдің ішіндегі «тиыштықты» бұзды. Отырғандар иегін көтеріп, бәрі де Телпекбайға қарады. Телпекбайдың подводқа барып, жаңа ғана келіп тұрғаны осы еді. Оның артынан «Ойбай қарағым» деп Қожанбердінің әйелі Қамила бәйбіше кірді. Телпекбайдың аман келгендігін көзбен көріп оңды-солды қарап алғаннан кейін үйдегілер тағы да аз тым-тырыс отырды. Қамила оны-мұны сұрай берді.

— Қарағым, жолға пісіріп алған бауырсағың жетті ме?

— Жетті.

— Қол басындай шыртылдақ та салғызып ем.

— Жедім.

— Ет те...

— Жедік.

Шымбайұлы манадан бері тек отырған кісі, тамағын кенеп Телпекбайға қарады.

— Жолшыбай не естідің? Не білдің? Большевиктер қайда дейді?

— Большевик келе жатыр дейді ғой. Алыс емес білем,— деді күңгірлеп Телпекбай.

— Қай жерге келгенін біле алмадың ба?.. Жоғары жақтың адамдары Сарыоба болысына біраз большевиктер келіп қалды деп жүр еді ғой, оны естіген жоқсың ба.

— Жоқ, оны естігем жоқ. Алпысбай отряды туралы естідім.

— Е, ал, Алпысбай дейсің бе?

— Ие... Қойлыбай түбегінде жатқан бір топ казак-орыстармен атысып, казак-орыстарды жеңіп, қырып-жойып кетіпті дейді. Түнеугүні осында газет таратып жүрген бір ноғай бар еді ғой?!

— Ие, ие...

— Бұрқан мағзұм ба?— деді Шоқан молда қозғала түсіп.

— Соны Алпысбай отряды ұстап алып, жанындағы қаруын сыпырып алып, сойып-сойып қоя беріпті,— дейді.

— Жаяу қоя беріп пе?

— Жаяу, ат-қосшы қазағы аттарымен сол Алпысбайлардың қолында болса керек.

— Қап! Мына құдайдың жазғанына амал болмас. Байғұс неме. Әлгі молла баланы айтам, жақсы бала еді. Осында отырғанда «Мен большевиктерден қорықпаймын!» деп-ақ отыр еді. Масқара болған екен!—деді Қожанберді таңдайын қағып.

— Ол сол бойымен тұрсын. Көбеш пен екі ортадағы қара жолда бір топ казак-орыстарды түнде басып, аттарын, қару-жарақтарын алып кетіпті. Казак-орыстардың өздерін қайда қоя бергені белгісіз.

— Ә, бұл бейбақтарды қарай көр. Нысапсыз немелер! Алланың, дін-исламның дұшпаны болғаны ғой. Колчак газеттерінің дүкіментіне қарсылық қой. Бұларды дін-ислам «баги» деп атайды. Яғни бас тартқандар дейді,— деді Шоқан молда.

Ол күні бұлардың ермегі көрген-білгенді өздерінше жору болды.

Ертеңгі күні, Алпысбай отрядының күшейгендігі ар жағында қызыл әскердің бері таман жақындап келе жатқандығы, ауыл-ауылдың барлығына да жайылды. Әр ауылдан подвод тартып барған шаруалар естігенін соқтыртып жатты. Тепкі көрген кедей үйлер бұл хабарға қуанды.

— Енді қашан келер екен? Большевиктер аман-есен келсе екен? Айтатын мұң көп!—десті өзара жиналысып отырғанда.

Бірі, Шонайдың Ысқағының 16-жылы баласы окопқа жібергендігі туралы, екінші біреуі, Тұқпат қажының күшпен мал сойып жегендігі туралы айтып, әрқайсысы өздерінің түрліше зәбір көргендігі туралы айтып ол зорлыққа большевиктер жағынан ауыр жаза күтті.

— Олардың жәбір көрсетпейтіндігін қайдан білесіздер?— деді кейбір күдікті немелер.

Бірақ көпшілік, кедей шаруа келе жатқан қызыл әскер жағында болды, олардың тез келуін күтті.

ҚАН

Күн қызарып бөртіп, ұясына қарай сырғанай берді. Ұшы-қиыры жоқ көгерген көк күмбездің батыс жағы өрт шалған тәрізденіп тұрды.

Айнала жым-жырт.

Қалған тоғайы төрт-бес шақырымға дейін ылди, ойпаң жерде болатын. Бір жағында әбден қар басып қалған көлдің әр жерде селдір-селдір қуарған қамыстары ғана басын тербеп қояды.

Әлден уақытта кенеттен тарсылдаған дыбыс естіледі. Тиыш жатқан даланы жаңғырықтырды, оның артынан:

— Трат-та-та-та...

У-шу, қиқу...

Бұл не? Әлде қиғаш отырған елді жау басты ма? Әлде қалың кардон ішінде еріп жүрген ақ бандылар ма? Абайсыз жатқан жерінде қызыл әскер келіп қалып, басып алды ма? Әлде...

Мылтық, пулемет үсті-үстіне сатыр-сұтыр етті.

— Бұл не?

Қаладан кіре тартып, подвод әкеле жатқан, тон жамыла келе жатқан жүргіншілер мылтық, пулемет дауысын естіп, аттарының басын бұрып кейін жүрді.

— Уай, Бекмахамбет қайдасың?

— Е, мен мұнда!

— Е, бұл не?

— Соғыс.

— Айда атыңды.

— Болдырған аттар жүре ме?

— Ойбай, жүргіз.

— Әй, әй! Тұра тұрыңдар.

— Шана ауып. Шана ауып қалды.

— Тартыңдар кейін қарай!..

Атқан мылтықтың қаңғырған оғы, мысықтың дауысын шығарып, мияулап жүргіншілердің төбесінен асып, көкке өрледі.

— Ойбай, қырылдық!

— Тек, антұрған!

— Жүр, жүр, жүр!

Жүрмей келе жатқан аттарға қамшы жан жағынан сарт-сұрт етті. Жүргіншілер өрге қарай кейін жүрді.

— Бұл не екен?

— Большевиктер келіп қалған шығар!

— Бұл қалайша?

— Бұл солайша.

— Жүр, жылдам жүр.

— Е, аттар жүрмей келеді.

— Әрі тарт!

Жауыз, сатынды Салмақбайдың ұстап берушілік «өнері», төңкеріс дұшпандарының пайдасына асты. Салмақбай Алпысбай отрядының түстенген, қонған жерлеріне Тұқпат қажының жігіттерін, Самародовтың казак-орыстарын әкеп отырып, ең аяғында Алпысбайдың ізіне анықтап түсті.

Фронт көрген казак-орыстардың амалы асты. Бір легі Алпысбай отрядының артына түсті де, екінші бір легі, елу шамалы казак-орыс Алпысбайдың алдына орай ұмтылды. Сүйтіп келіп, ең аяғында Андреевке поселкесінен он шақырым жерде, «Қалған» тоғайында Алпысбай отрядын бандылар қоршап алып еді.

Алды-артынан қоршай шапқан жаумен қанша арпалысса да Алпысбай отрядының әлі кетті. Оқ таусылды.

— Енді қалайда құтылып қараңдар?!— деді жігіттерге Тарас Иванович.

Алпысбай отряды жан-жаққа бытырап, әр жерде атысып, жау жоқ жаққа қарай ыға берді.

Тарас, Алпысбай, Жақып үшеуі бірыңғай жүріп, отрядқа қажыр беруге тырысты. Бірақ кеш еді. Казак-орыстар қынаптарынан қылыштарын суырып отрядқа араласып кетті. Қолында қаруы жоқ жігіттерді, мылтықты сойыл құсатып кезеніп жүрген жігіттерді қылышпен тұрақтай берді.

— Но, Алпысбай! Тірі болсақ бірімізді-біріміз көрерміз, қош!— деді қылышын оңды-солды сілтеп, Алпысбайға жақындап келіп, Тарас Иванович. Алпыс байдың көзінен жас ытып шығып кетті. Бірақ есін жиып, дереу атқа қамшы басты. Бірақ ат сүрінді, омақатып барып қарға шеге қалғанда, Алпысбай ұшып түсті. Басын көтеріп тұра беріп еді, сылқ етіп қайта жығылды.

Таңертең жолшыбай жүрген жүргіншілер әр жерде қызарған қанға бөленіп, қырылып жатқан адамдарды көрді.

«ЧОНДА»

1923 жыл. Қызыл әскерлердің Бесінші армиясы Колчактың бандыларын алдақашан кеңес жерінен aйдаған. Көбі қырылып, жойылып, қалғандары Қытай шекарасынан өткен. Одан бергі болған бандылар көтерілісі де басылып, банды көтерілісіне басшылық еткен бай-кулактар төңкеріс, сотынан жазасын алған кез.

«Қ» қаласының бір көшесіндегі биік ағаш үйде «Чонның» күзетіне келген бірнеше адамдар «кезекші» бөлмеде кезектерін күтіп әңгіме соғып отырды. Қабырға тұсында әдейілеп мылтық қоюға жасалған ағашта, винтовкалар тізбектеліп тұр.

— Ал, сонан соң қайда болдың?— деді тапалтақ қызыл шырайлы бір жас қазақ жігіті, қасында отырған табақ бетті бұжыр қара жігітке.

— Онан соң ба?— деді сөз бастап қара бұжыр жігіт. Андреевке қаласында қызылдарға барып қосылдым. Алдымен қызылдың командирі менің партизан екендігіме нанған жоқ. «Өтірік айтасың» деді. Бірақ мен мұны іс жүзінде анықтадым. Менің қасыма Жақып та келіп қосылды. Қызылдың командирі «Үш күн ішінде Көбешті ал!» деп Жақыпты Көбешке жіберді.

Мен жолмен таныспын. Айса тоғайында қызылдарды Мүсінге өткіздім. Онда Есіл үстінде көпір жоқ еді. Колчактар біздің бір сақшымызды атып түсірді. Мен Колчактың бір бастығын атып түсірдім. Мүсінді бір сөткеде алдық. Таңертең Шоңайда атыстық. Жәнібек мешітінде екі сағат алыстық. Онан кейін Капсотин қаласын алдық. Ақтар «Оразға» бекінді, онда да алыстық. Үш сағаттан кейін ақтар шегінді. Бес шана етік, бір шана мылтық, бір шана бөрік біздің қолымызда қалды. Ровлевкеде жарты сағат, Балтевкеде бір сағат алыстық. Балтевкеде көп қырғын болды. Мен Омбыға дейін қызылдармен бірге бардым. Омбыда ауырып, кейін қайттым. Онан ел ішіне барып, ячейке болдық,— деді қара бұжыр жігіт.

— Михайловтың лавкесін талау неліктен болды?

Сүйдегенде, бұжыр жігіттің маңдайы қатпарланып, қабағы шытынап қоя берді.

— Ол арадағы кейбіреулердің қараңғылығынан, өз бетімен істегендігінен, аш-жалаңаштықты көтере алмағандығынан шыққан нәрсе. Соңынан, төңкеріс үшін күрестің маңызын талау деп түсінген ондайларға сот құрдық.

— Жақып қайда қалды?

— Жақып соңғы Қарашекпен базы станциясында өлді.

— Тарас Иванович...

— Ол поляктармен соғысуға кетіпті. Сонан бері хабар жоқ... Енді, міне, сендердің араларыңда «чон» адамы боп отырмын!— деп қара бұжыр жігіт, қалтасынан алып, 2429 номерлі «Чон» кәртішкесін көрсетті де, күлімсірей түсті.

Алпысбайымыз осы еді.

---