Дон Кихот. ІІ кітап

Дон Кихот. І кітап

АЙЛАКЕР ИДАЛЬГО ЛАМАНЧАЛЫҚ ДОН КИХОТ
ОРЫС ТІЛІНЕН АУДАРҒАН
ҚҰРМАНҒАЗЫ ҚАРАМАНҰЛЫ
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ГРАФ ЛЕМОССКИЙГЕ АРНАУ

Баспадан шыққан, бірақ сахнада әлі қойылмаған комедияларымды жуырда сізге жолдаған кезімде, өзіңіздің, мәртебелі мырзам, алдыңызға келіп жүгініп, қолыңыздан өбу үшін Дон Кихоттың, жаңылмасам, шпор тағынып жатқанын жазған едім. Ал енді қазір оның шпорын тағынып, жолға шығып та кеткенін хабарлағалы отырмын, егер ол аман-сау барып жетсе, онда осының нәтижесінде өзіңізге, мәртебелі мырзам, азды-көпті көмегім тиіп те қалар деген ойдамын, өйткені екінші бөлім сұрқында бой көрсетіп, жалғанға дабыра болған басқа бір Дон Кихот әбден мезі қылып, жалықтырып біткен жағдайдан арылу үшін оны мүмкіндігінше тезірек қолға тигізуім керегін айтып мені асықтырушылар тым-тым көбейіп тұр. Ал енді менің Дон Кихотымды айрықша аңсармен күтіп отырған кім дегенге келсек, ол, шамасы, қытайдың ұлы императоры шығар, өйткені бұдан бір ай ғана бұрын маған арнаулы шабарман арқылы қытай тілінде хат жолдаған еді, бұл хатында кітабымды өзіне беріп жіберуімді сұрапты, расын айтқанда, жалыныпты: себебі, испан тілін оқытуға арналған коллегия құрмақшы екен және аталмыш тілдің Дон Кихот хикаялары бойынша үйретілгенін қалайтын көрінеді. Сол хатында ол маған осы коллегияның ректоры болуға да ұсыныс білдіріпті. Әлгі шабарманнан ұлы мәртебелі ағзам маған қандай да болсын ақшалай көмек көрсеткен жоқ па, деп сұрағам. Анау бұл ұлы мәртебелі ағзамның тіпті ойында да болмағанын айтты.

“Ондай жағдайда, бауырым, — деп мәлім еттім мен, — Қытайыңызға күніне он, ол аз болса, тіпті жиырма миль, қысқасы, қандайын қолай көрсеңіз сондай жылдамдықпен қайта беруіңізге болады, ал менің мұндай ұзақ сапарға шығуға денсаулығым көтермейді, дімкәстігім өз алдына, қалтамда көк тиын жоқ; оның үстіне, Неапольда атақты граф Лемосский отырғанда маған императорлар мен монархтар не керек, коллегия мен ректорлық секілді әурешіліксіз-ақ ол маған қолдау көрсетіп, қамқорлық жасайды және мейірім-қайырымының молдығы сонша, одан артықты дәметуге де болмайды”.

Осыны айтып шабарманмен қоштастым, осыны айтып өзіңізбен де, мәртебелі мырзам, қоштасқалы отырмын және П е р с и л е с п е н С и х и з м у н д а н ы ң сергелдеңін, Deo volente¹ бірнеше айдан кейін аяқтайтын кітабымды, өзіңізге сыйға тартуға уәде берем. Бұл кітап өз тілімізде жазылған дүниелердің (көңіл көтеруге арналған кітаптарды айтып отырмын) ішіндегі ең нашары немесе, керісінше, ең тәуірі боп шығар деген ойдамын; әйткенмен, е ң н а ш а р ы дегенді бекер айтып қалдым-ау деймін, өйткені, достарымның ойынша, кітабыма кемелдіктің ең жоғары биігіне көтерілу бұйырып тұрған секілді. Есен-сау қайтып орала көріңіз, мәртебелі мырзам, сол шамада П е р с и л е с те қолыңыздан өбуге дайын боп қалар, ал мен, өзіңіздің, мәртебелі мырзам, малайыңыз, аяғыңызға жығылатын болам. Мадридте, мың алты жүз он бесінші жылғы қазанның соңғы күні жазылды.

Өзіңіздің, мәртебелі мырзам, малайыңыз

Мигель де Сервантес Сааведра.

ПРОЛОГ

Оқырманға

Апырай, не деуге болар! Осы прологты оқуға кіріскен сен, атақты әулеттен шыққан, бәлкім, тіпті атақсыз әулеттен де шығуың мүмкін оқырман, естуімізше, Тордесильяста ұрықтанып, Таррагонда туған екінші Дон Кихот авторын жерден алып, жерге салып, оған қоқан-лоққы көрсетіп, не түрлі айып тағатын шығар деген ойдан алабөтен тағатсызданып отырсың-ау, шамасы! Алайда, айыпқа бұйырма, сені мұндай қызыққа кенелте алмаймын, өйткені жәбір мен жапа қандай момын жанның да жүрегінде ашу-ыза тудыратынымен, менің жүрегіме бұл қағида билік жүргізе алмайды. Бәлкім, сен авторды есек, кеще және ардан безген деп тілдегенімді қалайтын шығарсың, бірақ мұндай нәрсе менің қаперімде жоқ: ол өзін өзі жазалаған жан, сондықтан оның маған бары не, жоғы не. Жаныма қатты батқан жалғыз-ақ нәрсе — құдды бір өзіме бола арнайы аялдауы үшін уақыттың ағымын тоқтата тұруға құқым бар кісіше және құдды бір өткен күндер мен бүгінгі күндерде орын алған, алдағы күндерде де қайталана қоюы екіталай уақиғалар ішіндегі ең айтулы уақиға кезінде мертікпей, әлде бір тавернада жарымжан болғанымдай, мені шал деп, шолақ деп атағаны болды. Жарақатым көрген жанның көңілін ортайтып-ақ тастайтынымен, қай жерде жүріп жараланғанымды білетіндер алдында, қалай болғанда да, әйтеуір, абырой-беделімді арттырып тұрады, өйткені жауынгер үшін жан сауғалап қашқаннан, ұрыста өлім тапқан дұрыс және осыған кәміл сенетінім сонша, қазір маған өткенді қайта оралтуға ұсыныс жасалса, онда мен бәрібір осынау айтулы жорыққа қатысқанды хош көрген болар едім, одан тыс қалып, басы аман, бауыры бүтін күйде жүргенді қаламас едім. Сарбаздың беті мен кеудесіндегі тыртықтар — лайықты құрмет пен лайықты қошемет көгіне қалай көтерілуге болатынын басқа жұртқа паш етіп тұрған жұлдыздар; сол сияқты, шығарманы самайдың бурыл тартуы емес, жас ұлғайған сайын кемелдене түсетін ақыл-парасат туындататынын да көптің қаперіне салып қойғым келеді. Оған қоса, автордың мені іші тар деп айыптап, бейне бір мені дүмше біреудей көріп, іштарлық дегеннің не екенін маған түсіндіретіні де жаныма жайсыз тиді; алайда, ақ-адал шынымды айтсам, қызғаныштың баршаға мәлім екі түрінің абзал да ақ ниетті, ізгілікті мұрат тұтатыны ғана маған етене жақын, ендеше менің діни қайраткердің, онда да жай біреу емес, қасиетті трибунал мүшесі боп табылатын адамның соңына түсуім мүлдем мүмкін емес; ал егер автор шынымен-ақ осы өзім мегзеген тұлға жайында сөз қозғап отырса, онда ол оңбай қателеседі, өйткені мен бұл адамның дарын-қабілеті алдында басымды ием және оның туындыларын да, сол сияқты ол кісі мүлтіксіз сақтап отырған зиялы өмір салтын да аса жоғары бағалаймын. Дей тұрғанмен, новеллаларым жайындағы ой-тұжырымдары үшін автор мырзаға ырзашылық білдіргім келеді: бұларда ғибраттан гөрі шенеп-мінеу жағы басым, бірақ бәрі де жақсы дүние, дейді ол, ал, ақиқатында, әлденесі жетіспей жатса бұларды жақсы деп айтуға болмас та еді.

Шамасы, мені шектен тыс иі жұмсақ, мінезіме тән сыпайылық шекарасынан адым аттап шықпауға бейіл біреуге балайтын шығарсың, оқырман, алайда мен онсыз да соры қалың жанның сорын одан әрмен қалыңдата беруге болмайтынын бек жақсы білем, ал бұл мырзаның соры соншалықты қалың екенінде еш күмән жоқ, өйткені ашық алаңқайда және күннің жарығында бой көрсетуге тәуекелі тұрмай, мәртебеліге тіл тигізгені үшін кінәлі боп жүрген кісідей аты-жөнін жасырып, туып-өскен жерін де басқаша атап отыр ғой. Егер сен, оқырман, ғайыптан-тайып онымен таныс боп шықсаң, менің атымнан оған өзімді жәбір шеккен адамға баламайтынымды жеткізерсің: ес-түссіз елігу дегеннің не екенін және елігудің ересен түрінің бірі — адамның шығармашылық қабілеті бары жайындағы, кітап шығара алатыны, ол кітабының оған қанша атақ әкелсе, сонша ақша әкелетіні, қанша ақша әкелсе, сонша атақ әкелетіні жайындағы ойға еруі екенін жақсы білем; осының дәлелдемесі ретінде оған мына бір хикаяны бар өнеріңді салып мейлінше қызықты да күлкілі етіп айтып беруіңді сұрар едім.

Севильяда бір делқұлы болды, көңіл аударуға да татымайтын нәрседен және адамның есінен екі елі шықпай бәңгі қылатын жабысқақ ойдан ауыш боп кеткен-ді. Анығырақ айтқанда былай: қамыстан ұшы сүйір түтік жасап алған ол көшеден бе әлде басқа жерден бе бір итті ұстап алып, артқы аяғының бірін табанына салып басып тұрып, екінші аяғын жоғары тартады екен, сосын әлгі түтігін иттің денесіндегі белгілі бір жерге битін салып бойлатып, қашан доп сияқты боп домаланғанынша үреді екен келіп; бейшара мақұлықты осындай халге жеткізгеннен кейін әлгі делқұлы оны ішінен бірер мәрте қағып-қағып жіберіп, босатып қоя береді екен; одан соң осынау әрекетінің барысында қашан да қасына топырлай қалатын ашықауыздарға қарап: “Иттің ішіне жел толтыру оңай шаруа ма — бұған не дейсіздер, мейірбан мырзалар?” дейді екен. — Ал, сіз не дейсіз бұған, мейірбан мырзам: кітап жазу деген оңай шаруа ма?

Әгәрәки, оқырман достым, бұл шағын хикая автордың көңіліне ұнай қоймаса, онда оған басқа біреуін айтып бер, бұл да жынды мен ит жайындағы нәрсе.

Кордовада мәрмәр тақтаның сынығын жә болмаса салмағы әжептәуір болатын тас кесекті төбесіне қойып жүруді әдет қылған тағы бір делқұлы болды; әлденені тіміскілеуге ден қойып кеткен бейқам итті көрген ол оған білдірмей жақындап келеді екен де, басындағы жүгін бар күшімен үстіне тастап кеп жібереді екен, ал жәбір көрген ит бажылдай қыңсылап көшеден-көшеге өтіп қашып береді екен. Сөйтіп жүріп бір жолы төбесіндегі тасын бөрікшінің жанындай жақсы көретін итіне тастапты. Тас иттің басына тиіп, соққы жеген мақұлық жан дауысы шығып қыңсылапты; мұны өз көзімен көріп, өз құлағымен естіген қожайыны дереу аршын таяғын ала сап есуасқа тұра ұмтылыпты да, сілікпесін шығарып сабап тастапты, оған қоса ұрған сайын: “Сұрқия! Тазымды таспен соқтың, ә? Менің итім — тазы ғой, нағылет-ау!” дегенді қайталап айтып тұрыпты. Сөйтіп, тазы деген сөзді жиырма шақты рет қайталап, делқұлының түте-түтесін шығарғаннан кейін, ақыры оны босатып қоя беріпті. Есте қаларлықтай сабақ алған делқұлы дереу қарасын батырып, бір айдан астам уақыт көпшілік орындардан бой көрсетпепті, әйткенмен одан соң тағы да сол баяғы әулекі ойдың жетегімен және бұрынғыдан да ауырлау жүкпен қайтып оралыпты. Сөйтіп, ол итке жақындап келетін көрінеді, оқталып тұратын көрінеді, бірақ тәуекел ете алмай, тасты лақтыруға батылы жетпей: “Бұл тазы ғой, тимей-ақ қоялық!” дейтін көрінеді. Өзіне кездескен қандай ит болмасын, төбет пе әлде қанден бе, бәрібір, “бұл тазы ғой” дейді екен, сөйтіп тасты лақтырудан бой тартады екен. Осыған ұқсас әлденендей бір жағдай біздің жазғышымыздың да басына тап болар, сөйтіп ой-қиялының тастай қатты жемісін қағаз бетіне қондырудан тайсалар деген ой келеді, өйткені шандыр кітапты шайнаңдауға кім құштар дейсің!

Оған тағы мынаны айт: өз кітабын шығару арқылы мені табыссыз қалдырмақ болған пиғылының соқыр тиындық та құны жоқ, осы себепті Перенденгтің атақты интермедиясын өз басымдағы жағдайға орайластыра отырып оған: “Құдай маған да қарайласар және қуанышым болып сеньорым Жиырма Төрт ұзақ жасай берсін!” деп жауап бере алам. Христиандық сезімі мен жұртқа мәлім жомарттығы өзімді зұлым тағдырдың барша тауқыметінен қорғап тұрған граф Лемосский ұзақ жасай берсін, сондай-ақ, Толедо архиепископы, асқан ақпейіл дон Бернардо де Сандоваль-и-Рохас қуанышым болып ұзақ жасай берсін, одан кейін бұл дүниеде бірде бір баспа орыны қалмаса да мейлі, мені ғайбаттап Минго Ревульго шумақтарындағы әріптерден де көп кітап басып шығарылса да мейлі. Өзім зәредей емеурін білдірмесем де, жә жарамсақтанбасам да, бұл екі тарлан жақсылық жасасам деген ізгі ниет жетегімен мені қанатының астына алып, мейірім-қайырым көрсетуге ұйғарым етіп отыр, сондықтан да өзімді Фортуна әдеттегі жолмен әуелеткендерден де гөрі бақытты әрі бақуатты санаймын. Ауқаты төмен адамда да ар-намыс болады, ол тек ардан безгендерде ғана жоқ: жоқшылық тектіліктің шырайын көмескілендіруі мүмкін, бірақ оны біржола күңгірттендіре алмайды, ал ізгі қасиет тіпті тақыр кедейшілік тұрпатынан да нұрын төгіп тұратындықтан, ол биік мақсат пен ізгі ниетті ұстанған жандардың құрметіне де, оған қоса ілтипатына да ие бола алады. Авторға бұдан өзге ештеңе айтпа, оқырман, мен де саған басқа ештеңе айтпаймын, — тек бір ғана нәрсені: Дон Кихоттың мына ұсынылып отырған екінші бөлімі сол бұрынғы шебердің қолынан шыққанын, алғашқысы қандай шұғадан пішілсе, мұның да сондай шұғадан пішілгенін қаперіңе ал және Дон Кихот турасында енді ешкім әңгіме қозғамасы үшін мұнда мен оны ақыр соңына дейін, ақтық демі таусылып, жер қойнына берілген кезіне шейін жеткізем, өйткені осыған дейін айтылғандардың және оның естілікпен жасалған есалаңдықтары жайында адал да ақ ниетті адамның әңгімелеп бергенінің өзі-ақ жетіп жатыр, сондықтан оған қайта орала берудің қажеті жоқ: себебі, тіпті тәуір нәрсе болған күнде де, әлдененің шамадан тыс көп болуы оның қадірін кетіреді, ал тіпті нашарлау нәрсе болған күнде де, әлдененің жетіспей жатуы қайткенмен де оның бағасын арттыра түседі. Саған айтуды ұмытып кетіппін: қазір өзім аяқтауға жақындаған Персилес пен Галатеяның екінші бөлімі ұзамай қолыңа тиіп те қалар.

І тарау

Священник пен шаштараздың Дон Кихотпен сырқатына қатысты сұхбаты жайында

Дон Кихоттың үшінші аттанысы жайында баяндайтын бұл хикаяның екінші бөлімінде Сид Ахмет Бен-инхали өткен күн оқиғаларын қаперіне қайта оралтып, оған қайта жан бітірмеу үшін священник пен шаштараздың Дон Кихотқа бір айға жуық төбе көрсетпегенін айтады; әйткенмен, олар жиен қарындасы мен күтуші әйеліне соғып, бұған барынша қамқорлық жасауды, жүрек пен миға жағымды әрі пайдалы тағам беруді өтінген еді, өйткені бұл тап болған күллі қырсықтың түп-тамыры тап сонда, мида жатқанында ешқандай күмән жоқ дегенді айтқан. Әйелдер өздерінің де тап солай істеп жүргенін және мұны бар ықылас-құлшыныспен орындайтынын мәлім етті: қазірдің өзінде мырзалары ақыл-есі түзу адамның парасат-пайымын ауық-ауық аңғартып қоятынын байқағандарын, бұған екеуінің де қуанышты екенін, сондай-ақ олардың мұны, жадыланған жанды, осында өгіз арбамен алып келуді өте сәтті ойлап тапқандарына да ырза екенін хабарлады, — олардың аталмыш әрекеті жайында мейлінше шыншыл һәм теңдесі жоқ осы туындының бірінші бөлімінің соңғы тарауында баян етілген еді; әлгіндей ахуалға байланысты бұл екеуі оған кіріп-шығу қажет деп шешті, денсаулығы түзелгенін өз көзімен көргісі келді, ал шындығында олардың бұған еш сенгісі жоқ-ты; сөйтіп, екеуі осынау тыртығы әлі біте қоймаған әрі табиғаты жұмбақ жарақат мәселесіне жуымауға, ал кезбе рыцарьлық жайын тіптен ауызға алмауға алдын-ала уағдаласып алды.

Сөйтіп, екеуі оның үйіне келіп, үстіне жасыл бәйке камзол, басына толедолық қызыл телпек киген Дон Кихотты төсегінде отырған жерінен тапты; қатты жүдеп, арықтап, құр сүлдесі ғана қалған ол мумиядан аумайтын. Ол екеуін зор қуанышпен қарсы алды; бұлар оның денсаулығы қалай екенін сұрап, анау бұларға өз хал-жағдайы мен денсаулығы турасында барынша байыпты да байсалды түрде және мейлінше ажарлы сөзбен әңгімелеп берді; сөйтіп отырғанда әңгіме ауаны ақыры мемлекеттік істер мен басқару амалдары дейтіндерге ауысты; айта кетерлігі, әңгіме барысында сұхбатшыларымыз кейбір қиянат-зорлықты түп-тамырымен жойып жіберді, кейбірін мінеп-сөкті, жекелеген салт-дәстүрді жөнге келтірді, өңгелерін қолданыстан шығарып тастады және осы мезетте бұлардың қай-қайсысы да өзін жаңа көрінген заң шығарушыдай: бейне бір екінші Ликургтай немесе жаңа болған Солондай сезінді; осылайша олар мемлекет атаулының бәрін түгел басқа қалыпқа түсірді: бұлардың бәрі құдды көрікке тастап жіберілгендей, қайта суырып алғанда өзге кейіпке еніп шыққандай болды; аталмыш мәселелер төңірегінде Дон Кихот аса жоғары парасат-пайыммен ой бөлісті, осы себепті оның құлан-таза айығып кеткеніне, ақыл-есінің бүтін екеніне екі сынақшыда да күдік-күмән қалған жоқ.

Бұл әңгімеге жиен қыз бен күтуші әйел де қатысып, қожайындарына кәдімгідей-ақ ақыл кіргеніне қуанып, жаратқанға алғыс жаудырумен болды; алайда, рыцарьлыққа қатысты әңгімеге жуымау жөніндегі әу бастағы шешімін өзгерткен священник Дон Кихоттың шынымен біржола сауығып кеткеніне немесе бұл айығуының жалған нәрсе екеніне ақи-тақи көз жеткізігісі келді, сол үшін біртіндеп астана жаңалықтарына қарай ойысты; сөйтіп, сөз арасында, түрік сұлтанының орасан үлкен флотты бастап теңізге шыққанын ақиқат шындық түрінде хабар етті, бірақ оның қандай ойы барын, осынау қатерлі найзағайдың қай жерде ойнайтынын ешкім білмейтінін айтты; күллі христиан әлемінің жылдағыдай тағы да үрейге бой алдырып, дабыл қағып жатқанын, ал ұлы мәртебелі ағзам Неапольдың, Сицилияның және Мальта аралының жағалауын бекіту жайында әмір еткенін жеткізді.

Дон Кихот бұған былай деп жауап қатты:

— Қас дұшпан қапыда басып қалмауы үшін иеліктерін алдын-ала бекітуі — ұлы мәртебелі ағзамның нағыз көреген жауынгер екендігінің айғағы. Сөйте тұрғанымен, ұлы мәртебелі ағзам менен кеңес сұраған болса, онда оған, ақиқатында, қазір оның қаперінен әлі орын ала қоймаған айрықша сақтық шараларын жасауға ақыл қосқан болар ем.

Оны тыңдап алған священник өзіне-өзі іштей: “Құдай тілеуіңді бергір ашықауыз Дон Кихот-ай! Байқауымша, сен жарыместіктің жартасынан аңғырттықтың апанына қарай құлап бара жатқандайсың-ау!” деді. Священник қандай ойда болса, өзі де сондай ойға тірелген шаштараз сол арада Дон Кихоттан қандай сақтық шараларын қабылдағанды мақұл көретінін сұрады: бәлкім, бұлары әміршілер алдына тартылатын әдеттегі сансыз көп сөлекет ұсыныстар қатарынан табылып қалуы да мүмкін ғой, дегенді айтты.

— Менің ұсынысым, сақал алғыш мырза, әсте сөлекет емес, әбден лекет, — деді Дон Кихот.

— Әлбетте, оған ешқандай күмәнім жоқ, — деп жауап қатты шаштараз, — бірақ, ұлы мәртебелі ағзамға түсіп жатқан жобалардың бәрінің, бәрі демесек те басым көпшілігінің, жүзеге асыруға келмейтін, мәнсіз де мағынасыз боп шығатынын немесе корольге де, корольдікке де зиянын тигізетінін тәжірибе көрсетіп отыр емес пе.

— Ал, менің жобам жүзеге асыруға келмейтін де емес, мәнсіз-мағынасыз да емес, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Мүлдем керісінше: іске асыруға өте-мөте оңтайлы, діттеген мақсатқа дөп келетін, аса бір тапқырлықпен жасалған және мейлінше ықшам мұндай жобаны ешбір өнертапқыш ойлап таба алмайды.

— Ау, ендеше айтып берсеңізші ол не екенін, сеньор Дон Кихот, — деп өтінді священник.

— Ол жайында қазір ештеңе айтпай-ақ қойсам ба деп едім, — деп ағынан жарылды Дон Кихот, — өйтсем күні ертең-ақ бұл кеңесшілер құлағына шалынады да, еткен еңбек, төккен терге айтылатын алғыс пен берілетін сыйлықты басқа біреулер иемденіп кетеді.

— Өз басым, — деді шаштараз, — крест ұстап тұрып айтайын, мейірбанды мырза, ол жайында корольге де, ладьяға да, жер басып жүрген жанның қай-қайсысына да тісімнен шығармаймын, — бұл сертті мен бір священник жайындағы романстан алып отырмын: әлгі священник месса² басталып жатқан шақта корольге өзінің жүз дублоны мен желаяқ қашырын ұрлап кеткен баукеспенің кім екенін айтып берген-ді.

— Ондай хикаялардан хабарым жоқ, — деді Дон Кихот, — алайда, өз ойымша, мұны мейлінше адал серт деп білем, өйткені сеньор шаштараз — ар-ұяты бар адам.

— Ол тіпті ондай адам болмаған күнде де, — деп священник сөзге араласты, — оған мен кепілдік етем және бұл мәселеде ол моладай мылқау болады, мұны өз жауапкершілігіме алам, керісінше жағдайда одан өсім мен айып өндіріледі.

— Ал, өзіңіз үшін ше, тілеуіңіз болғыр сеньор священник, өзіңіз үшін кім кепілдік береді? — деп сұрады Дон Кихот.

— Құпияны сақтауға міндеттейтін діни дәрежем кепілдік береді маған, — деп жауап қатты священник.

— Құдай шебер-ай! — деп айқайлап жіберді сол арада Дон Кихот. — Ұлы мәртебелі ағзам Испания жерінде жүрген күллі кезбе рыцарьдың бәрі белгіленген күні астанадан табылсын деп жаршылар арқылы жарлық таратса қайтеді екен? Бар-жоғы бес-алтауы ғана келгеннің өзінде, солардың арасынан сұлтанның барлық әскерін жалғыз өзі-ақ жайпап тастайтын біреуі шығуы мүмкін ғой. Сөзіме мұқият құлақ тігіңдер, мейірбанды мырзалар, ойымның өрісін бағамдаңдар. Апырай, жалғыз тек бір ғана кезбе рыцарьдың өзі-ақ екі жүз мың адамнан тұратын қалың әскерді, құдды бәрінің бір ғана қылша мойыны бардай-ақ немесе құдды олар марципаннан³ жасалғандай-ақ, қан-жоса ғып кескілеп тастай алатынынан шынымен-ақ хабарсыз болғандарыңыз ба? Жоға, рас қой, өздеріңіз айтыңызшы, мұндай ғажайыптар кез келген романның кез келген бетінен кездесіп жатпай ма? Басымды бәске тігуге бармын, — бөтен біреудің басын емес, мына өз басымды, — даңқты дон Бельянис немесе Амадис Галльскийдің сансыз көп ұрпағының біреу-міреуі біздің заманымызға дейін ғұмыр кешкен болса және сұлтанмен күш сынасып көрген болса, — оллаһи шыным, соры қайнаған сұлтанның орнында болғанды қаламас-ақ едім! Дегенмен, жаратқан иеміз халқына қарайласар, бағзының кезбе рыцарьлары сияқты арыстандай айбарлы көрінбесе де, қайткен күнде де әйтеуір рухының беріктігі жағынан олардан еш кем түспейтін біреуді оған жіберер. Құдай ойымды құп көретінін білем, сондықтан аузымды жабам.

— Аһ! — деп дауыстап жіберді осы арада жиен қыз. — Ағатайым қайтадан кезбе рыцарьға айналғысы кеп жүр екен ғой, өтірік болса оңбай кетейін!

Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:

— Кезбе рыцарь күйімде өлемін де, ал түрік сұлтаны қашан көңілі соқса сонда қандай үлкен флотпен болсын теңізге шығуға, таяп келуге ерікті, — қайталап айтам: құдай ойымды құп көреді.

Осы арада шаштараз сөзге араласты:

— Мейірбан мырзалар, рақымшылық жасап, Севильяда болған бір жайды баяндап беруге рұқсат етсеңіздер: бұл өзі осы араға сұранып-ақ тұр, сондықтан айтып берсем деп тағатым қалмай барады.

Дон Кихот келісім берді, священник те, басқалары да тыңдауға даярланды, сөйтіп шаштараз әңгімесін былайша бастап кетті:

— Севильядағы жындыханада бір кісі болды, мұнда оны туыстары әкеліп тапсырған-ды, өйткені ол ақылынан ауысқан адам еді. Ол Осунадан канондық құқық бойынша ғылыми дәреже алған болатын, бірақ жұрттың айтуынша, мұны ол тіпті Саламанкадан алған күнде де, бәрібір, оған мұның ешқандай пайдасы тимеген болар еді. Қапаста бірнеше жыл отырғаннан кейін аталмыш ғалым өзін есі кіргендей, ауыштығынан біржола арылғандай көреді, сөйтіп осы ойға бекінген ол архиепископқа арнап хат жазып, бұл хатында парасат-парқы қалыпты адамның сөзін айтып, қазір өзі бастан кешуге мәжбүр боп отырған жан төзгісіз жағдайдан құтылуға көмектесуін қиыла өтінеді, өйткені жаппар хақтың шапағаты арқасында ақыл-есім қайта оралды, дейді; алайда мұрадан тиесілі үлесімді өз пайдасына жаратқысы келген туыстарым мені бұл жерден шығармай ұстап отыр және шындыққа қиянат болатынына қарамай, өмір бақи нақұрыс боп қала бергенімді қалайды, дейді. Оның есі бүтін, ақыл-парасаты мол адам екенін аңғартатын қисапсыз көп жолдамасы көңілін әбден сендірген архиепископ ақыр соңында капелланды жұмсап, жындылар үйінің бақылаушысынан лиценциаттың жазғандары шын ба әлде өтірік пе, соның анық-қанығына жетуге, сондай-ақ нәгүманның өзіне жолығып сөйлесуге тапсырма береді; егер ақыл-есі қалпына келгеніне көз жеткізсе, оны ол жерден босатып, бостандыққа шығаруына болатынын айтады. Капеллан тап солай жасайды да; алайда бақылаушы науқастың әліге дейін сол бұрынғыша ақылдан жаңылған күйде жүргенін, терең парасат иесі тәрізді жиі-жиі ой толғайтынымен, артынан жоқ нәрсені шата бастайтынын және мұнысының әлгі жібі түзу ой-тұжырымдары секілді жиі қайталанып тұратынын әрі тап сондай таңғаларлық боп шығатынын айтады; бұған тәжірибе жүзінде көз жеткізуге болады, ол үшін тек онымен тілдесу ғана қажет, дейді. Капеллан осындай тәжірибе жасап көрмекке ниеттенеді, сөйтіп бөлменің есігін жауып алып жарымеспен бір сағаттан астам сұқбат құрады: осы уақыттың ішінде делқұлы ақылға сыйымсыз немесе ерсі көрінетін ештеңе де айтпайды, керісінше, жөн-жосықтан қыл елі қия баспағаны сонша, науқастың сауығып кеткеніне капелланның иланбасқа амалы қалмайды; сөз арасында лиценциат жындыхана бақылаушысының өзіне жала жауып отырғанын, өйткені науқастың туыстары беретін парадан қағылып қалғысы келмейтінін мәлім етеді: бақылаушының пара жеуді көздеп, науқастың әредік-әредік өзіне-өзі келетінімен, ақыл-есі әлі қалпына түсе қойған жоқ деп жүргенінің себебі де содан, дейді; менің ең үлкен бақытсыздығым — байлығым, өйткені соны талан-таражға салуға құштар дұшпандарым небір аярлыққа барып, онымен де тынбай, өзімді хайуаннан қайтадан саналы жан иесіне айналдырған жаратқанның мейір-шапағатына күмән келтіруге тырысып жүр, дегенді алға тартады. Қысқасын айтқанда, ол бақылаушыны — сенім артуға тұрмайтын адам сықпытында, туыстарын — бас пайдасын ғана ойлайтын, ардан безген жандар түрінде, ал өзін биік парасат иесі ретінде көрсеткендіктен, бәріне архиепископ өзі көз жеткізсін деген оймен ақыр соңында капеллан оны өзімен бірге ала кетуге ұйғарады. Лиценциаттың сөзіне сеніп қалған ақпейіл капеллан бақылаушыдан мұның осында киіп келген киімдерін қайтарып беруін сұрайды; бақылаушы капелланға әлде де болса ойлануға кеңес етеді, өйткені лиценциаттың ауандықтан әлі айыға қоймағанында ешқандай күмән жоқ, дейді. Әйткенмен, бақылаушының сақтандыруы да, сендіріп бағуы да лиценциатты өзімен бірге ала кетпек ойынан капелланды айныта алмайды; бақылаушының бағынуына тура келеді, оның үстіне мұндай жарлық архиепископтың өзінен түсіп тұр емес пе; лиценциатқа өз киімі кигізіледі, бұл әрі жаңа, әрі сәнді киім болатын; сөйтіп, аурухана халатын тастап, дені сау адам секілді киінген лиценциат капелланнан тағы бір үлкен жақсылық жасауын, жарымес жолдастарымен қоштасып шығуға пұрсат беруін өтінеді. Капелланның өзі де жарыместермен жүздескісі келетінін айтады. Қысқасы, екеуі бірге баратын болады, оларға тағы бірнеше адам ілеседі; сөйтіп, әлдебір елірме есірік қамалған торға, — айта кетерлігі, бұл кезде ол тып-тыныш, тым-тырыс отырған, — таяп келе берген лиценциат оған былай деп тіл қатады:

“Айтыңызшы, туысқан: сізге бірдеңе керек емес пе? Өйткені, үйге қайтып барам ғой, — адамға деген қайырымы мол, мейірімі шексіз жаратқан иеміз маған, сормаңдай бейбаққа, ақыл-есімді қайта оралтты ғой; қазір есім дұрысталды, қаперім қалпына келді, өйткені құдіреті күшті құдайдың қолынан келмейтін ештеңе жоқ. Үміттеріңді ешқашан үзбеңдер және құдайдан марқабат күтіңдер: егер ол мені бұрынғы күйіме қайта оралтқан болса, сендерді де оралтары хақ, — тек оған сенім арта көріңдер. Сендерге дәмді бірдеңе беріп жіберуге қам жасармын, ал сендер, байқаңдар, оны міндетті түрде жейтін болыңдар: өз басынан өткерген адам ретінде айтарым, есалаңдығымыз — жарым құрсақ жүргендік пен басымызды жел кеулеп кеткендіктің кесірі. Жүнжімеңдер, ешқашан жүнжуші болмаңдар: бақытсыздыққа тап келгенде ұнжырғасы түсетіндер денсаулығына зиян келтіреді және ажалын асықтырады”.

Лиценциаттың бұл әңгімесін елірменің қарсы жағында, басқа бір торда отырған басқа бір жынды да естіген-ді; тоз-тозы шыққан бойрада тыр жалаңаш күйде жатқан жерінен бой түзеген ол қатты дауыстап: есі дұрыс, қапері қалпында үйіне қайтып бара жатқан кім ол, деп сұрайды. Лиценциат оған былай деп жауап береді:

“Бұл мен ғой, туысқан, кетіп бара жатқан, мұнда қала беруімнің енді еш қисыны жоқ, өзіме осынша мейірім төккен жаратқанға сол үшін айтар алғысым шексіз”.

“Жә, қойсаңызшы, лиценциат, не деп тұрсыз өзіңіз! Шайтанның мазағына ұшырап шатасқансыз-ау, шамасы, — дейді жынды. — Асығып-аптығудың не қажеті бар сізге, орныңызда тып-тыныш отыра беріңіз, өйткені бәрібір кейін қайтып оралуыңызға тура келеді”.

“Денімнің сау екенінде зәредей күмәнім жоқ, — деп қасарысады лиценциат, — мұнда қайтып оралып, қайтадан ақирет шегуге әсте мұқтаж емеспін”.

“Сау адам мына сіз бе, сонда? — дейді жынды. — Жә, көре жатармыз оны да, бара беріңіз, алайда айбындылығының жер бетіндегі айғақ-нышаны мына өзім боп табылатын Юпитердің атымен сізге ант етейін, сізді бұл үйден босатып, дені сау адам санатына қосқан бүгінгі күнәсі үшін, тек жалғыз осы күнәсі үшін ғана, Севильяны оңдырмай жазалаймын және бұл ұрпақтар жадында сақталып, ғасырдан ғасырға кететін болады, әумин. Әлде сен, бейшара лиценциатсымақ, мұндайдың қолымнан келетінін білмеуші ме едің, өйткені, әлгінде айтқанымдай, мен — көрінгеннің бәрін күйеге айналдыратын найзағай уыстаған Юпитер-жайатқышпын, осы қаруымның көмегімен күллі әлемге қатер төндіріп, оны күл-талқан ете алам және сондай ғадетім де бар. Бірақ, мына қасиетсіз қалаға басқадай жаза берем: қоқан-лоқы жасаған осы сөзім аузымнан шыққан күннен және сағаттан бастап есептегенде үш жыл бойы қатарынан тек қаланың өзіне ғана емес, сондай-ақ оның айнала-маңы мен төңірегіне де бір тамшы жаңбыр жауғызбауға ант етем. Ау, сонда қалай, сен еркіндікке шығасың, ақыл-есің бүтін, қаперің қалпында, ал мен нәгүман, нәкөс күйімде қапаста құлыптаулы қала берем, ә?.. Тапқан екенсің, жаңбыр жаудырғанша асылып өлермін!”

Сол жерге жиналғандар ауыштың айқайы мен айтқан әңгімесіне әлі де болса құлақ сап тұрған еді, ойда жоқ жерден лиценциат капелланның қолына жармаса кетіп, оған:

“Қамықпаңыз, қайырымды мырзам, бұл есуастың сөзі не, өзі не, өйткені ол Юпитер болса және сізге жаңбыр суын себелеуден бас тартса, онда мен — су атасы және құдайы Нептунмын, жаңбыр суын сізге қанша қажет болса сонша және зауқым соққан кездің бәрінде себелей беретін болам”, дегенді айтады.

Ал Капеллан оған:

“Солай бола тұрғанымен, Нептун мырза, Юпитер мырзаның жынына тиюдің қажеті жоқ: абзалы осында қала тұрғаныңыз жөн болар, ал біз өзіңізді алып кетуге тағы бірде, өзімізге қолайлы, қолымыз бостау кезде қайтып келерміз”, деп жауап қатады.

Бақылаушы мен сол жерде тұрғандар мырс етіп күліп жібереді, бірақ капеллан мұны жақтырмай қалады; лиценциаттың киімі шешіндіріледі, ол сөйтіп жындыханада қала барады, осымен хикая да тәмам болады.

— Осы араға өзі сұранып тұр деп қоймаған, айтпасаңыз ішіңіз ауыратындай көрінген хикаяңыз осы ма еді, сеньор шаштараз? — деп сұрады Дон Кихот. — Әй, сақал алғыш сеньор-ай, сақал алғыш сеньор-ай! Кейде адамдар қандай қолайсыз жағдайда қалады десеңізші! Апырай, тілеуіңіз болғыр-ай, бір ақыл-парасатты екіншісімен, бір жүректілікті басқасымен, бір әдемілікті өзге әсемділікпен және бір текті әулетті өңгесімен салыстыру қашан да жағымсыз әсер қалдырып, реніш тудыратынын осы күнге шейін білмейтін болғаныңыз-ау? Мен, шаштараз мырза, Нептун да емеспін, су құдайы да емеспін, оған қоса білімсіз болғандықтан өзімді білгір ретінде көрсетуге де тырыспаймын. Діттеп жүрген жалғыз ғана мақсатым: кезбе рыцарьлар ұрыс алаңында ат ойнатып жүрген сол бір ғаламат дәуренді қайтадан қалпына келтірмеуі салдарынан қандай үлкен қателікке ұрынып жүргенін жұртшылыққа ұғындыру боп табылады. Алайда кезбе рыцарьлар корольдікті қорғауды, пәк қыздарды қоруды, жетімдер мен жас балаларға қамқорлық жасауды, тәкаппарларды тәубасына келтіріп, момындарды марапаттауды өз міндетіне алып, парыз санаған замандағыдай жанға рақат таптырған зор бақытқа ие болуға және одан жан рақатын табуға әбден азғындап біткен біздің заманымыз әсте лайық емес. Бүгінде рыцарьлық жолға түспекке тырмысып жүргендердің көбі сауытты сыңғырлатудан гөрі жібекті, қамқаны, басқа да қымбат матаны сусылдатқанды хош көреді. Күн райының қандай болғанына қарамастан, бес қаруы сай күйінде ашық аспан астында түнеуге ықыласты бірде-бір рыцарь жоқ қазір, сондай-ақ кезбе рыцарьларға ұқсап ат үстінде отырып, найзаға сүйенген қалпы шала-шарпы көз шырымын алатындар да табылмайды. Орман арасынан шығып, одан соң тауға өрлеп, одан кейін қашан да буырқанып-бұрсанып жататын теңіздің құлазыған қу медиен жағалауына түсіп, ол жерден толқын жағаға шығарып тастаған, ескегі де, желкені де, діңгегі де, басқа жабдықтары да жоқ қиюы қашқан қайықты көріп, еш қаймықпастан соған отыра кетіп, түпсіз терең теңіздің тажалдай толқындарының ырқына берілген ең болмаса бір рыцарьды тауып бере алар ма екенсіздер? Ал, толқындар оны біресе аспанға әуелетеді, біресе құрдымға құлатады, рыцарь болса дүлей дауылға көкірегін қасқая тосып тұрады; одан соң, әне-міне дегенше болмай, өзі аттанған жерден үш мың мильден астам жырақтан бір-ақ шығады; міне, сөйтіп мүлдем бейтаныс, жат жерге қадам басады және тап осы арада ол пергаментте ғана емес, мыс тақтайшада да жазып қалдыруға лайықты жайларды бастан кешеді. Шынтуайтына келсек, бүгінгі күні жігерліліктен гөрі жалқаулық, еңбекқорлықтан гөрі қызық қуумен уақыт өткізушілік, жақсы әдеттен гөрі жаман әдет, ержүректіктен гөрі есерлік, сондай-ақ алтын ғасырда және кезбе рыцарьлар заманында басы бүтін үстемдік құрып, кеңінен өркен жайған әскери өнерден гөрі көбік сөзбен көсемсу құрметке көбірек ие боп тұр ғой. Ал, айта қойыңыздаршы, атақты Амадис Галльскийден асқан сертіне берік әрі өжет жан бар ма? Пальмерин Английскийден асқан ақылды кім? Ақ Тиранттан артық көнбіс те жайдары табыла ма? Лизуарт Греческийден өткен сыпайы бар ма? Дон Бельянистен басқа кім көп соққы жеп, соққы дарытып еді? Перион Галльскийден артық жаужүрек, Фелисмарт Гирканскийден артық көп теперіш көрген, Эспландианнан артық турашыл кім бар? Дон Сиронхил Фракийскийден асқан батыл кім? Родомонттан артық ержүрек қайда? Собрин патшадан өткен сақ та көреген біреу бар ма? Ринальдтан өткен тәуекелшіл кім? Роланд секілді жеңіліс білмейтін батыр кәне? Ақыр соңында, Турпин өзінің Космографиясында Феррарский герцогтарының арғы атасы боп табылатынын атап көрсеткен Руджерден асқан ізетті әрі әдепті кім? Осылардың бәрі, сондай-ақ өзім атын атап бере алатын басқа да көптеген рыцарь, сеньор священник, рыцарьлықтың көркі мен мақтанышына айналған кезбе рыцарьлар еді. Міне, менің меңзеп отырғаным да тап солар секілді және соларға ұқсас рыцарьлар болатын: олар ұлы мәртебелі ағзамға бар ықылас-пейілімен адал қызмет етер еді, оған қоса, қыруар қаражат шығынынан құтқарар еді, ал сұлтанның жүрегі тас төбесіне шығар еді. Ал маған, капеллан өзімен бірге ала кетпейтіндіктен, шамасы, үйде отыруға тура келетін шығар. Шаштараз бізге жеткізгендей, Юпитер жаңбыр жаудырмайтын болса, онда көңілім қалаған кезде өзім-ақ жаудыра берем. Тұспалын бек жақсы түсінгенімді Сақал-алатын-леген мырза біліп жүрсін деп мұны әдейі айтып отырмын.

— О не дегеніңіз, сеньор Дон Кихот, айтпағым мүлдем басқа нәрсе еді, — деп шаштараз қарсылық білдірді. — Құдай біледі, ешқандай арам ойым жоқ болатын, сондықтан бекерге ренжіп отырсыз.

— Бекер ме, емес пе — ол енді менің шаруам, — деп салды Дон Кихот.

Бірақ осы арада священник сөзге килікті:

— Әліге дейін жұмған аузымды ашқам жоқ, бірақ жанымды жай таптырмай, берекемді алып біткен бір күмәннің басын ашып алсам ба деп ем, бұл өзі сеньор Дон Кихот бізге жаңа ғана баяндап берген жәйттен туындап кетті.

— Ау, неменеге күмілжіп отырсыз? — деді Дон Кихот. — Айта беріңіз, сеньор священник, күмәніңіз болса жасырып қалмаңыз, — көңілде кір қалғаны жақсы емес.

— Ендеше, рұқсат етсеңіз, — деп сөйлеп кетті священник, — күмәнім мынада болып тұр: өзіңіз, сеньор Дон Кихот, есімін атап шыққан сансыз көп кезбе рыцарьдың бәрі түгел тірі жан санатында жарық дүниеде расында және шын мәнінде ғұмыр кешті деген нәрсе көңіліме тіптен қонбайды-ақ, — ол аз болса, керісінше, мұның бәрін ойдан шығарылған өтірік, әншейін бір аңыз-ертегі, көрген түстері жайында жұрттың ұйқыдан оянған бойда немесе, дәлірек айтқанда, шала ұйқы боп отырып айтатын әңгімесі деп білем.

— Ондай рыцарьлардың ғұмыр кешкеніне сенбейтіндер тап болатын алжасудың бір парасы міне осындай, — деді Дон Кихот келіспей. — Әр қилы адамдармен әр қилы жағдайда өткізген сұқбатымда осынау жаппай дерлік етек алған қателікті түсіндіруге сан мәрте талпыныс жасағанмын; расын айтқанда, кейде бұл ойым орындала қоймады, ал кейде, шырқыраған шындықты көзге тізген кезімде, мақсатыма жетіп те жүрдім. Солай бола тұрғанымен, бұл — даусыз ақиқат; ол ол ма, Амадис Галльскийді өз көзіммен көрдім деп те мәлім етуге дайынмын және оның түр-тұлғасы қандай екенін де айтып бере алам: ол — ұзын бойлы, аққұба, әдемі қара сақалы бар, көз тастасы жартылай жайдары, жартылай ызбарлы, сөзге сараң, аяқ асты ашу шақыра қоймайды әрі қайтымы да тез. Амадисті қазір қалай сипаттап берсем, романдарда сомдалған, жарық дүниені жалпағынан басқан кезбе рыцарь атаулының бәрін түгел тап солай бейнелеп және суреттеп бере алар едім деп ойлаймын, өйткені романдарда рыцарьлар жайында қалай жазылса, олардың өмірде де тап сондай болғанын ескерсек, мінез-құлқы мен ерлік істерін жақсы білетін болсақ, ойша жасалатын оңды пайымдаулар арқылы олардың кескін-келбетін, бет ажары мен бойының биіктігін бажайлаудың еш қиындығы жоқ.

— Сеньор Дон Кихот! Сіздің ойыңызша Моргант деген дәудің бойы қаншалықты биік болған? — деп сұрады шаштараз.

— Дәулер жайында түрлі пікір бар, — деп жауап қатты Дон Кихот, — біреулер оларды өмірде болған дейді, біреулер болмаған дейді, алайда әр сөзі ақиқат шындық боп табылатын Қасиетті жазбада олардың өмірде болғандығы жөнінде ескертпе бар, өйткені Қасиетті жазба бізге әлгі бір еңгезердей филистимлян Голиафтың хикаясын айтып береді ғой, ол бойы жеті шынтақ⁴, яғни ересен алып адам болған. Одан соң Сицилияда адамның жілігі мен бұғанасы табылды, сүйектердің ірілігі сондай, иесінің бойы мұнарадай болғанын аңғартады — мұны геометрия бұлтартпай дәлелдеп беріп отыр. Сөйте тұрғанымен, Морганттың бойы қаншалықты биік болғаны жайында кесіп-пішіп ештеңе айта алмаймын, дегенмен ол өте бойшаң бола қоймаған шығар деп жобалаймын; мұндай қорытындыға оның ерлік істеріне арналған бір кітапты оқығаннан кейін ғана келдім; онда оның көп ретте қоналқада түнейтіні атап көрсетіледі, егер ол еркін орналасатындай үй табылған болса, онда оны анау айтқандай алып деу қиын ғой.

— Әңгіме қайда! — деп қалды священник.

Бұл секілді жосықсыз сандырақ оның айызын қандырып, көңілін көтеретін. Құмардан тағы бір шығуды көздеген ол Дон Кихоттан Ринальд Монтальванскийдің, Роландтың және Францияның басқа да пэрлерінің кескін-келбеті жайындағы долбарын айтып беруін сұрады.

— Кәміл сенімім бойынша, — деп жауап қатты Дон Кихот, — Ринальд дөңгелек жүзді, беті нарттай қызыл, көзі бадырақтау әрі ойнақшып тұратын адам болған, шамадан тыс шамшыл әрі мейлінше менмен, сондай-ақ қарақшылармен және бұзақылармен әмпей-жәмпейлік жасаған да жайы бар. Ал, Роландқа немесе Ротоландоға, немесе Орландоға келсек, — романдарда оны олай да, бұлай да атай береді, — өз ойымша және кәміл сенімімше, ол орта бойлы, жауырыны қақпақтай, сәл-пәл қамыт аяқтау, қараторы, жирен сақалды, денесін қалың түк басқан, көз тастасы сесті, сөзге сараң, алайда аса бір сыпайы да әдепті адам болған.

— Егер Роланд сіздің суреттегеніңіздей соншалықты кеспірсіз біреу болса, — деп құлаққағыс етті священник, — онда Сүйкімді Анжеликаның әне бір түбіт мұрт маврдың келбеттілігіне, сынықтығы мен сымбаттылығына бола одан басын алып қашуы да, соңынан әлгі маврды қойнына алуы да тегіннен тегін емес екен ғой. Роландтың ожарлығынан Медордың биязылығын артық көруі — оның тарапынан өте бір оңды шешім болған.

— Бұл Анжелика дегеннің өзі, сеньор священник, — деді Дон Кихот келісіңкіремей, — өте бір жеңілтек, ұшқалақ және еркетотайлау бикеш болған, оның алақұйын мінезі мен әумесерлігі жөнінде жер бетіне жайылған қауесет көрерге көз керек сұлулығы жайындағы аңыздан бір де кем емес. Бұл қыз талай-талай асыл текті мырзадан, сансыз көп жаужүрек және ақылға бай адамнан бас тартты, сөйтіп қайдағы бір қаңғып жүрген беті жылтыр боқмұрын-пажды таңдады; әлгінің “Жанқияр” дегеннен басқа лақап аты да жоқ еді, бұл есімге досына деген адалдығының өтемі үшін ие болған-ды. Анжеликаның сұлулығын дәріптеуші майталман, даңқты Ариосто бұл ханымның сол бір ұятты іске барғаннан кейін, — ал оның барған ісін, шамасы, шектен тыс әдепсіздік деп білу керек шығар, — қандай кепке душар болғанын жырға қосуға батылы жетпеді ме әлде жөн көрмеді ме, онымен қоштасарда былай деген еді:

Отырғанын қалай Қатай тағына,

Келешектің ақыны жырлап берсін тағы да.

Айтқандай-ақ, бұның өзі сәуегейлік секілді болды: ақындарға vates, яғни көріпкел деген қосалқы аттың берілуі тектен тек емес қой. Оның айтқаны айнымай келді: андалузиялық бір атақты ақынның кейіннен Анжеликаның мөлдіреген көз жасына жоқтау жазып, оны жер-көкке сыйғызбай мақтауы, ал екінші бір шашасына шаң жұқпайтын айтулы шебер кастильдік ақынның оның сұлулығын аузының суы құрып мадақтауы — соның айқын дәлеліндей.

— Айтыңызшы, сеньор Дон Кихот, — деген сауал тастады сол арада шаштараз, — апырай, осы Анжелика ханымды әспеттеуден басқаны білмеген соншама көп ақынның ішінен оған арнап сатира жазатын біреуі шықпағаны ма?

— Егер Сакрипант немесе Роланд ақын болса, — деп жауап қатты Дон Кихот, — олар бұл бикешті маңдайынан сипай қоймас еді, өйткені қиялдағы болсын жә өмірдегі болсын, қысқасы, өз арман-ойының әміршісі етіп таңдап алған ханымдары менсінбей тастап кеткен ақындар сатирамен және пасквильмен⁵ кек қайтаруды ұнатады, — мұндай кек, әрине, мейірбан жүрекке жарасымсыздау, әйтсе де осы күнге шейін Анжелика ханымның масқарасын шығарған бір де бір өлең қолыма түскен жоқ, ал шынтуайтына келгенде, Анжелика дүние жүзін дүрліктірген болатын.

— Ғажап, ғажап! — деді священник саңқ етіп.

Бірақ сол арада ауладан әлгі әзірде ғана бөлмеден кеткен күтуші әйел мен жиен қыздың айқай-ұйқайы естіліп, бәрі жүгіріп далаға шықты.

ІІ тарау

Мұнда Дон Кихоттың жиен қарындасымен және күтуші әйелімен Санчо Пансаның назар аударуға тұрарлық ұрыс-керісі жайында, сондай-ақ басқа да қызықты жәйттер жөнінде баян етіледі

Хикаяда Дон Кихот, священник пен шаштараз күтуші әйел мен жиен қыздың Санчо Пансаға айқайды салып жатқан дауысын естігені айтылады; Санчо Дон Кихотқа жолыққысы кеп, ал ана екеуі оны ішке кіргізбей жатыр еді.

— Бұл қаңғыбас мына жерде не жейін деп жүр екен? Жаның барда қараңды батыра ғой, бауырым: қожайынымды түзу жолдан тайдырып, алдап-арбап, ит тұмсығы өтпейтін қайдағы бір қорыс пен жықпылға сүйрелеп жүрген тап мына сен, сенен басқа ешкім де емес.

Санчо бұған былай деп жауап қатты:

— Әй, антұрған күтуші қатын! Түзу жолдан тайдырып, алдап-арбап, ит тұмсығы өтпейтін қайдағы бір қорыс пен жықпылға қожайыныңызды мен емес, мені қожайыныңыз апарған болатын: тектен-тек дүние кезіп тентіреуге мені ертіп әкеткен де сол, — осы себепті екеуіңнің де сөзің бос сандырақ болып тұр, — қарамағыңа бір аралды берем деп алдап-сулап үйден алып шыққан да сол, бірақ онысын әлі беретін түрі жоқ.

— Сол жексұрын аралыңмен қоса біржола құрып кетпейді екенсің сен, қарғыс атқыр Санчо! — деп жиен қыз да килікті. — Арал дейді ғой маған, о несі-ай! Сен не, оны жейсің бе неғыласың, жалмауыз, обыр неме?

— Жемеймін, басқарам оны, билік жүргізем, — деп реніш білдірді Санчо, — және басқарғанда — он қалалық кеңес пен астаналық он алькальдтан артық басқаратын болам.

— Не десең о де, жеркенішті қылықтар қоймасы және мекерлік ордасы боп табылатын сен залым мұнда бәрібір кірмейсің, — деп салды күтуші әйел. — Бар, өз үйіңді басқар, ұлтарақтай телімің бар, соны жырт, арал-марал дегенді қой.

Бұлардың салғыласуы священник пен шаштаразды күлкіге қарық қылды, алайда Санчо аузына келгенді оттап, өзінің, Дон Кихоттың, жақсы атына кір келтіретін, кесірін тигізетін әлдебірдеңе жайында шатып жүре ме деп қорыққан Дон Кихот оны ішке шақырды да, әйелдерге айқай-шуды тоқтатып, оны өткізіп жіберуге әмір етті. Санчо ішке кірді, ал священник пен шаштараз Дон Кихотпен қоштасты; оның осынау қырсығы қалың кезбе рыцарьлық жайындағы ақылға қонымсыз пікірінде табандап тұрып алғанын, бұл турасындағы ой-толғамдарға бар ынты-шынтысымен берілгенін көрген олардың бұл сауығып кетеді-ау деген үміті енді біржола үзілген еді, осы себепті священник шаштаразға:

— Көріңіз де тұрыңыз, қадірменді достым, күндердің бір күнінде бауырымыз тағы да тайып тұрады, — деді.

— Оған еш күмәнім жоқ, — деп үн қатты шаштараз, — алайда мені рыцарьдың ауыштығынан гөрі атқосшының аңқаулығы таңғалдырып тұр: аралға қожалық ететініне сеніп қалғаны сонша, оған мұны ұмыттыруға қандай өкініштің де өксігі дәрменсіз.

— Құдай алдарынан жарылқасын, — деді священник, — ал біз екеуіміз сырттай бақылап тұратын болайық: рыцарь мен атқосшының бірінен бірі өткен делқұлы әрекеттерінің ақыры неге апарып соқтырарын көрейік, — анығы біреу: екеуі де құдды бір қалыптан шыққандай, сондықтан мырзасының есалаңдығы малайының есуастығынсыз түкке татымас еді.

— Рас айтасыз, — деп қоштады оны шаштараз. — Ана екеуінің қазір не жайында әңгіме көйітіп жатқанын білер ме еді, шіркін.

— Жиен қарындасы не күтуші әйелі кейін бәрін бізге баяндап беретінінде күмәнім жоқ: өйткені тың тыңдау олардың дағдылы әдеті ғой, — деді священник.

Ал, бұл кезде Дон Кихот Санчоны бөлмесіне кіргізіп іштен кілттеніп алған еді, сөйтіп онымен оңаша қалған соң былай деп сөйлеп кетті:

— Мені жылы ұяңды тастап шығуға мәжбүр еткен адам санайтыныңа және санап та жүргеніңе қатты өкпелімін, Санчо, алайда өзімнің де үйде отырып қалмағаным саған белгілі ғой: екеуіміз сапарға бірге шықтық, бірге аттандық, бірге жиһан кездік, екеуіміз тап болған тағдыр мен теперіш те айна-қатесіз ұқсас: егер сені бір мәрте көрпеге салып қақпақылдаса, мені жүз мәрте таяққа жықты; міне, сенің алдыңдағы бар артықшылығым осы ғана.

— Жә, бұл бізге әбден үйреншікті болған нәрсе ғой, — деді Санчо онша келісіңкіремей, — өзіңіз, тақсыр, айтпаушы ма едіңіз: қырсыққа атқосшылар емес, кезбе рыцарьлар кезігуге тиіс, деп.

— Қателеспе, — деп ескертті Дон Кихот, — caput dolet... деп басталатын сөз тегін айтылмаған шығар.

— Мен тек ана тілімді ғана білем, — деп мәлім етті Санчо.

— Айтайын дегенім, — деп түсіндірді Дон Кихот, — басың ауырса бүкіл денең ауыратыны мәлім, ал мына мен сенің қожайының әрі сеньорыңмын, ендеше мен — баспын, ал сен менің қызметшімсің, яғни — денемнің бір мүшесісің, міне осы себепті мен бір пәлеге душар болсам, оның саған да зардабы тимей қалмайды, сол сияқты сенің қасіретің де маған салмақ түсіреді.

— Солайы солай ғой оның, — деді Санчо, — алайда мені, денеңіздің бір мүшесін, көрпеге салып қақпақылдап жатқанда, басым дуалдың арғы жағында болды емес пе, менің қалай әлсін-әлі әуелеп жатқаныма қарап тұрды емес пе және бұл кезде оның дәнеңесі де кеткен жоқ, егер бас ауырғанда дене де ауыруға тиіс болса, онда дене ауырғанда бас та онымен бірге ауыруға міндетті ғой.

— Сонда сен, Санчо, өзіңді көрпемен қақпақылға салғаны менің жаныма батқан жоқ дегенді айтқың келе ме? — деп сұрады Дон Кихот. — Ендеше, егер осыны айтқың келсе, ендігі әрі бұлай айтушы да, ойлаушы да болма, өйткені сол кезде менің жаным сенің тәніңнен де гөрі қаттырақ қиналған болатын. Дегенмен, бұл әңгімені кейінге қалдыра тұрайық, сосын бәрін тағы бір талқылап, ақылға салып көрерміз. Ал енді қазір, достым Санчо, селомызда жұрттың мен жайлы не деп жүргенін айтшы. Мен жайында қара халық, идальголар мен кавальеролар қандай пікірде екен? Жүректілігім, ерлік істерім мен әдептілігім турасында не дейді жұрт? Баяғыда ұмыт болған рыцарьлық орденді қалпына келтіру және күллі әлем бойынша қайта жасақтау жөніндегі бастамам жайында қандай қауесет бар? Тоқ етері, Санчо, осы жайларға қатысты құлағың шалған әңгіменің бәрін түгел айтып бергеніңді қалаймын. Және ештеңе бүкпей, боямаламай баян етуге тиіссің, өйткені шын берілген вассалы өз сеньорына шындықты жарамсақтықпен әрлемей, жалған кішіпейілдікпен жаба тоқымай сол қалпында жеткізуі керек. Сен біліп қойғын, Санчо, шындық атаулы патшалар құлағына жағымпаздық шапанын жамылмай шырылдаған қалпында жеткенде қазір мүлдем басқа заман орнаған болар ма еді, қайтер еді; сонда өткен ғасырлар біздікімен салыстырғанда темір ғасыр тәрізді боп елестер еді, ал біздікі, әлбетте, алтын ғасыр секілді боп көрінер еді. Өзімді мазалап жүрген өзіңе мәлім жәйттер жайындағы барлық шындықты түгін қалдырмай айқын да түсінікті етіп баяндауың үшін, Санчо, осы сөзімді жадыңда ұста.

— Бұл айтқаныңызды бұлжытпай орындаймын, қайырымды мырзам, — деді Санчо, — бірақ мынадай бір шартым бар: бар шындықты тыр жалаңаш қалпында, басқа ештеңе кигізбей, өзіме қандай киіммен жетсе сол күйінде көз алдыңызға көлденең тартуды хош көрсеңіз, артынан ашу шақырмауыңыз керек.

— Түк те ашуланбаймын, — деді Дон Кихот. — Қысылып-қымтырылмай-ақ, тұспалдамай-ақ айта беруіңе болады, Санчо.

— Ендеше, сізге алдымен айтарым, — деп сөйлеп кетті Санчо, — халық сізді, тақсыр, нағыз нақұрыс деп біледі, мені де кеңкелес санайды. Идальголар айтады, сізге, тақсыр, идальго атағы аз көрінгендей, есіміне дон атауын тіркеп алды, бар-жоғы екі-үш жүзім сабағы мен тулақтай ғана жерге ие боп отырғанына қарамай, киімінен әр жері жылтырап көрініп тұрғанын да ескермей, өзін-өзі кавальеро атандырып жүр, дейді. Кавальеролар айтады, идальголардың, соның ішінде әсіресе атшы болуға ғана жарайтындардың, аяқ киімін қара күйемен тазалап, қара шұлығын жасыл жібекпен жамайтындардың, өзімізбен бақталас болғанын жақтырмаймыз, дейді.

— Бұл әңгіменің маған қатысы жоқ, — деді Дон Кихот, — қашан да жақсы киініп жүрем, жамалғанды кимеймін. Ал жыртықтың жөні бөлек — онда да, ол, негізінен, тозығы жеткендіктен емес, сауыт-сайман кигендіктен пайда болатын нәрсе.

— Ал енді жүректілігіңіз, әдептілігіңіз, ерліктеріңіз бен бастамаңыз жайына келсек, тақсыр, — деп Санчо сөзін әрмен жалғады, — бұл мәселе төңірегінде қилы-қилы пікір бар. Біреулер: “Кеңкелес болғанымен, күлкілі”, екінші біреулер: “Өжет болғанымен, жолы ауыр”, өңгелері: “Әдепті болғанымен әумесерлеу” деседі, ал енді өсек-аяңды өрбітсе болды, сізді де, тақсыр, сізге қоса мені де ғайбаттап, басымызға су құяды.

— Мына бір нәрсені қаперіңде ұста, Санчо, — деп сөйлей жөнелді Дон Кихот. — Ізгілік ірге бекітсе болды-ақ, оны құлатуға құштарлар да табыла кетеді. Бағзыда өткен айтулы ерлердің қай-қайсысы да немесе бәрі дерлік жаладан жалтара алмаған. Юлий Цезарьға, еш нәрседен жүрегі қайтпайтын, еш нәрсені көзден қалт жібермейтін және көзсіз батыр боп табылатын қолбасшыға, даңғой, киім киісінде де, мінез-құлқында да адам сүйер қылық жоқ деген кінә тағылды. Ерен ерлігімен “ұлы” деген атаққа ие болған Александрды “ішімдікке әуес” қып шығарып жүр. Іргелі істерімен ауызға ілінген Геркулесті нәуетек және нәпсіқұмар болған, деседі. Амадис Галльскийдің ағасы дон Галаор шамадан тыс қазымыр, ал інісі — жылауық болған дегенді айтады. Міне, сондықтан да, Санчо, айтулы адамдар турасындағы осыншама көп өсек-аяң нөпірінде өзіме қатысты өсек-аяңның, егер әлденені жасырып қалып жүрмесең, мүлдем елеусіз қалары хақ.

— Міне, кілтипан да сол әкетайымның пейіш төрінен орын таппайтынында болып тұр ғой! — деп дауыстап жіберді Санчо.

— Яғни, тағы да айтпағың бар ма? — деп сұрады Дон Кихот.

— Әриайдайым алда, — деп жауап қатты Санчо, — әлгім тек әләуләйім ғана. Егер сіз, тақсыр, өзіңіз жайында айтылып жүрген өсек-аяңға әбден қаныққыңыз келсе, қазір тез барып бір адамды шақырып келейін, ол сізге бәрін түгел баяндап береді, еш нәрсені ұмыт қалдырмайды: олай дейтінім, кеше кешкісін Бартоломе Каррасконың, әлгі Саламанкада оқыған, бакалавр атағын алған баласы келді ғой, содан оны келуімен құттықтағалы барған едім ғой, сол жерде ол маған сіздің, тақсыр, бастан кешкен хикаяларыңыз Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот деген атпен жарық көргенін айтты, оған қоса, әлгі кітапта менің де Санчо Панса деген өз атыммен, сеньора Дульсинея Тобосскаяның да өз атымен бейнеленгенін және онда екеуіміздің арамызда болған жайлардың бәрі тәптіштеп жазылғанын хабарлады, соны естігенде үрейімнің ұшқаны сонша, қолма-қол шоқына бастадым, — оны жазған адам мұның бәрін қайдан ғана біліп алған деп дегбірім қалмады.

— Олла-біллә, Санчо, — деді Дон Кихот, — жылнамашымыздың әлдебір данагөй сиқыршы екенінде күмән жоқ: егер бірдеңе жайында жазбақ болса, ондайлардан ештеңе жасырын қала алмайды.

— Қайдағы данагөйді, ол аздай сиқыршыны айтып отырсыз! — деп саңқ етті Санчо. — Бакалавр Самсон Каррасконың (әлгі айтқан адамымның аты-жөні осындай) айтуынша, ол кітаптың авторы Сид Ахмет Бен-ыңқыли ныспылы біреу ғой!

— Бұл мавр есімі, — деді Дон Кихот.

— Солай екенінде шүбә жоқ, — деп іліп әкетті Санчо, — маврлардың барып тұрған бетсіз екендігі жайында көп адамнан құлағдар болғам.

— Меніңше, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — сен әлгі Сид дегеннің ныспысын шамалы бұрмалап жібергендейсің; оған қоса, айта кеткен артық етпес, бұл арабша “мырза” дегенді білдіреді.

— Әбден мүмкін, — деді Санчо. — Сөйтіп, енді, тақсыр, бакалаврды осында алып келгенімді хош көрсеңіз, жылдам барып ертіп келе қояйын оны.

— Бұл үшін саған алғыстан басқа айтарым жоқ, достым, — деді Дон Кихот. — Сен маған бір құпияның басын қылтиттың, — енді соны бүге-шігесіне дейін анықтағанша ештеңе ішпеймін де, жемеймін де.

— Ендеше, оны ертіп келейін, — деді Санчо қайталап.

Соны айтып, мырзасының үйінен шыққан ол бакалаврға бет алды, арада аз уақыт өткенде оны ертіп қайтып оралды да, сол жерде үшеуінің арасында аса бір қызықты әңгіме-сұқбат басталды.

ІІІ тарау

Дон Кихоттың, Санчо Пансаның және бакалавр Самсон Каррасконың арасында болған қызғылықты әңгіме жайында

Санчо хабарын жеткізген кітапта өзі жайында нақтылы не айтылғанын бакалавр Карраскодан естіп-білмекке үміттеніп, оны күтіп қалған Дон Кихот терең ойға шомды; ондай кітаптың шынымен-ақ пайда болғанына қайтсе де сене алмаған: өйткені, жер жастандырған жауларының қаны найзасының ұшынан әлі сорғалап тұр емес пе, соған қарамай рыцарьлық ерен ерліктерінің егжей-тегжейі кітап боп жарыққа шығып та үлгерді дейді. Сөйте тұрғанымен, ақыр соңында дос па әлде дұшпан ба, әйтеуір бір данагөй оны сиқыршылық пәрмені арқылы басып шығарған болды ғой деген тұжырымға келді: егер дос болса, онда мұның ерлік істерін кезбе рыцарь атаулының аса бір айтулы қарекеттерінен де асыра дәріптеп, көкке көтеруді көздеген шығар, ал дұшпан болса, бұл істерінің қадірін азайтып, атқосшы атаулының ішіндегі ең бір ардан безгендерінің бұрын-соңды кітап бетінде баяндалған барып тұрған жеркенішті әрекетінен де жағымсыз етіп көрсетуді мұрат тұтқан болар; дей тұрғанмен, деп өзіне өзі қарсылық білдірді ол, атқосшылар тірлігін ешкім ешқашан суреттеп жазған емес, ал егер ақи-тақи ондай кітаптың бары рас болса, онда бұл өзі кезбе рыцарь жайындағы кітап боп табылатындықтан, дәстүрлі дәрежеде тілі шешен, мақсаты биік, тартымды және шыншыл болуға тиіс. Бұл долбары жанын шамалы жай таптырғандай болды, алайда кітаптың авторы мавр екені, оны Сид деген сөздің өзі-ақ көрсетіп тұрғаны есіне оралғанда қайтадан дегбірсізденіп кетті: маврлардан шындыққа адалдықты дәмету қиын еді, өйткені олардың бәрі алдамшы, өтірікші, суайт келеді. Ол үрейлене ой кешті: егер мавр оның сүйіспеншілік сезіміне қатысты жайларды инабаттылықпен суреттемесе, сөйтіп сеньора Дульсинея Тобосскаяның ар-намысына кір келтіріп, оны жаман атқа қалдырып жүрсе қайтпек? Аяшына адалдығы, оны әрқашан ардақ тұтқаны, король айымдар мен патша айымдардан, басқа да алуан-алуан атағы зор бикештерден бас тартып, көңілдің табиғи талпыныс-тілегін тежеумен болғаны кітапта ашып көрсетілгенін қалаған еді ол. Санчо мен Карраско келіп кірген кезде ол әлі де сол бұрынғыша ой тербеп, болжам жасап, жорамал құрып отырған; Дон Кихот бакалаврды үлкен ілтипатпен қарсы алды.

Самсон атанғанына қарамастан бакалавр аласа бойлы ғана еді, есесіне мейлінше мәттақам болатын; бет-әлпеті оңған шүберектей боп-боз еді, есесіне ақыл-парасаты ерен қағылез болатын; жиырма төрт жастағы дөңгелек жүзді, таңқы танау, жайын ауыз бұл жігіттің кеспіріне қарап оның қуақылығын, әзіл-қалжыңға бейімдігін аңғару қиын емес-ті және бұл қасиетін Дон Кихотты көзі шалған сәтте-ақ паш етті, өйткені сол бойда-ақ оның алдына барып тізерлей кетіп, былай деп тіл қатты:

— Құдіретіңізге құлдық, сеньор Ламанчалық Дон Кихот! Қолыңызды бере қойыңызшы маған, өйткені үстіме киген (бар-жоғы алғашқы төрт сатыдан өткеніме қарамай) шадияр Петрдің киімімен ант етейін, сіз, мархабатты мырзам, жер бетінде бұрын-соңды бой көрсеткен немесе енді-енді бой көрсететін аса айбынды кезбе рыцарьлардың біреуісіз. Осынау ұлы істеріңіздің тарихын хатқа түсіргені үшін Сид Ахмет Бен-инхалиға құдайдың шапағаты тисін, ал барша жұрттың көңілін көтеру мақсатында оны араб тілінен өзіміздің дағдылы кастиль тіліне тәржімалау міндетін мойнына артқан сол бір әуестігі айрықша адам құдайдың шапағатына одан да мол кенелсін.

Дон Кихот оның түрегелуін өтініп, былай деді:

— Сөйтіп, басымнан өткен жайлардың хатқа түскені және оны әлде бір данагөй маврдың құрастырғаны рас болғаны ма?

— Айна-қатесіз шындық, сеньор, — деп жауап қатты Самсон, — және ол кітаптың күні бүгінге дейін он екі мың данамен басылып шыққанына да кепілдік ете алам. Әгәрәки сенбесеңіз, кітапты басып шығарған Португалияға, Барселонаға және Валенсияға сұрау салыңыз, оған қоса қазір оны Антверпенде де басып жатыр деген әңгіме тарап жүр, — меніңше, ұзамай оны өз ана тілінде оқымайтын халық қалмайды-ау, сірә.

— Ізгі қасиеттер иесі боп табылатын және ізгі мұрат жолында жүрген адам үшін, — деді Дон Кихот бұған жауап ретінде, — өзі жайындағы жақсы лепестің баспа бетінде жарияланған сөздің арқасында көзі тірісінде-ақ неше алуан халықтың тілінде тарап жүргенін білуден асқан қанат бітірер қуаныш бола қоймас. Мен жақсы лепес деп отырмын, керісінше болған жағдайда онымен тіпті өлім де теңдесе алмайды.

— Ал енді жақсы атағыңыз бен жақсы атыңызға келсек, — деп іліп әкетті бакалавр, — сіз, тақсыр, кезбе рыцарь біткеннің бәрін түгел артта қалдырасыз, өйткені батылдығыңызды, қатер төнген шақтағы көзсіз батырлығыңызды, ауыртпалық түскен кездегі шыдамдылығыңызды, қысталаңға тап болған, сондай-ақ жарақат алған сәттердегі төзімділігіңізді, ақыр аяғында, сіздің, мархабатты мырзам, сеньора донья Дульсинея Тобосскаяға деген сырттай ынтызарлық сезіміңіздің тазалығы мен сыпайылығын мавр өз тілінде, христиан өз тілінде небір шырайлы да шұрайлы сөзбен сипаттап берген.

— Сеньора Дульсинеяны донья деп атағанын өмірі естіген емен, — деп сол жерде Санчо сөзге араласты, — оны жай әншейін сеньора Дульсинея Тобосская деп қана атайды, сондықтан бұл арада жазушың жаза басып отыр.

— Бұл қарсылығыңның бәлендей құны жоқ, — деп құлаққағыс етті Карраско.

— Әлбетте, әлбетте, — деп мақұлдай кетті Дон Кихот, — алайда, айтыңызшы маған, сеньор бакалавр: бұл кітапта әсіресе қай ерлігім айрықша дәріптеліпті?

— Бұл тұрғыда әр алуан пікір бар, — деп жауап қатты бакалавр, — өйткені әркімнің талғамы әрқалай: біреулер өзіңіз, тақсыр, Бриарейлер мен алыптар деп ойлаған жел диірмендерімен болған оқиғаны, өңгелер шұға шығаратын шеберханаға қатысты жәйтті, басқалар кейін екі отар қой екені мәлім болған екі қосынның сипаттамасын ұнатады, тағы біреулер Сеговияға жерлеуге алып бара жатқан мәйітке қатысты оқиғаға сүйсініс білдіреді, әлдекімдер — каторгаға кесілгендерді босатуға байланысты хикаядан артығы жоқ десе, тағы біреулер — бенедиктілік екі алыппен және жаужүрек бискайлықпен арада болған шытырман оқиға бәрін жолда қалдырады дегенді айтады.

— Айтыңызшы, сеньор бакалавр, — деп Санчо тағы қыстырылды, — ақ көңіл Росинантымыз мүйіз сұраймын деп құлақтан айырыла жаздаған, анау әлгі янгуастықтармен арада болған шатақ кітапқа еніп пе?

— Данагөй сауыт түбінде сия қалдырмаған, — деп жауап қатты Самсон, — ол барлық жайды қозғаған, барлығын түгел әңгімелеп берген, тіпті Санчоның көрпеде қалай аунағаны жөнінде де айтқан.

— Көрпеде ешқашан аунаған емеспін, — деді Санчо ренжіңкіреп, — әуеде аунағаным бар және, шынымды айтсам, оның тым ұзаққа созылғаны да рас.

— Өз ойымша, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — зиялы орта өмірі жайындағы, әсіресе рыцарьлар ерлігі жөніндегі хикаяның қай-қайсысы да тақсірет тақырыбын айналып өтпейтін, — өңкей тек сәтімен оңғарылған істерді сипаттай бермейтіні белгілі ғой.

— Қалай болған күнде де, — деді бакалавр, — оқырмандардың кейбірі авторлардың қилы қақтығыс кезінде сеньор Дон Кихоттың басына жаңбырдай жауатын соққылар санын азайтқаны бізге көбірек ұнар еді дегенді айтады.

— Тарих шыншыл болуға тиісті, — деді Санчо.

— Дей тұрғанмен, авторлардың әділдікті арқа тұтып бұл жайында үндемей-ақ қоюына да болатын, — деді Дон Кихот келіспей. — Тарихи шындыққа шәк келтірмегенімен, оны бұрмалай қоймағанымен, кейіпкердің намысына тиюі әбден ықтимал ондай оқиғаларды егжей-тегжейлі жазудың түкке қажеті жоқ. Ақиқатына келсек, Вергилий суреттегендей, Эней соншалықты тақуа, ал Гомер әспеттегендей, Одиссей аса бір айлакер болмаған.

— Рас, — деді Самсон қоштап, — бірақ ақынның жөні бір бөлек те, тарихшының жөні бір бөлек: белгілі бір уақиғаның жайын баян еткен немесе мадақтап жырға қосқан ақын оның шын мәнінде қандай болғанын емес, қандай болуға тиіс екенін бейнелеуге құқылы, ал тарихшыға келсек, ол уақиғаны қандай болуға тиіс деген тұрғыда емес, шын мәнінде қандай болғанын ештеңесін қалыс қалдырмай, өз жанынан ештеңе қоспай қаз-қалпында сипаттауға міндетті.

— Сеньор мавр ақыры бар шындықты қағазға түсірген болса, — деп құлаққағыс етті Санчо, — онда қожайыным жеген соққылардың арасында өз үлесіме тигендері де бары анық, олай дейтінім, мырзамның қабырғасы қақсаған шақтарда менің де тұла бойымның көкала қойдай боп шыға келетін дағдысы бар-ды. Әйткенмен, бұған таңғалатын не бар: бастың ауруы дененің басқа мүшелеріне де зардабын тигізеді деп мырзамның өзі мәлім етті емес пе.

— Әй, сіз де өзіңіз барып тұрған алаяқсыз-ау, Санчо, — деп салды Дон Кихот. — Басқасы басқа ғой, бірақ өз пайдаңызға келгенде қаперіңіз ғаламат.

— Қайтем енді, сыбаға берген сойылдарды есімнен шығарып тастағым-ақ келгенімен, көгерткен жерлері бәрібір ұмыттырар емес: бүйірлерім әлі күнге шейін қол тигізбейді, — деп қарсы уәж айтты Санчо.

— Жапшы аузыңды, Санчо, — деді Дон Кихот, — сеньор бакалаврдың сөзін бөлмей тұра тұршы, ал мен өз тарапымнан одан әңгімесін әрмен жалғастыруды, аталмыш хикаяда өзім жайында не айтылғанының бәрін баяндап беруді сұраймын.

— Мен де ұмыт қалмайын, — деп сөз қыстырды Санчо, — өйткені, жұрттың айтуынша, оның басты пресонаждарының біреуі мен көрінем.

— Пресонаж емес, персонаж, достым Санчо, — деп түзетті оны Самсон.

— Міне, тағы бір ыссы мұғалім табылды маған! — деді Санчо. — Егер әр сөзді аңди беретін болсақ, онда бұл әңгімені өмір-бақи аяқтай алмайтын шығармыз.

— Егер сен, Санчо, осы хикаятта екінші тұлға болмай шықсаң — бұл дүниенің қызығын көрмей-ақ өтейін, — деп мәлім етті бакалавр. — Ол өз алдына, мұқым осы хикаяттағы ең басты тұлға боп табылатын адамнан гөрі сенің аузыңнан шыққан сөзге көбірек бейіл беретін оқырмандар да бар. Сөйте тұрғанымен, біреулер осы арада отырған сеньор Дон Кихот өзіңе уәде еткен аралға губернатор болам-ау деп шамадан тыс аңқаулыққа салынғаныңды да айтып жүр.

— Оған уақыт бар әлі, — деп ескертті Дон Кихот. — Жасына жас қосылған сайын, жылдар өтіп тәжірибесі толыса түскен сайын Санчо нағыз қабілетті де іскер губернаторға айналады.

— Құдай ақы, сеньор, — деді Санчо, — осы жасыма шейін аралға губернаторлық етіп көрмеген едім, Мафусаил жасында да онда губернаторлық ете қоймаспын. Әңгіме аралды басқаруға епсектілігімнің жетпеуінде емес, әлгі аралдың өзінің із-түзсіз жоғалып кетуінде болып тұр ғой.

— Бәрін де құдайға тапсыр, Санчо, — деп жуаси үн қатты Дон Кихот, — сонда бәрі жақсы болады, бәлкім тіпті өзің күткеннен де жақсы боп шығуы ғажап емес, өйткені құдай алғыс бермесе ағаштағы жапырақ та қыбыр ете алмайды.

— Даусыз ақиқат, — деп тұжырды Самсон. — Егер құдай хош көрсе, Санчоның қол астына бір емес, мың аралдың қарауы ықтимал.

— Бұл губернатор дегендеріңнің талайын көрдім ғой, — деді Санчо, — байқауымша, олар менің ширегіме де келмейтін секілді, бірақ оларды жоғары мәртебелі деп әспеттейді және олар күміс ыдыс-аяқтан ас ішеді.

— Олар арал губернаторы емес, одан гөрі қарапайымдау иелігі бар жандар, — деді Самсон келісе қоймай, — арал губернаторлары құрығанда грамматика мен арифметиканы білуге міндетті.

— Арық дегеннің жайынан хабарым бар-ау, — деді Санчо, — бірақ метика деген не пәле — бұл тіпті үш ұйқтасам да түсіме кіре қоймас, білмеймін оның не екенін. Жә, аралдар тағдырын құдайдың құзырына тапсырайық, жаратқан ием мені пайдам көбірек тиетін жерге жібере көрсін. Ал, енді сізге мынаны айтайын, сеньор бакалавр Самсон Карраско, әлгі хикая авторының бастан кешкен жағдайларымды әңгімелеген кезде өзім жайында көңілге ауыр тиетін бірдеңені бықсытпағанына әбден ризамын, өйткені егер ол өзім секілді айрықша таза қанды христианның табиғатына жат әлденені көйіткен болса, онда ащы дауысымды тіпті тас кереңнің өзі де естір еді.

— Бұл нағыз ғажайыптың өзі болар еді, — дей салды Самсон.

— Ғажайып па, емес пе, — деп шорт қайырды Санчо, — бірақ анық білетін бір нәрсем, кім болса да пресондар жайында не айтатыны немесе жазатыны турасында жақсылап ойланғаны жөн, аузына не келсе соны оттай бермеуге тиіс.

— Шығарма кемшіліктерінің бірі, — деп бакалавр әңгімесін жалғады, — автордың оған Пәруайсыз әуестік аталатын хикаятты енгізгені делінеді, — әңгіме хикаяттың жеке өзінің татымсыздығында немесе нашар жазылғандығында емес, әңгіме оның бұған қисынсыз қиыстырылуында және сеньор Дон Кихоттың басынан өткен жайларға ешқандай қатысы жоқтығында болып тұр.

— Бәс тігуге бармын, бұл иттің баласы бәрін ботқадай былықтырған ғой, шамасы, — деп салды Санчо.

— Ендеше, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — сіздерге ашығын айтайын: өзім жайындағы кітаптың авторы әсте білімпаз біреу емес, әншейін жүрген бір дүмше мылжың, ана кітапты да әйтеуір түбі бірдеңе шықпас деймісің деген тәуекелшілдікпен және қалай болса солай жазған — дәп сол Убедадан шыққан суретші Орбанеха секілді; “не салып жатырсың” деп сұрағандарға ол: “Әйтеуір бірдеңе шықпас деймісің” деп жауап береді екен. Бір жолы ол әтештің суретін салыпты және өте нашар әрі кеспірсіз етіп салғаны сонша, астына: “Бұл — әтеш” деп жазып қоюына тура келіпті. Сірә, менің де бастан кешкендерім сондай кепке душар болған шығар, оны ұғындыру үшін түсініктеме қажет болар.

— Жоға, о не дегеніңіз, — деп қарсылық білдірді Самсон, — онда ешқандай күлбілте жоқ, бәрі де айқын, анық, түк қиындық келтірмейді: балалар одан бас көтере алмайды, жас жігіттер ынта қойып оқиды, ересектер түсіністікпен қарайды, қарттар жағы мақтайды. Қысқасы, қандай дәреже, атағы барына қарамастан жұрт оны бас алмай құмарта оқып жатыр және жатқа да біледі, осы себепті бір көтерем мәстек көздеріне шалынса болды: “Мә, Росинантты қара!” деседі. Оны әсіресе малайлар айрықша ұнатады — кез-келген бай мен балпаңның ауыз үйінен Дон Кихотты табасың: біреуі оны бір сәтке былай қойса болды, екіншісі сол бойда-ақ қағып кетеді, кейде бір-бірімен сол үшін шекісіп те қалады, кейде бір-бірінен жалынып-жалпайып сұрап алып жатқаны. Тоқ етерін айтқанда, аталмыш хикая — өзіме мәлім дүниелердің ішіндегі зияны мейлінше аз туынды және оны оқыған адам уақытты барынша көңілді өткізеді, өйткені кітаптың өне бойынан бірде бір болмашы былапыт сөз бен католиктер сеніміне сай келмейтін бір де бір ой-тұжырымды кезіктіре алмайсың.

— Басқаша жазу — шындықты емес жалғанды жазу боп шығады, — деп тұжырды Дон Кихот, — ал өтірік қосып жазуға дағдыланған тарихшыларды жалған ақша жасаушылармен қабат отқа өртеу қажет. Менің бір нәрсеге ақылым жетпей отыр: өзім жайында соншалықты көп нәрсе жазуға болатынына қарамай, автордың бұған басқа біреулер жөніндегі хикаяттар мен әңгімелерді тықпалауының не қажеті бар еді? Шамасы, ол: “Шөп таппасаң сабан же, тоймаса қарның амал не” деген мақалды басшылыққа алған ғой. Шын мәнінде де, ой-толғамдарым, ауыр күрсінісім, төккен жасым, ізгі ниеттерім мен айқастарымның өзі-ақ оған шығарған кітабынан да қалыңырақ немесе, тым құрығанда, тап сол анау Тостадо шығармалары құрағандай қалың томға әбден жетерлік емес пе еді. Ашығын айтсам, сеньор бакалавр, хикаяларды немесе, жалпы, қандай да болсын әйтеуір бір кітапты жазу үшін тұжырым дәлдігі мен ақыл-ой кемелдігі қажет-ау деп ойлаймын. Әзіл-қалжыңы мол, тапқыр да ұтқыр дүние туындату — ұлы адамдардың парасат-пайымына тән қасиет: комедиядағы ең ақылды тұлға — сайқымазақ, себебі өзін өзі ақымақ қып көрсетуге құмбыл адам шын мәнінде ондай болмауға тиіс. Тарих — айрықша қастер тұтуға лайық нәрсе, өйткені ол шыншыл болуға міндетті, ал шындық қайда болса құдай да сонда, өйткені құдай дегеніміздің өзі — шындық, алайда кітапты құймақ құйғандай тоғыта беретін адамдар барын да білеміз.

— Тіпті нашар деген кітаптың өзінен де әлденендей тәуір бірдеңе табылады, — деп қосарланды бакалавр.

— Оған сөз бар ма, — деп келісе кетті Дон Кихот, — алайда мынадай жағдай да жолығады: кей адамдар қолжазбалары арқылы әділетті түрде зор даңққа қол жеткізіп, құрметке бөленеді, бірақ шығармалары баспа жүзін көрген бойда бұрынғы атақ-абыройы көзінен бұлбұл ұшады жә болмаса әжептәуір солғын тартып қалады.

— Мәселенің мәнісі мынада, — деді Карраско, — басылып шыққан шығарма асықпай оқылады, сондықтан оның кемшілігін табу да оңай, оған қоса шығармашының даңқы неғұрлым дүрілдеп тұрса, туындылары да соғұрлым мұқият зерттеледі. Дарын-қабілеті дүйім жұртқа мәлім адамдарға, ұлы ақындар мен әйгілі тарихшыларға қашан да немесе көбіне-көп өздері бірде бір дүниені жарыққа шығармаған, бірақ басқалардың туындыларына үкім айтуға айрықша құштарлықпен және ынтызарлықпен кірісетін жандар қызғаныш білдіреді.

— Бұған таңғалатын дәнеңе жоқ, — деді Дон Кихот, — уағызшы болуға жарамсыз қыруар діни қайраткер бар, бірақ есесіне олар әлде бір уағызда ненің жетпей қалғанын, ненің артық болғанын тап басып айтып бере алады.

— Бұның солай екені солай, сеньор Дон Кихот, — деді Карраско келісіңкіремей, — әйтсе де, мұндай қазылардың көбірек қамқоршыл және азырақ қазымыр болғанын, сондай-ақ өздері жамандап отырған шығарма туындатқан жарқыраған күннің бетіндегі дақтарды санамағанын қалар едім, өйткені егер alіquando bonus dormіtat Homerus⁶ болса, онда әлгілер шуақты шығармасына көлеңкенің барынша аз түсуі үшін автордың қаншама уақыт сергек болуына тура келгенін ой елегінен өткізсе нетті, оның үстіне әлгілер ұнатпаған дақтар адам кескініне кереметтей көрік беріп тұратын табиғи мең боп та шығуы мүмкін ғой. Қысқасын айтқанда, шығармасын баспаға берген жан орасан үлкен қатерге басын тігеді, өйткені жұрттың бәріне бірдей ұнайтын кітап жазу мүлдем мүмкін емес нәрсе.

— Мен жайында жазылған кітап аз ғана топты алдарқататын шығар, — деп сөз қыстырды Дон Кихот.

— Тіптен керісінше: өйткені stultorum іnfіnіtus est numerus⁷, сондықтан бастан кешкендеріңіз сансыз көп оқырманның көңілінен шықты; дегенмен, біреулердің ойынша, автордың қапері осал да босаң секілді, өйткені Санчоның сұр жорғасын кім ұрлағанын хабарлауды ұмыт қалдырған: ұрының кім екені айтылмаған, бізге тек есектің қолды болғаны ғана мәлім, ал арада аз уақыт өткенде Санчоның қайтадан сол баяғы есегінде қонжиып отырғанын көреміз, ал оның қайдан пайда болғанын бір құдайдың өзі біледі. Бұған қоса, автор Сьерра Моренадағы шамаданнан табылған жүз эскудоны Санчоның қалай жаратқанын да хабарлауды ұмытып кетіпті десіп жүр: автор бұл жайында жұмған аузын ашпайды, ал шынтуайтына келгенде, Санчоның оны қалай жаратқанын және қандай қажетіне жұмсағанын білгісі келетіндер аз емес, — міне, кітапқа осындай елемеске болмайтын нақтылық жетіспейді-ақ.

Санчо бұған былай деп жауап қайтарды:

— Сеньор Самсон, дәл қазір менің қандай да бір есеп-қисаппен айналысарлық мұғдарым жоқ, — қарнымның шұрқырап тұрғаны сонша, егер сергектік үшін күшті шараптан бір сіміріп алмасам жаңқаға ұқсап солып қаларым кәміл. Үйімде шарап бар, қадірменді қосағым екі көзі төрт боп тосып отыр, тамақтанып алам да қайтам, сосын сіздің де, тілеуіңіз болғыр, есектің жоғалуы мен жүз эскудоны қайда жібергенім жайында білгісі келетін басқа біреулердің де тілегін толығымен қанағаттандыратын болам.

Жауап тоспастан және басқа бір ауыз сөз айтпастан Санчо үйіне кетіп қалды. Дон Кихот бакалаврдан қала тұруын, бұйырған астан өзімен бірге дәм татуын қиыла өтінді. Бакалавр шақыруды қабыл алып, қалып қойды; қосымша сыбаға ретінде екі көгершін әкелінді; дастарқан басында рыцарьлық жайында әңгіме қозғалды; Карраско үй иесінің сөзіне бас шұлғумен болды; осымен отырыс аяқталып, бәрі көз шырымын алуға жатты. Санчо қайтып оралған соң үзілген әңгіме қайта жалғасты.

ІҮ тарау

Мұнда Санчо Панса бакалавр Самсон Каррасконың таңырқаулы сұрақтарына жауап қайтарады, сондай-ақ хабардар болуға және айтып беруге татырлық оқиғалар орын алады

Дон Кихоттың үйіне қайтып оралған Санчо үзілген әңгімені қайта жалғап, былай деді:

— Сеньор Самсонның айтуынша, сұр жорғамды кімнің қалай және қашан ұрлап кеткенін білуге құмар көрінеді, оның бұл сауалына мынадай жауап қайтармақпын. Каторгаға жіберілгендерге және Сеговияға әкетіп бара жатқан өлікке қатысты қырсықты оқиғалардан, — иә, айтқандайын, шытырман оқиғалардан, — кейін Қасиетті ағайындықтан бас сауғалай қашып, Сьерра Моренадан бір-ақ шыққан түні қожайыным екеуіміз орманның қорысына барып тығылған едік; сілеміз қатып таяқ жеп, ұрыс-керістен әбден титықтаған екеуіміз сол арада: мырзам — найзасына сүйеніп тұрған қалпы, ал мен сұр жорғама мініп отырған күйімде бейне бір құс төсекке жайғасқандай жан рақатын тауып ұйықтап кетіппіз. Әсіресе менің қатып ұйықтап қалғаным сонша, әлдекім ұрлана басып келіп, ерді төрт жағынан таяқпен тіреп қойыпты да, астымдағы есекті білдірмей босатып әкетіпті, ал мен сол бұрынғыша ерде отырған күйімде қала барыппын.

— Бұл аса қиын шаруа емес және жаңадан ойлап табылған бірдеңе де емес, Альбраканы қоршауға алған кезде Сакрипанттың басында да тап сондай жағдай болған: атышулы қарақшы Брунел оның астындағы атын дәл осындай айлакерлік амалмен алып кеткен.

— Таң ағарып атқан шақ еді, — деп Санчо сөзін жалғады, — сәл-пәл қозғалақтағаным сол, таяқтар ұшып кетті де, мен бар салмағыммен жерге былш ете қалдым. Сұр жорғам қайда деп жан-жағыма қарандым, есегім зым-зия жоқ. Егіл-тегіл еңіреп жыладым-ай кеп, көзімнің жасын күңірене көлдеткенім сонша, егер біз туралы кітап жазған кісі осы жоқтауымды оған енгізбесе, онда оның бұл кітапқа жөнді ештеңе енгізбегеніне күмән келтіруге болмайды. Одан соң қанша күн өткені есімде жоқ, әйтеуір сеньора принцесса Микомиконамен бірге келе жатқам, қарасам: есегім, міне, қарсы алдымда тұр, ал үстінде сығанша киініп алған, мырзам екеуіміз шынжырдан босатқан әлгі алаяқ, барып тұрған сұрқия Хинес де Пасамонте жарбиып отыр.

— Ағаттық онда емес, ағаттық автордың есек табылардан біраз бұрын Санчо сол баяғы сұр жорғасын мініп келе жатыр деп аңдаусыз айтып қалғанында боп тұр, — деп құлаққағыс етті Самсон.

— Бұған қандай жауап қайтарарымды білмеймін, — деді Санчо, — шамасы, шығармашы қателескен болар, жә теруші шалағайлық жасаған шығар.

— Асылы, солай болғанында күмән жоқ, — деді Самсон. — Ал, ана жүз эскудоның жайы не болды? Құрттың ба көзін?

Санчо былай деп жауап қатты:

— Мен ол ақшаны өз қажетіме, жұбайым мен балаларымның мұқтажына жұмсадым. Қожайыным Дон Кихотқа қызметке кіріп, жер-дүниені шарлап кеткенім үшін әйелімнен тек осы ақшаның арқасында ғана сөгіс алғам жоқ, әйтпесе арада осынша уақыт өткенде үйіме әрі есек жоқ, әрі құр қол оралсам халым аянышты-ақ болар еді. Әгәрәки өзім жайында тағы бірдеңе білгіңіз келсе сұрай беріңіз, мен дайынмын, тіпті корольдің тап өзіне, өз пресонасына жауап беруге де әзірмін; одан соң үйге ақша әкелдім бе, әкелмедім бе, оны жараттым ба, жаратпадым ба — мұнда ешкімнің шатағы жоқ, өйткені саяхатымның барысында жеген соққыларымның өтеміне, әрқайсысы үшін құрығанда төрт мараведиден ақша төлейтін болса, онда тек соның жартысының ғана ақысына жүз дегенің не тәйірі, тіпті екі жүз эскудо да аздық еткен болар еді, онан соң әркім әуелі өз ар-ұятына жүгініп алсын, содан кейін барып ақты — қара, қараны — ақ деп атай берсін: себебі бәріміз де құдай өзімізді қандай ғып жаратса, сондай жандармыз, ал кейде тіпті одан да нашар боп шығуымыз мүмкін.

— Ақпейіл Санчо осы қазір ғана ағынан жарыла айтқан әңгімені кітабының екінші басылымына енгізу жайын ұмытпауды автордан өтінермін, — деді Карраско, — кітаптың көркемдігін арттыра түсуге бұның септігі тиері кәміл.

— Бұл кітапқа басқа да бір түзетулер енгізу қажет пе, сеньор бакалавр? — деп сұрады Дон Кихот.

— Сірә, ептеген түзету енгізу керек те шығар, бірақ ол айтарлықтай мәнді бірдеңе бола қоймас, — деп жауап қатты ол.

— Апырай, автор екінші бөлімін жарыққа шығармақ ойдан сау ма екен? — деп сұрады Дон Кихот.

— Енді қалай, әрине, шығарғалы жатыр, — деп жауап қатты Самсон, — тек, айтуынша, екінші бөлімді әлі іздеп жүрген көрінеді, оның кімнің қолында сақтаулы тұрғанын да білмейді екен, сондықтан ол жарыққа шыға ма, жоқ па — бұл жағы әлі беймағлұм, онан соң біреулер: “Екінші бөлім ешқашан сәтті шықпайды”, дегенді айтады, ал өңгелері: “Дон Кихот жайында жетерліктей-ақ жазылды ғой”, деседі, осыдан келіп екінші бөлімнің болатынына үлкен күмән туып тұр. Әйткенмен, қабағы ашық, жүзі жарқын жарандар: “Бізге Дон Кихоттың басқа да қызық-шыжықтары керек, Дон Кихот жау іздесін, ал Санчо Панса мылжыңынан жаңылмасын, не жайында айтсаңыздар да еріктеріңіз — бізге бәрі қызықты”, деген өтініш білдіріп жүр.

— Сонда автор не істемекші енді?

— Не істесін, — деп жауап қатты Самсон. — Әлгі хикаяны айрықша ыждағаттылықпен іздестіріп жатыр, табыла қалса сол бойда-ақ басуға ұсынбақ: себебі ол мақтау мен мадақтан гөрі кіріс жайына көбірек көңіл бөледі.

Санчо оған мынадай жауап қайтарды:

— Е-е, авторымыз ақша десе, пайда десе ішкен асын жерге қоятын адам ба еді? Демек, жазуы сәтті шықса, мұны ғайыптан болған ғажайып деп қана атауға болар: себебі оған Пасха таяп келген кездегі тігінші әйел секілді асығыс-үсігіс тепшуге тура келеді ғой, — асығыстықпен жазылған шығарманың қашан да бір қайнауы ішінде болады. Жоға, анау әлгі сеньор мавр, басқадай аты қандай екенін білмеймін, барын салсын, ал біз қожайынымыз екеуіміз шытырман оқиға мен не түрлі тосын жағдай жөнінен аянып қалмаймыз, сондықтан ол тек екінші бөлімді ғана емес, тағы да сондай жүз бөлімді жазып шыға алады. Ол, ақ жүрек байғұс, ойлайтын шығар, бізді мұнда қағанағымыз қарқ, сағанағымыз сарқ боп жүр деп, қалай үріп ішіп, шайқап төгіп отырғанымызды келіп көрер ме еді, — мұндай ас та төк тіршіліктен тырапай асуың да қиынға соқпайды. Ал әзірше былай демекпін: егер мырзам айтқаныма құлақ асқанда, баяғыда-ақ жазық далада жүрген болар едік, ізгі ниетті кезбе рыцарьлардың машығымен және солардың салт-дәстүріне сай зұлымдықтың тамырына балта шауып, қисық-қыңырды тезге салумен айналысар едік.

Санчо осыны айтып ауыз жауып үлгергенше сырттан Росинанттың кісінегені құлаққа шалынды, бұл кісінеуді жақсы ырымға балаған Дон Кихот үш күннің, әрі кетсе төрт күннің ішінде қайтадан жорыққа шығуға шешім қабылдады; осы ниетін бакалаврға баян еткен ол, қай жаққа бағыт ұстағаны дұрыс болатыны жөнінде кеңес беруін өтінді; бакалавр оған, өз ойынша, Арагон корольдігін, Сарагоса қаласын бетке алғаны жөн болатынын, таяу мезгілде, яғни Георгий күні, сонда айрықша салтанатты сайыс өтуге тиіс екенін, сол сайыста Дон Кихот арагондық барлық рыцарьды тізе бүктіре алатынын, ал мұның өзі әлемдегі барлық рыцарьды тізе бүктірумен бірдей боп шығатынын айтты. Одан соң бакалавр Дон Кихотты аса бір ізгілікті әрі батыл бастамасы үшін мақтады, бірақ басын бәйгеге тікпегені жөн екенін алдын-ала ескертіп қойды, өйткені оның өмірі өзіне тиесілі болудан қалғанын, көмегі мен қамқорлығына мұқтаж күллі қарып-қасерге тиесілі боп отырғанын құлаққағыс етті.

— Сайыс мәселесіне, сеньор Самсон, мен қарсымын, — деп Санчо сөзге араласты, — себебі тәттіқұмар бала бес-алты піскен қауынға қалай құлшына ұмтылса, қожайыным да қарулы жүз адамға солай тап береді. Жә, бос әңгіме не керек, сеньор бакалавр, қай кезде шабуылдап, қай кезде шегінуге болады — бәрінің де өз уақыты бар, ал айқайды салып ұрандап екілене беру деген оңды іс емес. Оның үстіне, жаңылмасам, — сірә, мұны өз қожайынымнан естідім ғой деймін, — ұшқарылықтың екі түрінің: қоян жүрек қорқақтық пен көзсіз батырлықтың екі ортасында жүректілік тұрады, олай болса, алды-артыңа қарамай зыта жөнелудің де, сол сияқты күші басым дұшпанға дүрсе қоя берудің де қажеті жоқ. Ал, ең бастысы, мырзамды мынадай мәселеге байланысты алдын-ала құлақтандырып қойғым келеді: егер мені өзімен бірге ала кеткісі келсе, онда өз тарапымнан қоятын және міндетті түрде орындалуға тиіс шартым: айқасқа тек оның өзі ғана түсуі керек, ал маған артылатын міндет — оның таза киініп жүруі мен қарнының тоқ болуы ғана, — бұл істі жанымды сала атқаратын болам, — ал енді әлдебір дәу түгілі жол торыған қарақшының өзіне болсын қару жұмсау дегенге ешқашан аттап баспаймын. Мен, сеньор Самсон, жүрек жұтқан жауынгер ретінде атақ жиғым келмейді, кезбе рыцарьға бұрын-соңды қызмет еткен ең жақсы және ең адал атқосшы атансам деймін. Ал егер қожайыным Дон Кихот ұшан-теңіз және аса маңызды қызметім үшін маған, мархабатты мырзамның өз аузынан естігенімдей, осы өңірде жетіп артылатын сансыз көп аралдың бірін сыйлауға рақымшылық жасаса, онда мұнысы өзіме жасаған жақсылығы емес, аса бір татымды тартуы боп шығар еді, өйткені мен де, әйтеуір, жарық дүниеге бірдеңе бітіру үшін келдім емес пе; олай дейтінім, қай адам болмасын басқа ешкімге емес, тек жалғыз құдайға ғана үміт артуы керек, оның үстіне губернаторлықсыз табылған нанның да өзі өте дәмді, айта берсең, тіпті губернатор нанынан да дәмдірек боп шығуы әбден мүмкін ғой; ол өз алдына: әлгі аталмыш аралдарда сүрініп құлап, топырақ қабуым үшін шайтан өзімді аңдаусызда аяқтан шалуға әзірленіп жатыр ма, оны қайдан білем. Санчо боп жүрмін, Санчо боп өлем де, алайда өз басымды онша үлкен қауіп-қатерге де ұшыратпай, әуре-сарсаңға да түсірмей, ана жақтан ба әлде мына жақтан ба, әйтеуір аяқ асты әлденендей бір арал немесе соған пара-пар бірдеңе қолыма тие қалса, онда бұдан бас тарта қоятын ақымағың мен емес, “Баспақ берген екен, дереу бас жібін байла” жә болмаса: “Олжаға кенелсең, үйіңе қарай жөнел” деген мақалдар тегіннен тегін шықты деймісің.

— Сен, Санчо бауырым, — деді Карраско, — тура профессорша сөйледің, алайда, қалай болғанда да, құдайға және сеньор Дон Кихотқа үміт қыл, сөйтсең сеньор Дон Кихот саған әншейін бір аралды ғана емес, тұтас корольдікті тарту етеді.

— Жартысын берсе де жаман болмас еді, — деп құлаққағыс етті Санчо, — осы сөзіме сеніңіз, сеньор Карраско, қожайыным өзіме тарту ететін корольдік ештеңеден кемдік көрмейді: тамырымның дүрсілін тыңдап көрдім, корольдіктер мен аралдарды басқаруға денсаушылығым әбден жетеді, — бұл жайында қожайыныма да талай мәрте айтқанмын.

— Байқа, Санчо, — деді Самсон, — қызмет адамның мінез-құлқын өзгертіп жібереді; губернатор боп алғаннан кейін туған анаңды да танымай кетуің мүмкін.

— Бұл тек мұсылманға ғана тән қасиет, — деді Санчо ренжіп, — ал мен кіршіксіз таза христианмын. Жоға, дұрыстап көріп алсаңыздаршы

мені: мен өзі жақсылыққа жамандық жасайтын адамға ұқсай ма екем?

— Ылайым солай болсын, — деп Дон Кихот үн қатты. — Биліктің тізгіні қолына тигенде білерміз қайтетінін, ал маған ондай күн онша алыс еместей көрінеді.

Одан соң Дон Кихот бакалаврдан ақындық дарыны болса қолғабыс етіп жіберуін: өзі жуырда қол үзгелі тұрған сеньора Дульсинея Тобосскаяға арнап, әр жолы есімінің бір әрпінен басталатын, сөйтіп ақыр аяғында бастапқы әріптердің бәрін қосқанда: Тобосолық Дульсинея боп оқылатын бір өлең жазып беруін өтінді. Бакалавр өзінің атақты испан ақындарының қатарына жатпайтынын, естуінше, олардың саны бар-жоғы үш жарым ғана адам екенін, алайда әлгіндей өлеңді кешіктірмей шығарып беретінін айтты; расында мұндай өлеңді жазу өзіне әжептәуір қиындық келтіретінін, себебі тапсырылып отырған есім он сегіз әріптен тұратынын еске салып, егер төрт жолдық шумақтан тұратын өлең жазса, онда екі жол артылып қалатынын, егер бес жолдан тұратын, әлгі десима немесе редондилья дейтін өлең түрімен төрт шумақ жазса, онда екі жол кем боп шығатынын құлаққағыс етті, әйтсе де, соған қарамастан, бір амалын тауып басы артық екі әріпті жұтып жіберіп, төрт жолдан тұратын төрт шумаққа Тобосолық Дульсинея есімін енгізуге уәде берді.

— Қайткен күнде де дәп осындай боп шығу жағын қарастырыңыз, — деді Дон Кихот, — есімі анық та айқын көрсетілмесе өлеңнің өзіне арналғанына әлемдегі ешбір әйел сенбейді.

Олар осыған бәтуаласты, ал Дон Кихот бір аптадан соң аттанатын болды. Осынау ізгі ниетті де батыл бастамасына ешкім кедергі келтірмеуі үшін Дон Кихот мұны жан баласына білдірмей құпияда ұстайтынына, соның ішінде әсіресе священник пен маэсе Николасқа, сондай-ақ жиен қарындасы мен күтуші әйеліне ләм деп тіс жармайтынына бакалаврдан уәде алды. Карраско уәде етті. Бұдан кейін, Дон Кихотпен қоштасып тұрған кезінде, бакалавр одан сәтті-сәтсіз қадамдары жайында реті келгенде өзіне хабарлап тұруды өтінді; сол арада олар қош айтысты, ал Санчо сапарға дайындалмаққа үйіне кетті.

Ү тарау

Санчо Панса мен жұбайы Тереса Пансаның қызық пен шыжыққа толы екеуара әңгімесі жайында, сонымен қабат өзіміз ықыласпен атап өтетін басқа да оқиғалар жөнінде

Бесінші тарауға жеткен осы хикаяның аудармашысы бұл тарау, өз пікірінше, ойдан шығарылған деп мәлім етеді, өйткені мұнда Санчо Панса келтелеу ақылының қарымы жете қоймайтын тілмен сөйлейді және өзі мүлдем бейхабар болуға тиісті нәрселердің егжейі-тегжейін әңгімелейді; алайда міндетіне алған қызметін орындау үшін аудармашы оны тәржімалап шыққанды жөн көрді; сөйтіп, ол жұмысын әрмен жалғайды.

Санчо үйіне айрықша зор қуаныш үстінде, өте көңілді оралды, оның осынау масайраған көңіл-күйін арбалет оғы жетер жерден-ақ сезіп қалған әйелі одан:

— Ау, саған не болған, достым Санчо? Неге сонша көңілдісің? — деп сұрауға мәжбүр болды.

Ал Санчо оған:

— Шешесі-ау, құдай қарасса, бұлайша шаттанбай-ақ қояр едім ғой, — деп жауап қатты.

— Түсіне алмай тұрмын сені, әкесі, — деді әйелі, — бүй дегенде не айтқың келгеніне ақылым жетпейді: құдай қарасса, бұлайша шаттанбай-ақ қояр едім дейсің, мен өзім надан әйелмін, әйтсе де жан рақатын таппайтынына адамның қалайша ырза болатыны көңіліме қонбайды.

— Бері қара, Тереса, — деді Санчо, — мәз боп тұрған себебім: қожайыным Дон Кихотқа қайтадан қызмет етуді ұйғардым, ол шытырман оқиға іздеу үшін үшінші мәрте сапарға шықпақшы, мен тағы да онымен бірге аттанам — бұған мені мұқтаждық пен үкілі үміт қоса-қабат итермелеп тұр: кім біледі, бәлкім, ана жұмсалып кеткен тиын-тебеннің өтеміне ғайыптан тайып тағы да жүз эскудо тауып алармын, әйткенмен, екінші жағынан, өзің мен балалардан қол үзіп кететінім де жаныма батады, ал егер құдай ақ-адал нанымды жан аяғы баспаған жапан түз бен жол айырықтарында тентіремей-ақ осы отырған жерімде онша бір әуре-сарсаңсыз тауып жеуіме қарасқан болса, — құдай үшін бұл қиын шаруа емес қой, зауқы соқса болды, — шаттығымның мәнісі мүлдем басқа болар еді, әйтпесе қазір бұған өзіңнен қол үзудің күйініші араласып мазамды алып тұр емес пе. Құдай қарасса, бұлайша шаттанбай-ақ қояр едім, деген сөзімнің дұрыстығын енді өзің де мойындарсың.

— Сен қызықсың, Санчо, — деді Тереса, — кезбе рыцарьдың оң қолына айналғалы бері тұспалдап сөйлеуге дағдыланып алғаның сонша, жан баласы сөзіңді түсінбейтін болды.

— Жаратқан иеміз түсінетіндігінің өзі-ақ жетіп жатыр маған, ал бұл дүниеде ол түсінбейтін ештеңе жоқ, — деді Санчо налыңқырап. — Жә, мұны қоя тұралық. Әңгіме былай, жарығым, сапарға аттануға сақадай сай болуы үшін сұр жорғаға үш күн бойы жақсылап күтім жасауың керек: жемге беретін сұлыны екі есе көбейт, ер-тұрманды тексер — себебі біз тойға бара жатқан жоқпыз ғой, бізге жер-дүниені шарлау қажет болады, дәулермен, андриактармен және құбыжықтармен айқаста дес бермеу керек болады, ысылдаған, ырылдаған, ақырған және ышқынған дыбыстарды естуге тура келеді, әйтсе де янгуастықтармен және жадыланған маврлармен салыстырғанда мұның бәрі түкке тұрғысыз нәрсе.

— Кезбе атқосшылар өз нанын, — деді Тереса, — маңдай терін төге жүріп табатынын байқап тұрмын, әкесі; сондықтан сені ондай ауыр азаптан құтқаруын сұрап құдайға күні-түні жалбарынатын болам.

— Саған ашығын айтайын, шешесі, егер таяу мерзімде бір аралдың губернаторлығына орналасудан үмітім болмаса, мен үшін бұл өмірдің еш қызығы қалмас еді, — деді Санчо.

— О не дегенің, құрымағыр, — деді Тереса келіспей. — Қой, қоразым, үйдеме, тіліңе шыққыр түйнеме, сен ғұмырды кеше бер, ал жер бетіндегі губернаторлық атаулыны шайтан алып жоқ қылсын: анаңның құрсағынан губернатор боп шыққан ештеңең жоқ, күні бүгінге дейін губернатор боп дәурен кешкен емессің, құдай өзі мақұл көрген мезгілде табытқа да губернатор боп түспейсің, дәлірек айтқанда, салмайды. Жер бетін жайлаған жанның бәрі бірдей губернатор емес қой — бірақ, одан олардың бірдеңесі құрып қалған жоқ: бұйырған несібесін жеп, тірлігін жасап жатыр. Ең күшті дәмдеуіш — аштық, кедей-кепшіктерде бұл қашан да молынан табылады, сондықтан олар тамақты жақсы жейді. Бірақ, сен байқағын, Санчо: егер әлдеқалай губернаторлыққа қол жеткізіп жатсаң, мені де, балаларды да ұмытып кетіп жүрме. Есіңде болсын, ұлың Санчико он беске толды, енді оған мектепке бару керек, өзіне нағашылығы бар монастырь бастығы оны дін жолына бағыттамаққа уәде етті. Тағы да есіңде болатын бір жай, қызың Марисанча күйеуге шығуға тіптен де кетәрі емес, — меніңше, сен губернаторлық жайында қандай армандасаң, ол да болашақ күйеуі жайында сондай арман кешіп жүрген тәрізді; ол да орынды ғой енді: бойжеткен қыз үшін жақсы достан, жаман күйеу артық қой.

— Арыммен ант етейін саған, сүйікті қосағым, — деп сөйлеп кетті Санчо, — жаратқан ием өзіме губернаторлыққа ұқсас бірдеңе бұйыртса, Марисанчаны аса жоғары лауазымды адамға ұзатам, одан соң оны жұрт мәртебелі ханым деп атайтын болады.

— Жоқ, бұл қисынсыз әңгіме, — деді Тереса келіспей, — оны өз теңіне бер, ең дұрысы сол, әйтпесе егер ағаш шәркейдің орнына әдемі туфли, арзанқол көйлектің орнына — жібек, әрі фижмасы⁸ бар көйлек кисе, одан соң Марика, сен, деудің орнына жұрттың бәрі оны бәленше донья және мәртебелі ханым деп атайтын болса қыз бала мүлдем абдырап қалады ғой, адым аттаған сайын қолайсыз жағдайға ұшырай береді ғой, міне осы арада иірілген жібі мұның қалың да қарабайыр кендір мата екенін байқатып қояды.

— Жап аузыңды, милау, — деді Санчо, — оған екі-үш жылдай бойын үйретуге тура келеді, байларға тән әдет-қылықтар мен мардымсу оған, міне, содан кейін ғана құп жарасатын болады, ал жараспаса — не шара? Әйтеуір тек мәртебелі ханым атанса болды емес пе, қалғанының бәрі бос былшыл.

— Өзіңнің кім екеніңді ұмытпасаңшы, Санчо, — деді Тереса. — Ақсүйек атанам деп босқа әуреленбе: “Көрші баласының мұрын боғын сүрт те, күйеу бала ғып қолыңа кіргіз” деген мәтелді қаперіңнен қыл елі шығарма. Марияны әлденендей бір графсымақ немесе дворянсымақ балаға ұзату, кейін оның қызымызды кекетіп-мұқатып, қит етсе болды ауылда өскен анайы деп мошқап: әкең можантопай мұжық, шешең жіп иіруші деп қорлауы — керемет жетіскендік пе сол? Жоға, достым, айтпа ондайды! Оны сол үшін өсіріп пе едім? Одан да, Санчо, сен тезірек ақша алып кел, ал қызды күйеуге беру менің шаруам болсын: Хуан Точоның баласы Лопо Точо ойымда жүр, қайратты, денсаулығы мықты жігіт, бәріміз де оны жақсы білеміз, шамасы, қызымыз оған ұнап қалған секілді: міне тап сонымен ғана, — себебі ол өзінің теңі, — қызымыз бақытты болмақ және олар әрдайым көз алдымызда жүреді, сөйтіп бәріміз, ата-аналар мен балалар, күйеу балалар мен немере-жиендер, бір отбасы боп тату-тәтті тірлік кешеміз, жасаған иеміз де бізді дәйім шапағат шуағына бөлейтін болады, сондықтан қызды астанаға немесе әлденендей бір зәулім сарайға ұзатам деген ойыңнан қайт, ондағы жұрт оны жатсырайды, ол да бәрін жатсынып жүретін болады.

— Әй, сен, кеще, Варавваның қатыны-ай! — деп айқайлап жіберді Санчо. — Ау, қызыма құда түсетін, жиендерімді кейін жұрттың бәріне мәртебелі мырза деп әспеттететін айтулы адамға беруге қарсы шыққанда көздеп отырғаның қандай пайда? Әңгіме былай, Тереса. Қолына өзі келіп қонып тұрған бақыттың қызығын көріп қала алмағандар, кейін ол жырақтап кеткенде жыламайтын болсын, деген сөзді қарттардан талай мәрте естігем. Осы себепті, бақыттың өзі қақпамызды қағып тұрғанда оны құлыптап алғанымыз жөн болмайды: жел оңымыздан соғып тұр ғой — ендеше, тарта берейік әрмен қарай!

Осындай сөз орамдары, сондай-ақ төменде Санчо қолданатын сөздердің кейбірі осы хикаяның аудармашысын бұл тарауды ойдан шығарылған деп жариялауға мәжбүр еткен-ді.

— Ал, айтшы өзің, мисыз мақұлық, — деп Санчо сөзін әрмен жалғады, — егер әлденендей бір пайдалы губернаторлықты қолға түсіріп алсам, сол арқылы ел қатарына қосылсақ, мұның несі жаман? Марисанчаға өзім таңдаған адамның етегінен ұстауға ерік бер, сонда көресің: жұрттың бәрі сені донья Тереса Панса деп атай бастайды, сосын шіркеуде, біздегі дворян әйелдерге қасақана, ішін қыз-қыз қайнатып кілемнің үстінде, астыңа көпшік қойып шалжиып отыратын боласың, үстіңе кигенің жібек болады. Өйткің келмесе, шіркеудегі мүсін құсап, онда да, мұнда да бұрыла алмай, тұрған жеріңде сілейіп тұра бер.

— Ау, сен не деп тұрғаныңды білемісің өзің, әкесі-ау, — деп дауыстап жіберді Тереса. — Мен тек анау әлгі графтық деген нәрсе қызымды бүлдіре ме деп қорқам. Герцогқа ұзатасың ба әлде принцке ұзатасың ба, неғылсаң да өзің біл енді, тек саған турасын айтайын: өз басым бұған ризашылығым мен рұқсатымды бермеймін. Мен, достым-ау, қашан да теңдік болғанын қалаймын, ал қараптан қарап өз-өзінен маңғазсынып, тәкаппарланғанды суқаным сүймейді. Шоқындырғанда маған қарапайым да тап-таза, дон немесе пәлен-пәштуан деген секілді қилы қоспасы, қитұрқысы мен әшекей-сылдырмағы жоқ, Тереса есімі берілді, әкемнің әулет есімі — Каскахо, ал мені, өзіңнің әйелің болғаным себепті, Тереса Панса деп атайды (дұрысында, заң бойынша, мені Тереса Каскахо деп атаған жөн болар еді, бірақ бұған енді не істейсің, заңның жөні бір басқа, корольдің жөні бір басқа деген ғой), өз аты-жөніме өкпем жоқ, сондықтан маған донья деген түкке қажет емес, өйткені бұл соншалықты ауыр қосымша салмақ, оны арқалап жүруге шамам жетпейді, оған қоса граф әйелі немесе губернатор әйелі сияқты әлем-жәлем киініп шыққанда өзім жайында сыбыр-күбір сөз тарағанын қаламаймын, — ондай сөз айтылмай қалмайды: “Мә, біздің кір-қожалақ қатын қалай дандайсып кеткен! Кеше ғана ақ тер, көк тер боп зығыр түтіп жүрген, шіркеуге де жамылғы орнына етегін бүркеніп баратын, енді, міне, қарай көріңдер, — өңкей фижма мен қарсы ілгек, бізді менсінбей мұрнын шүйіруін қарашы!” дегенді міндетті түрде айтады. Әзірге құдай өзімді жеті ме әлде бес пе сезімнен, — бір сөзбен айтқанда, бойымда болуға тиісті барлық сезімнен, — айыра қоймай тұрған шақта мұндай масқарашылыққа бармаймын. Сен, отағасы, губернаторға немесе әлденендей бір аралға айналып, қалағаныңша тәкаппарсып ісініп-кебіне бер, ал қызым екеуіміз — туған анамның атымен ант етейін — селомыздан ешқайда аттап баспаймыз: жібі түзу әйелдің кәсібі — жіп иіретін ұршық, ал ұяты бар қыз үшін — өз құжырасы сараймен бірдей. Дон Кихотыңмен бірге шытырман оқиғаңды іздеп кете бер, ал қасірет-қайғымызды өзімізде қалдыр; құдай жолымен тіршілік қылсақ бізге де әлденендей бір жақсылық бұйырмас деймісің, ал ана қожайыныңда дон деген қайдан пайда болған — бұл мен үшін, оллаһи, таңғаларлық нәрсе, өйткені оның не әкесі, не атасы дон болған емес.

— Қой, сен жын қаққаннан сау болмассың, — деп салды Санчо. — Жә, ар-ұятың білсін, шешесі, мәні де, мағынасы да жоқ не қилы сөзді көйіттің ғой келіп. Ау, қарсы ілгек, әшекейлі сылдырмақ, мәтелдер мен тәкаппарсынудың саған айтқан сөздеріме қатысы қанша? Бермен қара, сен, надан да топас сорлы (сені басқаша атау мүмкін емес, өйткені айтқан сөзімді ұқпайсың және бақытың неде екенін білмейсің): егер қызым биік мұнарадан құласын жә болмаса инфанта донья Дарақыға ма, әлде донья Урракаға ма, — есімі қандай екенін ұмытып та қалдым тіпті, — ұқсап шартарапты шарлап тентіреп кетсін деп отырсам, міне сонда ғана менімен келіспеуге хақылы болар едің, бірақ мен әйт-үйт дегеніңше опыр-топырын шығарып, оған донья мен мәртебелі ханымды жабыстырып берсем, сөйтіп оны жоқшылықтан тоқшылыққа жеткізсем, жібек пен барқытқа бөленіп жүретін болса, мұнымен келіспейтін нең бар сенің және саған бұдан артық не керек?

— Білесің бе, әкесі, неліктен келіспей отырғанымды? — деп жауап қатты Тереса. — “Саған киім болатын да — көйлек-көншек, саған қиын болатын да — көйлек-көншек” деген бар емес пе, — міне, осы себептен. Жұрт жоқ-жұқаны көзбен шолады да өте шығады, ал ауқаттыға сұқтана қарап, оны көзімен ішіп-жеп бітеді, егер де бұл ауқатты бұрын жоқ-жұқана адам болса, онда көре алмайтындар тілінің уын төгіп, өсекті қарша боратады-ай келіп, ал ондайлар біздің селода бықып жатыр, итке лақтырған таяқ солардың басына тиеді, — міне, осы себептен.

— Қоя тұр, Тереса, — деп Санчо оны бөліп жіберді, — қазір саған не айтқалы отырғаныма құлақ сал, — мұндайды өзің өз болғалы естіген жоқсың; расында, бұл менің де сөзім емес: саған айтқалы отырғаным былтырғы ұлы ораза кезінде селомызда үгіт таратқан уағызшы-әкейдің нақыл сөзі. Міне, тап осы уағызшы, ұмытпасам: бір кезде болған жайлардан гөрі дәл қазіргі сәтте куә боп отырған нәрселеріміз қаперімізден әлдеқайда жақсы орын теуіп, есімізде әлдеқайда берік сақталады, деген еді.

Санчоның жоғарыда келтірілген сөзі аудармашының бұл тарауды ойдан шығарылған деп санауына негіз болған екінші себеп еді, өйткені бұл Санчоның ой-түсінігінен тым тысқары жатқан нәрсе-тұғын. Ал Санчо болса әңгімесін әрмен жалғап жатты:

— Бұдан туындайтын салдар мынадай: айрықша жасанған, шыт жаңа киінген, жанына топырлатып көп малай ерткен бір кісіні көре қалсақ, құдды әлденендей құдіретті күш түрткі болғандай, еріксізден еріксіз әлгіге құрметке лайық адам есепті қарай бастаймыз, ал қаперіміз бұл кісіні бұрын жоқ-жұпыны кезінде көргенімізді кірпік қағымда-ақ еске оралта қояды, солай бола тұрғанымен, кедейлігінен бе әлде әулетінің кембағалдығынан ба орын алған бұл абыройсыз жағдайының, — бәрі де артта қалғандықтан, — қазір ізі де жоқ, бары — осы сәтте көзімізбен көріп тұрғанымыз. Егерде тағдыр өзін сасық иісі мүңкіген мүсәпірліктен (бұл уағызшы аузынан шыққан сөз) мәз-шат молшылыққа жеткізген жан тәрбиелі де көргенді, шүлеңгір адам болса, жұрттың бәрімен ізетті қарым-қатынас жасай білсе, байырғы ақсүйектермен бақталастыққа бармаса, онда, Тереса, бұрын оның кім болғанын ешкім де есіне алмайды, дәл қазір қандай болса, сол тұрғыда құрмет көрсетеді; әрине, күншілдердің жөні бір басқа, олардан қандай бақытты тағдырға да сыбаға тимей қалмайды.

— Айтқаның көңіліме қонбай отыр, әкесі, — деді Тереса, — неғылсаң да өзің біл енді, тек сөзуарлығыңмен және көкезулігіңмен басымды қатырмасаң болды. Егер ойыңа келгенді істеуге соншалықты ынтықзар болып тұрсаң...

— Ынтықзар емес, ынтызар деу керек, шешесі, — деп түзетті оны Санчо.

— Дауласпа менімен, әкесі, — деді Тереса наразылық білдіріп, — мен құдай аузыма салған сөзді айтып тұрмын, қитұрқыңды білмеймін. Айтпағым мынау ғана: ақыры ана губернаторлыққа аңсарың біржола ауған екен, ондашы балаң Санчоны да өзіңмен бірге ала кет және оны осы жастан-ақ губернаторлық етуге баулы — өйткені баланың әке жолын қуып, кәсібін үйренуі деген ғанибет нәрсе ғой.

— Губернатор болғаннан кейін, — деп мәлім етті Санчо, — мен оны лау аттарымен алдыртам, ал саған ақша беріп жіберем, ол кезде менде қаражатқа мұқтаждық болмайды, өйткені көк тиынсыз отырған губернаторға қарыз беруге құштарлар табылмай қалмайды. Ал сен баламызды бұрын кім болғаны байқалмайтындай, қазір кім екені ә дегеннен аңғарылып тұратындай етіп киіндіретін бол.

— Ақша жіберсейші тек, — деді Тереза жуаси үн қатып, — оның қалай үлде мен бүлдеге оранып шыға келгенін сонда көресің.

— Сөйтіп, тоқ етері, қызымыздың графиня болатындығына екеуіміз біржола бәтуаластық қой, — деп тұжырды Санчо.

— Ол графиня болған күні, — деп қарсылық білдірді Тереса, — мен оны жерледім деп есептеймін. Бірақ, тағы да қайталап айтам: неғылсаң да өзің біл; біздің, әйел бейбақтың, маңдайына жазылғаны — қай істе де жұбайының, мейлі ол микеще болса да, айтқанын бұлжытпай орындау ғой.

Сол арада ол, бейне бір Санчика шынымен-ақ о дүниелік болғандай, жер қойнына беріліп те қойғандай, егіл-тегіл еңіреп жылап жіберді. Мұны көрген Санчо зайыбын жұбатпақ боп, қызын қайткен күнде де графиня ететінін, бірақ мұны барынша кейінге қалдыра тұратынын айтты. Олардың сұқбаты осымен тәмам болды да, жолға шығатындары жайында нақтырақ келісіп алу үшін Санчо Дон Кихотқа қайтып оралды.

ҮІ тарау

Дон Кихоттың жиен қарындасымен және күтуші әйелімен не жайында пікір алысқаны жөнінде, ал мұның өзі күллі хикаядағы ең маңызды тараулардың бірі

Санчо Панса мен зайыбы Тереса Каскахо жоғарыда келтірілген екеуара пәтуасыз әңгімемен айналып жатқан кезде Дон Кихоттың жиен қарындасы мен күтуші әйелі де қол қусырып қарап отырған жоқ-ты: әр алуан нышандарға қарап бірінің нағашы ағасы, екіншісінің қожайыны шартарапты шарлауға, бұлардың ойынша, шалыс қадам жасауға деген рыцарьлық кұштарлықтан зарығып, үшінші мәрте қашып шықпақ боп жүргенін сезіп қалғандықтан, оны осынау зиянды ойдан арылту үшін олар да қолдан келгеннің бәрін жасап жатты, бірақ бұл әрекеттері құла түздегі құр айқай ғана еді және олар суып қалған темірді соққылап жатқан. Солай бола тұрғанымен, Дон Кихотпен ұзақ уақыт салғыласып баққан күтуші әйел сөз арасында оған былай деді:

— Шынымды айтсам, мархабатты мырзам, егер орныңызда байыз тауып отыра алмайтын болсаңыз, сөйтіп құдды бір кезегенге ұқсап қайтадан жер-дүниені шарлап тентіреп, әлгі, қалай деп аталушы еді, иә, жанға дауа, ал мен оны жанға зауал деп атаймын, іздейтін болсаңыз, онда құдай мен корольге шағым айтам және олардың сізге тыйым салуы үшін жан дауысым шығып шыңғыратын болам.

Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:

— Күтуші ханым! Арыз-шағымыңа құдайдың қандай жауап қайтарары маған беймәлім, сол сияқты ұлы мәртебелі ағзамның да нендей жауап қайтаратынын білмеймін, білетінім, егер король болсам, корольдің атына күн құрғатпай түсіп жататын қисапсыз да қисынсыз өтініш-шағымның ешқайсысына жауап бермес едім, өйткені ұлы мәртебелі ағзам атқаратын ауыртпалығы мол міндеттердің ішіндегі ең ауыры — барша жұрттың мұң-мұқтажын тыңдау және бәріне түгел жауап қайтару боп табылады, міне сондықтан да маған қатысты мәселемен оның басын қатырмағанды жөн санаймын.

Күтуші әйел оған:

— Сонда қалай, сеньор, ұлы мәртебелі ағзамның сарайында да рыцарьлар бар ма? — деген сұрақ қойды.

— Бар, — деді Дон Кихот, — және олар онша аз да емес әрі керексіз де емес, өйткені олар сарай сән-салтанатының көркі саналады, сондай-ақ король тағының айбынын асыра түседі.

— Ендеше, сізге де, тақсыр, неліктен сарайда тып-тыныш қана отырып корольге, өз қожайыныңызға қызмет етпеске?

— Мәселе мынада, қымбаттым, — деп жауап қатты Дон Кихот, — рыцарьлардың бәрі бірдей сарай адамы бола алмайды, сол сияқты сарай адамының да барлығы бірдей кезбе рыцарь бола алмайды және болуға міндетті де емес: олардың да, бұлардың да өмірде өз орыны бар. Рас, бәріміз де рыцарь атанамыз, алайда арамыздағы айырмашылық жер мен көктей, өйткені сарай адамдары өз мекен-жайынан аттап шықпай-ақ, сарайдан бір адым алысқа ұзамай-ақ картаға қарап отырып күллі әлемді шарлайды және бұл үшін соқыр тиын шығармайды, олар аптаптың да, аяздың да, аштықтың да, аңқа кептірген шөлдің де не екенін білмейді, ал біздер, сөздің толық мағынасындағы кезбе рыцарьлар болсақ, ыстықта да, суықта да, дауылда да, жауында да, күндіз де, түнде де, атқа мініп те, жаяу жүріп те өз аяғымызбен жерді арғы шетінен бергі шетіне дейін шоламыз және дұшпанмен суреті бойынша ғана емес, іс жүзінде де таныспыз, кездесе кеткен сәттерде, ыңғайы келген бойда оларға қолма-қол тап береміз, жекпе-жекте сақталуға тиіс ережелер мен әр түрлі ұсақ-түйек жайларға, мысалға: қарсыластың бірінің найзасы немесе семсері қысқалау емес пе, дұшпанның кеудесіне жасырғаны не — жәдігерлік бұйым ба әлде көз алдау үшін жасалған қулық па, сондай-ақ күннің сәулесін өзара қалай еншілескен жөн деген секілді және басқа да осындай, сенің мүлдем хабарың жоқ, ал өзіме жақсы мәлім рәсімдерге пысқырып та қарамаймыз. Онан соң сен тағы мынаны білгенің абзал: төбесі көк тіреген, тіпті бұлтқа кіріп көрінбей де кететін және әрқайсысының аяғы құдды бір қос алып мұнара тәрізді, қолы дырау кеменің діңгектеріндей, көзі диірменнің тасындай үлкен әрі әйнек балқытатын пештей жайнап тұрған, бір емес, он дәуге кездескеннің өзінде де, ізгі ниетті кезбе рыцарь олардан әсте жүрегі қалтырап тайсақтамайды, — керісінше, буырқанып-бұрсанып, бет қаратпас өжеттікпен қарсы ұмтылып айқаса кетеді, сөйтіп оңтайы табыла қалса, көзді ашып-жұмғанша тықсырып әкетеді де, есінен тандыра соққы береді: тіпті олар әлденендей бір беймәлім балықтың қабыршағына, — бұл қабыршақты алмастан да берік деседі, — оранып алған болса да, ал семсердің орнына Шам құрышынан соғылған өткір қылышпен немесе болаттан жасалған түрпілері бар темір шоқпармен, — ал ондай шоқпарды өз басым талай мәрте көргем, — қаруланған болса да бәрібір. Мұның бәрін саған, құрметті күтушім, ана рыцарьлар мен мына рыцарьлар арасындағы айырмашылықты ұғынсын деп айтып отырмын. Әділдігіне жүгінсек, билеушілер екінші, дәлірек айтқанда, бірінші топты — кезбе рыцарьлар тобын жоғарырақ қоюға тиіс еді, бұлардың арасынан, тарих куәлік ететіндей, қыруар корольдікті жаудан құтқарып қалғандарды да жолықтыра аламыз.

— Аһ, сеньор! — деп саңқ ете қалды сол арада жиені. — Апырай, түсінер кезіңіз болды емес пе осы сіздің, тілеуіңіз болғыр: кезбе рыцарьлар жайында айтылатын әңгіменің бәрі толайым-тұтасымен өтірік, ойдан шығарылған әңгіме ғой, ал олар жайындағы кітаптарды отқа өртеген немесе, тым құрыса, оларға санбенито жаба салған жөн болар еді, сондай-ақ қара ниет бұзақы әрі бүлікші екенін баршаға паш етіп тұруы үшін айрықша белгі соғудың да артығы жоқ.

— Жаратқан иеміздің атымен ант етейін, — деп дауыстап жіберді Дон Кихот, — егер сен туған жиенім, яғни бір қаптан, бір саптан шыққан апайымның қызы болмағаныңда бар ғой, мына күпіршілігің үшін сазайыңды жақсылап тұрып тарттырар едім және бұған күллі әлем күңіренген болар еді. Апырай, ең жеңілі шілтер тоқитын шидің өзін жөндеп игере алмай жүрген олақ қыздың кезбе рыцарьларға арналған кітаптар жайында ойына келгенді айтып, балағаттағанын кім көрген? Егер мұны естісе, сеньор Амадис не дер еді? Әйткенмен, ол сені, әрине, кешірер еді, себебі ол өз заманының өте жуас әрі аса сыпайы рыцары болатын, оған қоса бойжеткендердің жан тең келмес қамқоры-тұғын, бірақ егер басқа біреу естігенде халың мүшкіл болар еді, өйткені рыцарьлардың бәрі бірдей әдепті де ізетті емес, олардың арасынан дүмше де, дарақы да табылып жатады. Олай дейтінім, өзін-өзі рыцарь атандырып жүргендердің бәрі бірдей бұл атаққа шынымен лайық емес: бірі — нағыз алтыннан, екіншісі жалған алтыннан жасалған. Сырттай қарағанда барлығы да рыцарь тәрізді, алайда ақиқат анықталар алғашқы сынақтан бәрі бірдей өте алмайды. Рыцарь болмаса да, ұқсап бағуға тырысып өлермендік жасап жүрген нәсілі нашар адамдар да бар, сол сияқты қара халықтан шыққан секілді көрінбек боп битін салып жүрген текті тұқымнан тараған рыцарьлар да бар: алғашқылары әлде атаққұмарлықтан, әлде ізгі ниеттен жоғары қарай емпеңдейді, екіншілері әлде жігерсіздіктен, әлде әдепсіздіктен төмен қарай сырғақтайды; рыцарьлардың аты ұқсас болғанымен, атқаратын іс-әрекеті әрқалай мұндай екі түрін ажырату оңайға түспейді, ол үшін алғыр ой керек.

— Құдай-ай! — деп айқайлап жіберді жиен қыз. — Көп білетіндігіңіз сондай, ағатай, мұқтаждық қысқан шақта қай жерде болсын мінберге көтеріліп уағыз айта алар едіңіз, соған қарамастан соқырлығыңыз бен ауандығыңыз сонша, шын мәнінде қартаңдау екеніңізге қарамастан — қайсарлығыңызға, әлжуаз екеніңізге қарамастан — әлеуеттілігіңізге қалтқысыз сенесіз, қисықты түзетіп жүрмін дейсіз, ал өзіңіз болсаңыз мосқал тартқандықтан бүкірейіп кеткенсіз, ал ең бастысы сіз — шын мәнінде үш қайнаса сорпаңыз қосылмаса да рыцарь және кавальеро атанып алдыңыз, әрине идальго кавальеро бола алмайды емес, әйтсе де жоқ-жұқа жанға ондай болу қайда!..

— Бұл сөзіңнен онша көп ағаттық таппай отырмын, жиен, — деген уәж айтты Дон Кихот. — Ал, шыққан тегіміз жайын әңгімелесем, сен таңғалар талай нәрсені айтып берген болар ем, алайда құдайға қатысы бар іс пен адамға қатысы бар істі бытыстырмас үшін бұл төңіректе сөз өрбіткім келмейді. Мәселе мынада, қарақтарым: жарық дүниеде жер басып жүрген нәсіл атаулыны (сөзімді мұқият тыңдап алыңдар) төрт түрге бөлуге болады, атап айтқанда: әу бастағы тірлігі тіптен қарапайым болғанымен, бірте-бірте ұлғайып, қанат жайып келе жатқан, сөйтіп қазір құдіретті күшке айналған тұқымдар бар; екіншілерінің әуелгі қарекеті қарқынды болған, осы қарқынды бәсеңдетпеуге тырмысқан және күні бүгінге шейін соған барын салып отыр, олар қазір де сол бастапқы деңгейден төмендеген жоқ; үшіншілерінің де алғашқы адымы осындай болған, алайда кейін олар пирамида тәрізді қусырылып, жұтаң тартып, соңынан пирамиданың ұшар басындай әншейін құр сүлдеге айналған, өйткені әу бастағы орынтағымен, яғни ірге тасымен салыстырғанда қазіргі халы түкке арзымайды; сондай-ақ (ескерте кететін жай, бұлар — көпшілік), мақтан тұтарлық бастауы да жоқ, медеу етерлік орта тұсы да жоқ тұқымдар да табылады, олардың да тағдыр-талайы әлгі айтылғандай татымсыз боп тынбақ, — бұл барлық құл-құтан мен қарапайым пендеге тән хал-ахуал. Алғашқы түрге, яғни қарапайым бастау мен үдемелі өрлеуге, Оттоман әулеті жатады: оның негізін қалаған адам — қарапайым ғана бақташы болатын, ал қазір біз бұл әулеттің қандай биікке көтерілгенін көріп отырмыз. Екінші түрге, яғни қарқынды қарекет пен қол жеткенді қорғап қалуға, мұрагерлік бойынша таққа отырған әміршілердің біразы үлгі бола алады, бұлар иелігін не кеңітпей, не кемітпей, сол қалпында сақтауға жан салады, сөйтіп өздеріне тән момындығына байланысты бағзыда қалыптасқан бір аяда ғана ғұмыр кешеді. Ал енді алғашқы аршынды адымның біртіндеп бәсең тартуының мысалы тіптен көп, өйткені перғауындар мен мысырлық Птоломейлер, римдік цезарьлар мен құрттай құжынаған (егер осылай атауға болса) мидиялық, ассириялық, парсылық, гректік және варварлық әміршілер, падишалар мен князьдар, осынау күллі патша және князь тұқымы, — әулеттерінің өзі де, әулет басылары да, — мүсәпірлік күйге түсіп, қарасын жоғалтты, қазір олардың ұрпағын іздеп табу да мүмкін емес, ал ақи-тақи біреу-міреуін іздеп тапсаң оның әбден азғындап, аянышты хал кешіп жүргеніне куә боларың хақ. Құл-құтандар тұқымы жайында айтарым біреу: оларға тиер үлес — жер басып жүргендердің қатарын көбейту ғана, алайда қисапсыз көптігі оларды даңққа да бөлемейді, дәріптеуге де татымайды. Осы айтылғандардан сендер, ақылсыздарым-ау менің, бұл әулет-нәсіл дегендердің жатқан былық екенін және өз өкілдері ізгілігін, байлығы мен жомарттығын паш етіп жүрген әулеттер ғана шын мәнінде атақты да даңқты саналатынын көңілге түйгендерің жөн болады. Ізгілігін, байлығы мен жомарттығын деп бекер айтып отырғам жоқ, өйткені қатыбас әмірші де бір — әмірші қатыбас та бір, ал нәмәрт бай деген сөз — сараң қайыршы дегенмен пара-пар: олай дейтінім, бай адам өз бақытын дәулет иесі болудан емес, оны жаратудан және қалай болса солай емес, пайдалы іске жаратудан таппақ. Бейшара рыцарьға өзінің нағыз рыцарь екенін дәлелдейтін бір ғана жол, яғни ізгілік жолы қалады, ал бұл үшін оған кішіпейіл, әдепті, ізетті, инабатты, ілтипатты болу керек, тәкаппар, менмен және жалақор болмауы қажет, ал ең бастысы, жанашыр болғаны абзал, өйткені бейбаққа шын ықыласпен екі мараведи беруі арқылы ол жақсылығы жайында дүйім жұртқа дабыра ғып жүретін жаннан кем шүлеңгірлік көрсетпейді; сөйтіп, ол әлгі аталған ізгі қасиеттердің бәріне ие болса, онда оған ұшырасқандардың қайсысы болса да мейлі, бәрібір, тіпті ол жайында түк ештеңе білмейтін кісінің өзі де, оны текті тұқымнан шыққан екен деп қалады және солай ұйғарады да, ал егер ондай ұйғарым жасамаса, бұл мүлдем ақылға қонымсыз нәрсе боп шығады, өйткені ізгі қасиеттердің марапаты қашанда мақтау сөз боп табылады және ізгі қасиет иелері мақтау естімей қалмайды. Дүниеде байлық пен құрметке жеткізетін екі-ақ жол бар, боталарым: оның бірі — ғылым саласы, екіншісі — әскери сала. Мені ғалым деуден гөрі әскери адам деген дұрысырақ болады және әскери өнерге бейімділігіме қарағанда, Марс⁹ белгісі белең алған тұста тусам керек, сондықтан да осы жолмен бейне бір міндеттілікке сай жүріп келе жатқандаймын және тіпті күллі әлем қарсы шыққан күнде де бұл жолдан жалтармаймын, ал жаратқанның өзі алғыс беріп, тағдыр әмір етіп, ақыл-ойым талап етіп, ықылас-ниетім ауып тұрған істен бас тартуға мені сендіріп бағу — босқа арамтер болу деген сөз; кезбе рыцарьлықтың ерлік істеріне ілесе жүретін шексіз көп ауыртпалық өзіме айдан анық болғанымен, осы арқылы қол жететін ұшан-теңіз игілік те маған мәлім, оған қоса ізгіліктің жолы жіңішке, зұлымдықтың жолы кең шалқар болатынын да, сондай-ақ олардың мақсат-мұраты мен шекара-шегі әрқилы болатынын да білем, өйткені зұлымдықтың далиған кең жолы өлімге ұласады, ал ізгіліктің діңкеге тиер тар жолы өмірге ұласады, әлбетте, ерте ме, кеш пе өзі де тынатын өмірге емес, ешқашан аяқталмайтын, әрмен жалғаса беретін өмірге; және тағы бір білетінім бар, ол кастильдік айтулы ақынымыздың мына бір өлең жолдарында сипатталған:

Жартастармен шығарсың осы өрмелеп

Мәңгіліктің отауына шыңдағы,

Басқа жол жоқ оған алып баратын.

— Алда ғана сорлы басым-ай! — деп дауыстап жіберді жиен қыз. — Осының бәрі аздай, ағатайым оған қоса ақын екен ғой! Сіз бәрін де білесіз, бәрінің мән-жайын түсінгенсіз, — егер тас қалаушы болғанды қаласаңыз, онда біреулердің тор жасауды бұйым құрлы көрмейтіні секілді, сіздің де оп-оңай үй тұрғызып аларыңызға шүбәм жоқ.

— Олла-біллә, жиенжан, — деді Дон Кихот, — егер рыцарьлық жайындағы арман бар сезімімді баурап алмағанда мен нені де болсын жасап шығарар едім, айталық, тор мен мәсуек секілді, таңырқауға тұрарлық нәрселердің де не түрлісін жасар едім.

Дәл осы сәтте әлдекімнің есік қаққаны естілді, онан соң бұл кім деген сұраққа Санчо Панса бұл өзі екенін айтып жауап қатты; Санчоны даусынан тани қойған күтуші әйел оның түрін көргісі келмей сол бойда-ақ бөлмеден жүгіріп шығып кетті, — оны суқаны сүймейтіндігі соншалықты еді. Санчо Пансаға есікті жиен қыз ашты, сеньор Дон Кихот оны құшақ жая қарсы алды, сосын олар бөлмені іштен бекітіп қойды, міне тап осы жерде мұның алдындағыдан бірде кем түспейтін қызықты сұқбат басталды.

ҮІІ тарау

Дон Кихот пен атқосшысының екеуара не жайында әңгімелескені турасында, сондай-ақ басқа да айтуға тұрарлық оқиғалар жөнінде Дон Кихоттың Санчо Пансамен бірге іштен кілттеніп алғанын көрген күтуші әйел олардың не жайында келіссөз жүргізбегін сол қас қағымда-ақ сезе қойды; бұл бас қосуда үшінші жорыққа аттану жайында қаулы алынатынын аңғарған ол жамылғысын ала салып бакалавр Самсон Карраскоға қарай жүгірді, өйткені аса ділмәр, оның үстіне қожайыны жаңа ғана танысқан адам ретінде бұл оны осынау сөлекет әурешіліктен бас тартуға үгіттеп көндірер деп ойлаған. Бакалавр бұл кезде ауласында әрлі-берлі қыдырыстап жүрген, қатты толқығаннан терлеп-тепшіп, тынысы тарылып кеткен күтуші әйел оны көрген бойда аяғына жығыла кетті. Әйелдің қатты қапаланып, құты қашып кеткеніне мазасызданған Карраско:

— Сізге не болған, күтуші ханым? Нендей кепке душар болғансыз? Жан алқымға келгендей абыржулысыз ғой, — деп сұрады.

— Өзіме ештеңе болған жоқ, қалқам, сеньор Самсон, ал мырзам қарасын батырғалы жатыр, батырады ол, батырмай қоймайды!

— Кімді батырмақшы ол? — деп сұрады Самсон. — Не боп қалды тағы?

— Қояншық дертінің қақпасынан шығады да, өзінің қарасын батырады, — деп жауап қатты күтуші әйел. — Сізге айтайын дегенім, қадірменді сеньор бакалавр, ол тағы бір мәрте, осымен үшінші рет, дүние кезіп тентіреп, өзі айтатындай, жанға дауа дейтінді іздеуге аттанбақ, — не себепті мұны осылай атайтынына ақылым жетпейді. Алғашқы жолы, оны өзімізге қайтарған кезде, көкала қойдай боп таяқ жеп есекке артулы келген. Екінші жолы оны үйге торға қамап, өгіз арбаға отырғызып әкелді, ал мырзам болса біреулер өзімді жадылап қойды деп түсінді. Сондағы оның түр-сықпыты туған анасы да танымастай аянышты еді: өңі құп-қу, әбден жүдеп қу сүлдері қалған, көзі кілмиіп кеткен. Шамалы әлдендіру үшін оған тек жұмыртқаның бір өзінен ғана алты жүзден астамын асаттым ғой, — бұған құдайдың өзін, бүткіл көрші-көлемімізді, сондай-ақ тауықтарымды да куәға тартам: тауықтарым мұны растап бере алады.

— Оған зәредей күмәнім жоқ, — деді бакалавр, — тауықтарыңыз сондай сүйкімді, сондай семіз және сондай тәрбиелі, сондықтан өтірік айтқаннан гөрі өліп кеткенді артық көреді. Сонымен, күтуші ханым, бар кілтипан мен бар пәле сеньор Дон Кихоттың ойға алған ісінде демексіз ғой және қаупіңіз де тап сонда ғой, солай ма?

— Тап сонда, сеньор, — деп мақұлдады күтуші әйел.

— Ендеше, бұған алаң болмаңыз, — деп сендіре сөйледі бакалавр, — қазір үйіңізге барыңыз да маған жүрек жалғайтын бір ыстық тағам әзірлей қойыңыз, ал жолай, егер білсеңіз, әулие Аполлинарийдің дұғасын оқыңыз, мен сәлден кейін барам, сосын бәрін ойдағыдай етіп реттейміз.

— Аһ, қандай өкінішті! — деп айқайлап жіберді күтуші әйел. — Сонда сіз маған, мейірімді мырзам, Аполлинарийдің дұғасын оқы деп тұрсыз ба? Ау, ол мырзамның тісі сырқырағанда оқылатын дұға ғой, ал оның басы ауырады емес пе?

— Мен мұны жайдан-жай айтып тұрғаным жоқ, күтуші ханым. Барыңыз, менімен салғыласпаңыз, қандай шешен екенім өзіңізге жақсы мәлім, сондықтан шешімімді бәрібір өзгерте алмайсыз, — деді Карраско нықтап.

Бұдан соң күтуші әйел кетіп қалды да, бакалавр сол бойда священниктің үйіне қарай тартты, онымен кейіндеу, реті келгенде айтыла жататын бір жәйт жөнінде әңгімелеспек еді.

Ал бұл кезде оңаша қалған Дон Кихот пен Санчо екеуара пікір алмасып отырған, мұның бәрі хикаямызда аса бір дәлдікпен және шыншылдықпен

алға тартылады. Санчо қожайынына былай деді:

— Сеньор! Әйеліме бәрін хабарландырып та үлгердім, сөйтіп ол маған өзіңізге еріп көңіліңіз қайда қаласа, сонда баруға рұқсат етті.

— Хабарландырып емес, Санчо, хабарлап деу керек, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.

— Жаңылмасам, тақсыр, не айтпағым түсінікті болған жағдайда мені түзетпей-ақ қоюыңызды өзіңізден бір-екі рет өтінгенмін, — деді Санчо, — ал әгәрәки түсінбей қалсаңыз, онда: “Санчо, — немесе сайтан дейсіз бе, сапалақ дейсіз бе, бәрібір, — не айтып тұрғаныңды ұқпадым”, дегеніңіздің өзі жетіп жатыр. Егер түсіндіріп бере алмасам, сонда ғана түзетіңіз: мен өзі көніпіс адаммын ғой.

— Не айтып тұрғаныңды ұқпадым, Санчо, — деп Дон Кихот оны бөліп жіберді, — көніпіс адаммын ғой дегенің не білдіретінін түсінбедім.

— Көніпіс деген сөз: барым сол ғана дегенді білдіреді, — дейтін түсініктеме берді Санчо.

— Енді сені бұрынғыдан да бетер түсінбей қалдым, — деп шынын айтты Дон Кихот.

— Егер мені түсінбейтін болсаңыз, онда сізге ойымды қайтіп ұқтырарымды білмеймін, білмеймін дедім — бітті, — деп шорт кесті Санчо.

— Тоқта, тоқта, енді ғана аңғардым, — деді Дон Кихот, — өзіңнің көнпіс, жуас, икемге көнгіш екеніңді, сөзіме әрдайым құлақ асып, не айтсам да бұлжытпай орындайтыныңды айтпақ болған екенсің ғой.

— Бәс тігуге бармын, — деді Санчо, — не дегелі отырғанымды әу баста-ақ бірден түсініп те, аңғарып та қойған болатынсыз, әйтсе де тағы бірдеңені былықтырып, бықсыта беруім үшін әдейі басымды қатырғыңыз келді.

— Әбден мүмкін, — деді Дон Кихот. — Ал, сонымен, Тереса не айтты?

— Тереса маған, — деп жауап қатты Санчо, — ебін тапқан екі асар, уәдені бұзған оңбайды, басын жоғалтқан шашын жоқтап жыламас, көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық, дегенді айтты. Әрине, әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа екенін білем ғой, бірақ әйелдің сөзіне ақымақ қана құлақ аспайды.

— Мен де сондай ойдамын, — деп келісе кетті Дон Кихот. — Иә, достым Санчо, айта бер әрмен қарай: бүгін аузыңнан шыққан әр сөзің алмастай жарқылдап тұр.

— Мәселе мынада, — деп сөзін жалғады Санчо. — Адам атаулының қай-қайсысы да өлімнен қашып құтыла алмайды, бүгін бармыз, ертең жоқпыз, ақсақалды қария секілді сары ауыз балапан да өлімнен онша жырақ тұрған жоқ, сол сияқты, құдай бұйрық берген мезгілден бір сағат болсын артық ғұмыр кешем деп те ешкім айта алмайды, өйткені өлімнің құлағы тас керең және өміріміздің қақпасын қаққан кезде қашан да асығыс-үсігіс келеді, оны жалынып-жалбарынып та, күш қолданып та, скипетрмен¹⁰ де, митрамен¹¹ де тоқтата алмайсың — әйтеуір, ол жайындағы қаңқу мен дақпырт осындай және амвоннан да бізге осыны уағыз етеді — мұны, сіз, тақсыр, менен де жақсы білесіз.

— Бұның бәрі дұрыс қой, — деді Дон Кихот, — бірақ нені мегзеп отырғаныңды түсінбедім.

— Менің мегзеп отырғаным, тақсыр, — деп жауап қатты Санчо, — өзіңізде қызметте болған кезімде маған жалақыға айына қанша төлей алатыныңызды білгім келеді және тиісті жалақымды қолда бар ақшамен төлеуге мүмкіндігіңіз бар ма — соны ашып айтқаңызды қалаймын, әйтпесе әлденендей бір марапат үшін қызмет етуге келіспеймін, өйткені ол не тым кеш тиеді, не уақытында тимейді, не тіптен тимей қояды, ал еңбекпен тапқан ақшам қалтамда жатса, корольге де сәлем бермеуіме болады. Қысқасы, аз ба, көп пе, әйтеуір қанша ақша табатынымды білсем деймін: көптен дәметкен аздан құр қалады деген бар ғой, одан соң: тамшыдан тама-тама дария болатыны мәлім және мұның бәрі үйден кетпейді, үйге келеді емес пе. Әрине, мейірімді мырзам, егер орайы келіп (рас, қазір бұған сенімім де, үмітім де жоқ) уағдалы аралыңызды тарту етіп жатсаңыз, онда бұл аралдан түсетін кірістің көлемі дәлме-дәл есептеп шығарылғаннан кейін тиісті үлесімді ұстап қалуға келіспейтіндей мен бір соншалықты жақсылықты білмейтін адам емеспін ғой, қолым да соншалықты сұғанақ емес.

— Әлбетте, достым Санчо, біреудің пайдасы үшін сақтап қалудан гөрі, өз пайдаң үшін ұстап қалу әлдеқайда тиімді екенінде дау барма, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.

— Иә, иә, — деді Санчо, — әрине, дұрысы ұстап қалу емес, сақтап қалу ғой, солай деуім керек еді, жарайды ештеңе етпес, өйткені, сіз, тақсыр, мені онсыз да тәп-тәуір түсіндіңіз ғой.

— Түсіндім, түсіндім, — деді Дон Кихот, — күллі арам ойыңның бәрін алақандағыдай анық көріп отырмын және қисапсыз көп мақалыңның жебесі кімді нысанаға алып жатқанын да жақсы білем. Бері қара, Санчо, егер кезбе рыцарьлар жөніндегі қандай да бір романнан үлгі тұтуға лайық дерек тапсам, құдды бір саңылаудан сығалап қарап алғандай, атқосшылардың айына немесе тіпті жылына әдетте қанша алатынын анық білген болар ем, сөйтіп мен де саған жалақыны қуана-қуана төлер ем. Мен романдарды түгелдей немесе түгелге жуық оқып шықтым, бірақ қандай да болсын кезбе рыцарьдың өз атқосшысына белгілі бір мөлшерде жалақы тағайындағанын кезіктіре алмадым, анық білетін нәрсем — атқосшы атаулының марапат үшін ғана қызмет істейтіні, сөйтіп күндердің бір күнінде, жолы болған жағдайда қожайындарының оларға аралды жә болмаса соған тепе-тең басқа бірдеңені, немесе, құрығанда, ақсүйектік атақ пен лауазымды тарту ететіні ғана. Егер сіз, Санчо, осы үміт пен осы дәмені қанағат тұтсаңыз және өзіме қызметке қайта оралуға тілек білдірсеңіз, онда — бәрекелді, бірақ мені кезбе рыцарьлықтың ежелгі дәстүрін бұзады-ау не өзгертеді-ау дегенге иегіңіз қышымай-ақ қойсын. Сондықтан, қадірменді Санчо, үйіңізге барыңыз да, Тересаңызға осы ұйғарымым жайлы айтып беріңіз, егер ол да, сіз де маған марапат үшін қызмет етуге келіссеңіздер, онда bene quіdem¹², ал егер бұған ырза болмасаңыздар, онда қош айтысқанымызбен дос-жар адам боп қала берейік: кептерханада жем болса, кептер табылады. Бұған қоса, балам: жақсылық жүрген жерде тапшылық болмайды және жақсылық етсең жарты етпе, дегенді де ұмытпаңыз. Бұлайша сөз саптап тұрған себебім, Санчо, мақалдап сөйлеуде өзіңізден кем түспейтінімді көрсету ғана. Сөзімнің соңында сізге айтайын дегенім де және айтарым да мынау: егер маған марапат үшін қызмет етуге және басыма түскен ауыртпалықты бөлісуге бейіл болмасаңыз, онда ерік өзіңізде, бірақ кейін өкініп жүрмеңіз, ал мен өзіме сізден гөрі тіл алғыш, сізден гөрі елгезек және сізден әлдеқайда ептейлі әрі мылжыңға да әуестігі аз бір атқосшы тауып алам.

Дон Кихоттың мұншалықты қатаң шешім қабылдауы Санчоның көңілін алай-түлей етіп жібергені сонша, көз алды қарауытып, қайсарлығының қанаты салбырап қалды, өйткені қожайыны өзін жорыққа алмай кетеді деген ой осыған дейін үш ұйқтаса түсіне кірмеген; бөлмеге Самсон Карраско және оған ілесіп, бакалаврдың Дон Кихотты шытырман оқиға іздеу сапарынан бас тартуға қалай үгіттейтінін тыңдауды қызық көрген күтуші әйел мен жиен қыз келіп кірген кезде ол әлі де сол абыржып, абдыраған халынан арыла қоймаған. Айтулы әзілқой Самсон Дон Кихоттың қасына келіп, оны өткен жолғыдай құшағына алды да, былай деп саңқылдап сөйлеп кетті:

— Беу, кезбе рыцарьлықтың сұңғыла сарбазы! Беу, әскерилердің алтын діңгегі! Беу, испан халқының ар-намысы мен абыройы! Құдіреті күшті құдайдан, бейне оны қарсы алдымда тұрғандай көріп өтінерім: үшінші сапарыңа бөгеуіл жасап, кедергі келтіруге тырысушылар үміт-тілектерінің шытырманында адасып, арман еткен ой-ниеттері ақыры орындалмай қалса екен.

Бұдан соң ол күтуші әйелге қарап былай деді:

— Күтуші ханым енді әулие Аполлинарийге сиынбай-ақ қойса да болады, өйткені сеньор Дон Кихоттың ізгі мұратты әрі теңдесі жоқ ой-жоспарын жүзеге асыру ісін жалғастыра беруі қажеттігі жөнінде көктегі құдіретті күштердің үзілді-кесілді шешім қабылдағаны маған жақсы мәлім боп отыр, осы себепті бұл рыцарьды айбарлы білегінің қимылсыздығы мен әрекетсіздігінен арылтып, шектен тыс сергек те ширақ рухының айбындылығын паш етуге септік жасамасам және соған көндірмесем ар-ұятымның алдында азапқа батқан болар ем, өйткені осынау кешеуілдеушілік оны қисық-қыңырды түзету, жетімдерге жәрдем беру, қыздардың намысын қорғау, жесірлерді қамқорлыққа алу, күйеуге шыққандарға сүйеніш болу, кезбе рыцарьлық ордені атқаратын міндеттер аясына жататын, оның парызы саналатын, оған үйлесімді һәм қонымды боп табылатын тағы да басқа осы тектес шаруаларды іске асыру мүмкіндігінен айырады. Сөйтіп, енді ер мінезді, ержүрек сеньор Дон Кихот, құдіретіңізге құлдық, сапарға ертең емес, тап бүгін аттанып кете беруіңізге болады, мархабатты мырзам, егер бұл үшін әлдене жетіспей жатса, онда өзімді де, жиған-терген дүние-мүлкімді де жолыңызға сарп етуге әзірмін, ал егер сізге, сән-салтанатыңызға құлдық, атқосшы қажет болса, онда сізге қызмет етуді, өз тарапымнан, зор бақыт санар едім.

Сол арада Дон Кихот Санчоға қарап былай деп тіл қатты:

— Маған атқосшылыққа адам табылады деп айттым ба саған, Санчо? Көрдің бе, міне, кімнің маған қызмет етуге құлшынып тұрғанын: иә, тап сол зерек те зерделі бакалавр Самсон Каррасконың өзі, саламанкалық шәкірттер арасында алдына жан салмаған әзілқой әрі сотқар, дені-қарыны сау, қимылы шапшаң, мылжыңға жоқ, аяз бен аптапқа, аштық пен шөлге шыдамды, кезбе рыцарьдың атқосшысына қажетті қасиеттердің бәрі бір бойынан табылатын адам. Алайда, қарақан басымның қызығы үшін ғылымның осынау шоң бағанын шайқалтуыма, ілім мен білімнің осынау шып толы құмырасын қиратуыма, әсем де ерікті өнердің осынау шынарының тамырына балта шабуыма көктегі құдірет кеңшілік ете қоймас. Жә, бұл жаңа Самсон туған жерінде қала берсін, сөйтіп оның даңқын арттыру арқылы егде жасқа жеткен ата-анасының да ақ шашын даңққа бөлесін, ал өзім, егер Санчо маған серік болуды хош көрмесе, кез-келген атқосшыны қанағат тұтам.

— Жоқ, хош көрем, — деп мәлім етті қатты толқып, көз жасын тия алмай отырған Санчо, сосын сөзін әрмен жалғады: — Мархабатты мырзам, мен жайында ешкім де: “Ісі түссе — мүсәпір, ісі бітсе — кісәпір” дегенді айта алмайды, менің тұқымымда қарау адам атымен болмаған, жер-дүниедегі жұрттың бәрі, әсіресе өзіміздің селодағылар, Панса дегендердің кім екенін жақсы біледі, ал мен солардың бір жапырағы боп табылам, оған қоса, сіздің көптеген ізгілікті ісіңізге, әсіресе одан да гөрі ізгілікті сөзіңізге қарап, өзіңіздің, тақсыр, мені марапаттамақ ойыңыз барын бажайлап, бек жақсы ұғынып алдым. Ал енді жалақыға қатысты есеп-қисап жайына ден қойыңқырап кетсем, бұл тек әйеліме жақсы атты көрінейін дегендіктен еді, себебі оның басына бір ой келсе болды, өзінікі орындалғанша бөшкенің құрсауын қондырған балға сынды бір тынбайды. Алайда еркекке — еркек, әйелге — әйел боп қалу парыз, осы себепті бұра тартуға көне қоймайтын кей белгілерім бойынша өзімнің еркек екенім анық болса, онда өз үйімде де, әйелім хош көретініндей, еркек боп қалғым келеді, сондықтан, тақсыр, сізден, кейін дау-дамай тууына жол бермейтін қосалқы жазуы бар өсиет қалдыруыңыз ғана талап етіледі, — сосын сеньор Самсонның көңілі жай табуы үшін жеделдетіп жолға шығайық: олай дейтінім, өзінің айтуынша, сізді шартарапты үшінші мәрте шарлау үшін жолға салып, — әлде: аттандырып деген дұрыс па, қалай? — жібермесе, ар-ұяты алдында абыройсыз қалғалы тұр ғой. Ал мен, мейірімді мырзам, өзіңізге ақ-адал қызмет етем және бұл қызметім кезбе рыцарь атқосшыларының, — бұрынғысы бар, қазіргісі бар, — баршасының қызметінен еш кем түспейді, тіпті артығырақ болады деп тағы да уәде берем.

Санчо Пансаның сөзі де, сөз орамы да бакалаврды қатты таңырқатты, қожайыны жайындағы бірінші хикаяны оқып шыққанымен, Санчоны сонда бейнеленгендей шынымен-ақ соншалықты қызық адам деп ойламаған; алайда, Санчо: қосымша жазуы бар өсиет деудің орнына қосалқы жазуы бар өсиет дегенді айтқан кезде бакалаврдың ол жайында оқығандарына сенбеске амалы қалмады, сөйтіп осы ғасырдағы нағыз миғұланың бірімен жүздесіп тұрғанына көзін әбден жеткізгеннен кейін, тап мына мырзасы мен малайындай қос нақұрысты әлем әлі көрмеген шығар деген ойға келді. Ақыр аяғында Дон Кихот пен Санчо құшақ қауыштырып, достығын қайта жалғастырды; онан соң ақылға кенен Каррасконың, — аналар қазір оған көріпкел секілді қарай бастаған, — кеңесі мен рұқсаты бойынша сапарға үш күннен кейін аттануға ұйғарым етілді, осы мерзім ішінде жолға қажетті нәрсенің бәрін жинап үлгеруге, сондай-ақ, бет бүркеуіші бар дулыға тауып алуға болатын, Дон Кихоттың айтуынша, онсыз көңілі көншімейтін. Оны Самсон тауып беруге уәде етті — өзіне жақсы таныс бір адамда сондай нәрсенің бар екенін біледі екен және өтінішін аяқсыз қалдырмайтынына сенімді көрінеді, себебі болаттан соғылған бұл дулығаның жылтыратып тазартылмағаны және жалтырап тұрмағаны өз алдына, керісінше, тат басып, тотығудан әбден қарайып кетіпті. Күтуші әйел мен жиен қыздың бакалаврға жаудырған қарғысында қисап болмады; екеуі шашын жұлып, бетін тырнап, Дон Кихоттың жол шегуін бейне бұл оның сапарға аттануы емес о дүниеге аттануындай көріп, нағыз жалдамалы жоқтаушылардай зар иледі. Дон Кихотты тағы бір мәрте жорыққа шығуға үгіттегендегі Самсонның көздеген мақсаты жайында алда әңгіме етіледі, — содан сәл бұрын өзі барып кеңесіп қайтқан священник пен шаштараз оған осындай ақыл қосқан-ды.

Қысқасын айтқанда, Дон Кихот пен Санчо өздеріне қажет болады-ау деген заттарының бәрін үш күннің ішінде түгел жинап алды; одан соң, Санчо зайыбын, Дон Кихот — жиен қызы мен күтуші әйелін жұбандырғаннан кейін, бір күні кешкісін екеуі, өздерін жарты миль жерге шығарып салуға тілек білдірген бакалаврдан басқа жұрттың бәрінен жасырын түрде, Тобосоға баратын жолға түсіп тартып кетті: Дон Кихот — сенімді сәйгүлігі Росинантын, ал Санчо сол баяғы есегін мініп келе жатқан; айта кетерлік жәйт: Санчоның қоржыны — азық-түлікке, әмияны — бір қажеті болар деп Дон Кихот берген ақшаға лық толы болатын. Самсон Дон Кихотты құшағына алып, барлық сәтті-сәтсіз қадамы жайында хабарлап тұруын өтінді, сәтсіздіктеріне өзі, Самсон, сүйініш білдіретінін, сәттіліктеріне, шынайы достық қағидалары талап ететіндей, күйініш білдіретінін айтты. Дон Кихот уәде берді; Самсон бетін селоға қарай бұрды да, екі салт атты заңғар қала Тобосоға қарай сапарын жалғап кетті.

ҮІІІ тарау

Бұл тарауда сеньора Дульсинея Тобосскаяға бара жатқан жолында Дон Кихоттың қандай кепті бастан кешкені жайында әңгімеленеді

“Құдіреті күшті алланың мейірімі мол!” деп шалқиды Ахмет Бен-инхали осы сегізінші тараудың басында. “Алланың мейірімі мол!” деп үш мәрте қайталайды; шүкіршілік етіп отырған себебім, Дон Кихот пен Санчо деревнядан әлдеқашан жырақтап та кетті, мына тартымды хикаяның оқырмандары Дон Кихоттың қилы қарекеті мен атқосшысының қыршаңқы қалжыңы осы қас қағымнан басталады деп есептей беруіне болады, дейді; ол оқырмандарға айлакер идальгоның бұрынғы рыцарьлық ерліктерін еске алмауға, назарды болашақ істеріне аударуға кеңес береді, бұрынғылары Монтьель жазығында басталғанындай, ендігілері дәл қазіргі Тобосоға бара жатқан жолда басталатынын айтады, сондай-ақ автордың бұл өтініші өзі емексітіп отырған нәрселерімен салыстырғанда онша орынсыз да емес екенін құлаққағыс етеді; сөйтіп ол әңгімесін әрмен жалғайды.

Дон Кихот пен Санчо оңаша қалған-ды, әйтсе де Самсон ұзап үлгергенше болмай, Росинант кісінеп, есек ақыра бастады, мұны екеуі де — рыцарь да, атқосшысы да жақсы ырымға, зор бақыттың нышанына жорыды; дегенмен, ақиқатын айтар болсақ, мәстектің кісінегенінен есектің ышқынуы мен ақыруы ащырақ естілген-ді, Санчо осыған қарап өзінің бақ-талайы мырзасының бақ-талайынан басым түсіп, оны көп кейінде қалдырады екен деп түйді; бұл арада Санчо астрология саласындағы таным-түсінігіне сүйенген болар деген ой туындайды, алайда ол жайында хикаяда ешқандай дерек жоқ; бір ғана мәлім нәрсе, сүрініп кеткенде немесе құлап қалғанда ол әманда өзіне-өзі: одан да үйде отырғаным жақсы, еді дегенді айтатын, өйткені сүріну мен құлаудың салдарынан аяқ киіміңді бүлдіру мен қабырғаңды сындырудан басқа пайда таппайсың ғой; ақылға кенен бола қоймаса да, атқосшымыз бұл арада шындыққа бір табан жақындау-тұғын. Сол жерде Дон Кихот оған былай деп тіл қатты:

— Достым Санчо! Жолда келе жатқанымызда күннің қалай батқанын білмей қалдық, енді қазір қараңғылық қоюланып кеткені сонша, шамасы, Тобосо қаласына таң ата жете алмайтын да шығармыз; басқа шытырман оқиға іздеуге аттанбас бұрын әуелі сонда соға кетуге, сол жерден жан тең келмес Дульсинеяның рұқсаты мен мархабатты ризашылығын алуға ұйғарған едім: тек сондай ризашылықтың арқасында ғана қандай шытырман оқиғаны болсын жеңіспен аяқтаймын деген ойдамын және соған кәміл сенемін де, өйткені бұл өмірде ханымдарының ықылас-пейілінен артық кезбе рыцарьлар айбатын арттырар ештеңе жоқ.

— Мен де солай ойлаймын, — деп қуаттай кетті Санчо, — бірақ сіздің, тақсыр, онымен тілдесіп жә болмаса жай ғана жүздесіп ризашылығын алатын орныңыз деймін-ау, мысал үшін айтам, күмәнді боп тұр емес пе: бәлкім, онымен ана жолы сіздің Сьерра Моренаның қақ төрінде қалай ақымақтанып, анайы әрекеттер жасап жатқаныңыздың жайын баян еткен хатты алып барғанымда жүздескен орным — яғни, мал қораның шартағы арқылы ғана жүз көрісуіңізге тура келетін шығар.

— Е-е, Санчо, ана жолы өзің осынау көз тартатын көркемдікпен және суреттеуге сөз жетпейтін сұлулықпен дидарласқан, дәлірек айтқанда, әлде бірдеңе арқылы дидарласуыңа тура келген орын саған мал қораның шартағы боп елес берген екен-ау? — деді Дон Кихот бәсең дауыспен. — Жоға, о не дегенің, ол жердің галерея, балкон немесе корольдің сән-салтанаты мол сарайының портигі¹³ екенінде еш күмән жоқ.

— Мүмкін, әбден мүмкін, — деп келісе кетті Санчо, — әйткенмен, қара басып қателесіп жүрмесем, маған ол шартақ сияқты боп көрінген.

— Қалай болғанда да, кеттік сонда, Санчо, — деді Дон Кихот. — Онымен қалай жүз көріскенімде тұрған дәнеңе жоқ: мал қорасының шартағы арқылы ма, терезе арқылы ма, саңылау немесе бақтың қоршауы арқылы ма — бәрібір, өйткені оның күн сипатты дидарының көз жанарымды шылаған әр тал шапағының өзі ақыл-ойымды нұрландырып, рухымды тасытады, одан кейін ақыл-парасаты мен айбыны жөнінен күллі әлемде маған тең келер жан баласы болмайды.

— Ақиқатын айтқанда, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — анау әлгі күнді, яғни сеньора Дульсинея Тобосскаяны көрген кезімде ол соншалықты бір жарқырап тұрған жоқ-ты және жан-жаққа шашыратқан шапағы да көзіме шалына қоймаған, шамасы, бұл мейірімді ханымның, өзіңізге бұрын баян еткенімдей, мен барған кезде дән ұшырып жатқандығынан, айнала-маңын бұлт тәрізді қою шаң торлап, бет-әлпетін көрсетпей жібергендігінен шығар.

— Сонда сен, Санчо, сеньора Дульсинея дән ұшырып жатты деген тұжырымыңнан әліге шейін айнымай, солай ойлап, соған сеніп, соны ұстанып жүр екенсің ғой, солай ма? — деп сұрады Дон Кихот. — Шындығына келгенде, бұл жұмыс, бұл кәсіп әдетте басқадай іспен және ермекпен шұғылдану үшін жаратылған және сондаймен шұғылдануға борышты ақсүйек әулеттен шыққандар айналысатын және айналысуға тиіс, осы арқылы олардың тектілігін арбалет оғы жетер жерден-ақ аңғарып-білуге болатын, шаруаға мүлдем жуыспайды-ақ емес пе?.. Өздерінің хрустальдан соғылған сарайында төрт нимфаның немен шұғылданғанын: сүйікті өзені Тахоның суынан жағаға қалай шыққанын, көк майсаға жайғасып отырғаннан кейін, айлакер ақынымыздың айтуынша, алтынның, інжу мен жібектің қоспасынан тоқылған, аса бағалы маталарға кесте төгуге кіріскенін суреттейтін өлеңін есіңде жөнді сақтамаған екенсің-ау, Санчо. Өзің барып көргенде менің аяулы ханымым да, сірә, тап сондай шаруамен айналысып отырған болуы керек, шамасы, егер тек ересен ерліктерімді көре алмайтын әлде бір зұлым сиқыршы оны ауыстырып, өзге түрге енгізіп қойып жүрмесе; жалпы, ол залым жүрегімді қуанышқа бөлейтін нәрсенің бәрін мүлдем басқа бірдеңеге айналдырып жібереді, — мен тіпті өз қарекетімнің баспадан шықты делініп жүрген баянының авторы да, өзіме өштігі бар көз байлаушы боп шығып, оқиғаларды қасақана бұрмалап, ақиқатқа құшақ-құшақ өтірік қосып, осынау шынайылығы шүбәсіз хикаяның одан әрмен өрістеуіне қатысы жоқ басқа бір тосын жағдайлар жайындағы әңгімемен әуестеніп кете ме деп те қауіптенем. Беу, қызғаныш, сансыз көп бақытсыздықтың бастауы, ізгіліктің ірге тасын кемірген жебір құрт-ай! Жаман әдет атаулының өзегінде, Санчо, жан рақатын табуға деген құштарлық жатады, ал қызғаныштың өзегінде — күйініш, өшпенділік пен ызадан өңге дым да жоқ.

— Мен де дәйім осыны айтып жүрмін ғой, — деп іліп әкетті Санчо. — Бакалавр Каррасконың сөзіне сенсек, өзіміз жайында жазылған анау әлгі кітапшада немесе хикаяда менің ар-намысыма, оған еш күмән жоқ, бейне бір жүргісі келмей көткеншектеген, сөйтіп оң жақ бүйірден де, сол жақ бүйірден де оңбай тепкі жеген шошқаның қиқар қабанына тартылғандай сыбаға тиген шығар, шамасы. Солай бола тұрғанымен, шыным бұл, өз басым бірде бір сиқыршы жайында бір ауыз жаман сөз айтқан емеспін, оның үстіне, маған біреу қызғаныш білдіретіндей жиған-тергенім де жарытымсыз. Рас, мен өз пайдамды жібермеймін, сондай-ақ кей-кейде пысықайлық жасаудан да жалтармаймын, бірақ пысықай болғаныммен, есесіне аңқаулаумын және аңқаулығым — туа бітті мінезім, әсте де жасанды нәрсе емес; тіпті құдайға деген сенімнен өзге қасиеттің бәрінен құралақан болған күнімнің өзінде де, — ал мен құдайға және римдік-католиктік шіркеу үйрететін және сенетін нәрсенің бәріне өмір бойы шын жүректен әрі қапысыз сеніп келе жатқан адаммын, оған қоса, еврейлерді иттің етінен жек көрем, — міне, тек жалғыз сол үшін ғана шығармашылар маған кешіріммен қарап, жазбаларында мені жақсы жағымнан көрсетуі керек еді. Әйтсе де, мейлі, ойларына не келсе соны көйіте берсін, бай болып көргенім жоқ, кедей болып өлгенім жоқ, ендеше кітаптарда біреулердің өзім жайында не жазып, не қоятынына және төрткіл дүниеде енді қандай өсек-аяң қаулайтынына түкіргенім бар: ауыздарына түскенін оттай берсін.

— Бұл айтқандарың осы күнгі бір атақты ақынның басында болған жайды ойыма оралтты, Санчо, — деді Дон Кихот. — Ол куртизанкалар¹⁴ жайында әзіл-шыны аралас сықақ жазады, бірақ біреуін ұмыт қалдырып, атын атамай кетеді, осы себепті көпшіліктің көңілінде бұл куртизанка ма әлде емес пе деген күмән туады; әлгі әйел болса, өзінің тізімге ілінбей қалғанын көріп, ақынды жерден алып, жерге салып, қандай жазығы барын, есімі неліктен тізбеге кірмегенін сұрайды, сосын сықақ өлеңін толықтыруды, өзі жайында бірдеңе қосуды талап етіп, олай етпеген жағдайда көрер күні бір уыс болатынын мәлім етеді. Ақын оның тілегін орындап, келістіре суреттеп береді, әйел оған ырзашылық білдіреді: жаман да болса әйтеуір абырой екенін айтады. Сондай-ақ, есімі ұрпақтан ұрпаққа жетуін көздеп, әлемнің жеті кереметінің бірі ретінде құрметтелетін Диана ғибадатханасына от қойып, түгін қалдырмай өртеп жіберген бақташы жайындағы әңгімені де осы арада еске сала кеткеннің артығы жоқ: көздеген мақсаты іске аспауы үшін әлгінің атын ауызша түрде де, жазбаша түрде де еске алмауға және атамауға әмір етілгеніне қарамастан, оның есімі Герострат екені ақыры мәлім болмай қалмады. Онан соң ұлы император Бесінші Карл мен әлде бір римдік дворянның арасында болған жағдаятты да айта кеткен орынды. Император атақты Ротонда ғибадатханасын көрмек болады, бағзы замандарда бұл дүйім құдай ғибадатханасы деп аталған еді, ал қазір әбден лайықты түрде дүйім әулие ғибадатханасы аталады және римдік мәжусилер тұрғызған ғимараттар арасындағы ең жақсы сақталғаны да осы, сондай-ақ оны көтерген құрылысшылардың сән-салтанаты мол әрі заңғар ғимарат салудағы аса талғампаздығын да көрнекі түрде куәландырып тұр: пошымы апельсиннің жарты бөлігін еске салады, аса аумақты, күн сәулесі жалғыз ғана терезеден, анығырақ айтқанда, жоғары жақтағы дөңгелек ойықтан ғана түсіп тұрғанымен, іші де керемет жарық; міне, император да ғимаратты тап осы жерден тамашалаған еді, ал жанындағы римдік әлдебір ақсүйек зәулім құрылыстың әдемілігі мен сән-салтанатын, архитектурасының көз тартар ерекшеліктерін түсіндіріп тұрған. Олар аталмыш ойықтан былай шыққан соң әлгі дворян императорға: “Ұлы мәртебелі император ағзам! Бұл дүниеде есімімді мәңгілікке қалдыру үшін, ұлы мәртебелім, сізді құшақтай алып өзіңізбен бірге төмен қарай құлауға деген құштарлық мың мәрте бойымды құрсағанын айтқым келеді”, депті. “Бұл өрескел ойыңызды орындамағаныңыз үшін сізге көптен-көп рақмет, алайда ендігі жерде адалдығыңызды сынақтан өткізетін мұндай мүмкіндік туа қоймас, өйткені сізге өзіммен енді ешнәрсе жайында сөйлеспеуге және өзім баратын жерлерге аттап баспауға әмір етем”, деп жауап қатыпты император. Бұдан соң әлгі ақсүйекке мол сыйлық беріпті. Мұның бәрін, Санчо, даңқымызды жаюға деген құштарлықтың тіптен ақылға сыйымсыз нәрсе екенін көрсету үшін айтып отырмын. Сен қалай ойлайсың, Горацийді қару-жарағын түгел асынған күйі көпірден Тибрдің тұңғиығына секіруге итермелеген не? Муцийді қолын отқа жағып жіберуге мәжбүр еткен не? Курцийді Римнің қақ ортасында пайда болған от шашқан түпсіз шыңырауға құлауға түрткі болған не? Юлий Цезарьдің не қилы жаман ырымдарға қасақана Рубиконның арғы бетіне өтуіне не себеп болды? Ал егер одан гөрі бертініректегі мысалдарға келетін болсақ, аса бір сыпайы адам саналатын Кортес басқарған ержүрек испандарды Жаңа Дүниеде кемелерін суға батырып, қу медиен жағалауда қалуға күштеген не? Осы іспетті басқа да үлкенді-кішілі ерліктің бәрі де атақ-даңқ үшін жасалған қарекет болды, болып та отыр және бола да бермек; ал даңққа келсек, ол ажалды адамдарға ажалсыздықтың өзіндік бір түрі іспетті көрінеді, сол себепті де олар мұны өздерінің айтулы ерлігіне лайық марапат деп біледі, ал шындығында, бізге, христиан-католиктер мен кезбе рыцарьларға, жер бетінде әрі өткінші ғұмырда қол жеткізуге болатын және қанша ұзаққа созылғанымен, ақырғы шегі алдын-ала белгіленіп қойылған деректі дүниемен бірге қалайда аяқталып тынатын өнімсіз даңқтан гөрі ана жақтағы, ғарыш әуе кеңістіктеріндегі, алдағы ғұмырда иеленетін даңқ жайында көбірек қам жасаған жөн болар еді, өйткені бұл — мәңгілік даңқ, — міне, Санчо, іс-әрекетіміз өзіміз тұтынатын христиан діні белгілеп берген шектен неліктен шықпауға тиіс екендігінің себебі осындай. Біздің парыз: дәулер кейпіндегі тәкаппарлықты күйрету, қызғанышты — кең пейілділік пен ақ жүректілік, ашу-ызаны — салқынқандылық пен сабырлылық, мешкейлік пен ұйқышылдықты — тамақты аз ішіп, көбірек сергек болу, ләззатқұмарлық пен нәпсіқұмарлықты — ой-ниетіміздің әміршісі етіп таңдаған жандарымызға деген адалдық, ал жалқаулықты — тек христиан ғана емес, сонымен бірге айбынды рыцарь атануымызға да болатын және шын мәнінде-ақ солай атануымызға септігі тиетін оқиғаларды іздеп, жер-жаһанды шарлап ел кезу арқылы жеңу боп табылады. Міне, Санчо, жақсы лепес жеткізетін ең жоғары мадаққа ие болудың жолдары осындай.

— Тақсыр, қазір маған айтып берген нәрсеңіздің бәрін де өте жақсы түсіндім, — деп мәлім етті Санчо, — алайда, соған қарамастан, бір күдігімді сейілдіріп бергеніңізді қалар едім.

— Сен, сірә, сейілтіп демексің-ау, Санчо, — деп түзетті оны Дон Кихот. — Айт, айта бер, шамам келгенінше жауап қайтарып көрейін.

— Айтыңызшы маған, сеньор, — деп сөзін жалғады Санчо, — әлгінде өзіңіз атаған және бәрі баяғыда дүние салған Июлилер, — әлде Августер ме, қалай еді өзі? — және басқа да жүрек жұтқан рыцарьлар деймін-ау, қайда солар қазір?

— Мәжусилер — тозақта, оған еш күмән жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот, — ал христиандар, егер олар ізгі ниетті христиан болса, не мақшарда, не жұмақта.

— Жөн-ақ, — деді Санчо, — ал енді тағы бір білгім келетіні: анау әлгі атағы жер жарған сеньорлардың сүйегі жатқан мазардың алдында күміс шамдал жанып тұра ма, зияратханаларының қабырғасы балдақпен, кебінмен, тұтам-тұтам шашпен, балауыз аяқпен және көзбен көркемделген бе? Егер олай болмаса, онда немен көркемделген?

Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:

— Мәжусилер сағанасы көбіне-көп сән-салтанатты ғибадатхана түрінде салынған: Юлий Цезарьдың мәйіті ғаламат үлкен пирамиданың ортасында тас бітеулі жатыр, оны қазір Римде Әулие Петрдің жуалдызы деп атайды; император Адрианның мазары — тұтас бір деревняның аумағын алып жатқан қамал-сарай, — бұрын ол Moles Hadrіanі¹⁵ аталатын, ал қазір бұл Римдегі әулие Ангел қамал-сарайы; Артемисия патшайым жұбайы Мавзолды әлемнің жеті кереметінің бірі ретінде әспеттелетін сағанаға жерледі, бірақ аталмыш мазарлардың бірде бірі, мәжусилер тұрғызған басқа да сағаналар секілді, кебінмен де, бұл жерде әулие жатқанын аңғартатын басқадай тарту-таралғымен және эмблемамен де көркемделмеген.

— Өзім де солай ойлағам, — деді Санчо. — Ал, енді айтыңызшы, ең керемет ерлік не: өлгенді тірілту ме әлде дәуді өлтіру ме?

— Бұған бас ауыртудың қажеті жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот, — ең керемет ерлік — өлгенді тірілту.

— Міне, осы жерде ұсталып қалдыңыз, — деп іліп әкетті Санчо. — Ендеше, өлгенді тірілтетін, кәридің көз жанарын ашатын, ақсақтың аяғын түзеп беретін, сырқатты сауықтыратын адам, мазарының алдында шамдал жанып тұратын, зияратханасына жиылған тауап етуші нөпір мүрдесіне бас ұратын адам, олай болса, жер бетінде қаншасы ғұмыр кешпесін мейлі, сонша мәжусилік император мен кезбе рыцарьдың бәрі қалдырған және қалдырып жатқан даңқтан әлдеқайда артық даңққа осы өмірде де, алдағы өмірде де ие бола бермек.

— Бұл сөзіңмен келісуге болады, — деді Дон Кихот.

— Әулие мәйіті мен мүрдесінің дабысы, игі қуаты және, жұрт аузында айтылып жүргендей, дәргейі ерекше құрметтелетіні сонша, — деп сөзін жалғай түсті Санчо, — қасиетті шіркеу-анамыздың рұқсатымен және мақұлдауымен оның зияратханасына шамдал да, шырақ та, балдақ та, сурет те, шаш тұтамы да, көз бен аяқ та қойылған, — осының бәрі құдайға құлшылық етуді күшейту және әулиенің христиандық даңқын нығайта түсу мақсатына қызмет етеді. Корольдер әулие мәйітін, яғни мүрдесін орналаспақ жеріне иығына салып көтеріп барады, сүйегінің кішкене кесектерін сүйеді, осы кесектермен тауапханалары мен елеулі деген мехраптарын әшекейлеп, қадірін арттыра түседі.

— Осы айтқандарыңнан қандай түйін түюге болады сонда, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.

— Түйін мынадай, — деп жауап қатты Санчо. — Сіз бен біздің әулиеге айналуымыз қажет, сонда өзіміз соншалықты құштар боп жүрген жақсы атаққа тезірек қол жеткізетін боламыз. Мына қызыққа қараңыз, сеньор: кеше ме әлде алдыңғы күні ме (қысқасын айтқанда, таяуда) екі жалаң аяқ монах әйелді әулиелер қатарына қосты, міне енді қазір солардың тәндерін жансыздандыру мақсатында белден буынған шынжырын сүю не болмаса соған қол тигізу зор бақыт саналады және бүгінгі таңда бұл шынжырлар, менің білуімше, короліміздің, құдай қамқор боп жүрген әміршіміздің, арсеналында сақтаулы тұрған Роланд семсерінен де артық құрметтелетін көрінеді. Сондықтан да, көзсіз батыр, оған қоса кезбе рыцарь болғаннан гөрі, сеньор, әлденендей бір орденнің момақан монахы болған әлдеқайда жақсы, өйткені, дәуге ме, құбыжыққа ма әлде андриакқа ма, кімге болсын бәрібір, жиырма мың рет найза салғаннан гөрі, өзіңді өзің қамшымен жиырма рет шықпыртқан құдай назарына тезірек шалынады.

— Бұған айтар дауым жоқ, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — бірақ жұрттың бәрі бірдей монах бола алмайды ғой, онан соң құдайдың нық сенімде жүргендерді пейішке апарар жолы да алуан-алуан. Рыцарьлық та монахтар орденінің бір түрі: рыцарьлар арасында да мәңгілік жан рақатына бөленіп жүрген әулиелер бар.

— Жөн, — деді Санчо жуаси сөйлеп, — бірақ, естуімше, пейіштегі монахтар рыцарьлардан әлдеқайда көп деседі.

— Мұның себебі, рыцарьларға қарағанда иноктар онсыз да өте көп қой, — деді Дон Кихот.

— Кезбе рыцарьлар да аз емес, — деді Санчо келісіңкіремей.

— Аз емес, — деп мақұлдады Дон Кихот, — әйтсе де олардың арасында рыцарь атануға лайықтылары кемде-кем.

Міне, осындай және осыған ұқсас әңгімелермен олар бір түн мен бір күнді өткізді, көңіл аударуға тұрарлық ешқандай шытырман оқиға кезіккен жоқ, ал Дон Кихотқа бұл әжептәуір уайым болды. Ақыры, ертеңіне кешкісін, олардың көз алдында заңғар қала Тобосо көлбеп жатты, соны көргенде Дон Кихот қуанып құнтыңдап кетті, ал Санчо болса көңілсізденіп, тұнжырап қалды, өйткені Дульсинеяның қайда тұратынынан мүлдем хабары жоқ-ты және онымен өмірі жүздесіп көрмеген, айта кетерлігі, қожайыны да оны өмірі көрмеген адам-ды; сөйтіп, бірі — оны көруге ынтызарлықтан, екіншісі — оны ешқашан көрмегендіктен, екеуі де ерекше толқу үстінде болды; Санчо қожайыны өзін Тобосоға аттандырғанда не істеуі керегін ойлап таба алмай қара терге түсті. Ақыр соңында Дон Кихот қараңғылық қоюланғанша қалаға кірмей тұра тұруға ұйғарым жасады, сөйтіп олар уақытша Тобосо маңайындағы бір тоғайға келіп орналасты, ал белгіленген мерзім жеткенде екеуі қалаға келіп кірді, сол жерде олар қайткенде де жолықпай қоймайтын жағдайға жолықты.

ІХ тарау

Мұнда осы тарауда айтылатын жайлар турасында баяндалады.

Түн кемеліне келген шақта, әлде кемеліне оншалық келе қоймаған шақта ма, әйтеуір, Дон Кихот пен Санчо тоғайды тастап, Тобосоға келіп кірді. Тұрғындары тыныс алып, алаңсыз ұйқы соғып жатқандықтан қала да жым-жырт тыныштықта мүлгіп тұрған. Ай әжептәуір жарық-ты, алайда Санчоға салсаң, түннің көзге түртсе көргісіз қараңғы болғаны жақсы еді, өйткені кещелігін сездірмеу үшін қараңғылықты сылтау ете алатын. Қалада тек иттің үргені ғана естіліп тұрды, бұл Дон Кихоттың құлағына түрпідей тиіп, Санчоның аза бойын қаза қылумен болды. Әредік-әредік есек ақырып, шошқа қорсылдап, мысық мияулап жатты, әрқилы әуендегі бұл дыбыстар түннің маужыраған тыныштығында әдеттен тыс қатты жамырап тұрды; ғашықтық дертіне шалдыққан рыцарь бұл жағдайды жаман ырымға жорыды, әйткенмен, Санчоға қарап:

— Санчо балам! Дульсинеяның сарайына қарай жол баста, — бәлкім ол ұйқысынан оянған да шығар, — дегенді айтты.

— Өй, қайдағы сарайды айтып тұрсыз, мәртебелі ханыммен үкінің ұясындай ғана үйшікте жүздестім емес пе? — деп дауыстап жіберді Санчо.

— Шамасы, сол тұста ол текті әулеттен шыққан сеньоралар мен принцессалар арасында қалыптасқан және дәстүрге айналған үрдіс бойынша құрбыларын ертіп қамал-сарайындағы шағындау мекен-жайларға барып жүрген ғой, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.

— Сеньор! — деді Санчо. — Ақыры маған қасақана Дульсинея ханымның үйін қамал-сарайға айналдырғыңыз келсе, айтыңызшы, осындай бейуақта оның қақпасы неліктен ашық тұруға тиіс? Оны аштыру үшін қақпаны тарсылдатып шу шығарғанымыз қалай болады? Өйтсек, жұрттың бәрін дүрліктіріп, мазасын аламыз ғой. Сонда қалай сіздіңше, көңілі соққан кезде келе беретін, келіп есік қағатын, бейуақ болғанына қарамай өздерін ішке кіргізіп алатын ашыналарға ұқсап бикештер есігін қағып тұрмақпыз ба?

— Ең қиыны — қамал-сарайды тауып алу, — деді Дон Кихот келіспей, — не істейтінімізді, Санчо, саған содан кейін айтам. Дұрыстап қарашы өзің, Санчо: мен жөнді көре алмай тұрмын-ау деймін, әне бір қарауытқан зәулім ғимарат шынымен-ақ Дульсинеяның сарайы секілді.

— Ендеше, тарта берсеңізші алға қарай, тақсыр, — деп іліп әкетті Санчо, — бәлкім, шынымен де солай шығар, бірақ сол сарайды өз көзіммен көріп, қолыммен сипағанның өзінде де, бәрібір, дәл қазіргі кездің күндіз екеніне қандай сенсем, оған да сондай сенетін болам.

Дон Кихот бірінші болып қозғалды, сөйтіп екі жүз қадамдай жүрген соң қарауытып тұрған зәулім ғимаратқа жақындап, биік мұнарасы барын байқады, сол арада ғана мұның қамал-сарай емес, собор екенін аңғарды. Соны көрген ол:

— Біз шіркеуге тап келдік, Санчо, — деп үн қатты.

— Көріп тұрмын, — деді Санчо. — Құдай сақтағанда, әйтеуір молаға тап келмегенімізге шүкір, әйтпесе осындай беймезгіл уақытта тентіреп зират кезіп жүру жақсы ырым болмас еді, оның үстіне, егер қара басып қателесіп кетпесем, әлгі сеньораның үйі тұйық көшеде орналасқан деп өзіңізге айтқан да секілді едім.

— Құдайдан қорықсаң етті, миғұла! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Қамал-сарайлар мен король сарайларын тұйық көшеге тұрғызғанын қайдан көрдің?

— Сеньор! — деп қарсылық білдірді Санчо. — Әр елдің салты басқа: шамасы, мұнда, Тобосода, сарайлар мен зәулім ғимараттар тар көшеде тұрғызылатын болғаны ғой, сондықтан, тақсыр, рақым етіп, жақын маңдағы кең көшелер мен тар көшелерді аралап шығуға рұқсат етіңізші, — бәлкім, әлдебір қалтарыстан ғайыптан-тайып әлгі сарайды ұшыратып та қалармын, таптырмай сілемізді қатырып, діңкелетіп бітті ғой, ит жегір.

— Аяулы ханымыма қатысты нәрселер жайында айтқанда аузыңа абай бол, — деп ескертті Дон Кихот, — босқа қызбаланбайық, ақылымыздың қалған-құтқанынан айрылып қалмайық.

— Шамам келгенше шыдамды болуға тырысармын, — деп мәлім етті Санчо, — бірақ бибіміздің үйін бір көргенде-ақ өмір-бақи есте сақтап қалуымды және түн ортасында тауып беруімді талап етіп отырғаныңызда үндемей қалуға қанша төзім керек екенін білсеңіз! Оның үйін тіпті өзіңіз де, тақсыр, таба алмай тұрсыз ғой, ал сіздің оны мың мәрте көргеніңізге еш күмән жоқ.

— Сен мені тығырыққа тіреп тұрсың, Санчо, — деді Дон Кихот. — Бері қара, найсап, жан тең келмес Дульсинеяны ешқашан көрмегенімді, сарайының табалдырығын ешқашан аттамағанымды, оған тек сырттай, ұзынқұлақ хабар бойынша ғашық болғанымды, өйткені ажары мен ақылы жайындағы ауыздан-ауызға тараған мадақ сөзді менің де құлағым шалғанын саған сан қайталап айтпап па едім?

— Енді түсіндім бәрін, — деп салды Санчо, — және ашығын айтуға тиіспін: егер сіз, тақсыр, оны көрмеген болсаңыз, онда өзім жайында тіпті әңгіме жоқ.

— Олай болуы мүмкін емес, — деді Дон Кихот наразылық білдіріп, — қалай болғанда да әйтеуір, маған оның дән ұшырып жатқанын көргеніңді айтқансың және оған беріп жіберген хатыма жауап әкелгенсің.

— Бұл мәселеге онша шұқшия бермеңіз, сеньор, — деп мәлім етті Санчо, — сондықтан, біліп қойғаныңыз абзал, оны көруім де, жауабын әкелуім де ұзынқұлақ хабар бойынша іске асқан-ды, ал сеньора Дульсинея деген кім, қандай адам — маған ол жайында айту да бір, айдалаға лағу да бір.

— Санчо, Санчо! — деді Дон Кихот дебдіреп. — Әрине, кейде әзілдеп қойғанның артығы жоқ, бірақ кейде қандай қалжың да ерсі әрі ебедейсіз боп шығады. Егер мен жүрегімнің әміршісімен ешқашан жүздеспедім және тілдеспедім десем, бұл сенің де онымен ешқашан тілдеспедім және жүздеспедім деп жария етуің керек деген сөз емес, — мұның олай еместігін өзің де білесің ғой.

Осылай әңгімелесіп тұрған кездерінде қарсы алдарынан қос қашыр жетектеген әлдебір адам бой көрсетті, жерге сүйретіліп келе жатқан соқаның шықырына қарап Дон Кихот пен Санчо оны таң атпай тұрып теліміне қарай кетіп бара жатқан диқан ғой деп түйген, бұл шын мәнінде де солай болатын. Диқан ән салып келе жатыр еді:

Ронсевальдағы аңшылықта

Сорладыңдар-ау, француздар.

— Егер бүгін әлденендей бір жақсылыққа жолықпасақ, — деді оны тыңдап алған Дон Кихот, — тұрған орнымда жер табандап қалайын. Мына диқанның қандай әнді айтып келе жатқанын естіп тұрмысың?

— Естуін естіп тұрмын ғой, — деп жауап қатты Санчо, — бірақ біздің іздеп жүрген нәрсемізге Ронсевальдағы аңшылықтың қатысы қанша? Дәл осылайша оның Калаинос жайында да ән салуына болатын еді, — ал бұдан бізге келіп-кетер жақсылық та, жамандық та жоқ.

Сол екі арада диқан да таяп қалған, Дон Кихот оған былай деп тіл қатты:

— Іске сәт, қадірменді достым! Жан тең келмес принцесса донья Дульсинея Тобосскаяның сарайы қай жерде екенін айтып бере алмас па екенсіз маған?

— Сеньор! — деп жауап қатты жігіт. — Мен өзім басқа жерде тұрам, мұнда бар-жоғы бірнеше күн ғана болмақпын, бір дәулетті жер иеленушіге егістікте жұмыс істеуге жалданғам. Мына қарсы беттегі үйде священник пен пономарь тұрады, сол екеуінің бірі, бәлкім, тіпті екеуі де әлгі принцесса жайында сізге нақты мәлімет беруі мүмкін, себебі оларда Тобосодағы барлық тұрғынның тізімі бар, әйтсе де, өз ойымша, күллі Тобосодан бірде бір принцессаны шырақ алып іздесең де таппасың хақ. Рас, байбатша әйелдер көп, тәкаппарлары да жетіп артылады: олай дейтінім, өз үйінде отырған соң бәрі өзін принцесса сезінеді ғой.

— Ендеше, достым, — деп іліп әкетті Дон Кихот, — солардың арасында әлгінде өзім сұрастырған ханым да болуға тиіс.

— Әбден мүмкін, — дей салды жігіт, — ал енді хош болыңыздар, таң сыз беріп қалды.

Сұрастырудың соңын күтпеген ол қашырларын қуалай жөнелді. Мырзасының абдырап қалғанын және өте ренжулі екенін көрген Санчо былай деді:

— Сеньор! Таң атып келеді, күн шыққанда көшеде тұрғанымыз жараспайды, сондықтан қаладан шығып кеткеніміз тәуір болар: сіз, тақсыр, таяу маңдағы орманда бой тасалай тұрар едіңіз де, мен күндіз қалаға қайтып оралып, мейірбан ханымымның әлде үйін, әлде қамалын, әлде сарайын іздеп тапқанша қалтарыс-қалтарысты қарап шығар едім; таппасам, әрине, мұның үлкен бақытсыздық болары рас, ал тапсам, мәртебелі ханыммен сіздің қайда және қандай көңіл күйде оның әмірі мен кеңесін күтіп отырғаныңыз жайында, ар-намысы мен жақсы атына нұқсан келмейтіндей жолмен қалай жүздесуіңізге болатыны жайында әңгімелесер едім.

— Сен көп ойды аз ғана мөлшердегі сөздің ауқымына сыйғызып жібердің, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Бұл кеңесіңді асқан ырзашылықпен қабыл алам және оны қолма-қол орындауға құштар боп тұрмын. Сөйтіп, балам, біз орманға барамыз, мен сонда бола тұрам, ал сен, өзің уәде еткендей, қалаға қайтып ораласың, ханымымды іздеп табасың, онымен жүздесіп, әңгімелесесің, ақыл-парасаты мен ізеттілігін ескерсек, оның тарапынан біз күтпеген керемет бір жақсылықтың болып қалуы да ғажап емес.

Өзі Сьерра Моренаға жеткіздім деп жүрген Дульсинеяның жалған жауабына қатысты өтірігі шығып қалмасы үшін Санчо қожайынын Тобосодан алып кетуге асығып тұр еді, сондықтан қаланы тезірек тастап шығуға барын салған және бұл ойы шынымен-ақ жедел іске асты; сөйтіп, олар қаладан екі мильдей жерде орналасқан бір орманды, дәлірек айтқанда, тоғайды тауып алды. Дульсинеямен сөйлесу үшін Санчо қалаға барып қайтқанға дейін Дон Кихот сонда отыра тұруды ұйғарды, — ал біздің елшіміз жолшыбай айрықша көңіл аударуға және ерекше сенім білдіруге лайық оқиғаларға кез болды.

Х тарау

Мұнда Санчоның Дульсинеяны қалайша оп-оңай жадылап қойғаны жөнінде, сондай-ақ қаншалықты күлкілі болғанымен, соншалықты шыншыл басқа да оқиғалар жайында әңгімеленеді.

Осы тарауда әңгіме болатын жайларға жеткен осынау айтулы туындының авторы оқырман сенімінен айрылып қалмау үшін бұл турасында жұмған аузымды ашпағаным жөн болар-ақ еді дегенді айтады, өйткені Дон Кихоттың есалаңдығы мұнда адам айтқысыз дәрежеге жетеді, тіпті әлемдегі ең ерен, ең ересен есалаңдықтарды да жолда қалдырып, арбалеттен екі рет атқандағыдай қашықтыққа алға шығып кетеді. Әйтсе де, аса қатты абыржып, әбігерге түскенімен, ақыр аяғында бұл жайды ол өз жанынан ештеңе қоспай және шындықты бір шөкім де шегермей, соның өзінде де суайт деген айып арқалап шығатынына көңіл аудармай, өмірде қалай орын алса сол қалпында суреттеп шықты; бұл ретте ол дұрыс қадам жасаған, себебі ақиқат кей жағдайда жұқарып-жұқаланғанымен ешқашан жыртылмайды, майдың су бетіне қалқып шығатыны секілді қашан да жалғандықтан жоғары тұрады. Сөйтіп, әңгімесін әрмен жалғаған ол, атақты Тобосоның іргесіндегі шоқ талға ма, тоғайға ма, орманға ма бой тасалаған Дон Кихоттың Санчоға қалаға қайтып баруға, аяулы ханымымен өз атынан әңгімелеспейінше және шын берілген рыцарымен жүздесуге, болашақта күллі қанды шайқастары мен қиын бастамаларының барынша сәтті аяқталарына деген үміттен қол үзбеуі үшін өзіне оң сапар тілеуге ризашылығын алмайынша көзіне көрінбеуге әмір еткенін айтады. Санчо өзіне берілген бұйрықты бұлжытпай орындауға және ана жолғыдан аумаған ұнамды жауап әкелуге уәде етті.

— Бара ғой, балам, — деді Дон Кихот, — бірақ өзің жолыққалы тұрған нұр шашқан сұлулықпен жүздескен сәтіңде асып-сасып абыржушы болма. Беу, күллі әлемдегі атқосшылардың ең бақыттысы! Қаперіңнің берік болуына қам жаса, аяулы ханымым өзіңді қалай қабылдағанын қапысыз есіңде сақта: өтінішімді өзіне баян етіп тұрған шағыңда өңі алабұртып кетті ме; есімімді естіген сәтте біртүрлі үргелектеніп, ұялшақтап қалды ма; егер жоғары ақсүйектік дәрежесіне сай әсем безендірілген орынтақта отырса, көпшіктеріне қарай шалқалай кетті ме; егер сені түрегеп тұрған қалпында қабылдағандай болса, аяғына түсер салмағын алма-кезек ауыстырып, тыпыршып тұрды ма, соны байқа; жауабын екі немесе үш мәрте қайталаған жоқ па; қайырымдылық танытып тұрып қаталдық білдірді ме немесе, оған керісінше, жабырқаңқы түрін өзгертіп жайнаңдап шыға келді ме; жиған шашында шашау жоқ болса да, жөндеп қоймаққа қолын көтерді ме; қысқасы, балам, барлық қимыл-қозғалысын қалт жібермей қадағала, өйткені осының бәрін бұлжытпай жеткізсең, онда оның көңіл түкпірінде өзіме деген қандай сезім бұғып жатқанын айқын аңғарар едім; егер әлі күнге шейін білмесең, біліп қойғаның абзал, Санчо: сүйіспеншілік сезімі баураған ғашықтардың іс-әрекеті мен сырт көзге шалынар қылығы жан-дүниесінде не болып, не қойып жатқандығынан хабар жеткізетін ең сенімді шабарман боп табылады. Сонымен, жолың менің жолымнан жеңілдеу болғай, достым, бара ғой енді және жападан-жалғыз уайымға батып, абыржып азап шегіп отыратын мен бейбақ күтерден де гөрі молырақ табысқа қол жеткізіп қайт.

— Бопты онда, мен кеттім, кешікпей қайтып оралармын, — деп мәлім етті Санчо, — ал сіз, мархабатты мырзам, жүрегіңіздің аптығын баса тұрыңыз, әйтпесе дегбірден әбден айрылғандайсыз және тәуекел деген желқайық, өтесің де кетесің, сүзеген сиырға құдай мүйіз бермейді, сосын тағы: бақыт шыбын сияқты, біресе гүлге, біресе көңге қонады, деген сөздерді еске алыңыз. Мұны айтып тұрған себебім, түнде біз аяулы ханымның сарайын да, қамалын да таба алмадық қой, есесіне қазір, тапа-талтүсте, мен оларды әлдеқалай кездейсоқ түрде тауып алармын деп ойлаймын, тек тапсам екен, ал онымен тілдесу жағына алаң болмаңыз — оны өзіме тапсырыңыз.

— Шынында да, Санчо, — деді Дон Кихот, — мақалдарыңды сөз арасына қашан да өте оңтайлы қыстырасың, ойға алған істерімді орындау үшін маған да құдай сондай оңтайлы жағдай туғызғай.

Бұл сөздерді жүре тыңдаған Санчо есегінің басын бұрды да, тепеңдеп тарта жөнелді, ал атқа мініп отырған Дон Кихот, аяғын үзеңгіге шіреп, найзасына сүйенген қалпы берекесіз буалдыр ойға берілді. Енді біз оны осы арада қалдырып, Санчо Пансаның соңынан ілесейік: мырзасынан жырақтап бара жатқан оның да көңілі алай-түлей боп, ойға шомып кеткен-ді; мұнысы жанын қатты жабырқатқаны сонша, орманнан шыққан бойда артына жалтақ-жалтақ қаранып алып, Дон Кихоттың көрінбейтініне көз жеткізген соң есегінен секіріп түсіп, ағаштың түбіне кеп жайғасып отырды да, өзімен-өзі былай деп сөйлесіп кетті:

— Айтыңызшы, Санчо бауырым, қай жаққа қарай бағыт алдыңыз? Кім біледі, бәлкім, жоғалған есегіңізді іздеп жүрген шығарсыз? — Жоға, о не дегенің. — Ендеше, қайда бара жатырсыз? — Білгің келсе, мен принцессаның тап өзіне бара жатырмын, ал бұл принцесса болса, сұлулықтың күні және мұқым аспан әлемі. — Сонда мұның бәрі, сіздіңше, Санчо, қай жерде орналасқан? — Қай жерде дейсің бе? Заңғар қала Тобосода. — Жөн екен! Ал кім сізді онда жіберген? — Мені онда айбынды рыцарь Ламанчалық Дон Кихот жіберді, анау әлгі қисықты түзететін, шөлдегенге тамақ беретін, ашыққанға сусын беретін адамды айтам. — Өте жақсы. Ал, әлгі бикештің қайда тұратынын білесіз бе, Санчо? — Мырзамның айтуынша, ол не король сарайында, не сән-салтанаты мол қамалда тұратын көрінеді. — Ал сіз бұрын оны көріп пе едіңіз? — Жоға, өзім де, мырзам да оны ешқашан көрген емеспіз. — Мұнда принцессаларын азғырып, теріс жолға салып, әйелдерінің мазасын алу үшін келгендеріңнен құлағдар болған кезде Тобосо тұрғындары жедел бас қосып, өздеріңді оңдырмай таяқтап сілейтіп салса, мұнысы әбден орынды әрі әділ боп шықпай ма? — Шынын айту керек, егер елші екенімді ескермесе, мұның мейлінше орынды болатынында дау жоқ, бірақ мынадай сөз бар емес пе:

Сіз — елшісіз, ей достым,

Ендеше, сізде кінә жоқ.

— Мұны арқа тұтпай-ақ қойыңыз, Санчо, — ламанчалықтар қаншалықты әділ болса, соншалықты ызақор, намысына тигенге төзбейді-ақ. Крест ұстап тұрып айтайын: арам ойыңыздың бары аңғарыла қалса, халдеріңіздің мүшкіл болары анық. — Жоғал, шайтан! Қасиет дарыған жерде отырмыз! Апырай деймін-ау, біреудің рақат-қызығы үшін құстың сүтін іздеп тентірейтіндей не көрінген маған? Тобосодан Дульсинеяны іздеу де бір — Равеннадан Марияны, Саламанкадан бакалаврды іздеу де бір ғой. Шайтан ғой, шайтан мені бұл іске жегіп қойған — басқа ешкім емес!

Міне, Санчо қабырғасымен осылай кеңескен еді; сөйтіп, бұл сұқбаттан мынадай түйін түйді:

— Жә, жетер енді, бұл дүниеде өлімнен басқа нәрсенің бәрінің де орнын толтыруға болады, — қалайсың ба, қаламайсың ба, бәрібір, өміріміздің соңында қай-қайсымыздың да өлім қамытына бас сұғуымызға тура келеді. Қай ісін қалай бағамдасаң да қожайыным барып тұрған нақұрыс, расында өзім де одан еш қалыспаймын, соңынан салпақтап, қызмет көрсетіп жүргендіктен, білген адамға, менің есуастығым тіпті оның есуастығынан да басым; “Кіммен аралас-құралас екеніңді айтшы, кім екеніңді айтып берейін” деген сөз тегіннен тегін шықты деймісің, одан соң тағы: “Сынықтан өзгенің бәрі жұғады” дейтін де бір мақал бар. Жындысүрей адам болғандықтан ол қай нәрсе жайында болсын көбіне-көп қияс-қыңыр тұжырым жасайды, ақты қара, қараны ақ деп біледі, ана жолы жел диірменді — дәу деп, монахтар мінген қашырды — түйе деп, қой отарларын — жаудың қосыны деп, басқа да осындай толып жатқан топшылама жасағанда да солай болған, ендеше оны алғаш кездескен шаруа келіншектің бірін мынау сеньора Дульсинеяның тап өзі деп иландырудың да еш қиындығы жоқ, ал егер ол бұған сенбей қойса, онда мен жата қалам да ант-су ішем, егер ол да ант-су ішсе, мен қайтадан ант-су ішем, егер ол табандап тұрып алса, мен одан бетер өршеленем, ал қашанда соңғы сөзді өзім айтатын дағдым болғандықтан бұл шаруаның ақыры немен тынарын бір құдайдың өзі біледі. Бәлкім, осындай қыңырлығым барын байқаған соң ол мені енді қайтып мұндай тапсырмамен аттандыра қоймас та: менен жақсы шабарман шықпайтынын көреді ғой, бәлкім өшпенділік танытып жүр деп ұғатын зұлым сиқыршыларының бірі өзін өкініште қалдыру үшін және әйтеуір бір жамандық жасау үшін сүйіктісінің түр-әлпетін әдейі бүлдірген ғой деп ойлауы да ықтимал, — сірә, тап солай болатын да шығар.

Бұл байламы Санчо Пансаны әжептәуір көңілдендіріп тастады, сөйтіп, шаруамды тындырдым деп шешкен ол, Тобосоға барып қайтқанына Дон Кихоттың көңілі әбден сенсін деген оймен сол жерде кешке дейін тапжылмай отырды да қойды; сол арада күтпеген жерден Санчоның жолы болып кетті: орнынан тұрып, сұр жорғасына қонжиғаны сол еді, Тобосо жақтан беттеп келе жатқан, әлде есекке, әлде мәшіге мінген үш шаруа әйелді көзі шалып қалды, — олардың астына мінген көлігі жайында автор ашып айтпайды, алайда, дұрысында, бұл село қатын-қалаштары аттың орнына мінетін мәші болатын, бірақ бұл айрықша көңіл аударуға тұрарлық нәрсе емес, сондықтан біздің де арнайы тоқтап, бұл мәселені егжей-тегжейлі қарастыруымыздың қисыны жоқ. Сонымен, шаруа әйелдерді көзі шалған Санчо жедел басып қожайыны Дон Кихотқа қарай бет алды, ал анау бұл кезде ауыр-ауыр күрсініп, сүйіспеншілігі жайында шер тарқатып отырған. Санчоны көрген ол:

— Не жағдай, достым Санчо? Бұл күнді қуаныштың ақ тасымен бе әлде қайғының қара тасымен бе — қайсысымен белгілер екем? — деп сұрады.

— Ең дұрысы, тақсыр, профессорлар жайындағы жазулар алыстан көрініп тұратындай — қызылмен, — деп жауап қатты Санчо.

— Демек, жақсы хабар әкелгенің ғой, — деп тұжырды Дон Кихот.

— Жақсылығы сонша, тақсыр, — деп іліп әкетті Санчо, — сізге тек Росинантты тебініп жіберіп, жанына екі сарай ханымын ілестіріп өзіңізге жолыққалы келе жатқан сеньора Дульсинея Тобосскаяның алдынан шығу ғана қалып тұр.

— Жар бола гөр, жасаған! Не деп тұрсың сен, достым Санчо? — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Бірақ байқа, алдап жүрме мені, жүрегімді жайлаған ауыр қайғыны әлдебір алдамшы қуанышпен шайып тастаймын деп әуре болма.

— Ау, сізді алдағанда табатын пайдам қандай, тақсыр, оның үстіне бұған өзіңіз де оп-оңай көз жеткізе аласыз ғой! — деп қарсылық білдірді Санчо. — Қадаңыз шпорды Росинантқа, сеньор, жүрейік енді, — бар жақсысын киіп жасанып-жайнап, бір сөзбен айтқанда, өз дәрежесіне лайық сән-салтанат тауып келе жатқан принцессамызды көресіз қазір. Өзі де, қасындағы сарай ханымдары да қисапсыз алтын әшекей таққан, жалт-жұлт етіп көз қаратпайды, киімдері жыпырлаған інжуден көрінбейді, алмаспен және лағылмен безелген, бәрінің де киімі қалыңдығы оннан артық жіпке жететін қамқадан тігілген, шаш болса иықтан келеді, күн сәулесімен ойнағаны секілді самал жел оны олай да бұлай желбіретеді, ал ең бастысы бәрі де көрерге көз керек шұбар жорғалық мініп келеді.

— Сірә, жорға дегің келді-ау сенің, Санчо.

— Жорғалық деген не, жорға деген не — көп айырмашылық жоқ, — деді Санчо келіспей, — қысқасы, қандай ат мінбесін, әйтеуір, суреттеуге сөз жетпейтін ғаламат сәнді киінген ханымдар келе жатыр, әсіресе мейірбан ханымым Дульсинея Тобосскаяны көргендер талып құламаса неғылсын.

— Жүр, кеттік, достым Санчо, — деп мәлім етті Дон Кихот. — Ал енді қаншалықты тосын болса, соншалықты қуанышты хабарың үшін саған алғашқы шытырман оқиға кезінде-ақ қолыма түскен ең тәуір олжаны тарту етем, ал егер бұған қанағаттанбасаң, онда саған биыл құлындағалы тұрған үш биемнің төлін берем, — биелерімнің селомыздағы ортақ жайылымда бағымда жатқанын өзің де білесің ғой, бәрі де ұзамай-ақ құлындайды.

— Көңілім құлындарды алуға көбірек ауып тұр, — деді Санчо, — себебі алғашқы шытырман оқиғадан түсетін олжаның татымды дүние боп шығарына онша сенімім жоқ.

Сол арада орманнан шыққан олар жақындап келе жатқан үш шаруа әйелді көрді. Тобосоға баратын жолдың өне бойын көзбен шолып өткен Дон Кихот үш шаруа әйелден өңге ешкімді таба алмай, қатты ыңғайсызданып қалды, сосын Санчодан Дульсинея мен сарай ханымдарының қаладан шыққаны анық па деп сұрады.

— Ау, қаладан шықпағаны қалай? — деп айқайлап жіберді Санчо. — Көзіңіз көз бе әлде без бе, жарқыным? Ау, көріп тұрған жоқсыз ба: мыналар тап солар ғой! Тал түстегі күн секілді жарқырап бізге қарай бет алып келе жатыр емес пе.

— Есек мінген үш шаруа әйелден басқа ешкімді көріп тұрғам жоқ, — деп жуаси үн қатты Дон Кихот.

— Кет, шайтан, кет! — деп айқайлап жіберді Санчо. — Әппақ қардай үш жорғаны, — осылай аталушы ма еді өзі, — есекке балағаныңыз не болғаныңыз, тақсыр? Жоғал, малғұн, қараңды батыр, егер бұлар шынымен-ақ есек болса — тап қазір сақалымды жұлып берейін!

— Ендеше, саған ашығын айтайын, достым Санчо, — деп мәлім етті Дон Кихот. — Бұлар — шын мәнінде де есек немесе мәші және бұл өзімнің — Дон Кихот, ал сенің — Санчо Панса екенің секілді ақиқат шындық, — қалай болғанда да, әйтеуір, өзіме тап сондай боп көрініп тұр.

— Қоя тұрыңыз, сеньор, — деді Санчо, — айтпаңыз ондай әңгімені, одан да көзіңізді жақсылап сүртіп алыңыз да, ой-ниетіңіздің әміршісіне барып құрмет-қошеметіңізді көрсетіңіз — міне, ол жақындап келіп те қалды.

Санчо осыны айтып есегін тебініп, шаруа әйелдердің алдынан шықты, сосын көлігінен түсіп, бір әйелдің есегін ноқтасынан алған күйі тізерлей кетті де, былай деп үн қатты:

— Королева, әрі принцесса, әрі сұлулық герцогинясы! Тәкаппарлығыңыз бен мәртебелілігіңіз, құдіретіңізге құлдық, өзіңізге шын берілген рыцарьды мейірімділікпен һәм кең пейілділікпен қарсы алуға рақымшылық жасаса етті — ол өзі әне тұр қаққан қазықтай болып, не дерін білмейді, себебі асқан сұлулығыңыздың алдында тілі байланып қалған. Мен — соның атқосшысы Санчо Панса болам, ал оның өзі — кезеген рыцарь Ламанчалық Дон Кихот, басқаша есімі — Қайғылы Бейне Рыцары.

Сол арада Дон Кихот та Санчоның жанына тізерлей кетті, сосын көзін бақырайта ашып, әлгінде Санчо королева және герцогиня деп дәріптеген әйелге алақтай қарап қалды; бұның бар болғаны деревняда тұратын бикеш екенін, оның үстіне, дөңгелек жүзді, таңқы танау түр-әлпетінің де онша келісті еместігін көрген ол әрі таңырқап, әрі абдырап не айтарын білмеді. Шаруа әйелдер де бір-біріне мүлдем ұқсамайтын екі адамның құрбыларының алдында тізерлеп отырғанын, жүруге бөгет жасап тұрғанын көріп аңтарылып қалған-ды; алайда қамашауға тап болған әйелдің ақыры шыдамы таусылып, қатқыл да ашулы дауыспен:

— Былай тұрыңдар жолдан, пәлен-пәштуан, жол беріңдер, уақытымызды алмаңдар! — деп айқайлап жіберді.

Бұған Санчо былай деп жауап қатты:

— Беу, принцесса әрі жалпыға ортақ тобосолық әмірші ханым! Апырай, ізгі ниетті жүрегіңіз заңғар биіктен елес берген бейнеңіздің алдында тізесін бүккен кезбе рыцарьлықтың осынау саңлағы мен арқа сүйерін көргенде қалай ғана жібімейді екен?

Мынадай әңгімені естіген екінші шаруа әйел былай деді:

— Жә, құрыңдар әрі, керек едіңдер бізге! Қарай гөріңдер, мына мырзасымақтарға: шаруа әйелдерді келемеш етпекші, — тапқан екенсіңдер, біз де айтар сөзді біреуден қарызға сұрап алмаймыз. Жөндеріңмен кете беріңдер, бізге тиіскенді қойыңдар, хош-сау болыңдар.

— Тұр орныңнан, Санчо, — деді сол арада Дон Кихот, — тағдыр-талайым тағы да күйініш-нала шеккенімді тілеп тұрғанын және оның тәнімді тұрақ еткен, қатты қиналысқа түскен жаныма қандай да бір қуаныш лебі енетін жолды кесіп тастағанын көріп тұрмын. Ал сен, тек арман етуге ғана болатын асыл бейне, адамзат баласына тән бекзаттықтың ақырғы шегі, өзіңді ардақ тұтатын жаралы жүрегімнің жалғыз ғана жұбанышы, сөзіме құлақ сал менің: соңымнан қыл елі қалмай жүрген зұлым сиқыршы көз жанарымды кіреукелеп, буалдырмен бүркеп тастады, сөйтіп сенің айдай сұлу әлпетің тек жалғыз мен үшін ғана көмескіленіп, бейшара шаруа әйелдің әлпетіне айналды, әйткенмен, көзіңе күйкі көрінуім үшін мені әлденендей бір құбыжыққа айналдырып жібермеген болса, онда маған жылы жүзбен және мейіріммен көз салшы, сонда өзіңнің өңі бұзылған сұлулығыңның алдында момақан кейіпте тізе бүгіп отырған мына түріме қарап-ақ жүрегім өзіңді қаншалықты құлдық ұрып құрмет тұтатынын ә дегеннен-ақ аңғарар едің.

— Апырай, қайдағы бәле қайдан кез болды! — деп салды шаруа әйел. — Тапқан екенсіңдер сендермен ашына-жай болуға әуесті! Жақсылықпен айтып тұрмын: қане, былай тұрыңдар, жол беріңдер бізге!

Санчо жол беріп, оны өткізіп жіберді, өзі бүлдірген істі жөндеудің үлесі басқа біреуге тигеніне дән риза болатын. Дульсинея ретінде қабылданған шаруа әйел жолдың босағанын көріп, дереу қолындағы таяғының үшкір басымен жорғалығын түйреп қалды да, алға қарай аса берді. Алайда таяқ, шамасы, әдеттегіден қаттырақ шаншылса керек, мәші үсті-үстіне мөңкіп, ақыры сеньора Дульсинеяны жерге атып ұрды; мұны көрген Дон Кихот оны тұрғызбаққа ұмтылды да, Санчо мәшінің бауырына сырғып кеткен ер-тұрманды түзеп, айылын тартуға кірісті. Ер-тұрман жөнге келтірілгеннен кейін Дон Кихот дуаланған сеньорасын есекке көтеріп мінгізбекке оқталған, алайда сеньора оны бұл әурешіліктен құтқарды: жерден өзі тұрып, кішкене кейін шегінген соң, екпін ала жүгіріп келіп мәшінің сауырынан қос қолымен тіреніп, құстан жеңіл ырғып лып етіп ерге қона кетті де, еркектерше отырып алды; соны көрген Санчо былай деді:

— Әулие Рокенің атымен ант етейін, біздің ханым қаршығадан да жеңіл, ең епсекті кордовалық пен мексиканның өзін атқа салт мінуге үйретері анық! Әп дегенде-ақ ердің артқы қасынан асып түсті, енді қазір жорғасын, бейне бір зебраға мініп алғандай, шпорсыз-ақ көсілтіп бара жатыр. Сарай ханымдары да одан қалысар емес, құйғытып барады.

Айтса айтқандай, Дульсинеяның ерге қонғанын көрген құрбылары мәшілерін тебініп, соңынан тепеңдесе жөнелген, сөйтіп олар артына қайрылып қарамастан жарты мильдей жерге дейін желдіртті. Дон Кихот оларды көзбен ұзатып салды да, әлгілер қара үзген кезде Санчоға қарай бұрылып, былай деді:

— Санчо! Өне бойы опық жегізумен жүрген ана сиқыршыларға не істеуге болады? Бұлардың зымияндығы мен зұлымдығының қандай шекке жеткенін көрдің бе сен: сеньорамның дидарын жүзбе-жүз көруден табар қуанышымнан айыру жайында өзара сөз байласып алған ғой олар. Шамасы, мен қатыгез тағдырдың қансүрек жебелері тек бір өзіне қарай атылып, бір өзіне ғана қадалатын нысана міндетін атқару үшін дүниеге келген міскінмін ғой деймін. Одан соң, Санчо, мынадай нәрсеге де назар аудар, әлгі арамза немелер Дульсинеямды басқа біреуге айналдырып, түрін өзгертіп жіберумен ғана шектеліп қалмаған, — жоқ, олар оған ана шаруа әйелдің кеспірсіз келбеті мен сүйкімсіз сымбатын да дарытқан, сонымен қабат, гүлдер мен хош иістер ортасында өмір сүретін ақсүйек әулеттен шыққан сеньораларға етене тән ерекше белгіден, атап айтқанда — сүйкімді иісінен де ада қылған. Осы арада мойындауыма тура келеді, Санчо, өзің айтатындай, жорғасына, — ал, маған ол жай әншейін мәші секілді көрінді, — мінгізіп жіберейін деп Дульсинеяға таяп келгенімде сарымсақ иісінің бұрқ ете қалғаны сонша, жүрегім лоблып, есеңгіреп қала жаздадым.

— Әй, алаяқтар-ай! — деп айқайлап жіберді Санчо сол арада. — Әй, бақытсыз, қаскүнем сиқыршылар-ай, майшабақ секілді етіп желбезектеріңнен жіпке тізіп қояр ма еді өздеріңді! Сендердің білмейтіндерің жоқ, қолдарыңнан келмейтіні жоқ, жауыздықтарың да жетіп артылады. Жексұрындар-ау, мейірбан ханымымның інжудей қарашығын қара жаңғаққа, саф алтындай сары шашын — бұқаның жирен түсті сабалақ құйрығына, ақыр аяғында, әп-әдемі әлпетін сиықсыз сықпытқа айналдырып қойғандарың аз ба еді, иісіне тиіскендерің не болғандарың: өйткені, тек соның өзіне қарап-ақ ана көндей қалың терінің астында не жасырынып жатқанын аңғара қояр едік қой, алайда, шынымды айтар болсам, өз басым оның бойынан ешқандай сиықсыздықты байқай алмадым, — мен тек үріп ауызға салғандай сұлулықты ғана көрдім, ал оның сұлулығының ең елеулі нышаны мен айғағы — оң жағында, жоғарғы ернінің үстінде орналасқан, ұзындығы сүйемнен артық, жіп-жіңішке алтын жіптен аумай қалған, жеті ме әлде сегіз бе ақшылтым шаш өскен қалы ғой деймін.

— Егер бетіміз бен денеміз арасында болатын сәйкестікті қаперде ұстар болсақ, — деп құлақ қағыс етті Дон Кихот, — аталмыш меңге Дульсинеяның санындағы қал, — бұл да анау беттегі секілді оң жақта орналасқан, — сәйкес келуге тиіс; дей тұрғанмен, ондағы шаштың әлгінде өзің атаған ұзындығы мең үшін шамадан тыс сияқты.

— Артық айтсам айып көрмеңіз, — деді Санчо келіспей, — әлгі шаш соған әбден үйлесіп тұр.

— Сенем ғой саған, достым, — деді Дон Кихот жуаси сөйлеп, — табиғат Дульсинеяға тарту еткен әлпетте жетілмей қалғандай, жұтаң боп көрінетіндей бірде бір нәрсе жоқ, сондықтан Дульсинеяда бір емес жүз бес қал болғанның өзінде де, бұл жүз бес қал емес, жүз бес ай мен жайнаған жұлдыз секілді боп көрінер еді. Ал, сен маған мынаны айтшы, Санчо: әлгінде өзім ыңыршақ па деп ойлап қалған, өзің дұрыстап орнатып берген нәрсе не өзі: қарабайыр ер ме әлде ханымдарға арналған дүние ме?

— О не дегеніңіз, тақсыр, — деп жауап қатты Санчо, — қысқалау үзеңгісі және құны жарты патшалықтан кем болмайтын тоқымы бар ер ғой ол.

— Мен болсам, соның бірін де көргем жоқ, — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Қайталап айтам және тағы да мың мәрте қайталаймын, мен дүниедегі ең сормаңдай адаммын.

Өзі асқан тақыстықпен тақырға отырғызған мырзасының шатты-бұтты сөзіне құлақ тосқан мәттақам Санчо күлкіден жарыла жаздап шақ тұрды. Ұзаққа созылған әңгімелері ақыры аяқталған соң олар төрт аяқты жануарларына жайғасып отырып алды да, Сарагосаға қарай бет түзеді: осынау атақты қалада жыл сайын өткізілетін сәні мен салтанаты мол мереке басталар кезге тап болмаққа ниеттенген еді бұлар. Әйтсе де, оған жетіп үлгергенге дейін олар бұрын-соңды болып көрмеген не қилы ғажап оқиғаларды бастан кешкендіктен, бұл турасында жазудың да және оны оқып шығудың да, кейін мәлім болатын жайлардан байқалатынындай, еш артықтығы жоқ.

ХІ тарау

Айбынды Дон Кихоттың күймеге, яғни Ажал соты арбасына қатысты алабөтен шытырман оқиғасы туралы терең ойға шомған Дон Кихот сеньора Дульсинеяны сиықсыз шаруа әйелге айналдырып жіберген сиқыршылар өзін оңдырмай мазақ еткенін еске алып келе жатты, бірақ қанша талпынса да оған әу бастағы бет-әлпетін қайта оралтып берудің амалын таппады; осы ойларға басы-бүтін берілгені сонша, тізгінді қолынан қалай шығарып алғанын байқамады, ал Росинант болса, өз еркі өзіне тигенін сезіп адым аттаған сайын тоқтап, айнала маңайдағы қаулай өскен көк шөпті күрт-күрт шалумен болды. Дон Кихотты өзін де, өзгені тарс есінен шығарған осынау ой-сапарынан оралтқан Санчо еді, ол бұған былай деп тіл қатты:

— Сеньор! Уайым-қайғы хайуандар үшін емес, адамдар үшін жаратылған, бірақ адам қайғыға шамадан тыс берілсе, өзі де хайуанға айналады. Қане, мейірімді мырзам, қалпыңызға келіңіз, өзіңізге өзіңіз ие болыңыз, Росинанттың тізгінін ұстаңыз, серпіліңіз, желпініңіз, сөйтіп кезбе рыцарьға лайық мінез көрсетіңіз. Бұл неғылған бәле өзі? Сары уайымға салынып не бар? Біз өзі қайда жүрміз: Францияда ма әлде өз отанымызда ма? Жә, құрып кетсін жер-дүниедегі Дульсинея біткеннің бәрі, — жер бетін жайлаған күллі сиқыршылық пен көз байлаушылық жалғыз кезбе рыцарьдың денсаулығына татымайды.

— Жап аузыңды, Санчо, — деді Дон Кихот қатаң дауыспен, — жап аузыңды деп тұрмын саған, жадыланған сеньорамыз жайында күпірлік етпе: ол тап болған бақытсыздық пен бәленің бәріне басқа ешкім емес, тек өзім ғана кінәлімін, өйткені ол қара ниеттілердің маған деген қызғанышы салдарынан қырсыққа ұшырап отыр.

— Мен де сондай ойдамын, — деп мақұлдай кетті Санчо, — бұрын оның қандай болғанын, қазір қандай екенін көрген жанның көңілі қайтіп құлазымас?

— Бұлай деуге қақың бар, Санчо, — деп қоштады оны Дон Кихот, — оның сұлулығын бітім-болмысы бұзылмаған бәз қалпында тамашаладың, арбаушылық айла-амалдар саған әсер еткен жоқ: көз жанарыңды буалдырмен бүркеп, ажар-көркін кіреукелеп қоя алмады, сиқыршылық уыттың бар қуаты тек маған, менің көзіме ғана бағытталған болатын. Алайда, сөйте тұрғанымен, менде мынадай бір күдік пайда боп тұр, Санчо: оның сұлулығын сен маған онша оңды сипаттамаған секілдісің, қателеспесем, оның көзі інжуге ұқсайды дегенсің, шынтуайтына келгенде, інжуге ұқсайтын көз әйелдерден гөрі балықтарға тән ғой, ал, жобалауымша, Дульсинеяның көз қиығы өте әдемі болуға тиіс, көзінің өзіне келсек, оны — қабақ орнында кемпірқосақ көлбеген аумаған жасыл зүбаржат деген жөн, — осы себепті сен әлгі інжу дегеніңді көзден алып таста да, тіске ауыстыр, — асылы, сен шатастырып алғансың, Санчо, сөйтіп, көзді тіс деп қалғансың.

— Әбден мүмкін, — деп келісе кетті Санчо, — осы себепті сізді оның ұсқынсыздығы қалай қайран қалдырса, сұлулығы да мені солай қайран қылды. Жаратқанға ғана үміт артайық: залымдық, жылпостық пен алаяқтық араласпай іс бітпейтін, мына көз жасы көл боп аққан, күнәға батқан төрткіл дүниемізде не болып, не қоятыны жалғыз тек соған ғана мәлім. Басқасынан бұрын мені бір ғана нәрсе қатты алаңдатады, қайырымды мырзам, анығырақ айтқанда: егер сіз, тақсыр, әлдебір дәуді немесе рыцарьды тәубасына келтірсеңіз, сосын оған сеньора Дульсинеяның алдына барып бас июге әмір етсеңіз — ол не істемек? Бейшара дәу немесе жеңіліс тапқан бейшара һәм бақытсыз рыцарь оны қайдан іздеп табады? Олардың делқұлыға ұқсап Тобосоның түкпір-түкпірін шарлап, Дульсинеяны қайдан табарын білмей қалай тентіреп жүргенін мен осы жерде тұрып-ақ көріп тұрмын, ал тіпті олар оны көшеден кездестірген күнде де, олар үшін бұл — Дульсинея ма, әлде менің әкетайым ба, бәрібір боп шықпай ма?

— Мынадай бір жағдайдың болуы да ықтимал ғой, Санчо, — деді Дон Кихот, — Дульсинеяны танытпай қоятын арбаушылық айла-амалдар, бәлкім, өзім тізе бүктіретін және Дульсинеяға барып кім екенін мәлім ететін дәулер мен рыцарьларға дарымайтын да шығар, осы себепті өзім ең алғаш бағындыратын және Дульсинеяға аттандыратын бір-екеуіне тәжірибе жасап көрейік: Дульсинеяның елпін көрер ме екен әлде көрмес пе екен, соны білейік, мен оларға қайтып оралып, қалай болғанын өзіме баян етуге бұйрық берейін.

— Мына ойыңыз, ашығын айтайын, сеньор, маған өте ұнап тұр, — деді Санчо. — Егер осындай қулыққа барсақ, онда өзіміз білуге қажетті нәрсенің бәрін де біле аламыз, ал егер сеньора Дульсинеяның дидары сізден басқаның бәріне көрінетін болса, онда мұны оның қасіреті деуден гөрі сіздің қасіретіңіз деу керек шығар. Тек сол сеньора Дульсинея ғана аман болсын, ал біз мұнда о ғып, бұ ғып көндігерміз, шыдармыз, шытырман оқиғалар іздестірерміз, қалған шаруаның бәрін уақыттың ағымына салармыз: уақыт — ең жақсы дауагер, ол бұдан да ауыр сырқаттан сауықтырады, ал мынау жайында тіптен әңгіме етудің өзі артық.

Дон Кихот Санчо Пансаға жауап қайтаруға оқталған, бірақ оған көз алдыңа елестетудің өзі қиын не түрлі ғажайып тіршілік иелері үпір-шүпір боп тиелген бір арбаның жолға шыға келгені бөгет жасады. Әлдебір кеспірсіз ібіліс делбешінің орнына жайғасып, қашыр айдап отыр. Жүк арбаның үсті ашық еді, кенеп шатыры да, талдан тоқылған кенересі де жоқ. Дон Кихоттың көзіне ең алғаш шалынған кескін — адам пішініндегі Ажалдың өзі болды; оның жанынан түрлі түске боялған қанаты бар Періште орын теуіпті; екінші бүйірінде алтыннан жасалғандай әсер қалдыратын тәж киген император тұр; Ажалдың аяқ жағына Купидон есімді бала құдай жайғасыпты, көзінде таңғышы болмаса да, есесіне садағы, қорамсағы мен жебелері бар; бес қаруы сай Рыцарь да осында екен, бірақ шошақ төбелі темір телпектің немесе дулығаның орнына түрлі түсті қауырсынмен әшекейленген қалпақ киіп алыпты; мұнда сан қилы киім киген, сан алуан әлпеттегі басқа да жан иелері жеткілікті еді. Күтпеген жерден кезіге кеткен бұл көрініс Дон Кихотты абдыратып тастады, ал Санчоның үрейін ұшырды, бірақ іле-шала Дон Кихоттың жүрегі қуаныштан дүрсіл қақты: ол жаңа бір қауіпті шытырман оқиғаға жолығып тұрмын деген байламға келген-ді, сөйткен соң қандай да болсын қатерге бас тігуге тәуекел етіп, арбаның қақ алдына барып тұрды да, бар дауыспен қоқан-лоқы көрсете сөйлеп қоя берді:

— Сен арбакешпісің, делбешімісің немесе шайтанның тап өзімісің, кім болсаң ол бол! Тап қазір қолма-қол мәлім ет: кімсің, қайда барасың және, айта кеткен артық болмас, әдеттегі жүк арбадан гөрі Харонның қайығына көбірек ұқсас мына фургоныңмен кімдерді әкеле жатырсың, айт қане!

Ібіліс сол бойда-ақ делбе тартып, момақан күйде былай деп жауап берді:

— Сеньор! Біз Әумесер Ангуло труппасының актеріміз, бүгін таңертең, Христ тәні мерекесінен кейінгі сегізінші күні, әне бір төбенің астындағы селода Ажал соты жайындағы қойылым аталатын ойын көрсеттік, ал кешкісін мына бір селода ойнамақпыз — әне көрініп тұр осы арадан. Аралары онша қашық емес, сондықтан, күніне қырық қайтара киініп жүрмес үшін, рөлде ойнайтын кәстөмдерімізбен келе жатырмыз. Мына жас жігіт Ажалды бейнелейді, мына әйел, қожайынның зайыбы, — Королеваны, анау — Солдатты, мынау — Императорды ойнайды, ал мен қойылымдағы басты кейіпкерлердің бірі — Ібілісті ойнаймын: труппамызда мен негізді рөлдерді атқарам. Егер біздер жайында білмек болған басқа да нәрсеңіз болса, менен сұрай беріңіз, егжей-тегжейлі жауабыңыз дайын: менің қолымнан бәрі келеді, өйткені Ібіліс емеспін бе.

— Кезбе рыцарьдың ар-намысымен ант етейін, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — арбаларыңды көргенде шетіндеу шытырман оқиғаға тап болған екем деп қуанып қалғам, қазір енді көзім анық жетіп тұр: әлде бірдеңе көз алдыңа елес берген сәтте оған қол тигізсең-ақ болды, алдамшы әсеріңнің сол бойда-ақ сейіліп жүре беретіні рас екен. Жолдарың болсын, абзал жандар, ойындарыңды қоя беріңдер және өздеріңе менің де бір пайдам тимес пе екен, сол жайында ойланып көріңдер: мен сендерге қуана-қуана әрі бар ықыласыммен қызмет етуге әзірмін, өйткені сахна ойыны мені кішкене кезімде-ақ баурап алған еді, ал бозбала шағымда театрдан шықпайтынмын.

Осы әңгіменің кезінде, тағдырдың түртпегімен шығар, үстіне сансыз сылдырмақ қоңырау тағылған сайқымазақтың киімін киген, қолына бұқаның жел толтырылған үш қуығы байланған таяқ ұстаған комедианттардың бірі ілгері шыға келді; Дон Кихотқа жақындап келген әлгі сайқымазақ таяғын олай да бұлай бұлғаңдатып, қуықпен жер сабалап, сылдырмақтарын шылдырлатып, орғып-қарғып секеңдей бастады, бұл сұмдық көрініс Росинанттың есін шығарғаны сонша, Дон Кихоттың тізгінді қанша тартқанына қарамай, ауыздығын сүзіп ала жөнелді де, қу сүлдері ғана қалған мәстектің табиғатына жат әбжілдікпен қос аяқтап көсілтіп берді. Мырзасына жерге жалпасынан түсу қатері төнгенін сезген Санчо есегінен ырғып түсіп, оған көмекке ұмтылды, бірақ бұл борсаңдап жеткенше анау жер қауып та үлгерген еді, ал жанында Росинант сұлап жатқан: Росинант бейшараның өжеттігі мен өзімбілдігінің жемісі мен ақырғы нәтижесі әманда осындай болатын.

Санчо сұр жорғасын қалдырып Дон Кихотқа жүгіріп жеткенінше болмай, қуық ұстап секіріп билеп жүрген Шайтан есекке қарғып мініп, оны арқасынан қуықпен сабалай бастады, жанына батқан таяқтан гөрі осы тынымсыз тарсылдың үрейі көбірек қыстаған есек жаңағы ойын қойылмақшы селоға қарай шаба жөнелді. Қашып бара жатқан есегі пен сұлап жатқан қожайынына қарап тұрған Санчо қай қасіретке алдымен қол ұшын берерін білмей абдырады; бірақ шын берілген атқосшы, шын берілген малай болғандықтан, мырзасына деген махаббаты сұр жорғаға деген іңкәрлігінен үстем түсті, алайда әлгі қуықтар біресе жоғары көтеріліп, біресе есектің сауырына қарай төмен түскен сайын зәре-құты қалмай, жүрегі қан жылап тұрды; сұр жорғаның құйрығындағы бір тал қылшық үзілгенінен өзін осылайша бас-көзге қарамай сабалағанды артық көріп тұрған. Осындай дел-сал күйге түскен Санчо өзі ойлағаннан әлдеқайда аянышты ахуалға тап болған Дон Кихоттың жанына жақындады, сөйтіп оны Росинантқа отырғызып жатып:

— Сеньор! Сұр жорғамды Шайтан алып қашып кетті, — деді.

— Қандай шайтан? — деді Дон Кихот таңырқап.

— Қуығы бар Шайтан, — деп жауап қатты Санчо.

— Саспа, қайта тартып әперем, — деп сендірді Дон Кихот, — маған десе, тіпті тамұқтың ең терең, ең қараңғы түкпіріне барып тығылсын мейлі, бәрібр таппай қоймаймын. Ер соңымнан, Санчо, арба жай жүреді, сұр жорғаңның өтеміне қашырларын алып берейін.

— Оншалықты әбігер болмай-ақ қойыңыз, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — ашуыңызды басыңыз, тақсыр: байқауымша, Шайтан сұр жорғамды босатқан секілді, әне өзі де бермен қарай келе жатыр.

Солай болып та шықты;: Дон Кихот пен Росинантқа ұқсап жерге жалп ете түскен Шайтан селоға қарай жаяу тартып бара жатыр еді, ал сұр есек болса қожайынына қайтып келе жатқан.

— Соған қарамастан, — деп мәлім етті Дон Кихот, — әлгі шайтанның есерлігі үшін арбадағылардың біреу-міреуінің сазайын тарттырғаным жөн секілді, айталық ана Императордың тап өзінің.

— Ондайды ойыңызға да алмаңыз, — деді Санчо келіспей. — Айтқан ақылымды тыңдаңыз: комедианттарға ешқашан тиісуші болмаңыз, себебі олардың орны бөлек. Мен сондайдың біреуін білуші едім: екі кісіні жер жастандырғаны үшін оны түрмеге отырғызбақ болған, бірақ сол бойда-ақ босатып жіберді, тіпті ақшалай айып та төлеттірген жоқ. Біле білсеңіз, тақсыр, күлдіргі, қалжыңбас болғандықтан оларға, әсіресе король немесе князь труппаларында жүретіндерге, жұрттың бәрі жанашырлық білдіреді, бәрі көмектеседі, бәрі қорғаштап, қалаған тілегін орындайды — бұлардың барлығын немесе барлығын дерлік киген киімі мен түр-әлпетіне қарап ханзада екен деп қалуға болады.

— Күллі адамзат баласы қанатының астына алып отырса да мейлі, ана сауыққой Шайтан бәрібір менен бұлайша оңай құтыла алмайды, — деп түйді Дон Кихот.

Соны айтып, селоға барыңқырап та қалған арбаны қуып жетті де:

— Уа, тоқтаңдар, тұра тұрыңдар, қуақылар мен күлдіргілер тобыры! — деп бар дауысымен айқайды салды. — Кезбе рыцарь атқосшылары мінетін есекке және басқа да жануарларға қалай қарау керек екенін үйреткім келіп тұр сендерге!

Дон Кихоттың қатты айқайлағаны сонша, не деп тұрғанын арбадағылардың бәрі түгел естіп, түйсіне қойды; сөйтіп, олар мұның мағынасын ұғынған бойда-ақ арбадан әуелі Ажал, оның соңын ала Император, делбеші-Ібіліс пен Періште секіріп түсті, Королева мен бала құдай Купидон да отырып қалмады — бәрі де бір адамдай таспен қаруланып, бір қатарға сап түзеді де, Дон Кихотты тас жаудырып қарсы алмаққа оңтайланды. Олардың өзіне тас атпаққа алғаусыз әскери тәртіппен қолын жоғары көтергенін көрген Дон Кихот тізгін тартып тоқтап, шабуылды өзіне зардабы аздау тиетін әдіспен қалай жүргізуге болатынын ойластыра бастады. Бұл осылай ойланып тұрғанда қасына Санчо да келіп жетті, сөйтіп оның әскери өнердің барлық ереже-тәртібі бойынша сап түзеген отрядқа шабуыл жасауға оқталғанын көрген ол былай деді:

— Мұндай іске тәуекел ету үшін ақыл-естен біржола ада болу керек шығар, сірә. Бас сауғалап, мыстан құйылған қоңыраудың астына барып жасырынбасаң, анандай кесектерден құтқаратын басқа қорғаныс құралы жоқтығын қаперге алыңыз, мархабатты мырзам. Одан соң мынаны да қаперде ұстаған абзал: құрамында Ажал бар, императорларының өзі айқастың ортасында жүретін, ақ ниетті және қара ниетті періштелер қол ұшын беретін тұтас бір қосынға жаңғыз шабуыл жасау деген ержүректік емес есерлік боп шығады. Егер осы ескертпем сізді тоқтата алмаса, онда, бәлкім, шындығына күмән келтіруге болмайтын мынадай бір мәлімет тоқтатар, атап айтқанда: бұл адамдар өздерін — король ме, принц пе, император ма, кім етіп көрсеткісі келсе де бәрібір, араларында бірде бір кезбе рыцарь жоқ.

— Міне, Санчо, тамырымды енді ғана тап бастың, — деп мәлім етті Дон Кихот, — бұл уәжің райымнан қайтара алады және қайтаруға тиіс те. Бұрын да өзіңе талай мәрте айтқанымдай, рыцарьлар қатарына қабылданбағандарға қарсы семсер суырмаймын және суырмауға міндеттімін де. Есегіңе көрсетілген жәбір үшін кек қайтарғың келсе, бұлармен мына сен, Санчо, айқасқа түсуің керек, ал мен болсам алыстан жігеріңе жігер қосарлық және қатерден сақтандырарлық сөздер айтып, көмектесіп тұратын болам.

— Ешкімнен ешқандай кек қайтарудың қажеті жоқ, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — біреуден кек алу — ақ ниетті христианға жарасымсыз нәрсе, оның үстіне жәбір-жапасын өз ықтиярымда қалдыруға есегімді үгіттеп көндіргелі тұрмын, ал менің ықтиярым — жаратқан ием өзіме бұйыртқан өмірді ың-шыңсыз өткеру.

— Жә, ақ пейіл Санчо, ақылды Санчо, христиан Санчо, ақ жүрек Санчо, — деді Дон Кихот, — егер осындай шешімге келген болсаң, онда мына сүмелектерді жайына қалдырайық та, бұдан гөрі тәуірлеу, бұдан гөрі лайықтылау шытырман оқиға іздестірейік және мұндай сан қилы оқиғаның, оның үстіне, айта қаларлықтай кереметтерінің, бізді тап осы маңайдан күтіп тұрғанына сенімім кәміл.

Осыны айтып ол атының басын бұрды, Санчо сұр жорғасына отырды, Ажал мен оның елгезек отряды қайтадан арбаға жайғасып әрмен қарай асты, сөйтіп Ажал күймесімен арада болған осынау аса қорқынышты шытырман оқиға Санчо Пансаның қожайынына берген құтты кеңесінің арқасында ғана сәтті аяқталды; ал ертеңінде Дон Кихотты ғашықтық дертіне ұшыраған әлдебір кезбе рыцарьға қатысты, әлгіден артық болмаса кем соқпайтын жаңа шытырман оқиға тосып тұрған-ды.

ХІІ тарау

Айбынды Дон Кихоттың жаужүрек Айна Рыцарына қатысты әдеттен тыс шытырман оқиғасы хақында Ажалмен кездескеннен кейінгі түнді Дон Кихот пен атқосшысы биік те саялы ағаштардың арасында өткізді, сол жерде Санчоның өтінішін аяқ асты қылғысы келмеген Дон Кихот есекке артылған азық-түліктен дәм татты; кешкі астың үстінде Санчо мырзасына мынаны айтты:

— Сеньор! Уағда еткен сыйлығыңыздың өтеміне үш биеңіздің құлынын таңдамай, алғашқы шытырман оқиғаңыздың олжасын таңдағанымда барып тұрған ақымақ мен болады екем! “Көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық” деген осы ғой.

— Алайда, Санчо, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — айқасқа түсуге құлшынған кезімде бөгет жасамасаң құрығанда Император айымының алтын тәжі мен Купидонның түрлі түске боялған қанаттарын олжа етер ең. Мен бұл тобырдың түте-түтесін шығарар едім де, олардың көр-жер дүниесіне өзің қожа боп шыға келер едің.

— Ойын-сауық императорларының тәжі мен аса таяғы ешқашан таза алтыннан болмайды, не бояма бірдеңеден, не қаңылтырдан жасалады, — деп құлақ қағыс етті Санчо.

— Әлбетте, — деп мақұлдай кетті оны Дон Кихот. — Театр жарақтарының тұтынуға жарамды дүние болуы шарт емес, бұлар комедияның өзі секілді көз алдымызға елестетуге ғана көмектесетін, сырттай ғана солай көрінетін нәрсе болуға тиіс; әйтсе де, Санчо, комедияны да, сол сияқты оны қоятындар мен жазатындарды да, бағалай және қадірлей білгеніңді қалар едім, өйткені олардың бәрі де мемлекетке айтып жеткізгісіз зор пайда келтіретін өзіндік бір қолғанат іспетті: олар бізге адам баласының іс-әрекеті айшықты түрде көрініс беретін айнаны әрдайым алдымызға тосумен болады және шын мәнінде қандай екеніміз бен қандай болуымыз қажеттігі арасындағы айырмашылықты комедия мен комедианттардан артық ешкім анық көрсетіп бере алмайды. Шыныңды айтшы: корольдер, императорлар, папалар, рыцарьлар, ханымдар және басқа да кейіпкерлер кескінделетін комедияларды көргенің бар ма сахнадан? Бірі — арсызды, екіншісі — алаяқты, үшіншісі — саудагерді, төртіншісі — солдатты, бесіншісі — ақпейіл аңқауды, алтыншысы — ғашықтық баураған жай біреуді бейнелейді, бірақ комедия аяқталып, актерлер үстіндегі костюмін шешкен бойда ешқайсысының бір-бірінен ешқандай артықшылығы болмайды.

— Көрдім ғой, әрине, — деп жауап қатты Санчо.

— Шыр айналып өтіп жатқан ғұмыр-тіршілігіміздің комедиясында да тап осындай жағдай орын алған, — деп сөзін жалғады Дон Кихот, — мұнда да біреулер император ролін ойнайды, екіншілер — папаны кескіндейді, қысқасы, комедияға қатысатын кейіпкерлердің баршасы бейнеленеді, ал комедия аяғына жеткенде, яғни өмір аяқталған кезде, ажал келіп олардың өзара айырмашылығын көрсетіп тұрған киімдерін сыпырып алады, сөйтіп молада ешқайсысының бір-бірінен ешқандай артықшылығы болмайды.

— Тамаша теңеу, — деп салды Санчо, — алайда онша бір жаңалық та емес, орайы келген жағдайларда және әлденеше рет естігем мұны; сол сияқты өмірімізді шахмат ойынымен салыстыратын теңеу де таң емес: ойын өтіп жатқанда әр фигураның өзіндік ерекше міндеті болады, ал ойын аяқталғанда фигуралар араластырылып жіберіледі де, тірі жан атаулының бәрі моладан орын табатынындай, бәрі бір жерге жинақталып, бір дорбаға салынады.

— Күн өткен сайын, Санчо, есерлігің азайып, естілігің арта түскендей-ау осы, — деп құлақ қағыс етті Дон Кихот.

— Ау, енді сіздің кемеңгерлік қасиетіңізден маған да бірдеңе жұғысты болуға тиіс емес пе, — деді Санчо. — Жердің өзі де кебір әрі құнарсыз болуы мүмкін, бірақ оған тыңайтқыш сепсе және өңдесе, ол жақсы өнім бере бастайды. Айтайын дегенім, сіздің әңгімелеріңіз кеуіп қалған ақыл-ойымның құнарсыз топырағына түскен тыңайтқыш тәрізді болды, ал өзіңізге қызмет етіп, аралас-құраластық жасаған уақытымның бәрі оны өңдеудің орнына жүрді, осының арқасында бітік өнім берермін деп үміттенем және бұл өнім, тақсыр, түсінік-түйсігімнің құрғап қалған егіндігіне өзіңіз салған ізгі тәрбие соқпағынан ауытқымайды да, айнымайды да.

Санчоның көпірме сөзіне Дон Кихот шын ықыласымен күліп алды, алайда оның үміт етуге татырлық қабілет-мүмкіндігі барын мойындамай және тұра алмады, өйткені сөз саптау мәнерімен қазір өзін жиі-жиі таңдандырып жүрген болатын; солай бола тұрса да, ғалым адамның немесе астана тұрғынының мақамымен тілін безей бастағанда Санчоның сөзі ақыр аяғында қарапайымдықтың шыңынан қарабайырлықтың шыңырауына құлап түсетін; сөзінің ажары мен қаперінің қарымдылығы, әсіресе, оның мақалдарды орынды-орынсыз қолданатындығынан көрініс беретін, ал мұны хикаямыздың ұзына бойында оқырман, асылы, өзі талай көрген де, байқаған да шығар.

Осындай және осыған ұқсас әңгімелермен олар түннің едәуір бөлігін өткізіп те алды, сосын ақыры Санчоның, әдетте ұйқысы келген кезде айтатынындай, қисая кетуге аңсары ауды да, есегінің ерін алып, шөбі шүйгін жайылымда жан шақыруына кеңшілік жасады. Дон Кихоттың айрықша ескертпесіне сәйкес, Росинанттың ерін алған жоқ, себебі мырзасы оған түн қатып, түс қашып жорықта жүрген мерзім аяқталғанша аттың ерін алмауға әмір еткен-ді; кезбе рыцарьлар қалыптастырған және мүлтіксіз сақталып келген ежелгі дәстүр аттың ауыздығын алып, тізгіннің ұшын ердің қасына байлауға ғана рұқсат ететін, бірақ ерін сыпыруға қатаң тыйым салатын. Санчо мұны бұлжытпай орындап, Росинантты есекпен бірге еркін оттауға қоя берді; ал есек пен Росинанттың арасында теңдесі жоқ тығыз достық орнағаны сондай, осынау мейлінше шыншыл туындының авторы бұл достықты дәріптеуге тұтас тараулар арнапты-мыс, бірақ қаһармандықты қастерлеуді мұрат тұтқан бұл хикаяға жарасымды әдептілік пен сыпайылық шегінен шықпау үшін аталмыш тарауларды алып тастапты-мыс дейтін қауесеттің ұрпақтан ұрпаққа тарап кеткені де тегін емес; дей тұрғанмен, автор кейде бұл ойынан айнып қалады, мысалға, осынау төрт аяқтылар бас қоса қалса болды, қасыныса бастайды, одан соң қалжыраған әрі қанағат тапқан Росинант мойнын қалжыраған әрі қанағат тапқан сұр есектің мойнына артады (сонда оның мойыны арғы жаққа жарты шынтақтай артық шығып кетеді), сөйтіп екеуі жерге қарап ойға шомған қалыпта тұра береді, әдетте кейде үш күн бойы қатарынан, қалай болғанда да, әйтеуір, осы мақсатқа жұмсауға қанша уақыт тапса сонша, сондай-ақ, аштық қысып қорек іздеуге мәжбүр болған кезден басқа мезгілдің бәрінде өстіп тұрады, деп жазады. Аталмыш автордың бір шығармасында бұл достық Нис пен Эвриалдың, Пилад пен Орестің достығымен теңестіріледі, деседі; олай болса, бұл екі момын жануардың достық қарым-қатынасының қаншалықты берік болғандығы жұртты қайран қалдырмай қоймасы кәміл және тек қайран қалдырып қана қоймайды, қапаландырады да, өйткені адамдар достық сезімді сақтауға мүлдем мүсәпір ғой.

Мына сөз тегін айтылды деймісің:
Таяқтар болат найзаға,
Ал достар жауға айналды.
Және тағы:
Тамырды тамыр байқатпай
Сүрінтуге ынтызар.

Осынау хайуандардың достығын адамдар достығымен шендестіру арқылы автор асыра сілтеп жіберді-ау деген ой тумаса керек, өйткені адамдар жануарлардан көп тағылым алды және талай татымды нәрсені үйренді: мысалға, ләйлектер бізге клизма қолдануды, иттер — құсып тастауды және ризашылық білдіруді, тырналар — сақтықты, құмырсқалар — алдын-ала қам жасауды, пілдер — ұят дегеннің барын, ал жылқы — шын берілгендікті үйретті.

Ақыры Санчо тығындық еменнің түбінде жатып ұйқтап кетті, ал Дон Кихот болса, жай еменнің, бірақ жапырағы қалың жуан еменнің, түбінде отырып көз іліндірді; алайда арада аз уақыт өткенде арқа тұсынан естілген әлденендей дабыр-дұбырдан шошып оянды, сол бойда орнынан атып тұрып бұл неғылған шу екенін білмекке сол тұсқа қадала көз тігіп, зейін сала тың тыңдады; іле екі салт аттыны көзі шалды, бірі атынан секіріп түсіп, жанындағы серігіне былай деді:

— Түсе қал, достым, аттардың ауыздығын ал, меніңше бұл жерде оларға — жейтін шөп, ал маған махаббат жайындағы ой-арманыма берілуге қажет тыныштық пен оңашалық жетіп артылатын секілді.

Бейтаныс адам осыны айтып көк шөпке сұлай кетті; құлаған кезінде сауыт-сайманның сылдыры естіліп қалды, Дон Кихот соған қарап кезбе рыцарьға кез болғанын байқап үлгерді; осындай жағдаятқа байланысты Дон Кихот ұйқтап жатқан Санчоның қасына барып, қолынан тартқылады, сөйтіп ақыры едәуір күш салудың нәтижесінде оятып, құлағына:

— Бауырым, Санчо! Шытырман оқиға! — деп сыбырлады.

— Сәтті оқиға болғай тек, — деді Санчо. — Қанеки, қайда аса құрметті шытырман оқиғамыз, мархабатты мырзам?

— Шытырман оқиға қай жерде деймісің, Санчо? — деп қарсы сауал қойды Дон Кихот. — Бұр басыңды, қара ана жаққа: ана жерде кезбе рыцарь жатыр және, байқауымша, өзі онша көңілді емес секілді, — аттан қалай секіріп түскенін, сөйтіп құдды бір әлденеден тығырыққа тірелгендей жерге құлай кеткенін көрдім, сол кезде сауыт-сайманы да шылдырлады.

— Тақсыр, сонда мұны шытырман оқиға деп табуыңызға не себеп? — деп ынтықты Санчо.

— Мұны шытырман оқиғаның тап өзі деп тұрған ештеңем жоқ, бұл тек оның бастамасы ғана, өйткені шытырман оқиғалар әдетте осылай басталады, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Қане, тоқтай қал: анау лютнясын ба, гитарасын ба күйіне келтіріп, жөткірініп, тамағын қырнап жатыр — шамасы, ән салмақ шығар.

— Олла-біллә, солай, — деді Санчо, — дәу де болса, бұл ғашықтық дертіне шалдыққан рыцарь шығар.

— Ғашықтық дертіне ұрынбаған кезбе рыцарь болмайды, — деп құлақ қағыс етті Дон Кихот, — Жә, тыңдап көрейік оны, әнінің тініне қарап, ой-ниетінің кездемесін тап басып танырмыз, өйткені жүрек қайрамаса, тіл сайрамайды.

Санчо қарсыласқысы келіп мырзасына бірдеңе айтпаққа оқталып еді, бірақ Орман Рыцарының дауысы бөгет жасады; дауысы аса бір сүйкімсіз емес екен, алайда онша жағымды да көрінбеді, сөйтіп зейін қоя тыңдаған Дон Кихот пен Санчо оның мына төмендегі сонетті айтып тұрғанын аңдады:

Сеньора! Дайынмын сіз үшін неге де,
Маған бұйрық берсеңіз болды тек.
Қандай әмір болса да мақұл деп,
Орындаймын бұлжытпай бір демде.
Өмірмен де дереу айтысар ем, —
Үн-түнсіз өшкенімді қаласаңыз.
Азабымды білуге ынтық болсаңыз —
Махаббаттың өзіне айтқызар ем.
Қарама-қайшылықтар тоғысты тылсым —
Балауыздай жұмсақ әрі алмастай қатты, —
Ынтызар жаным тек сізді аңсайды.
Ойып әлде жапырып, еркіңіз білсін,
Таңбалаңыз жаныма бейнеңізді тәтті.
Ештеңе оны қайтып өшіре алмайды.

Осы арада Орман Рыцары ауыр күрсініп алып әнін аяқтады, сосын аз-кем кідірістен кейін аянышты да қайғылы үнмен былай деп сөйлеп кетті:

— Беу, айдай әлемдегі асқан сұлу әрі аса рақымсыз әйел! Апырай, атқан таңдай ажарлы Касильдея Вандальская, өзіңе шын берілген рыцарьдың құр босқа солып, шегі де шеті жоқ жиһан кезушілік пен қатаң да қатыгез сын-сынақта жан тәсілім етуіне жол бермекпісің сен? Апырай, менің арқамда Наварраның, Леонның, Тартесияның, Кастилияның және Ламанчаның тәмам рыцары өзіңді әлемде теңдесі жоқ сұлу деп мойындағанының өзі-ақ жетпей ме саған?

— Бұл әншейін әңгіме, — деп қалды осы арада Дон Кихот, — мына менің өзім Ламанчалық рыцарьмын, бірақ ешқашан әлгіндей бірдеңені мойындаған емеспін, оған қоса аяулы ханымымның сұлулығына шәк келтіретін ондай ештеңені мойындай алмас та едім және мойындай қоймас та едім, — рыцарьдың сандырақтап тұрғанын енді өзің де білген шығарсың, Санчо. Дегенмен, одан әрі тыңдап көрелік: бәлкім, ойын толығырақ жеткізер.

— Жеткізгенде қандай, — деп қолдай кетті оны Санчо, — ол тұтас бір ай бойы қыңсылауға бар сияқты.

Алайда олай болмай шықты: жақын маңайда әлдекімдердің сөйлесіп жатқанын естіп қойған Орман Рыцары шер төгуін тиды да, орнынан тұрып, ашық та ақ жарқын дауыспен:

— Кімсіңдер? Неғылған адамсыңдар? Бақытты жанбысыңдар ма әлде қасіретті жанбысыңдар? — деп сұрады.

— Қасіретті жанбыз, — деп үн қатты Дон Кихот.

— Ондай жағдайда қасыма жақындаңдар, — деді Орман Рыцары, — және біліп қойыңдар, сендер қайғы мен қасіреттің тап өзіне қарай жақындап келе жатырсыңдар.

Осынау жүрекке жылы тиетін әрі инабатты жауапты естіген Дон Кихот рыцарьдың қасына жақындады, Дон Кихоттың соңын ала Санчо да келді.

Назаланып тұрған рыцарь Дон Кихотты қолынан ұстай алып, былай деді:

— Отырыңыз, сеньор рыцарь, — рыцарь екеніңізді және рыцарьлар орденіне жататыныңызды аңғару үшін маған сізді осы жерден жолықтырудың өзі-ақ жеткілікті боп тұр, бұл арада бос уақытымызды бізбен бірге өткізетіндер — оңашалық пен түнде түсетін шық қана, яғни кезбе рыцарьлардың әдеттегі баспанасы мен табиғи төсегі.

Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты;

— Мен — рыцарьмын және тап сол орденненмін, қайғы, қасірет пен тақсірет жүрегімді жайлап алғанына қарамастан, басқалардың бақытсыздығына деген жанашырлығын жоғалтқан жоқ. Әлгіндегі әніңізден барша бақытсыздығыңыз — сүйіспеншілікке байланысты екенін түйдім, яғни соның бәрі есімін жаңағы күйініш-налаңызда атап кеткен рақымсыз сұлуға деген ғашықтық ынтызарлықтан туындайтынын білдім.

Тақыр жерге жайғасқан олар осылайша екеуара бейбіт те мамыражай әңгіме шертіп отырды, бірақ күн көкжиектен көтеріліп үлгермей-ақ бұлар бір-бірімен айқас алаңында табысады деп кім ойлаған!

— Өзіңіз де ғашықтық дертіне шалдыққаннан саумысыз, сеньор рыцарь? — деп сұрады Орман Рыцары Дон Кихоттан.

— Өкінішке қарай, солай, — деп жауап қатты Дон Кихот, — әйткенмен, егер лайықты таңдау жасай алған болсақ, онда мұның мойынға артар тақсіретін тауып алған пәле деп емес, өзімізге жасалған ерекше жақсылық деп бағалағанымыз жөн.

— Сөзіңіздің жалғаны жоқ, — деп құлаққағыс етті Орман Рыцары, — алайда әмірші ханымдарымыздың пайым-парасатымыз бен ақыл-есімізді жоғалтуға дейін апаратын жек көрушілігінің сұрапылдығы сонша, бұл тіпті кек қайтаруға ұқсап кетеді.

— Менің ханымым өзімді ешқашан жек көрген жоқ, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот.

— Не деп білдірсін, — деп іліп әкетті жақын маңда тұрған Санчо, — ханымым қойдан жуас, майдан жұмсақ қой.

— Мынау сіздің атқосшыңыз ба? — деп сұрады Орман Рыцары.

— Иә, атқосшым, — деп жауап қатты Дон Кихот.

— Мырзасының сөзін бөлуге батылы барған атқосшыны алғаш көріп тұрмын, — деді Орман Рыцары, — қалай болғанда да, әйтеуір, менің атқосшым, — ол өзі әне тұр, — бойы әкесінің бойына теңесіп қалғанымен, мен сөйлегенде аузын буған өгіздей ләм деп тіл қатпайды.

— Ашығын айтайын, ендеше, — деп Санчо киіп кетті, — мен болсам, сөйлеймін және сөйлеуге толық қақым бар, тап мынадай... жә, бәлелі жерге бармағымды сұқпай-ақ қояйын.

Сол арада Орман Рыцарының атқосшысы Санчоны қарынан алып, былай деді:

— Қане, былайырақ шығайық та, екі атқосшы өзімізше әңгіме-дүкен құрайық, ал мырзаларымыз өзді-өзі керілдесе берсін, бір-біріне сүйіспеншілік сырларын айта берсін, — олардың әңгімесі таң ағарып атқанша таусылмайтынына және тіпті сонда да бітпейтініне басымды бәске тігуге бармын.

— Мейлі, не қылса о қылсын, — деп келісе кетті Санчо, — ал мен сізге өзімнің кім екенімді айтып берейін, сонда мені басқа бір көк езу атқосшылармен тең санауға болмайтынына өзіңіз де көз жеткізерсіз.

Екі атқосшы аулағырақ кетті, сөйтіп сеньорларының сұқбаты қаншалықты мәнді болса, бұлардың арасында да соншалықты сәнді сұқбат басталды.

ХІІІ тарау

Мұнда Орман Рыцарымен арадағы шытырман оқиға әрмен жалғасады және қос атқосшының парасат-пайымға толы, бейбіт әрі айрықша мәнді сұқбаты келтіріледі.

Атқосшылар рыцарьлардан аулағырақ шыққаннан кейін алғашқылары өз тірлігі жайында, соңғылары өз сүйіспеншілігі жайында бір-біріне сыр ақтарыса бастады, алайда хикаяда әуелі малайлар сұқбаты, сонан соң барып мырзалар сұқбаты келтірілген; сөйтіп, хикаяда былайырақ шыққан соң Орман Рыцары малайының Санчоға былай деп тіл қатқаны айтылады:

— Біздің, яғни кезбе рыцарь атқосшыларының, өмірі өте ауыр да мехнатты ғой, мархабатты мырзам; жейтін нанымызды маңдай терімізді сорғалатып жүріп табамыз, бұл құдайдың арғы ата-бабаларымызға жолдаған қарғысының бірі болса керек.

— Айтқаныңыздың бәрі жөн, бәрі дұрыс, — деп іліп әкетті Санчо, — оған қоса осы нанымыздың өзін жанымыз күйзеліп отырып жейміз ғой, өйткені аңызақ пен аяздан кезбе рыцарьлардың біз секілді қырсығы арылмаған атқосшыларынан басқа кім көбірек қорлық көреді дейсің? Және осы нанымызды үзбей жеп отырсақ та өкініш көп болмас еді, себебі қарыны тоқтың уайымы жоқ емес пе, шынын айтқанда, кей-кейде екі күн қатарынан жалғыз тек қара желді ғана қорек ететін кезіміз де боп тұрады ғой.

— Сыйлық алар үміт болса мұның бәріне төзуге де, шыдауға да болар еді, — деп құлаққағыс етті басқа малай, — өйткені, атқосшы қызмет ететін кезбе рыцарь, жолы ауыр біреу боп шықпаса, арада азды-кем уақыт өткенде оған міндетті түрде әлдебір әдемі аралдың губернаторлығын жә болмаса әлденендей бір тәп-тәуір графтықты тарту етері хақ.

— Маған аралдың губернаторлығы да жетеді дегенді мырзама ескертіп те қойғам, — деп мәлім етті Санчо, — оның бұған дән ырза болғаны және шүлеңгірлік көрсеткені сонша, өзіме арал сыйлайтыны жөнінде орайы келген жағдайларда әлденеше мәрте уәде етті.

— Кінәратсыз қызметім үшін мені каноник қылса, соған да ырза болар ем, — деді басқа малай, — мырзам маған махалла алып беруге уәде етті және махалла болғанда қандайын десеңізші!

— Қожайыныңыз, байқаймын, шіркеу саласына қатысы бар рыцарь ғой деймін әрі шын берілген атқосшыларына бұл секілді жақсылық жасауға қақы бар секілді, — деді Санчо. — Ал менікі — кәдімгі көп зиялы адамның бірі, әйтсе де, енді есіме түсіп отыр, әлде бір білімпаз жандар, — рас, мен өзім оларды опасыз деп білем, — оны архиепископ болуға үгіттеп бақты, алайда ол императорлықтан басқадан ат-тонын ала қашты, ал мен болсам сонда: әгәрәки ол діни сала бойынша кетсе, мен қайтпекпін деп қатты қорықтым, өйткені шіркеу қауымын басқару қолымнан келмейді ғой, — біле білсеңіз, мейірімді мырзам, мен өзім адам пошымында болғаныммен, шіркеуге хайуаннан пайда қандай болса, менен де сондай пайда бар — еш айырмашылық жоқ.

— Ақиқатына келер болсақ, мейірімді мырзам, сіз қателесіп тұрсыз, өйткені арал атаулының бәрі бірдей жіптіктей емес қой, — деді басқа малай келіспей. — Олардың арасында қиқы-жиқысы да, сұрықсызы да, сүреңсізі де кездесіп қалады, тіпті солардың ішіндегі ең тегіс те әдемі дегенінің өзі оған қожалық ететін бейбақты бірталай азап пен ақиретке батырары анық. Ең дұрысы, қарғыс атқыр бұл қызметті тастап үйімізге қайтып оралған ғой, ал үйде біз бұдан гөрі ұнамдылау іспен айналысқан болар ек, айталық, аңға шығар едік немесе балық аулар едік, себебі ең сорлы деген қай атқосшының да деревнядағы уақытын көңілді өткізуге жарарлық мініс аты, бірер тазы иті мен қармағы жоқ дейсің?

— Өзімде соның бәрі бар, — деп мәлім етті Санчо, — рас, атым жоқ, есесіне, мырзамның атынан екі есе артық есегім бар. Егер есегімді сол атқа айырбастайтын болсам, тіпті оған үстеме етіп әлденеше фанега сұлы қосып берсін мейлі, алдағы алғашқы Пасха мейрамын қуанышта қарсы алмай-ақ кетейін. Сұр жорғамның қандай керемет екенін білмейсіз ғой, мейірімді мырзам, — сұр түсті ғой ол, есегімді айтам. Ал, енді иттің жайына келсек, оның жарасы жеңіл: біздің деревняда не көп — ит көп, асылы, аңды басқа біреудің есебінен аулағаннан артық не бар.

— Ақ-адал шынымды айтсам, сеньор атқосшы, — деді басқа малай, — мына рыцарьлық дейтін делқұлылықпен қош айтысып, деревняма қайтсам, балдарымды бақсам деймін және солай шештім де: менің үш балам бар ғой — шетінен Шығыстың жауһары іспетті.

— Ал, менің екі балам бар, — деді Санчо, — және қандай — Рим папасының өзіне көрсетіп, алғысын алуға болатындай; әсіресе — қызым, мен оны, құдай қосса, шешесінің қарсы болғанына да қарамастан, графиня етпек ойым бар.

— Сонда әлгі графиня болмақшы сеньора неше жаста? — деді басқа малай әуестік білдіріп.

— Енді он беске толады, — деп жауап қатты Санчо, — бірақ найзадай ұзын бойлы, көктемнің жұпар ауасындай сүйкімді, жұмыскердей қайратты.

— Мұндай қасиеттеріне қарағанда, ол графинядан гөрі жасыл тоғайдың нимфасы болуға да жарап қапты ғой, — деп құлаққағыс етті басқа малай. — Өй, бір нағыз ебелек, ебелектен туған себелек, құтырып жүрсің-ау, шамасы, қутың қағып!

Бұған Санчо әжептеуір қынжыла жауап қатты:

— Оның өзі де, шешесі де ешқашан ебелек болған емес және көзім тіріде ешқашан болмайды да. Ал, сізден сұрайтыным, тілеуіңіз болғыр: әдептірек болсаңызшы, кезбе рыцарьлармен көптен аралас-құралас келе жатқан адамсыз, олар болса, барып тұрған сыпайы жандар емес пе, ал сіздің аузыңыздан шыққан сөз онымен онша үйлесіңкіремейді.

— Мақтау сөздің мәнін жөнді ажырата алмайды екенсіз, сеньор атқосшы! — деп дауыстап жіберді басқа малай. — Әлдебір кавальеро аренадағы бұқаны найзамен түйреп құлатқанда немесе әлдебір істі біреу оңтайлы түрде тындырғанда жұрттың әдетте: “Өй, бір нағыз ебелек, ебелектен туған себелек, қалай қатырып жіберді, ә?” деп айқайлайтынын білмейтін бе едіңіз? Олай болса, мұндағы былапыт секілді көрінетін сөз, шын мәнінде, ерекше мақтау боп табылады, ал ата-анасына осындай құрмет көрсетілетіндей ештеңе тындырмаған ұлдардан немесе қыздардан, сіздің орныңызда болсам, сеньор, бас тартқан болар едім.

— Ендеше, мен бас тартам, — деп іліп әкетті Санчо, — сондықтан, бұл мәселеге байланысты сіз, мейірімді мырзам, өзімді де, балларымды да, әйелімді де қалай ебелектендірсеңіз де еріктісіз, өйткені олардың істеп жүрген ісі де, айтып жүрген сөзі де мұндай мадаққа әбден лайық, ал өзім құдайдан жалғыз-ақ тек солармен аман-есен қауыштырса екен, мына кешірілмес күнәдан, яғни атқосшының қатерлі қызметінен, құтқарса екен деп қана тілеймін, ал бұл іспен екінші мәрте айналысқан себебім, бір жолы өзім Сьерра Моренаның қақ төрінен тауып алған, ішінде жүз дукаты бар әмиянның мені еліктіріп, жолдан тайдырғаны болды, ал енді қазір шайтан дублон толы қапшықты көз алдымнан көлбеңдетіп жүр — біресе ана жерден, біресе мына жерден, ал кейде, бақсаң, ол жерден емес, басқа жерден елес береді, өзім оны шап беріп ұстап алғандай, кеудеме қысқандай, үйіме алып келгендей, телім сатып алғандай, оны жалға бергендей, сөйтіп ханзада құсап тұрып жатқандай болам да жүрем, осы жайында ой кешсем, өзім рыцарьдан гөрі нақұрысқа көбірек ұқсататын кемақыл қожайынымның қырсығынан тартып жүрген тауқыметімнің бәрі әрі жеңіл, әрі шыдай тұруға болатындай көрініп кетеді.

— “Қызғаныш ішті оттай күйдіреді” деген сөз де, міне, осындайдан шыққан ғой, — деп құлаққағыс етті басқа малай. — Ал енді нақұрыстар жайында әңгіме етер болсақ, онда менің мырзамнан асқан нақұрыс жер-әлемге әлі бітіп көрмеген шығар, “Басқаның қамын күйттесе есектен де күй кетеді” деген сөз де тап осындай жандар турасында айтылған. Өйткені, басқа бір рыцарьдың ақылға келуі үшін бұның өзі нәгүманға айналды ғой, енді қазір соны іздеп жер кезіп тентіреп жүр, ал оған жолыққан шақта оңбай таяқ жеп қалуы да ғажап емес.

— Біреуге ғашық болғаннан сау ма өзі?

— Қайдағы бір Касильдея Вандальская дегенге ғашық, — деп жауап қатты басқа малай, — ол өзі айтқанынан қайтпайтын, икемге көнбейтін әйел, ондай қасарыспа жер бетінде жоқ та шығар, бірақ қатал мінезбен қожайынымның тауын шаға алмайсың, оның құрсағында одан да өткен зұлымдық бас бағып жатыр және ұзамай жарыққа шығып та қалады.

— Тегіс жолдың да ойқы-шойқысы мен шоқалағы бар, — деп құлаққағыс етті Санчо, — жұрт бұршағын енді пісіріп жатқанда, менікі түсіруге дайын тұрады, кемеңгерге қарағанда кеңкелеске қолғабыс беретіндер мен қасына еретіндер көп болады. Өзің бақытсыз болсаң бақытсыз адамнан жолдас тап, сонда бұл дүниеде ғұмыр кешу де жеңілге түседі, деген сөз тегін айтылмаған, сіз, тілеуіңіз болғыр, маған жұбанышқа жарап тұрсыз: олай дейтінім, сіздің мырзаңыз да өзімдікі секілді жарымес боп шықты ғой.

— Жарымес болғанымен, жаужүрек, — деп қарсылық білдірді басқа малай, — әйтсе де, жарыместігі мен жаужүректігінен айлакерлігі басым.

— Ал, менікі ондай емес, — деп мәлім етті Санчо. — Айтайын дегенім, мырзамнан қара тырнақтай да айлакерлік табылмайды, аңқылдаған ақ көңіл, біреуге жаманшылық жасау дегенді білмейді, көздегені тек ізгілік қана, зұлымдық дегеннен мүлдем хабары жоқ, қазір тапа тал түс болса да бес жасар баланың өзі оны қазір қараңғы түн деп сендіре алады, міне осындай ақ жүректігі үшін оны жанымнан бетер жақсы көрем, сондықтан не қилы есалаңдығына қарамастан, қайтсем де оны тастап кете алмаймын.

— Қалай болған күнде де, достым әрі мархабатты мырзам, — деді Орман Рыцарының малайы, — соқырды соқыр жетектесе, екеуі де апанға құлайды. Екеуімізге ең жақсысы — қарышты қадаммен туған өңірге қарай тартқан, олай дейтінім, шытырман оқиғаның бәрі бірдей ойлағандай боп шыға бермейді.

Санчо мігір таппай түкірініп тұрған, түкірігінің түрі жабысқақ та біршама қою сияқты болатын, соны байқап қалған жанашыр орман атқосшысы:

— Біраз жайдың басын қайырдық, тіпті тамағымыз да құрғап кетті, оны жібітетін бір жақсы дәрмек бар менде — ердің қасында байлаулы тұр, одан артықты іздесеңіз де таппайсыз! — деді.

Осыны айтып орнынан тұрған ол көп ұзамай шарап құйылған қомақты мес пен көлемі жарты шынтақ боп қалатын бәлішті алып қайтып оралды, — асырып айтылған дәнеңесі жоқ, шынымен сондай еді, өйткені бұл қоян етін салып пісірген дығал бәліш болатын, Санчо оны ұстап көріп, бұл тіпті лақтың да еті емес, текенің еті шығар деп тауып, екінші атқосшыдан:

— Сонда осындай нәрсені дәйім өзіңізбен бірге ала жүресіз бе, сеньор? — деп сұрады.

— Енді қалай деп едіңіз? — деп жауап қатты анау. — Әлде, сіздіңше, мен соншалықты бір қырсыз атқосшысымақ па екем? Атымның сауырында жорыққа аттанған генералдың қорынан да молырақ азық-түлік жатыр.

Көп жалындырмай-ақ тамаққа бас қойған Санчо көлемі диірмен тасындай боп қалатын кесектерді апыл-ғұпыл асап жатып, былай деді:

— Ғажап қаларлық мына тойыңыз көрсетіп тұрғанындай, сіз, мейірімді мырзам, мен сияқты құр қарасын әрі жолы ауыр біреу емес, расымен-ақ, адал да жан-тәнімен берілген, шын мәніндегі әрі нағыз, ауқатты да дәулетті атқосшы екенсіз; ал менің қоржынымда болмашы ғана сүтсірне бар және оның тас боп қатып қалғаны сонша, дәудің басын бір ұрып мылжалауға жарап қалады, онан соң менде елу шақты тәтті собық бар, тағы сонша орман жаңғағы мен түйе жаңғақ бар, мұның бәрі қожайынымның қара қасқа кедей екенінің, оған қоса кезбе рыцарьлар кепкен жеміспен және далада өсетін шөппен ғана жүрек жалғауы керек дейтін пікірді ұстанып, сол қағидадан айнымай отырғанының салдары.

— Әділін айтсам, бауырым, — деп мәлім етті басқа малай, — менің асқазаным ошағанды, жабайы алмұрт пен ағаш тамырын қорыта алмайды. Жә, құрып кетсін бәрі — мырзаларымыз да, олардың пікірлері мен рыцарьлық қағидалары да, не жегілері келсе, соны жей берсін, — ал мен әманда өзіммен салқындатылған ет ала жүрем, ерімнің қасында қажет болғанда пайдалана қоятын мына мес байлаулы тұрады және оны сондай ұнатам әрі ардақ тұтам — құшағыма алмасам, өппесем бір минут тұра алмаймын.

Соны айтып ол месті Санчоның қолына ұстата салды, ал анау оны еңкейтіңкіреп алды да, аузынан сораптаған күйі ширек сағаттай жұлдыз санады, ішіп болғаннан кейін басын бір жағына қарай қисайтып, ауыр күрсініп:

— Әй, ебелектің тұқымы-ай, не деген пайдалы едің, найсап! — деді.

— Міне, көрдіңіз бе, — деді Санчоның ебелектің тұқымы дегенін естіп қалған басқа малай, — шарабымды мақтағыңыз келіп, сіз де оны ебелектің тұқымы деп атадыңыз.

— Мойындамасқа амалым жоқ, — деп жауап қатты Санчо, — егер мақтау үшін айтылса, әлдебіреуді ебелектің тұқымы деп атағанда тұрған ештеңе жоқ екенін енді ғана түсіндім. Айтыңызшы, сеньор, құдай ақына, мына шарап Сьюдад Реалдан емес пе?

— Апырай қайдан білдіңіз! — деп дауыстап жіберді басқа малай. — Бұл шын мәнінде де сол жақтан және онша жас та емес.

— Білмегенде ше! — дауыстап жіберді Санчо да. — Шарабыңыздың тегін айыру мен үшін қиын шаруа деп пе едіңіз? Ендеше, қаперіңізде болғай, сеньор атқосшы, шараптың тегін айыра алатын ерекше табиғи қабілетім бар: бір-ақ мәрте иіскетсеңіз болды — қайдан екенін, сорты, букеті, күштілігі қандай, қандай өзгеріске ұшырауы мүмкін екенін және бұл шарапқа қатысты басқа да жайларды тап басып айтып бере алам. Жалпы, бұған таңырқайтын дәнеңе жоқ: менің тұқымымда, әкем жағынан, шараптың Ламанчада онша жиі ұшыраса қоймайтын керемет екі білгірі болған, соның дәлелдемесі ретінде сізге бір әңгіме айтайын. Оларға бір бөшкедегі шараптан дәм татқызыпты да, шараптың қазіргі күйі мен сапасы, жетістіктері мен кемістіктері жайында пікір айтуды сұрапты. Бірі шарапты жалап көріпті, ал екіншісі тек иіскеумен ғана шектеліпті. Алғашқысы темір татып тұр, депті, екіншісі қайыс дәмі сезіледі, депті. Шарап иесі бөшкенің таза екенін, қайыс дәмі шығатындай реті жоғын айтады. Алайда, екі білгір өз пікірлерінде табандап тұрып алады. Арада біраз уақыт өтеді, шарап сатылып бітеді, сөйтіп иесі бөшкедегі сарқындыны құйып алмақшы болады, сол кез қараса — түбінде қайыс бауы бар құйттай кілт жатыр екен! Менің нәсіл-тегімнен тараған жандар мұндай мәселе төңірегінде татымды сөз айта ала ма, алмай ма, ол жағын енді өзіңіз бажайлай беріңіз.

— Шытырман оқиға іздегенді қою керек дегенді осы себептен де айтып тұрғам жоқ па, — деді басқа малай, — ізгіліктен ізгілік тілемейді, ең дұрысы құжырамызға қайтып оралуымыз керек, ал құдай жарылқайын десе бізді сол жерден де тауып алады.

— Қожайыным Сарагосаға барып жеткенше оған қызмет ете берем, қалғанын кейін көре жатармын.

Айтулы екі атқосшы әлі де ұзақ уақыт әңгіме соғып, шарап ішті, одан соң ұйқы олардың тілін байлап, шөлін басты: өйткені, бұлардың шөлін қандыру мүлдем мүмкін емес-ті; осылайша олар бүтіндей дерлік босаған месті уыстай ұстап, шайнап үлгермеген бәліш кесегін тіске басқан қалыптарында ұйқтап кетті. Енді қазір біз оларды уақытша қалдыра тұрамыз да, Орман Рыцары мен Қайғылы Бейне Рыцарының екеуара не жайында сөйлескенін әңгімелейміз.

ХІҮ тарау

Мұнда Орман Рыцарымен арадағы шытырман оқиға әрмен жалғасады

Хикаяда айтылғанындай, Дон Кихотпен ұзақ сұқбаттасқаннан кейін Мүлгіген Орман Рыцары оған былай деді:

— Ал, енді, сеньор рыцарь, біліп қойғаныңыз артық болмас, теңдесі жоқ Касильдея Вандальскаяға тағдырдың әмірінен гөрі жүрек қалауым бойынша ғашық боп қалған едім. Теңдесі жоқ деп тұрған себебім, сымбатының ғаламаттығы жөнінен де, текті тұқымнан шыққандығы мен сұлулығы жөнінен де онымен ешкім шендесе алмайтын. Міне, осы өзім әңгіме етіп отырған Касильдеяның күллі адал ниетім мен ізгі сезіміме қайтарған жауабы — Геркулестің өгей шешесінің істегенін істеп, маған қилы-қилы сынақтан өтуге әмір ету ғана болды және әр сынақтың соңында келесісінен кейін үмітім орындалатынына сөз беріп отырды; солай бола тұрғанымен, әуре-сарсаңым әлі аяқталар емес, бір-біріне тізбектеліп жалғасып жатыр, санасаң сан жетпейді, енді қазір мұның қайсысы ең соңғысы боп шығатынын, сөйтіп ізгі тілегімнің орындалуына жол ашатынын да білмеймін. Бір жолы ол севильялық атақты әйел-дәу Хиральданы, бейне мыстан құйылған сынды еңгезердей әрі етженді әйелді, орнында тапжылмай тұратынымен, әлемдегі ең құбылғыш әрі тұрақсыз әйелді жекпе-жекке шақыруға әмір етті. Мен келдім, көрдім, жеңдім, сосын оған ербеңдемей тыныш тұруға пәрмен бердім, өйткені желдің өне бойы солтүстік беттен соғып тұрғанына бір аптадан асқан. Тағы бірде әміршім Гисандодағы ежелгі тас бұқалардың салмағын өлшеуім керегін айтты, ал олардың зілдей ауырлығы сонша, бұл рыцарьдан гөрі жүкшіге лайық жұмыс еді. Тағы бірде маған Кабра құрдымына құлауға, — бұл деген құлақ естіп, көз көрмеген сұмдық қой, — одан соң оның қараңғы қапасында нендей құпия барын өзіне егжей-тегжейлі түрде баяндап беруге бұйырды. Мен Хиральданың шыр айналған қозғалысын тоқтаттым, Гисандо бұқаларын таразыға тарттым, шыңырауға құлап, түбіндегі құпиясын зерделедім, бірақ үмітімнің сол бұрынғысынша әлі орындалар түрі жоқ, ал оның әмір етушілігі мен менсінбеушілігі сол бұрынғысынша әлі жалғасып жатыр. Олай дейтінім, осы жақында ғана ол маған Испаниядағы барлық провинцияны аралап, сұлулығы жөнінен өзінің айдай әлемдегі барлық әйелден асып түскенін, ал менің — аспан асты, жер үстіндегі ең ержүрек әрі шын берілген ғашық рыцарь екенімді сонда тентіреп жүрген тәмам кезбе рыцарьға мойындатуға әмір етті, осы жарлық бойынша Испанияны түгелдей дерлік аралап, қарсы сөзге келген талай рыцарьды топырақ қаптырдым. Бірақ, соның ішінде өзім айрықша мақтан тұтып, дәреже санайтыным Ламанчалық Дон Кихотты жекпе-жекте жеңгенім және өзімнің Касильдея Вандальскаям оның Дульсинеясынан әдемірек екенін мойындатқаным болды және мұнымды жер жүзіндегі рыцарь атаулының барлығын тегіс жеңіп шығумен пара-пар деп бағалаймын, өйткені олардың бәрін әлгі өзім айтып отырған Дон Кихот жеңген еді, ендеше оны мен жеңгендіктен, оның осы күнге дейін жиған атақ-даңқы мен абыройы маған ауысады, менің атыма көшеді:

Жеңіліс тапқан дәріпті болса неғұрлым,

Жеңгеннің де даңқы асар соғұрлым, —

осы себепті әлгінде өзім айтып өткен Дон Кихоттың ерліктері енді менікі есептеледі және өзімдікіне айналады.

Орман Рыцарының сөзін Дон Кихот таң-тамаша болып тыңдады, мұның бастан-аяқ өтірік екенін айтып салуға да әлденеше рет оқталды; “жалған” деген сөз тілінің ұшында тұрды, алайда анау өтірігіне біржола малтығып болсын деген оймен сабыр сақтауға барын салды, осы себепті байсалды кейіпте:

— Сіз, сеньор рыцарь, Испаниядағы және, ол аз болса, күллі әлемдегі кезбе рыцарь атаулының бәрін дерлік жеңсеңіз жеңген де шығарсыз, оған дауым жоқ, алайда Ламанчалық Дон Кихотты жеңгеніңізге күмәнім бар. Бәлкім, ол соған ұқсайтын басқа біреу шығар, бірақ, бір айта кетерлігі, оған ұқсайтындардың табылып қалуы да екіталай нәрсе, — дегенді айтты.

— Басқа біреу дегеніңізге жол болсын! — деп айқайлап жіберді Орман Рыцары. — Мына төбемізден төніп тұрған аспанмен ант етейін, Дон Кихотпен айқасқаным, оны жеңгенім және берілуге мәжбүр еткенім ақиқат шындық; ол ұзын бойлы, арық та ашаң адам, беті жүдеу көрінеді, шашына ақ кіре бастаған, болмашы дөңесі бар орақ мұрынды, мұрты ұзын, қара, сәл-пәл түсіңкілеу. Ол өзі Қайғылы Бейне Рыцары деген атпен ұрысқа шығады, ал атқосшылыққа Санчо Панса есімді әлдебір диқанды алған, Росинант аталатын сәйгүлігіне мініп сайран салады, бұған қоса тағы айтарым: жүрегінің әміршісі бұрын Альдонсо Лоренсо аталған Дульсинея Тобосская деген бикеш, менің әміршімнің де шын аты Касильда болатын және Андалусияда туып-өскен-ді, осыдан шығарып оны Касильдея Вандальская атандырып жүрмін. Егер айтқан сөзімнің растығына көзіңізді жеткізуге осы келтірген деректерім аздық етсе, онда семсерім сөйлейді, ол тіпті түкке сенбестің өзін де иландыра алады.

— Сабыр етіңіз, сеньор рыцарь, сөзіме құлақ салыңыз, — деді Дон Кихот. — Өзіңіз әңгіме етіп отырған Дон Кихот менің ең жақсы досым екенін біліп қойғаныңыз жөн және біз арамыздан қыл өтпейтін доспыз, тура бір адам секілдіміз, ал келтірген деректеріңізге келсек, бұлардың дәлдігі мен дау тудырмайтындығы сонша, басқаны емес, тап соның өзін жеңгеніңізді мойындамасқа лажым жоқ. Солай бола тұрса да, көз жанарым мен түйсігім әлгінің тап соның өзі боп шығуы мүмкін еместігін дәлелдеп отыр, тек өзіне өш қисапсыз сиқыршының біреу-міреуі (дәлірек айтқанда, қыр соңынан қалмай жүргені) оның кейпіне ене қойып, таңдануға татырлық рыцарьлық ерлік істерімен өзімізге мәлім елдердің баршасында дүрілдеп шыққан даңқынан айыру үшін әдейі жеңілген болып жүрмесе. Осы сөзімнің растығын негіздей түсу мақсатында аталмыш сиқыршылардың, оның қас дұшпандарының, бұдан екі күн бұрын айдай сұлу Дульсинея Тобосскаяның түр-сымбатын өзгертіп, қарапайым можантопай шаруа әйелге айналдырып жібергенін қаперіңізге сала кеткім келеді, шамасы, олар Дон Кихоттың өзінің де сырт пішінін өзгертіп жіберген шығар. Егер осының бәрі айтқан сөзімнің ақиқаттығына көзіңізді жеткізе алмаса, онда қарсы алдыңызда отырған адамды Дон Кихоттың дәл өзі деп біле беріңіз және ол өз сөзінің дұрыстығын ат үстіндегі айқаста ма, жаяу айқаста ма, қалай хош көрсеңіз солай, қолына қару алып қорғайтын болады.

Осыны айтып ол орнынан көтерілді, сосын Орман Рыцарының қандай әрекетке баратынын күтіп, семсерінің тұтқасына қолын қойды, ал анау болса, бұған аспай-саспай былай деп тіл қатты:

— Тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ. Өзіңізді жадыланған қалпыңызда жеңген адам, сеньор Дон Кихот, сізді мына қазіргі сау-сәлемет қалпыңызда да жеңері анық. Алайда рыцарьларға тас қараңғыда жауынгерлік ерлік жасау жараспайды-ақ, біз қарақшы да, ұры-қары да емеспіз, таң атқанын күте тұралық, іс-әрекетімізге күннің өзі куә болсын. Жекпе-жегімізге мынадай шарт қоям: жеңілген адам жеңген адамның ырқына көнеді, ал анау оған не істесе де өзі біледі, алайда беретін бұйрығы жеңілгеннің ар-намысына тимейтіндей болуға тиіс.

— Бұл шарт пен келісім мені мейлінше қанағаттандырады, — деп мәлім етті Дон Кихот.

Бұдан соң екі рыцарь атқосшыларына қарай бет алып, оларды ұйқыға бой алдырып қисая-қисая кеткен қалыптарында қорылдап жатқан жерінен тапты. Рыцарьлар оларды оятып, ат ерттеуге бұйрық берді, күн көтеріле екеуінің арасында бұрын-соңды болып көрмеген, қан судай ағатын қиян-кескі жекпе-жек өтетінін жария етті, бұл хабарды естіген Санчоның бойын абыржу билеп, мелшиді де қалды, өйткені Орман Рыцары атқосшысынан рыцарьдың батылдығы жайында көп естігендіктен мырзасының өміріне қатер төнді-ау деп қауіптенген; қалай болғанда да, әйтеуір, атқосшылар ләм деместен әудем жердегі үйірге қарай бет алды — айта кетерлігі, үш ат пен есек бір-бірін иіскелесіп те үлгерген-ді, енді қазір жұбы ажырамай жүрген.

Бара жатқан жолда Орман Рыцарының атқосшысы Санчоға былай деді:

— Біліп қойғаныңыз артық болмас, достым, андалусиялық сотқарлар арасында қалыптасқан мынадай дәстүр бар: ақыры куәгер болу бұйырғандықтан даукестер төбелесіп жатқанда сен де қол қусырып қарап отырмауың керек. Олай болса, құлаққағыс етілді деп есептей беріңіз, қожайындарымыз шайқасты бастаған бетте біз де өліспей-беріспейтін ұрыс ашуымыз қажет.

— Бұл дәстүрді арандатушылар мен бұзықтардың өздері-ақ ұстанып, өздері-ақ сақтай берсін, сеньор атқосшы, ал кезбе рыцарь атқосшыларына мұның қатысы жоқ, — деді Санчо келіспей. — Қалай болғанда да, ондай дәстүр жайында мырзамнан ештеңе естіген емеспін, ал ол кісі кезбе рыцарьлықтың бүткіл ереже-шартын бес саусағындай біледі. Мейлі, тіпті бұл жалған болмай, қожайындары ұрыс бастаған кезде атқосшылары да айқасқа түсуге тиіс дейтін ереже шынымен-ақ қолданылатын күннің өзінде де, мен бәрібір оны орындамаймын, одан да өзім сияқты момын атқосшыларға салынатын айыпты төлеп құтылғаным жақсы, — бұл әрі кеткенде екі фунт балауыздан аспайтынына кепілмін және мен осы екі фунтты төлегенді жөн көрем: мұның басымды емдеуге қажет таңғыштан арзандау болары анық, олай дейтінім, ұрыс кезінде басымды міндетті түрде шауып түсіретініне және қақ бөліп тастайтынына сенімім кәміл. Шайқасқа шыға алмайтынымның тағы бір себебі — менде семсер жоқ, оны тіпті өмірі қолыма ұстап көрмеген адаммын.

— Мұның амалын табу оңай, — деді басқа атқосшы, — менде көлемі бірдей екі кенеп қапшық бар, сіз біреуін аласыз, мен екіншісін алам, сосын тең жағдайда бір-бірімізді қапшықпен сабалауға кірісеміз.

— Бұған қарсылығым жоқ, — деді Санчо, — мұндай төбелес бізді жарақаттап қарық қылмас, бірақ біраз шаңды ұшыратыны анық.

— Жоқ, бұлай жарамайды, — деп қарсылық білдірді басқа атқосшы. — Қапшықты жел қақшып кетпеуі үшін ішіне салмағы біркелкі, сырты біртегіс бес-алты малта тас салып қою керек, сонда бір-бірімізді қапшықтағанда қай-қайсымызға да оншалықты бір зиян мен нұқсан келмейтін болады.

— Алда, антұрған-ай! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Бір-біріміздің басымызды жарып, сүйегімізді мылжаламас үшін мынаның қапшықтарға жұп-жұмсақ бұлғын терісі мен мақта талшығын толтырғысы кеп тұрғанын қарашы! Ау, мархабатты мырзам, сіз оларды тіпті жібек құртының пілләсімен толтырсаңыз да мейлі, біліп қойыңыз, мен бәрібір айқасқа шықпаймын, мырзаларымыз өзді-өзі шайқаса берсін, неғылса да өздері білсін, ал біз тып-тыныш тірлік кешеміз, шарабымызды ішеміз, бізді діңкелетуге уақыт шіркін онсыз да барын салып бағады, ал бізге ғұмырымызды тиесілі уақыты мен мезгілінен бұрын тәмамдауға тырмысудың қажеті жоқ: әуелі бабымызбен пісейік, сосын топ етіп үзілерміз.

— Дегенмен, бізге бәрібір жарты сағаттай болса да төбелесуге тура келеді, — деді басқа атқосшы келіспей.

— Жо-жоқ, болмайды, — деп шорт кесті Санчо, — бір дастарқаннан дәм татқан кісімен шамалы да болса шатаққа баратындай соншалықты надан әрі қарау адамың мен емес. Оның үстіне, ол ашуымды келтіріп, жыныма тиюден де аман, ендеше, не үшін онымен жоқ жерден төбелесе кетпекпін?

— Мен мұның да амалын таптым, — деді басқа атқосшы. — Былай етеміз: жанжал басталар алдында қасыңызға жай басып жақындап келем де, тоңқалаң асып құлайтындай етіп сізді шапалақпен екі-үш рет тартып-тартып жіберем, осы арқылы ашу-ызаңызды оятам, тіпті балпақ тышқан болсаңыз да селт етпей қала алмассыз.

— Бұған қарсы мен одан еш кем соқпайтын басқа бір әрекетке барам, — деп мәлім етті Санчо. — Сойылды алам да, сіз менің ашуымды оятып үлгергеніңізше, мен сіздің ашуыңызды оңдырмай сілейтіп салам, содан оянса ол тек о дүниеде ғана бір-ақ оянатын болады, ал ол жақта, ешкімнен жәбір-жапа көре қоймасым, сірә да белгілі шығар. Бізге де, сізге де сақ болу керек, ал ең бастысы біреудің ұйқтап жатқан ашуының құйрығын баспаған абзал, мейлі ұйқтай берсін, себебі әр кәллада — бір қиял: мүйіз сұраймын деп барсаң, құлақтан айрылып қайтасың, түптеп келгенде, жаратқанның өзі татулыққа — оң бата, ұрыс-жанжалға — теріс бата берген ғой. Тіпті әбден ашынған, амалы таусылып, шегінер жері қалмаған мысық екеш мысықтың өзі жолбарысқа айналады екен, ал мен болсам адаммын ғой, ендеше менің кімге айналарымды бір құдайдың өзі біледі, сондықтан, сізге, сеньор атқосшы, алдын-ала ескертіп қоярым: төбелесіміздің салдарынан туындайтын күллі зиян мен нұқсанға басқа ешкім емес, өзіңіз жауап беретін боласыз.

— Хош, ¬— деді басқа атқосшы бәсең дауыспен. — Қалғанын таңертең көре жатармыз.

Бұл екі арада ағаштардан қауырсыны неше алуан түспен құбылған торғайлар хормен шырылдауға кіріскен-ді, көп дауыстан құралған көңілді әндерімен олар қоңыр салқын таң шапағын қуана қарсы алып қошеметтеп жатқан; таң шапағының сүйкімді әлпеті бұл кезде шығыс көкжиектің қақпа-терезелерінен жүз көрсетіп, санаса сан жеткісіз ылғалды жауһарды шашынан сілкіп түсіре бастаған, міне осынау сүйкімді ылғалмен бетін шайған шөптер құдды күлдей ұсақ ақ моншақпен бастан-аяқ көмкеріліп тұрғандай көрінетін; сәмбі талдар маннаның тәтті иісін бұрқыратып, бұлақтар сылқылдай күліп, жылғалар сылдырап, тоғайлар шаттыққа бөленіп, осынау таң шапағында шалғындар өзінің ең сәнді де салтанатты киімдерін киінді. Таң ағарып атып, айнала-маңдағы заттарды ажыратып көруге мүмкіндік туған шақта, Санчо Пансаның ең алғаш көзіне шалынған нәрсе — Орман Рыцары атқосшысының мұрыны болды, оның орасан үлкендігі сонша, көлеңкесі атқосшы денесін түгел жауып тұрғандай әсер беретін. Хикаяда бұл мұрынның шын мәнінде де сұмдық үлкен болғандығы, орта тұсында дөңесі бары, сүйелден көрінбейтіні, баялды секілді күлгін түсті екені және аузынан екі елідей асып тұрғаны айтылған, мұрынның осынау өрескел көлемі, түсі, сүйелдері мен бір жағына қисайып тұруы атқосшының сұрқын кетіріп жібергені сонша, аталмыш тұмсықты көрген бойда Санчо талма ауруына ұшыраған баладай аяқ-қолын ербеңдетті де қалды және мынадай құбыжықтың ашу-ызасын оятып, одан соң онымен төбелеске шыққанша екі жүз мәрте шапалақ жегенім жақсы деп өзіне өзі сөз берді. Сол аралықта Дон Кихот қарсыласы тұрған жаққа көз жіберген, бірақ анау дулығасын киіп, бетбүркеуішін түсіріп те қойған екен, осы себепті бет-әлпетін көру мүмкін болмай қалды; алайда Дон Кихот оның орта бойлыдан жоғарылау, дембелше келген адам екенін аңғарды. Сауыт-сайманының сыртынан бейне бір таза алтынның тал жібінен тоқылғандай камзол киіпті, оның өне бойына титтей ай пошымындағы жалтылдаған сансыз көп айна жапсырылған: бұл киіміне шынымен-ақ айрықша бір сән мен салтанат беріп тұр; дулығасында жасыл, сары және ақ қауырсындар желбірейді; ағашқа сүйеп қойған, сүйемдей ұштығы бар найзасы әрі ұзын, әрі керемет жуан екен.

Дон Кихот осының бәрін айқын ажыратып үлгерді және осы көргендері мен байқағандарынан аталмыш рыцарь аса қайратты адам шығар деген байлам жасады, әйтсе де Санчо Панса секілді үрейге берілген жоқ, — керісінше, Айна Рыцарына байсалды да батыл түрде былай деп тіл қатты:

— Егер әскери шабытыңыз әдептілігіңізден үстем түсіп тұрмаса, сеньор рыцарь, онда осы қасиетіңізді арқа тұтып, дене бітіміңіздің айбындылығына әлпетіңіздің айбындылығы сәйкес келе ме екен, соған анық көз жеткізуім үшін бетбүркеуішіңізді сәл-пәл көтеруіңізді сұрар едім.

— Бұл сынақта сіз, сеньор рыцарь, жеңімпаз атанғаныңызға ба әлде жеңіліп қалғаныңызға қарамай, әлпетімді көрерлік уақытыңыз да, мүмкіндігіңіз де болады, — деді Айна Рыцары келіспей, — ал қазір тілегіңізді орындай алмайтын жалғыз ғана себебім, бетбүркеуішті көтеріп жатуға уақыт шығындауым арқылы, өз ойымша, кербез сұлу Касильдея Вандальскаяның намысын қорлайтын секілдімін, өйткені маған керегі тек сізді мойындауға мәжбүр ету ғана боп тұр ғой, оны өзіңіз де жақсы білесіз.

— Қалай болған күнде де, — деді Дон Кихот қарсылық білдіріп, — атқа қонғанымызға дейін мен дәп сол өзіңіз жеңдім деп жүрген Дон Кихотпын ба әлде басқамын ба, соны айтып үлгеретін шығарсыз.

— Бұл сауалыңызға жауап мынадай, — деді Айна Рыцары, — өзім жеңген рыцарьдан егіздің сыңарындай аумайсыз, бірақ сиқыршылар оған қастық ойлап жүр деп өзіңіз айтпап па едіңіз, сондықтан сіздің нақ сол айыпкер екеніңізді ақи-тақи растап бере алмаймын.

— Жаңылысып тұрғаныңызға енді анық көзім жетті, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — алайда бұл ойыңыздан біржола айнытуым үшін аттарды әкеле қойсын, — жаратқан иеміздің, ханымымның және ақ білегімнің жәрдемімен бет-әлпетіңізді өзіңіз бетбүркеуішті көтеруге шығын ететін уақыттан да жылдамырақ көретін шығармын, ал сіз болсаңыз менің әлгі жеңіп кеттім деп жүрген Дон Кихотыңыз емес екенімді білетін боласыз.

Сол арада олар әңгімелерін үзіп аттарына қонды. Әуелі екпін алып, артынан дұшпанына қарай атойлау мақсатында Дон Кихот Росинанттың басын кері бұрды, Айна Рыцары да солай етті. Алайда Дон Кихот жиырма қадамдай да ұзап үлгермей, орта жолдан тоқтап артына қайрылған Айна Рыцары оған айқайлап:

— Ұмытпағайсыз, сеньор рыцарь, жекпе-жегіміздің шарты бойынша жеңілген адам, тағы да қайталап айтам, жеңген адамның ырқына көнеді, — деді.

— Білем, — деп қуаттады оны Дон Кихот, — алайда, мына ескертпе есте болуға тиіс: жеңілген адамға рыцарьлық жарғыға қиғаш келетін талап та қойылмауы керек, бұйрық та берілмеуі керек.

— Әлбетте, — деді Айна Рыцары.

Сол арада Дон Кихот әлгі атқосшының адам айтқысыз алапат тұмсығына көңіл аударып, оған Санчодан артық болмаса кем таңырқанған жоқ, тіпті бұл атқосшыны әлденендей бір құбыжыққа, адамзат баласының жер бетінде бұрын кездеспеген басқа бір нәсіліне балады. Қожайыны қарқын алуға ниеттенгенін көрген Санчоның тұмсықтымен бірге қалғысы келмеді: анау қолағаштай мұрнымен өз мұрнын бір түртсе-ақ екеуінің арасындағы барлық шайқас сонымен тәмам болатынын ойлап құты қашқан, өйткені соққының уыттылығынан жә болмаса үрейден тырапай асып тынары анық еді, — осы себепті, Росинанттың үзеңгісіне жармасқан күйі мырзасына еріп кетті; сөйтіп, өз жобалауынша, оның кері бұрылатын кезі таяған шақта, былай деп үн қатты:

— Рақымшылық етіңізші, мархабатты мырзам, жаумен әлі ұстаспай тұрғаныңызда мына еменге шығып алуыма септесіп жіберіңізші, — әне бір рыцарь мен араңызда қазір басталатын қиян-кескі айқасты жерде тұрып қарағаннан сол арадан бақылағаным әлдеқайда жайлырақ.

— Меніңше, Санчо, — деп наразылық білдірді Дон Кихот, — биіктеу жерге жайғасқандағы ойың бұқалардың шайқасын қандай да бір қатерден аулақта отырып қызықтау ғой.

— Шынымды айтсам, мына атқосшының алапат тұмсығы есімді шығарып, тұла бойымды қалтыратып жіберді, онымен оңаша қалудан қорқып тұрмын, — деп ағынан жарылды Санчо.

— Мұрыны шынында да жан шошырлық, егер басқа адам болсам менің де үрейленіп қалуым ықтимал еді, — деді Дон Кихот, — Ал, шық енді ағашыңа, демеп жіберейін.

Дон Кихот Санчоның еменге шығып алуына жәрдем беріп әуреленіп жүргенде Айна Рыцары өзіне қолайлы қарқын алып және Дон Кихот та солай екпіндеп үлгерген шығар деп жобалап, керней дауысын не басқадай бір белгіні күтпестен, ширақтығы мен шалымдылығы дәп сол Росинанттан бір де кем түспейтін атының басын кері бұрып, көсілте шауып, яғни жеңіл жортақпен, дұшпанға қарай жол шекті; алайда Дон Кихоттың Санчоны ағашқа отырғызам деп кідірістеп жатқанын көрген Айна Рыцары тізгін тартып, жарты жолда тоқтап қалды, бұған аты дән риза болды, өйткені әлгі аз ғана жортақтың өзіне-ақ болдырып біткен-ді. Ал, Дон Кихотқа осы арада дұшпан өзіне төніп келіп те қалғандай көрінген, — сөйткен соң Росинанттың ырсиған қабырғаларына шпорын қадап кеп жіберді, сөйтіп, атына аяқ асты жел бітіп, автордың айтуынша, Росинант алғаш рет қатты шоқыраққа көшті де (ал, әдетте, ол жай жортақпен шектелетін), керемет шапшаңдықпен иесін тұп-тура Айна Рыцарына қарай ала жөнелді. Ал, рыцарь болса бұл кезде атына шпорын өкшеге дейін бойлатып жатқан, бірақ жануар әлгінде тізгін тартып тоқтатқан жерінен жарты елі де жылжи қоймады. Атымен әуре-сарсаң боп, найзасын көлденең ұстауға шамасы жетпеген, әлде ұстап үлгермеген дұшпанына Дон Кихот осындай аса қолайлы жағдайда және дер шағында тап берді. Рыцарь кез болған қиыншылықтарды қаперіне де ілмеген Дон Кихот осы бір өз басына зәредей қатер тумайтын және қарымта күтуге де болмайтын ахуалды сәтті пайдаланып Айна Рыцарына оңдырмай соққы берді, анау ат сауырымен сырғанап барып жерге жалп ете түсуге мәжбүр болды және қатты құлағаны сонша, жан тәсілім еткен адамдай аяғын да, қолын да қозғалта алмай қалды.

Рыцарьдың сұлап жатқанын көрген Санчо еменінен едел-жедел ырғып, жылдам басып қожайынына қарай тартты; ал анау атынан түсіп, асыға адымдап Айна Рыцарының қасына барды, сосын оның жан тапсырғанын немесе тірі қалғанын білмекке, тірі болса тыныс алуын жеңілдетпекке дулығасының бауын шешті, сол жерде мұның кім екенін көріп... Алайда оның кімді көргенін оқырманды қайран қалдырмай, зәресін қашырмай және жүрегін ұшырмай қалай ғана айтып беруге болады? Хикаяда ол бакалавр Самсон Каррасконың бет-әлпетін, кескінін, пішінін, келбетін, бейнесін және ұсқынын көрді және көрген бойда, бар дауысымен былай деп бақырып жіберді, делінеді:

— Бермен кел, Санчо! Сен қазір өз көзіңе өзің сенбейтін нәрсені көресің! Тез жет, балам, сиқыршылықтың зұлымдығы қандай екеніне, көз байлаушылар мен дуагерлердің зұлымдығы қандай екеніне куә бол!

Санчо жақын келіп, бакалавр Каррасконың бет-ажарын көріп үсті-үстіне шоқына бастады және есімін қырық қайталап жаратқанға жалбарынды. Жеңіліс тапқан рыцарь әлі тіршілік белгісін таныта қойған жоқ-ты, сондықтан Санчо Дон Кихотқа қарап былай деді:

— Менің ойымша, мархабатты мырзам, бакалавр Самсон Карраскомын деп жәдігөйленіп жатқан мына зұлымның аузына семсеріңізді сүңгітіп алғаныңыз артық болмас еді: сөйткенде, бәлкім, өзіңізге өшігіп жүрген көп сиқыршының бірінен құтылар ма едіңіз.

— Дұрыс айтасың, дұшпанның аз болғаны жақсы, — деді Дон Кихот.

Сөйтіп, Санчоның ақыл-кеңесін іске асырмақ ниетпен семсерін суырып алғаны сол еді, жан ұшыра жүгіріп Айна Рыцарының атқосшысы келіп, — бұл кезде ол сықпытсыз мұрыннан ада боп та үлгерген-ді, — бар дауысымен айқайды салып:

— Ау, не істегелі тұрсыз, сеньор Дон Кихот? Аяғыңыздың астында жатқан кісі — дос-жар адамыңыз бакалавр Самсон Карраско ғой, ал мен оның атқосшысы болам, — деді.

Оның бұрынғыдай сиықсыз еместігін көрген Санчо:

— Мұрның қайда? — деп сұрады.

Анау бұған:

— Өзімде, жанқалтамда жатыр, — деп жауап қатты.

Осы сөзді айтып, оң жақ қалтасына қолын сұққан ол пошымы жоғарыда сипатталған, лак жағылған картоннан жасалған жасанды мұрынды алып шықты. Санчо атқосшыдан ұзақ уақыт көз алмай қарап тұрды да, ақыры таң-тамаша болған кейіпте қатты дауыстап былай деді:

— Жасаған ием, сақтай гөр! Ау, мынау менің көршім әрі тамырым — баламның өкіл әкесі Томе Сесьяль ғой!

— Енді кім деп ең! — деп іліп әкетті мұрынсыз қалған атқосшы. — Иә, бұл мен — Томе Сесьялмын, достым әрі тамырым Санчо Панса, осы жерге тап болуыма итермелеген пасықтық, алаяқтық пен арамзалық жайында өзіңе кейін айтып берем. Ал, қазір мырзаңа аяғының астында жатқан Айна Рыцарына тиме, жәбірлеме, жарақаттама, өлтірме деп жалынып-жалбарын, мұның жүректі болғанымен жеңілтек бакалавр Самсон Карраско екенінде еш күмәнің болмасын.

Сол аралықта Айна Рыцары да есін жиды; соны көрген Дон Кихот семсерінің ұшын оның бетіне тақап, былай деді:

— Егер осыдан, рыцарь, теңдесі жоқ Дульсинея Тобосская өзінің сұлулығы жөнінен Касильдея Вандальскаяңыздан артық екенін мойындамасаңыз, онда сізге — өлім; оған қоса, маған (егер тек жаңағы соққы мен жерге сұлаудан аман-сау қалсаңыз) Тобосо қаласына баруға, Дульсинеяның аяғына жығылып, өзіңізді менің жібергенімді мәлім етуге уәде беруіңіз керек, ал ол сізге не істейді, оны патша көңілі біледі; егер ол ықтиярыңызды өзіңізге берсе, онда қайткен күнде де мені іздеп табуға (сізге іс-әрекеттерімнің соңынан ілесе жүретін дабысым жолбасшылық жасайды, ол сізді өзім жүрген жерге бастап барады), онымен не жайында әңгімелескеніңізді баяндап беруге тиіссіз; сізге қояр шартым осындай және мұның өзі айқас алдындағы уағдаластығымызға да, кезбе рыцарьлық жарғысына да қиғаш келмейді.

— Касильдеяның, — деді жеңіліс тапқан рыцарь, — таза болғанымен ұйпа-тұйпа шашы сеньора Дульсинея Тобосскаяның жыртық әрі лас башмақтарына да татымайтынын мойындаймын, бұған қоса оған баруға және өзіңізге қайтып оралуға, менен қандайын талап етсеңіз сондай толық та егжей-тегжейлі есеп беруге уәде етемін.

— Сондай-ақ, сіздің, — деп қосып қойды Дон Кихот, — өзіңіз жеңген әлгі бір рыцарьдың Ламанчалық Дон Кихот еместігін және бола да алмайтынын, оның соған ұқсас әлдекім екенін мойындауыңыз әрі соған сенуіңіз қажет, ал мен өз тарапымнан, бакалавр Самсон Карраскоға ұқсайтыныңызбен, шын мәнінде ол емес, соған ұқсас басқа біреу екеніңізді, бойымды кернеген ашу-ызаны тежеп тыныш табуым үшін, осынау жеңістің даңқын онша дабыра етпеуім үшін дұшпандарым сізді соның кескініне кіргізгенін мойындаймын және соған сенемін де.

— Бұны өзіңіз қалай мойындасаңыз, қаперге алсаңыз және түсінсеңіз, мұның бәрін мен де солай мойындаймын, қаперге аламын және түсінемін, — деді аттан ауып қалған рыцарь. — Ал енді, рақымшылық жасап, тұруға рұқсат етіңізші маған, — шындығында, тұра алам ба өзі, білмеймін: құлаған кезде қатты соққы алдым.

Дон Кихот пен атқосшы Томе Сесьяль оны орнынан тұрғызуға кірісті, ал Санчо жерлесін екі көзімен ішіп-жеп, оған не түрлі сұрақ жаудырумен болды, қайтарылған жауаптардан мұның айна-қатесіз тап сол Томе Сесьяль екені еш күмән тудырмады; алайда Дон Кихоттың сиқыршылар Айна Рыцарының кескінін бакалавр Каррасконың келбетімен ауыстырып қойған дейтін сөзі Санчоның көкейіне қона кеткені сонша, көз жанары сендіріп тұрғанның өзін ақиқат шындық деп тануға тәуекелі жетпеді. Ақыр соңында мырзасы мен малайы сол бұрынғы сенімдерінде қала берді, ал көңілі жабырқау, кейісті Айна Рыцары мен атқосшысы Дон Кихот пен Санчодан бөлініп, жазым болған рыцарьдың сынған қабырғаларын орнына салып, таңып беретін жер іздеп кетті. Дон Кихот пен Санчо Сарагосаға баратын жолға түсіп, сапарын әрмен жалғады. Айна Рыцары мен оның шоң мұрын атқосшысы неғылған жандар екенін хабарлау үшін хикая оларды әзірше осы арада қалдыра тұрады.

ХҮ тарау

Мұнда Айна Рыцары мен атқосшысының неғылған жандар екені жайында айтылады.

Жүрек жұтқан рыцарь деп жобалаған Айна Рыцарын жеңгеніне Дон Кихот шектен тыс ырза болып, мақтаныш сезіміне бөленіп, мәз боп қуанған еді және оның рыцарьлық айнымас сертіне сеніп, сеньора Дульсинеяның жадылаудан арылған-арылмағанын анық біліп алармын деп үміттенген, өйткені жеңіліс тапқан мұндай рыцарьдың, Дон Кихоттың өз пікірінше, онымен қалай жүздескені жайындағы хабарды бұған қалайда жеткізіп беретіні кәміл-ді, әйтпесе ол рыцарь боп шықпас еді. Дон Кихоттың ойы осындай болғанымен, Айна Рыцарының ойы бұдан басқашалау-тұғын, — алдында айтылып өткеніндей, оның қазіргі бар ой-ниеті жатып емделетін жер тауып алуға ауған. Одан әрі хикаямыздан мынадай жай мағлұм болды: үзіліп қалған рыцарьлық қаңғыбастығын қайта жалғастыруға Дон Кихотты азғырмас бұрын бакалавр Самсон Карраско Дон Кихот енді үйінде тып-тыныш отыруы үшін, шатағы мол шытырман оқиға іздеушілік оны енді ешқашан қызықтырмасы үшін қандай шара қолдануға болатыны жайында священникпен және шаштаразбен кеңесіп алған-ды; осы отырыста Дон Кихотты аттандыру жайында бірауыздан шешім қабылданған, соның ішінде Каррасконың өз пікірі де осындай еді, өйткені оны ұстап қалу бәрібір қолдан келмейтін; ал кезбе рыцарь түрінде жарақтанған Самсонның өзі оны қуып жетуге, онымен айқасқа түсуге, — ал бұған себеп табылмай қалмайтыны анық, — және оны жеңуге тиіс-ті (кеңеске қатысушыларға бұл онша қиын шаруа көрінбеген); сондай-ақ, сайыскерлер арасында алдын-ала келісім-шарт жасалып, мұнда жеңілген адам жеңгеннің ырқына көнуге міндетті болатыны көрсетілуі керек-ті; міне, осының негізінде рыцарь секілді боп киінген бакалавр жеңіліс тапқан Дон Кихотқа туған селосы мен үйіне қайтып оралуға және екі жыл бойы немесе өзі арнайы пәрмен түсіргенге дейін ешқайда қия баспауға әмір ететін болған; айта кетерлігі, кеңеске қатысушылардың бәрі де рыцарьлықтың ереже-қағидаларына қарсы шықпау үшін және оның бұзылуына жол бермеу үшін Дон Кихоттың бұл жарлықты бұлжытпай орындайтынына сенімді еді және осындай мырзақамақта отырған кезінде есалаңдығын ұмытып та кетер немесе жарыместігін емдеп жазатын әлдебір тәуір дәрмек табылып қалар деген дәмелері де болған.

Карраско мұның бәрін мақұл көрді, ал оған атқосшылыққа Санчо Пансаның тамыры әрі көршісі, қуақы да қуыс кеуде Томе Сесьяль сұранды. Самсонның қалай жарақтанғаны жайында жоғарыда айтылып өтті, ал кездескен сәтте тамыр-досы танып қоймасы үшін Томе Сесьяль өзінің туа бітті тұмсығына ілгеріде әңгіме болған жасанды да жалған мұрынды жапсырып алды, сөйтіп Сесьяльды жанына ерткен Карраско Дон Кихот аттанған жолға түсіп тартып кетті. Ажал күймесімен болған шытырман оқиға кезінде оны қуып жетіп те қалған, ақыр соңында онымен орман ішінде кездесті, олардың арасында болған зейінді оқырманға мәлім оқиғалар да осы жерде өтті; егер Дон Кихоттың ой ағымында бакалавр — бакалавр емес деп өзін-өзі сендірген өзіндік ерекшеліктер болмағанда, бакалавр лиценциат дәрежесін алу мүмкіндігінен мәңгі-бақи айрылған да болар еді: өйткені, ол мүйіз сұраймын деп барып, құлақтан айрылған еді ғой. Әрекеттері қалай қапалы аяқталғанын және сапарларының соңы қандай қамығыңқы болмағын көрген Томе Сесьяль бакалаврға мынадай лебіз білдірді:

— Ашығын айтсам, сеньор Самсон Карраско, өзімізге сол керек: әлденені қолға алып кірісіп кету оңай, бірақ көп ретте бас сауғалап қашып құтылудың өзі — мұң. Дон Кихот — делқұлы, екеуіміздің есіміз дұрыс, анау — дін-аман, оның үстіне мазақ қып мырс-мырс күледі, ал сіз болсаңыз, жарқыным, міне, қандайсыз: көк ала қойдайсыз әрі қабағыңыздан қар жауып тұр. Ал, енді ойланып көрелік, нағыз жынды кім: тумысынан осындай адам ба әлде өз қалауымен делқұлы болған адам ба?

Бұған Самсон былай деп жауап қатты:

— Бұл екі есуастың арасындағы айырмашылық мынадай: жаратылысынан жынды болған сол жынды күйінде қала береді, ал өз еркімен жынды болған кез-келген уақытта дені сау адамға айналады.

— Ендеше, — деп іліп әкетті Томе Сесьяль, — өзіңізге атқосшылық етуге тілек білдіргенде мен өз еркіммен жынды болғам, ал енді қазір қайтадан өз еркіммен ақыл-есімді тауып, үйге қайтқым келеді.

— Бұл өз шаруаң, — деп құлаққағыс етті Самсон, — ал мен Дон Кихоттың сыбағасын бермей, қандай себеппен болсын үйге қайтпаймын, енді мен оның соңына оны ақылға келтіру мақсатымен түспеймін, тек бір ғана кек қайтару мақсатын көздеймін, өйткені қабырғаларымның жан шыдатпай қақсауы өзімді басқадай адамгершілік пиғыл-ниеттен бас тартуға мәжбүр етіп тұр.

Осылай әңгімелесе отырып олар бір елді мекенге келіп жетті, осы жерде оларға оташы табудың орайы келе кетті, сол сынықшы сормаңдай Самсонға тиісті көмек көрсетті. Томе Сесьяль онымен қоштасып, үйіне қайтты, Самсон болса, оңаша қалып кек қайтару амалын қарастыра бастады; кезі келгенде хикаямыз оған әлі қайтып оралады, ал қазір ол Дон Кихоттың қуанышына ортақтасуға құштар боп тұр.

ХҮІ тарау

Дон Кихот пен ламанчалық бір көшелі дворянның арасында болған әңгіме жайында ілгеріде айтылғандай, өзін өте бір бақытты жандай сезініп, жүрегін қуаныш пен мақтаныш кернеген Дон Кихот сапарын әрмен жалғап келе жатты; әлгі жеңісі өзін заманының ең заңғар рыцары дәрежесіне көтеріп кеткендей сезімде болатын; сөйтіп, ол алдағы күндерде өзіне жолығуы ықтимал шытырман оқиға атаулы түгелдей тәмамдалып, марапатты мәресіне жеткізілді деп санады; сиқыршылар мен сиқыршылық атаулыны иттің етінен жек көре бастады; рыцарьлық қаңғыбастығы кезінде жеген қисапсыз көп соққысын да, тісінің жартысын қиратқан тасты да, каторгаға жіберілгендердің рақымсыздығын да, янгуастықтардың өзін сойылмен сілейтіп салған оспадарсыздығын да естен шығарды; қысқасы, ол өзіне-өзі: егер тек сеньора Дульсинеяның жадысын қайтаратын амал, әдіс немесе тәсіл ойлап тапсам, онда өткен замандардың ең ақжолтай кезбе рыцарының қолы жеткен ең керемет ерлігіне де қызғаныш білдірмес едім, деді. Осындай ойларға шомып келе жатқанда Санчо оған:

— Бұған не деуге болар, сеньор? Тамырым Томе Сесьяльдың адам айтқысыз қолақпандай мұрыны көз алдымнан әлі кетпей тұр, — деді.

— Апырай, Санчо, шыныңмен-ақ Айна Рыцары — бакалавр Карраско, ал оның атқосшысы — тамырың Томе Сесьяль деген ойдасың ба?

— Бұл сұрағыңызға қандай жауап қайтарарымды білмеймін, — деді Санчо. — Білетінім біреу ғана: сол атқосшыдан басқа ешкім үйімнің, әйелім мен балларымның дәлме-дәл дерегін айтып бере алмас еді, ал әлгі жасанды мұрнын алып тастағандағы әлпеті — аумаған сол Томе Сесьяльдың кеспірі, Томе Сесьяльмен деревняда тұрғанымда жиі кездесіп жүрдім ғой, үйіміздің де арасында үй жоқ, оның үстіне анау кәдімгі Томе Сесьяль сияқты сөйлейді.

— Қане, асықпай таразылап көрейік, Санчо, — деді Дон Кихот. — Ал, айтшы өзің: кезбе рыцарь секілді киінетіндей, сауыт-сайман іліп, қару ала жүретіндей және мені жекпе-жекке шақыратындай бакалавр Самсон Карраскоға не көрініпті? Мен оның қас жауы ма едім? Ашу-ызасын тудыратындай оған бірдеңе істеп пе ем? Әлде онымен бақталас па едім — ол да әскери жолға түсіп, осы салада өзім адал еңбекпен қол жеткізген атақ-даңқыма қызғаныш білдіріп жүр ме еді?

— Ендеше, сеньор, бұл рыцарьдың, ол кім болса да мейлі, бакалавр Карраскомен, ал атқосшысының — баламның өкіл әкесі Томе Сесьяльмен егіз қозыдай ұқсастығын қалай түсіндіресіз? — деді Санчо келісіңкіремей. — Егер бұл, сіздіңше, сиқыршылық болса, онда сиқыршылар неге басқаға емес, тап осы екеуіне ұқсас болуды ұйғарған?

— Мұның бәрі — қыр соңымнан қалмай жүрген зұлым көз байлаушылардың тіміскілік айла-шарғылары, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Осы айқаста жеңіске жететінімді алдын-ала білген олар Карраскоға деген достық сезімім семсерімнің ұшы мен кешірімді білмейтін білегімнің арасына тұра қап, жүрегімде тұтанған әділетті ашу-ызаны әлсіретуі үшін жеңілген рыцарьдың бакалавр досыма ұқсас боп шығуына астыртын қам жасаған, яғни оларға қулық-сұмдықпен өмірімді өксітуге әрекет жасаған адамның өмірін сақтап қалу қажет болған. Мұны саған дәлелдеп жатудың қажеті аз, Санчо, — сиқыршыларға бір әлпетті екіншісіне, сүйкімдіні — сұрықсызға, сұрықсызды — сүйкімдіге айналдыра салудың түк қиындығы жоғын өз тәжірибеңнен білесің, ал тәжірибе ешқашан өтірік айтпайды, алдамайды да: бұдан бірер күн бұрын жан тең келмес Дульсинеяның сұлулығы мен сымбатын тұтастай және шынайы әлпетіне толық сай келіп тұрған қалпында өз көзіңмен тамашаладың, ал мен болсам жанарында жылт жоқ, аузынан сасық иіс аңқыған, сұрықсыз да можантопай, қарапайым шаруа әйелін жолықтырдым, ал егер залым сиқыршының Дульсинея өңін осылай өрескел түрде өзгертуге дәті барған болса, онда мені жеңімпаз атандырмау үшін сол залымның рыцарьды — Самсон Карраскоға, ал атқосшысын — балаңның өкіл әкесіне айналдырып жібергеніне таңырқаудың қажеті аз. Бірақ, қайткен күнде де, оның қияпаты қандай болғанына қарамастан, жеңіске қол жеткізгенім көңілімді көншітіп-ақ тұр.

— Мұның шындығы қайсы, өтірігі қайсы, оны бір құдайдың өзі ғана біледі, — деп құлаққағыс етті Санчо.

Дульсинеяның құбылысы өзінің алаяқтығы мен қитұрқылығы арқасында іске асқаны Санчоға бек жақсы мәлім болғандықтан, мырзасының ойлап тапқан жорамалына көңілі онша толыңқырамады, алайда әлденені абайсыз шатып қойып, өтірігімді шығарып алам ба деп қарсы дау айтқан жоқ.

Сол арада, екеуі әлі осы әңгімемен алданып келе жатқанда, оларды ойнақшыған сұр теңбіл ат мінген бір адам соңдарынан қуып жетті; үстіне сапалы жасыл шұғадан тігілген, қызғылтым-қоңыр барқытпен әдіптелген плащ, басына барқыт берет киіпті; биесінің жеңіл әбзелі мен үзеңгісі қысқалау келген ері қою күлгін және жасыл түсті болатын; мойнына асылған жасыл-сарғыш, жалпақ қайыс таспаға маврлардың қайқы қылышы ілініпті, қысқа қонышты етігі де қайыс таспа тәрізді безендіріліпті; алтын жалатылмаған, жасыл лакпен боялған шпорының мұқият тазартылып, жылтыратылғаны және күллі киім-кешегіне жарасып тұрғаны сонша, тіпті алтыннан артық секілді көрінетін. Қатарласқан сәтте жолаушы бұлармен сыпайы сәлемдесті, сосын биесін шпормен бір тебініп өтіп кете бермек болған, бірақ Дон Кихот оны айқайлап тоқтатып, былай деп тіл қатты:

— Құрметті сеньор! Біз бара жатқан жаққа қарай бағыт алсаңыз және онша асығыс болмасаңыз, онда, рақым етіп, бірге жүрсеңіз қайтер еді?

— Шынымды айтсам, — деп үн қатты салт атты, — тездетіп өтіп бара жатқан себебім, биемнің жанасып қалуы атыңызды әбігерге түсіре ме деп қорыққам.

— Сіз, сеньор, — деп жауап қатты бұған Санчо, — тізгінді батыл тарта беруіңізге болады, себебі атымыз жер-әлемдегі ең сыпайы да тәрбиелі жануар. Мұндай жағдайларда ешқашан ешқандай әдепсіздік байқатып көрген емес, тек жалғыз рет әбестік жасағаны бар, бірақ оның өтемін мырзам екеуіміз еселеп төлегенбіз. Қайталап айтайын, өзіңіз қолай көрсеңіз әсте асықпауыңызға болады: биеңізді балмен сылап қойсаңыз да атымыздың оған көз қиығын салмайтынына басымды бәске тігуге бармын.

Тізгін іріккен жолаушы Дон Кихоттың бет-әлпеті мен тұлғасына таңырқана қарап қалды, бұл кезде ол дулығасыз келе жатқан, себебі дулығаны Санчо басқа да уақ-түйек заттармен бірге ерінің алдыңғы қасына байлап қойған; жасыл киімді салт атты Дон Кихотқа бар ықылас-пейілімен шұқшия қараса, Дон Кихот жасыл киімді салт аттыға одан да зор ықылас-пейілмен шұқшия қараған еді, өйткені бұл оған тегін адам еместей көрінген. Түріне қарап жасыл киімді салт аттыны елулерде деп ойлауға болатын; шашы шамалы бурыл тартқан, орақ мұрынды, жүзі жылы, сонымен қабат маңғаз, бір сөзбен айтқанда, киімі секілді кескін-келбеті де тура жолмен жүретін адам екенін аңғартатын. Ал, жасыл киімді салт атты болса, Ламанчалық Дон Кихотқа қарап тұрып әлпеті анадай, өзін-өзі ұстау мәнері мынадай жанды өмірі кездестірмегені жайындағы ойға тірелді; оның мойнының ұзындығына, ұзынтұралығына, бетінің жүдеулігі мен қуқылдығына, сауыт-сайманына, қимыл-қозғалысы мен кескін-келбетіне, жалпы бұл өңірде көптен көзге шалынбаған осындай түр-пішіні мен тұрпатына таңырқанумен болды. Жолаушының өзіне қадала қарағаны Дон Кихот назарынан тыс қалған жоқ, оның аңырып, аңтарылған кейпінің өзі-ақ бойын әуестік билеп алғанын жеткілікті дәрежеде айғақтап тұрғандай еді. Барынша сыпайы және мейлінше кішіпейіл адам болғандықтан Дон Кихот жолаушы тарапынан қандай да бір сұрақтың қойылуын тоспастан, тілегін орындауға өзі бірінші боп ықылас білдіріп, былай деді:

— Сырт пішінім сізді өзіне тән ерекшелігімен және шетіндігімен таңырқантуы мүмкін, бірақ мен оған онша таңырқанбаймын, алайда өзімнің шытырман оқиға іздеп мәңгілік даңққа бөленген рыцарьлар қатарына жататынымды айтып берсем таңырқануды мүлдем қоятын боласыз. Мен өскен ортамды тастап шықтым, қожалығымды кепілге өткіздім, ойын-сауықтан бас тарттым, сөйтіп қайда қаласа сонда апаруы үшін тағдырдың ырқына берілдім. Мен кезбе рыцарьлыққа қайтадан жан бітіруді мақсат тұтқан адаммын, міне талай күн болды, бір құлап, бір тұрып, қайта сүрініп, қайта ұмтылып, жесірлерге көмектесіп, бойжеткендерді қанатымның астына алып, күйеуге шыққан әйелдерге, жетімдер мен жас балаларға қамқорлық жасап жүрмін, яғни кезбе рыцарьлар атқаратын және оларға парыз саналатын істермен айналысып жүрмін, ойға алғанымның жартысынан астамын орындап та қойдым. Енді міне, қисапсыз әскери және христиандық ерлігімнің арқасында өзім жайында кітап жазылды және ол әлемдегі барлық тілге түгел немесе түгелге жуық аударылды. Менің хикаям ұзын саны отыз мың кітап боп тарады, егер көктегі құдірет кедергі келтірмесе одан мың есе көп данамен басылып шықпақ. Ал енді әңгімені ұзарта бермес үшін және бәрін бірнеше сөзбен, тіпті бір-ақ сөзбен жеткізу үшін, сізге өзімнің — Ламанчалық Дон Кихот, басқаша айтқанда — Қайғылы Бейне Рыцары екенімді мәлім етпекпін; әлбетте, өзіңді-өзің мақтау ұят нәрсе, алайда мақтайтын басқа ешкім болмаса, амал жоқ, өзіңді өзің мақтауыңа тура келеді. Сөйтіп, сеньор дворян, енді сізді мына ат та, найза да, қалқан да, атқосшы да, мына сауыт-сайманым да, өңімнің қуқылдығы да, шамадан тыс жүдеулігім де таңырқантпауға тиіс, өйткені енді менің кім екенімді, нендей іспен шұғылданатынымды жақсы білетін болдыңыз.

Осыны айтып Дон Кихот үнсіз қалды, ал жасыл киімді салт атты болса ұзақ уақыт жауап қатқан жоқ, — не дерін білмей тұрған секілді көрінген; әжептәуір уақыттан соң, ақыры былай деп сөйлеп кетті:

— Аңырып қалған кейпіме қарап, сеньор рыцарь, көңілімде оянған тілекті тап басып таныдыңыз, алайда өзіңізбен кездесу салдарынан туындаған таңырқанушылықтан әліге дейін өзіме-өзім келе алмай тұрмын; тіпті кім екенімді білгеннен кейін таңырқануды қоясыз дегеніңізбен де, сеньор, бұл мүлдем олай болмай тұр, керісінше, дәл қазір, соны білгеннен кейін, таңырқанушылығым мен түсінбеушілігім тіптен үдеп кетті. Апырай, кезбе рыцарьлардың бүгінде шынымен-ақ өмірде бар болғаны ма және шынайы рыцарьлық ерліктер хикаясы кітап боп басылып жатқаны ма? Біздің заманымызда біреу-міреу жесірлерге қамқорлық жасайды, бойжеткендерді қанатының астына алады, күйеуге шыққандарға құрмет көрсетеді, жетімдерге жәрдемдеседі дегенге сене алмаймын және сізді өз көзіммен көрмесем ешқашан сенбеген де болар ем. Енді сіздің, өзіңіз айтқандай, кітап боп басылып та қойған, ізгі де шынайы ерліктеріңіздің хикаясы жарыққа шыққаннан кейін, құдайға шүкір, кезбе рыцарьлардың қисапсыз жалған хикаясы ұмыт болатын да шығар, — бұлардан қазір аяқ алып жүргісіз және мінез-құлықтың бұзылуына, пайдалы шығармалардың шеттеп қалуына, оларға деген сенімнің азаюына септесіп жатыр.

— Кезбе рыцарьлар хикаясы жалған ба әлде жалған емес пе — ол әлі ойланатын мәселе, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.

— Бұлардың өтірік әңгіме екеніне сенбейтін кім бар? — деп сұрады жасыл киімді жолаушы.

— Мен сенбеймін, — деп жауап қатты Дон Кихот, — алайда бұл әңгімені әзірше қоя тұралық, өйткені әлі де сапарлас болатын болсақ, кезбе рыцарьлар хикаясында ешқандай шындық жоқ дейтін кең тарап кеткен пікірді бекер қуаттап жүргеніңізге, құдай сәтін салса, көзіңізді жеткізермін деп ойлаймын.

Дон Кихоттың соңғы айтқан сөзі жолаушыға бұның есі дұрыс емес-ау деген күдік туғызды, сөйтіп кейінгі әңгіме осы ойын орнықтыра түсер деп бағамдады, алайда ой-пікір тиегін қайта ағытпас бұрын Дон Кихот жолаушыға оның кім екендігі жайында сұрақ қойды, өйткені өзі жөнінде, лауазымы, немен айналысатыны турасында хабар етіп те үлегргенін айтты. Бұған жасыл плащты салт атты былай деп жауап қатты:

— Сеньор Қайғылы Бейне Рыцары, мен идальгомын, құдай қосса, өзіміз бүгін түстік ішетін елді мекенде туып өстім. Ортадан жоғарылау дәулетім бар, ал аты-жөнім — дон Дьего де Миранда болады. Әйелім, балаларым мен достарымның ортасында ғұмыр кешіп жатырмын. Сүйікті ермегім — аңға шығу мен балық аулау, алайда мен сұңқар да, тазы да ұстамаймын, есесіне менде қолға үйретілген құр мен шақар күзен көп. Кітапханамда испан және латын тіліндегі ондаған кітап бар, романдар да, діни тақырыптағы дүниелер де жоқ емес, бірақ рыцарьлық романдарды табалдырықтан аттатпаймын. Уағыз айтатын кітаптардан гөрі көркем әдебиетті, — онда да тек әдептен озбайтын, тілінің тазалығы қуанышқа бөлеп, қиялының ұшқырлығы қайран қалдырып, таңдай қақтыратындарын, — көбірек оқимын: алайда Испанияда мұндай кітаптар некен-саяқ. Кей-кейде көршілерім мен достарымның үйінен түстік ішем және оларды өзім де жиі қонаққа шақырам: қонаққа жаятын дастарқаным көз тартарлық көркем әрі ас та төк мол болады; өзім біреуді ғайбаттамаймын және өзім отырған жерде ондай сөздің айтылуына қатаң тыйым салам; басқалардың қалай тірлік кешіп жатқанына әуестік білдірмеймін және біреудің ісіне қол сұқпаймын; шіркеуге күн сайын барам; жоқ-жітіктерден жәрдемімді аямаймын, бірақ екіжүзділік пен атаққұмарлыққа әуестеніп кетпеу үшін оны дабыра қылмаймын, ал бұлар ең қарапайым деген адамның өзін жымын білдірмей жүріп жолдан тайдыратын жауымыз ғой; ұрсысып қалғандарды татуластыруға тырысам; құдай анасы әміршімізге тауап етем және әрдайым жаратқан иеміздің шексіз мейірімінен үміт қылам.

Идальгоның өмір салты мен уақытын қалай өткізіп жатқаны жайындағы әңгімесін Санчо аузын ашып, көзін жұмып есі кете тыңдады, сосын бұл ізгілікті де әулиелік өмір және мұндай өмір кешіп жүрген адам шын мәнінде де ғажайып қасиет иесі, деген байлам жасап, есегінен секіріп түсті де, салт аттының оң жақ үзеңгісінен ұстай алып, жыламсыраған қалпы ерекше сүйсініспен аяғынан әлденеше рет сүйіп-сүйіп алды, мұны көрген идальго былай деп дауыстап жіберді:

— О не қылғаның, қадірмендім? Неге сүйіп жатырсың?

— Сүюіме бөгет жасамаңыз, — деп жауап қатты Санчо, — себебі, тақсыр, әулие адамды, оның үстіне, салт атты әулиені, өмірімде тұңғыш рет көріп тұрмын.

— Мен әулие емеспін, — деді идальго келіспей, — мен керемет күнәкар жанмын, ал сенің, бауырым, ақ жүректігіңнен байқалып тұрғанындай, жақсы адам екеніңде күмән жоқ.

Санчо есегіне қайта мінді, оның әлгі қылығы мырзасының қасіретті көңіл қойнауынан күлкі туындатты, ал дон Дьегоны тағы да таңырқануға мәжбүр етті. Дон Кихот серігінен қанша баласы барын сұрады және сол бойда шын құдайдың кім екенін әлі біле қоймаған ежелгі философтар табиғат тартуы мен Фортуна тартуын, сондай-ақ адамда жақсы дос пен жақсы баланың көп болуын ең ұлы ізгілік деп бағалағанын құлаққағыс етіп қойды.

— Менің, сеньор Дон Кихот, бір-ақ балам бар, — деп жауап қатты идальго, — алайда ондай бала менде болмаса, өзімді бұдан да гөрі бақыттырақ сезінер едім, мұның себебі оның жамандығында да емес, мұның себебі оның өзім ойлағандай онша жақсы болмай тұрғанында. Жасы он сегізде, алты жылын Саламанкада өткізіп, латын және грек тілдерін үйренді. Сөйтіп, енді оның басқа да ғылымдармен шұғылданатын мезгілі жетті ғой деп ұйғарған кезімде, поэзия ғылымымен (егер мұны ғылым деп атауға болса) айналысуға басы-бүтін беріліп кеткені және өзім айрықша армандаған құқықтануға да, күллі ғылымның көкесі — теологияға да өмірін арнауға еш ықыласы жоқтығы белгілі болды. Ол біздің тұқымның бетке ұстарына айналатын шығар деп армандағам, өйткені бүгінгі күні әміршілер ізгі ниетті және жалпыға пайдалы ғалымдыққа мол сый-сияпат жасайды, ал ізгі ниеттен ада ғалымдық та бір, малдың боғында жатқан інжу де бір. Менің баламның құдайдың құтты күні айналысатын ісі: Гомердің Илиадасындағы мына бір өлең жолы тәуір ме әлде нашар ма, Марциалдың бәлен деген эпиграммасы әдепті ме әлде әдепсіз бе, Вергилийдің бәлен деген, түген деген өлеңін олай түсіну керек пе әлде былай түсіну керек пе — міне, осының түбіне жету ғана. Бір сөзбен айтқанда, жаңағы атаған ақындарымның, сондай-ақ Горацийдің, Персийдің, Ювенал мен Тибуллдің туындыларынан басқа ешкіммен тілдеспейді, қазіргі испан ақындарын онша көп ұнатпайды, алайда испан поэзиясымен қаншалықты аз айналысқанымен, қазір ол өзіне Саламанкадан жіберілген төрт жолдық шумаққа глосса құрастырумен басын қатырып жүр, — шамасы, бұл әдеби сайыс үшін қажет дүние болса керек.

Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:

— Балалар, сеньор, ата-ана құрсағының бір бөлшегі есепті, осы себептен де, оларды жақсы болсын, жаман болсын, тәнімізге өмір беретін жанымыз секілді жақсы көруіміз керек. Ата-ананың парызы — оларды жас кезінен-ақ ізгіліктің, өнегеліліктің және ізгі ниетті христиандық өмірдің жолына салу, сонда ол кейін, кемеліне толғанда, ата-анасының қариялық тірлігінің тірегіне және өз ұрпағының мақтанышына айналады. Оларды белгілі бір ғылыммен шұғылдануға мәжбүр етуді мен парасаттылық санатына қоса алмаймын, — бұл жерде тек көзін жеткізу, сендіру арқылы ғана әрекет ету керек; мектеп шәкіртіне ішер ас жайында қам жеудің қажеті болмаса, — өйткені бұл жайында ол уайым етпейді, тамағын ата-анасы тауып береді, — онда, меніңше, ата-анасының оған ерекше бейімділік танытқан ғылымымен айналысуына да ерік бергені жөн, ал поэзия ғылымынан пайда табудан гөрі жан рақатын табу жағы басым болғанымен, оны зерттеуде тұрған ешқандай әбестік жоқ. Менің ойымша, сеньор идальго, поэзия нәзік те жас, үріп ауызға салғандай сұлу қызға ұқсайды, басқа көптеген қыз, яғни қалған ғылымдардың бәрі, оған тарту-таралғы беріп, оған әшекей тағып, оны әдемілендіре түсуге тырысады, сөйтіп оған бұлардың көрсеткен қызметін пайдалану, ал бұларға — оның атақ-абыройының шуағына шомылу қажет болады. Бірақ, бұл қыз өзіне ожар қылық көрсеткенді, көше аралатып, өзі жайында алаңдарда немесе сарай қалтарыстарында айқай салғанды жаратпайды. Оның айрықша металлдан жасалғаны сонша, оңтайлы пайдалана білген адам оны баға жетпес алтынға айналдыра алады. Бұл адам оны қатаң тәртіпте ұстауы қажет, сөлекет сатиралар мен анайы сонеттер түрінде жүз көрсетуіне жол бермеуге тиіс; батырлар жырын, аянышты трагедиялар мен көңілді де қитұрқы комедияларды ғана болмаса, оны ешқашан сатпау керек. Сайқымазақтардан және бойындағы асыл қазынаның қадірін білмейтін, бағалай алмайтын надан қара тобырдан іргесін аулақ ұстағаны абзал. Құдай ақы, сеньор, қара тобыр дегенде мені қарапайым жұртты, нәсілі нашар адамдарды меңзеп отыр деп ойлап қалмаңыз, — білімсіз дүбәралардың бәрін, мейлі ол сеньор болсын немесе князь болсын, қара тобырлар қатарына қосуға болады және олар солай аталуға тиіс те, ал поэзияға өзім атап көрсеткен негізде қамқорлық жасап, оған ие болған адамға әлемнің күллі жоғары мәдениетті халықтары тарапынан зор құрмет пен қошемет көрсетіледі. Ал енді, сеньор, балаңыздың испан поэзиясына ынтығы бәсең дегенге келсек, менің ойымша, бұл арада ол ағаттық жасап жүрген тәрізді, ал оның себебі мынадай: ұлы Гомер латынша жазған жоқ, өйткені грек болатын, Вергилий де грекше жазған жоқ, өйткені римдік еді. Қысқасын айтқанда, ежелгі ақындардың бәрі де ана сүтімен дарыған тілде жазды, ізгі ойларын жеткізу үшін шет тілдерге жүгінген жоқ, сондықтан неміс ақыны — өз тілінде, ал кастильдік немесе тіпті бискайлық ақын өз тілінде жазғанды ар санамас үшін бұл дәстүрді дүниедегі тәмам жұрттың арасына таратқан жөн болар еді. Дей тұрғанмен, сеньор, балаңыз, меніңше, испанның өз поэзиясынан гөрі, испан тілінен басқа бірде бір тіл мен ғылымды білмейтін ақындарға қарсы секілді: себебі, басқа тілдер мен ғылымдар олардың табиғи дарынына шырай беріп, жігер қосып, одан әрі жетіле түсуіне септік етер еді, деп ойлайды ғой деймін. Алайда, долбарым дұрыс болса, балаңыздың бұл пікірі де қате, өйткені “ақындық — туа бітті қасиет” деген сөздің жаны бар, — ал, мұның өзі — ақындық қасиет дарыған адам анасының құрсағынан жарық дүниеге ақын боп шығады деген сөз және көктегі құдіретті күш дарытқан тек жалғыз осы қабілетімен ғана, басқадай ешбір ілім-білімсіз және басқадай ешбір дағдысыз-ақ est Deus іn nobіs¹⁶ деген сөздің дұрыстығын дәлелдеп беретін шығармалар тудырады. Одан соң тағы бір айтарым, тума таланты бар, оған қоса шеберлікті игерген ақын тек жалғыз шеберліктің көмегі арқылы ғана ақын атанбаққа ниеттенген өлеңшіден әлдеқайда тәуір болады және одан көш ілгері алда жүреді, ал мұның себебі өнердің табиғаттан асып түсе алмайтынында жатыр — өнер тек оны жетілдіруге ғана жарайды, ал табиғаттың өнермен, өнердің табиғатпен ұштасуынан мүлтігі жоқ мықты ақын өмірге келеді. Осы айтқанымның бәрінен түюге болатын тұжырым, сеньор идальго, мынадай: балаңыздың бақыт жұлдызы бастаған жаққа сапар шегуіне кедергі келтірмеуіңіз керек, өйткені, егер ол зейінді шәкірт болса және ғылымның алғашқы сатысына, атап айтқанда, тіл сатысына шығып та үлгерсе, ондашы қазір осындай білімге ие болған ол зайырлы ғылымдардың да шыңына өз бетінше өрмелеп шыға алады, ал шынайы дворянға, — кәдімгі плащ киіп, шпага таққан дворянға, — бұл да өте жарасымды, бұл да оның дәрежесін арттырып, митралар — епископтардың, мантиялар — тәжірибелі соттардың абыройы мен әшекейіне қызмет ететіндей міндет арқалайтын болады. Егер балаңыз әлдекімнің ар-намысына тиетін сатира жазумен әуестене бастаса оны ұялтуға тырысыңыз, жазалаңыз, шимай-шатпағын жыртып тастаңыз, бірақ егер онысы Гораций өнегесінде жазылған уағыздық дүние болса, жалпы кінәрат атаулыны Горацийдің шеберлігімен шенеп-мінесе, онда оны мақтаңыз, өйткені ақындар күншілдікке қарсы шығуға, өз өлеңдерінде күншілдерді әшкерелеуге, сондай-ақ басқа да кінәраттарға қарсы тұруға тиіс, бірақ жеке адамдар жайында әңгіме қозғамауы қажет; солайы солай, әйтсе де, әлденендей бір ащы сөзді айтып салудың қызығы үшін Понт аралдарына жер аударылудан тайынбайтын ақындар да бар. Егер ақын өмірде пәк-таза тірлік кешсе, өлеңдерінде де сол қалпында қалады. Қалам — жан-дүниенің тілі: ақын жүрегінде қандай ой-ниет орын тепсе, жазғандарынан да сол көрініс береді; ал егер корольдер мен шонжарлар поэзияның осынау ғанибет ғылымы парасатты, ізгі ниетті және көшелі адамдардың қолында екенін көрсе, олар мұндай ақындарды құрмет тұтады, елеп-ескереді және бұларға сый-сияпат көрсетеді, ешқашан найзағай түспейтін ағаш жапырақтарынан гүлтәж де кигізеді: бұл — маңдайы осындай гүлтәжбен көмкеріліп, ізет көрсетілген ақынды жәбірлеуге ешкімнің қақы жоқ дегеннің белгісі.

Дон Кихоттың пайымдаулары жасыл плащты салт аттыны қайран қалдырғаны сонша, оның ақыл-ой қабілеті жайында қазір мүлдем басқа пікірде болатын. Бұл әңгіме өзін онша көп қызықтырмаған Санчо осы аралықта жолдан шығып әрменіректе қой сауып жатқан бақташылардан сүт сұрамаққа бұрылған, ал Дон Кихоттың парасат-пайымы мен орынды ой-пікіріне тәнті болған идальго әңгімені әрмен жалғауға оқталған, бірақ Дон Кихот кенет басын жоғары көтеріп, алға қарай көз тікті де, жол бойымен өздеріне қарай беттеп келе жатқан, король туларымен безендірілген арбаны көріп қалды, сөйтті де мұны әлденендей бір жаңа шытырман оқиғаға жорып, Санчодан дулығасын сұрап айқайға басты. Аталмыш Санчо өзін шақырып жатқанын естіп, бақташыларды тастай салды да, сұр жорғасын тебініп сол сәтте-ақ мырзасының қасына келіп жетті, ал мырзасы адам айтса сенгісіз бір сұмдық шытырман оқиғаға кез болған-ды.

ХҮІІ тарау

Бұдан Дон Кихоттың құлақ естіп, көз көрмеген батылдығы қандай шекке жете алатындығы мен жеткені көрініс береді, сондай-ақ мұнда арыстандармен арадағы Дон Кихот ақыры ойдағыдай аяқтап шыққан шытырман оқиға жайында әңгімеленеді.

Хикаяда айтылғанындай, Дон Кихот дулығамды әкел деп Санчоға айқайлап жатқан шақта Санчоның бақташылардан сүзбе сатып алып жатқан; мырзасының дігірлеп екі аяғын бір етікке тыққанынан қатты сасқан ол сүзбесін қайда қоярын, не нәрсеге салып апарарын білмей қалды; тастап кетуге көзі қимады, өйткені ақшасы төленіп те қойған, осы жағдайға байланысты ол сүзбені дулығаның ішіне сала салғанды жөн көрді; не қажет боп қалғанын білмекке Дон Кихотқа қарай бет алған кезінде ол оған осындай сыйлық әкеле жатқан, ал анау жақындап келе берген бұған былай деді:

— Достым! Дулығамды бере ғой, — не менің шытырман оқиға дегеннен түк түсінігім жоқ, не әне бір көзге шалынған нәрсе қолыма қару алуға мәжбүр етуге тиіс және мәжбүр ете де бастаған керемет бір шытырман оқиға.

Бұл сөзді естіген жасыл плащты салт атты жан-жағына қаранды, бірақ қарсы келе жатқан, бірнеше шағын ту тігілген арбадан басқа ештеңені көре алмады; аталмыш шағын тулар оны арбамен ұлы мәртебелі ағзамның қазынасын әкеле жатыр-ау деген ойға жетеледі және Дон Кихотқа осылай деп айтты да; Дон Кихот, алайда, оған сенген жоқ, өйткені өзіне ұшырасатын кептің бәрі шытырман оқиға, тек қана шытырман оқиға боп табылады деп білетін және бұл пікірінен еш айнымайтын, сондықтан әлгі идальгоға былай деп жауап берді:

— Кімде кім ұрысқа сақадай сай болса, сол жауын жартылай жеңіп те қояды. Дайын боп тұрғаннан ештеңе ұтылмаймын: көзге көрінетін де, көрінбейтін де жауларым бар екенін өз тәжірибемнен жақсы білем, алайда олардың қашан, қай жерде, қай уақытта және қандай кеспірде тап беретіні маған беймәлім.

Одан соң Санчоға қарап тіл қатып, дулығасын беруін талап етті, бірақ анау сүзбені шығарып алуға үлгермей қалды да, дулығаны сол күйінде бере салуға мәжбүр болды. Дон Кихот дулығаны алып, ішінде бірдеңе жатыр-ау деп ойламастан, жып еткізіп басына кие қойды; ал сүзбе басылып әрі сығымдалып үлгергендіктен сарысуы Дон Кихоттың беті мен сақалын түгел жуып кетті, бұл Дон Кихотты жаман шошытып, былай деді:

— Бұл немене өзі, Санчо? Әлде бас сүйегім жидіп кетті ме, әлде миым еріп кетті ме, әлде қара суға түсіп терлеп кеттім бе, білмеймін. Ал енді шыныммен-ақ терлеп кетсем, онда бұл, әрине, үрейге бой алдырғандықтан емес, солай десем де, өзімді күтіп тұрған шытырман оқиғаның жан түршігерлік екенінде еш күмәнім жоқ. Бетімді сүртетін бірдеңе берші, — тердің шүмектеп ағып тұрғаны сонша, дым ештеңе көрсетер емес.

Мырзасының пәленің қайдан келгенін түсінбей қалғаны үшін құдайға іштей алғыс жаудырған Санчо оған орамал ұсынды. Дон Кихот сүртініп, басы неліктен салқын тартқанын білу үшін дулығасын шешіп алды, одан соң дулыға ішіндегі ақшылтым ботқаны көрген бойда мұрнына тақап иіскеледі де:

— Сеньора Дульсинея Тобосскаяның өмірімен ант етейін, сүзбені мұнда салып қойған сен ғой сатқын, алаяқ әрі көргенсіз атқосшы, — деді.

Еш кінәсі жоқ адамның енжар кейпіне енген Санчо бұған былай деп жауап қатты:

— Егер ол сүзбе болса, маған бере қойыңызшы оны, тақсыр, жеп алайын... Жоға, оны жесе шайтанның өзі жесін, — өйткені, оны сонда салып жүрген сол ғой. Ойбай-ау, дулығаңызды былғауға дәтім қалай барады менің? Тапқан екенсіз көзсіз батырды. Ақ-адал шынымды айтайын сізге, сеньор, жаратқанның өзі жарылқап берген жартыкеш ақылыммен аңғарғаным: менің де, шамасы, анау әлгі сиқыршыларым бар-ау деймін және өзіңізге көлеңкеңіздей ұқсас һәм аузыңыздан түсе қалғандай адам болуым себепті менің де қыр соңымнан қалмай жүргендері анық, міне солар жыныңызға тию үшін және әдетке айналған дағдыңызша мені сойып салуға мәжбүр ету үшін мына қоқыр-соқырды сонда сұға салған ғой. Алайда олар бұ жолы, шын сөзім, оңбай қателесті: мен мырзамның парасат-пайымына сенем, — менде сүзбе де, сүт те, басқа да ондайға ұқсас ештеңе жоқ екенін қожайыным жақсы біледі, ал егер менде ондай бірдеңе бола қалса, онда оған дулығаңыздан гөрі алдымен өз құрсағымнан орын тауып бермеймін бе.

— Дұрыс айтасың, — деп қоштады оны Дон Кихот.

Идальго мұның бәрін қас қақпай қадағалап, бәріне таңырқанумен болды, әсіресе Дон Кихоттың басын, бетін, сақалын сүртініп, дулығасын да сүртіп басына киіп, үзеңгіге шіреніп тұрған қалпы семсерін қарап шығып, найзасын қолына алғаннан кейін:

— Ал енді не болса да көріп алайын, — тіпті шайтанның өзімен шайқасудан да тайынбан, — деген сөзі оны тіптен қайран қалдырды.

Бұл екі аралықта ту тіккен арба жақын келіп те қалған; сол жерде мәлім болғанындай, қашырдың біріне мінген ат айдаушы мен арбаның алдыңғы жағына жайғасқан тағы бір адамнан басқа нөкері жоқ екен. Дон Кихот ілгері озып шықты да, былай деді:

— Қайда жол тарттыңдар, бауырлар? Бұл неғылған арба, не әкеле жатырсыңдар, мынау неғылған жалаулар?

Ат айдаушы оған былай деп жауап қатты:

— Арба менікі, екі қаһарлы арыстан қамалған тор әкеле жатырмын, бұларды Оран губернаторы ұлы мәртебелі ағзамға тарту ретінде сарайға жіберіп отыр, ал тулар болса — король әміршіміздің өзінікі, соның дүние-мүлкін әкеле жатқанымыздың белгісі.

— Ал, арыстандар қандай, ірі ме? — деп сұрады Дон Кихот.

— Ірілігі сонша, — деп жауап қатты арбаның алдыңғы жағында отырған адам, — бұлардан ірісі, оны айтпағанда, осылар секілдісінің өзі Африкадан Испанияға ешқашан әкелінген жоқ. Мен арыстандардың күзетшісімін, бұл ғұмырымда талай-талай арыстанды жеткіздім, бірақ мыналар сияқтыны ешқашан әкелген емеспін. Бұлардың бірі — еркек, екіншісі — ұрғашы, еркегі — алдыңғы торда, қаншыры — артқы торда, қазір олар аш, таңертеңнен бері нәр татқан жоқ, сол себепті, тілеуіңіз болғыр, бізді өткізіп жіберіңіз, тезірек бір елді мекенге жетіп, бұларды тамақтандыруымыз керек боп тұр.

Дон Кихот болмашы ғана мырс етті де, оған былай деп жауап берді:

— Ау, маған қарсы арыстанның күшіктерін аттандырған ба, сонда? Енді маған арыстанның күшіктерін жіберген бе? Құдайдың алдында тұрғандай боп айтайын, бұларды мұнда жолдаған сеньорлар көреді қазір, менің арыстандардан қорқа қоятын адам еместігімді! Қане, түсе ғой арбадан, туысқан және, егер күзетші болсаң, торларды аш та, аңдарды босат, — бұларды маған айдап салған сиқыршыларға қасақана әрі әдейі Ламанчалық Дон Кихот дегеннің кім екенін танытып берейін қазір.

“Еһе-һе! — деді іштей идальго. — Айбынды рыцарымыз ақыры көрсетті өзін: әлгі сүзбеден бас сүйегі жидіп, миы ашып кеткен болды”.

Осы арада оның қасына Санчо жақындап:

— Сеньор! Құдай ақы, өтінем, қожайыным Дон Кихоттың арыстандарға тиіспеуінің бір амалын табыңызшы, егер ол арыстандарға тиісер болса, олар біздің түте-түтемізді шығарады ғой, — деді.

— Апырай, мынадай жыртқыш аңдарға тиіседі-ау деп ойлайтыныңдай және қауіптенетініңдей қожайының соншалықты кеңкелес пе еді? — деп сұрады идальго.

— Ол кеңкелес емес, ол — керемет тәуекелшіл, — деп жауап қатты Санчо.

— Ендеше оның тәуекелшілдігі түкке аспай қалатындай бір амал жасармын, — деп уәде етті идальго.

Соны айтып, торларды ашуды талап етіп күзетшінің жанын қуырып жатқан Дон Кихоттың қасына келіп, былай деді:

— Сеньор кавальеро! Кезбе рыцарьларға, мен білсем, зәредей үмітке орын қалдырмайтын шытырман оқиғаларды емес, ойдағыдай аяқталарынан үмітті оқиғаларды іздеген лайық, өйткені есерлікке тең ерліктен табандылықтан гөрі топастық басым көрініс береді. Басқасының бәрін былай қойғанда, арыстандар сізге шабуыл жасағалы жатқан жоқ: бұлар ұлы мәртебелі ағзамға сыйлыққа жіберілген, сондықтан бұларды кідіртуге де, жолын бөгеуге де болмайды.

— Мұны сіз, сеньор идальго, қолға үйренген құрыңыз бен шақар күзеніңізге барып айтыңыз, басқа біреудің шаруасына араласпаңыз. Бұл менің шаруам, мына арыстандарды маған айдап салды ма, жоқ па, оны өзім ғана білем, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.

Одан соң іле-шала күзетшіге қарап былай деп айқайлап жіберді:

— Әй, сен, пәлен-пәштуан, жексұрынның жексұрыны! Осы қазір торларды ашпасаң, мына найзамен сені арбаға түйреп қоям!

Қару-жарақ асынған сүмелектің алған бетінен қайтпайтынын көрген арбакеш былай деп тіл қатты:

— Мархабатты мырзам! Рақымшылық білдіріп, аяушылық жасаңыз маған, қашырларымды туарып, қауіпсіз жерге алып кеткенше арыстандарды шығармай тұра тұруға әмір етіңіз, әйтпесе арыстандар бұларды жарып тастайды, ондай жағдайда маған өмір бойы өксіп өтуге тура келеді: өйткені бар байлығым осы қашырлар мен осы арба ғана.

— Өй, сорқайнаған! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Түс қане, туар қашырларыңды, жалпы, неғылсаң о қыл, — бекерге әуреленгеніңе және текке арамтер болғаныңа қазір-ақ көзің жетеді.

Арбакеш атынан түсті де, ылдым-жылдым қимылдап қашырларын туарып тастады, ал күзетші сол арада қатты дауыстап былай деп сөйлеп кетті:

— Осы арада тұрғандардың бәрін куәлікке шақырам: еркімнен тыс түрде және күштеу бойынша торларды ашып, арыстандарды босатып жатырмын және мына сеньорға алдын-ала ескертем: жыртқыштардан келетін барлық зиян мен залалға өзі жауап береді, оған қоса жалақымды және басқа да қосымша ақымды да өзі қайтарады. Ал, сіздер, сеньорлар, тордың есігін ашқанымша қашып үлгеретін болыңыздар, өзіме келсем, аңдар маған тимейді ғой деп сенем.

Идальго Дон Кихотты мына секілді есалаңдықтан айныту әрекетіне қайта кірісті: мұндай есерлікке салыну — құдайдың шыдамына шәк келтіру боп табылады, деді. Дон Кихот болса, оған не істеу керегін өзі білетінін ескертті. Идальго Дон Кихотқа жақсылап ойлануға кеңес берді, өйткені өзінің бүткіл түсінік-ұғымынша, Дон Кихоттың қателесіп тұрғанын айтты.

— Әңгіме былай, сеньор, — деп мәлім етті Дон Кихот, — егер мына, сіздің ойыңызша, трагедияның көрермені болғыңыз келмесе, онда биеңіздің бүйіріне шпор қадаңыз да, бас сауғалап қашып беріңіз.

Сол арада Санчо да Дон Кихотқа көзіне жас ала жалбарынып, бұл әрекетінен бас тартуын сұрады, мұнымен салыстырғанда жел диірмендерімен болған жағдай да, шұға шығаратын шеберханаға қатысты шытырман оқиға да, сондай-ақ өзі өз болғалы жасаған тәмам ерлігі де баланың ойынындай екенін құлаққағыс етті.

— Ойлап көріңізші, сеньор, — деді Санчо, — бұл жерде ешқандай сиқыршылық та, оған ұқсас басқа бірдеңе де жоқ, тордың көзінен мен нағыз арыстанның тырнағын көрдім, соған қарадым да, егер мына арыстанның тырнағы осындай болса, өзі таудан бір де кем болмас деп түйдім.

— Зәрең қалмай тұрғандықтан, саған ол жарты әлемдей боп та көрінуі мүмкін, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Аулақ кет, Санчо, мазамды алма. Егер қаза табар болсам, бұрынғы шартымызды білесің: дереу Дульсинеяға аттан, қалғаны өз-өзінен реттеле жатады.

Бұл сөзге Дон Кихоттың басқа да көптеген жайды қосақтағаны сонша, сол арада тұрғандардың оны осынау оғаш әрекетінен айнытамыз ба деген бар үмітін қасым қылды. Жасыл плащты салт атты онымен ұстаса кетуден қашпас еді, бірақ Дон Кихоттың жақсырақ қаруланғанын көріп тұрғандықтан есуаспен байланысуды ессіздік деп білді, ал оның есуас екеніне енді ешқандай күдігі қалмаған; қысқасын айтқанда, Дон Кихот күзетшіге қайтадан қоқан-лоқы жасауға кіріскен кезде идальго өзінің биесіне, Санчо — сұр жорғасына, арбакеш — қашырларына шпор қадады, сөйтіп барлығы да арыстандар қапастан шығып үлгергенше арбадан мүмкін болғанынша жырақ кетуге жанталасты. Санчо мырзасының ажалына алдын-ала жоқтау айтумен болды, өйткені арыстанның тырнағынан жан тәсілім ететініне бұл жолы еш күмәні болмаған; сондай-ақ, тағдыр-талайына және Дон Кихотқа қызметке қайта кіру жөнінде ұйғарым жасаған күніне қарғыс айтты; сонымен қабат, арбадан алысырақ кету үшін сұр жорғасын шықпыртып қоюды да естен шығарған жоқ. Сөйтіп, ақыры қашқындардың жыраққа жылыстап кеткеніне көзі жеткен кезде күзетші Дон Кихотқа соның алдында ғана жалынып-жалбарынғанынан аудыртпай қайтадан жалынып-жалбарына бастады, бірақ Дон Кихот оған бұл әңгімені естігенін, енді күзетшінің өтініш білдіріп, жалбарынып босқа әуреге түспеуі керегін, өйткені бұдан ештеңе шықпайтынын, одан да тезірек іске кіріскені жөн болатынын мәлім етті. Күзетші бірінші тормен әуре боп жатқан кезде Дон Кихот айқасты жаяу ма әлде ат үстінде ме — қалай жүргізгені жөн екенін ойластыра бастады, ойлана келіп, ақыры — жаяу шайқасқаны жөн деп тапты, өйткені арыстандардың Росинантты үркітіп жіберуі мүмкін еді. Сол үшін атынан секіріп түсті де, найзасын жерге тастап, қалқанын қолына алып, семсерін жалаңаштап, таңғаларлық жүректілік пен батылдық көрсетіп, адымын мейлінше нық басып арбаға қарай жүрді, жолшыбай өзін әуелі құдайға, одан соң аяулы ханымы Дульсинеяға тапсырумен болды. Осынау шыншыл туынды авторының осы араға келгенде былай деп күпсінетінін айта кеткен артық емес: “Беу, құдіретті һәм мақтау жетпес жаужүрек Ламанчалық Дон Кихот, жер бетіндегі күллі көкжалдың өз ажарын табар айнасы, жаңа, екінші Арыстан жүректі дон Мануэль, испан рыцарьларының қуанышы мен мақтанышы! Осынау жойқын ерлікті сипаттап бере алатын сөзді қайдан табар екем мен, кейінгі ұрпақтар айтқаныма илануы үшін қандай сөз орамдарын пайдалансам болар екен? Мейлі, тіпті әсірелеудің әсірелеуіндей болған күннің өзінде де, саған жараспайтын, саған үйлеспейтін мақтау мен мадақ бар ма екен? Жаяу, жалғыз, жаужүрек, кеңпейіл, бір ғана семсермен, — оның өзі де онша өткір емес әрі “күшігі” де жоқ, — қолыңда қалқаның, — оның өзі де жарқырап, жалтылдап тұрған болаттан емес, — сен Африканың қорыс пен жықпылы дүниеге келтірген жыртқыштар ішіндегі ең айбарлы екі арыстан тордан қашан шығар екен деп күтіп, көз алмай қарап тұрсың. Жоқ, өз қарекетің ғана даңқыңды асырсын сенің, айбынды ламанчалық, ал мен тек сол қарекетіңді баяндап берумен ғана шектелейін, өйткені оны дәріптеуге жетерлік сөзім тапшы”.

Автордың жоғарыда келтірілген күпсінуі осымен тәмамдалады, сөйтіп хикаяның үзілуге шақ қалған жібін қайта жалғап, әңгімесін әрмен жалғастырады: Дон Кихоттың дайын тұрғанын және қыңыр да қиямпұрыс кавальероның қатты ашуынан зардап шеккісі келмесе арыстанды босатып жіберуден басқа амалы жоқтығын көрген күзетші бірінші тордың есігін айқара ашып жіберді, ал онда, қайталап айтамыз, енді ғана аян болғанындай, шынымен аса ірі — таңғаларлық әрі жан шошырлық арыстан жатыр еді. Арыстан әуелі тордың ішкі жағына қарай басын бұрды, одан соң аяғын созып жіберіп, көсіле бір керілді, сосын аузын аңқита ашып рақаттана есінеп алды да, ұзындығы қос сүйемдей боп қалатын тілімен көзінің былшығын тазартып, тұмсығын жаланды; бұдан кейін тордан басын шығарып, шоқтай жанған көзімен айнала-маңды шолды; бұл кездегі оның түр-тұрпаты мен қимыл-қозғалысы батырлардың батырының да иманын ұшырарлықтай еді. Дон Кихот, алайда, оған қас қақпай қарап тұрды, — ол арыстанның арбадан секіріп түсіп өзімен қоян-қолтық ұрыс бастайтын шағын, оны пәрша-пәрша ғып кескілеп тастайтын кезді шыдамсыздана тосып тұр еді.

Оның бұрын-соңды ешкім естімеген нақұрыстығының жеткен жерін көрмеймісіз. Алайда содырлығынан сыпайылығы басым текті арыстан, әлгінде айтылғандай, айнала-төңіректі бір шолып өтті де, Дон Кихоттың балаға тән шалалығы мен батылдығына зәредей мән бермеген күйі теріс айналды, сөйтіп Дон Кихотқа артын берген қалпы аса бір ұстамдылықпен және аспай-саспай тор ішіне қайтадан ұзынынан сұлап жата кетті; сол арада Дон Кихот өшіктіріп, тордан айдап шығу үшін күзетшіге арыстанды ұруға әмір етті.

— Жоқ, мен оны ұра алмаймын, — деп қарсылық білдірді күзетші, — егер оны өшіктірсем, ол ең алдымен өзімнің түте-түтемді шығарады. Сіз, сеньор кавальеро, осы істегендеріңізді қанағат тұтыңыз, өйткені көзсіз батыр екеніңізді көрсету үшін бұдан артықтың керегі де жоқ, ал тағдырды екі мәрте талқыға салуға болмайды. Арыстан торындағы есік ашық тұр: шыға ма, шықпай ма — ерік өзінде, бірақ егер әліге дейін шықпаса, ондашы кешке дейін шықпайтын болғаны. Рухыңыздың мықтылығын дәлелдеп те үлгердіңіз, — ең жүректі деген сайыскердің өзіне қойылар талап, өз түсінігімше, дұшпанын жекпе-жекке шақыру және оның айқас алаңына келуін күту ғана, егер қастасқан адамы келмей қойса, онда соның абыройы төгіледі, жеңістің гүлтәжі оны күтіп тұрған адамға беріледі.

— Дұрыс айтасың, — деді Дон Кихот. — Жаба сал, туысқан, есікті, сосын осы арада, көз алдыңда болған жайлардың бәріне ағыңнан жарылып куәлік ет, атап айтқанда: арыстанға есікті қалай ашқаныңды, оны менің қалай күткенімді, ал оның шықпай қойғанын, менің оны тағы да қалай күтіп тұрғанымды, ал оның тағы да шықпай қойғанын және жатып қалғанын, бәрін айт. Менің парызым орындалды, жоғалыңдар, арбаушылық айла-амалдар, ақыл-ойға, ақиқатқа және шынайы рыцарьлыққа жаратқан иеміздің өзі жар болсын; ал сен, қайталап айтам, торды жап, ал сол аралықта мен ерлігім жайлы өз аузыңнан естуі үшін қашып кеткендер мен қатыспай қалғандарды белгі беріп шақырайын.

Күзетші оның айтқанын бұлжытпай орындады, ал Дон Кихот сүзбе жаңбырынан кейін бетін сүрткен орамалын найзаның ұшына іліп қашқындарды шақыруға кірісті, ал олар болса, идальгоның бастауымен әліге дейін құйғыта шауып, деміл-деміл арт жақтарына жалтақтай қарап бара жатқан болатын; Дон Кихоттың ақ орамал бұлғап тұрғанын көріп қалған Санчо:

— Қожайыным ана жабайы аңдарды жайратып салмаса — атым өшсін, өйткені ол бізді шақырып жатыр ғой, — деді.

Бәрі тоқтап, белгі беріп тұрған басқа ешкім емес, Дон Кихоттың тап өзі екеніне көз жеткізді; соны көріп көңілі сабасына түскен олар ақырын аяңмен кейін қайтты, ұзамай Дон Кихоттың өздерін шақырған айқайы анық естіле бастады. Ақыр соңында олар арбаға таяп келді, сол кезде Дон Кихот арбакешке былай деді:

— Жек қашырларыңды, бауырым, сосын аттана бер; ал сен, Санчо, оған екі алтын теңге бер, біреуін — өзі, екіншісін — күзетші алсын, жолдан қалдырғанымның өтемі болсын.

— Қуана-қуана берем ғой оны бұларға, — деді Санчо, — бірақ ана арыстандар қайтті? Тірі ме олар әлде өлі ме?

Сол арада күзетші айқастың қалай аяқталғанын бүге-шігесін қалдырмай және мейлінше мәнерлеп айтып берді, Дон Кихоттың ерен ерлігін шама-шарқы жеткенше әсірелеп бақты: оған көзі түскен бетте-ақ арыстанның мысы басылып қалғанын, сөйтіп, есігі ұзақ уақыт ашық тұрғанына қарамай, тордан шықпағанын және шығуға тәуекел етпей қойғанын, тек өзінің, күзетшінің, мына кавальероға арыстанды өшіктіріп, тордан күштеп шығару, — ал кавальероның арыстанды өшіктіруге көңілі кетті емес пе, — құдайдың шыдамына шәк келтіру болады деген сөзінен кейін ғана оның амалы таусылып, лажсыздан тордың аузын жабуға рұқсат еткенін баяндап берді.

— Ал сен не айтасың бұған, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот. — Нағыз қаһармандыққа қарсы тұра алатын қандай сиқыршылық бар? Сиқыршылар мені сәтсіздікке ұшыратса ұшыратар, бірақ табандылығым мен батылдығыма билік жүргізе алмайды.

Санчо ақшаны берді, арбакеш қашырларын жекті, ал күзетші жасаған жақсылығы үшін Дон Кихотты қолынан сүйді және осынау керемет ерлік жайында астанаға барған соң корольдің өзіне айтып беруге уәде етті.

— Әгәрәки ұлы мәртебелі ағзам бұл ерлікті кім жасады деп сұраса, Арыстан Рыцары деп айтарсыз, өйткені бұрынғы Қайғылы Бейне Рыцары дейтін лақап атымды осылай ауыстырғанды, өзгерткенді, алмастырғанды, жаңартқанды қалап тұрмын, бұл жерде мен кезбе рыцарьлардың көңілі соққанда жә болмаса осылай етуге өзінен-өзі сұранғанда басқа есім алатын ежелгі дәстүрін ұстанып тұрмын.

Арба өз жолымен, ал Дон Кихот, Санчо мен жасыл плащты салт атты өз жолымен сапарын жалғады.

Осы уақыт ішінде Дьего де Миранда жұмған аузын ашқан жоқ, ол тек ықылас қоя тыңдаумен ғана және Дон Кихоттың нендей әрекет жасап, не жөнінде айтып жатқанын қадағалаумен ғана болды, мұның бәрі оған есуастың есті ісіндей немесе естілікке айнала бастаған есуастықтай боп көрінді. Дон Кихот хикаясының бірінші бөлімі оның қолына әлі түспеген; оны оқыса Дон Кихоттың сөзі мен іс-әрекетіне таңырқанғанды қояр еді — өйткені, Дон Кихоттың ақыл-есті жоғалтудың қандай түріне шалдыққанын білер еді, бірақ ол бұдан бейхабар-тұғын, осы ахуалға байланысты ол мұны біресе дені сау адамға, біресе нақұрысқа балаумен болды, себебі Дон Кихот қисынды, шешен және көкейге қонатындай етіп сөйлейтін, ал іс-әрекеті бұған керісінше: ерсі, келіссіз және парықсыз еді. Осыған қарап идальго өз-өзімен былай деп сөйлесіп кетті: “Ішінде сүзбесі бар дулығаны басына киіп алып, көз байлаушылар миымды ерітіп жіберді деп бағамдау — есуастықтың ең асқынған түрі емей немене? Одан соң, қайткен күнде де арыстандармен айқаспай қоймаймын деп құлшынудан асқан есалаңдық бола ма?” Дон Кихот оның ой-толғамы мен өзімен өзі жүргізген сұқбатын бөліп жіберді:

— Мейірбанды мырза, дон Дьего де Миранда, шынымен-ақ мені пәтуасыз да есерсоқ біреуге балап келе жатырсыз-ау деймін, ә? Алайда, бұған таңғалатын да ештеңе жоқ, өйткені іс-әрекетім осылай жобалауға негіз боп тұрады. Сөйткен күннің өзінде де, бір қарағанда жартыкеш, жарымес адам секілді көрінуім мүмкін болғанымен, шын мәнінде ондай еместігімді мойындағаныңызды қалар едім. Далиған кең аренада, корольдің көз алдында, ер жүрек рыцарьдың құтырына ұмтылған бұқаға тырапай асатын соққы бергенін тамашалау ғанибет; жарқыраған сауыт-сайман киген рыцарьдың көңілді жарыс өтетін орынға қарай ханымдардың көз алдында салтанатпен кетіп бара жатқанын тамашалау да ғанибет; сондай-ақ, әскери және сол секілді басқа да жаттығулармен әміршісі мен сарай адамдарының көңілін көтеріп, оларды қызыққа батыратын, былайша айтқанда, әміршісінің абыройына қызмет ететін рыцарьларды тамашалау өз алдына бір ғанибет, алайда бұлардың бәрінен де шөл-шөлейттерден, қорыс пен жыныстардан, жол тораптарынан, таулар мен ормандардан — барлық жерден ойдағыдай аяқталар-ау деген үмітпен аса қатерлі шытырман оқиға іздейтін кезбе рыцарь жоғары тұрады, сондағы олардың көздейтін жалғыз-ақ мақсаты — мәңгі өшпейтін де көшпейтін зор даңққа ие болу ғана. Қайталап айтам: әлдебір құла түзде жесірге қол ұшын берген кезбе рыцарь қалалық бикешке қамқорлық жасайтын сарай маңындағы рыцарьдан артық. Әр рыцарьдың өз міндеті бар: сарай рыцары, айталық, ханымдарға қызмет етсін, сәнді киімімен өз королі сарайының салтанатын асырсын, жоқ-жұқа рыцарьларға ең тәуір тағамдардан қонақасы берсін, сайыстар ұйымдастырсын, турнирлер өткізсін, кеңпейілділік пен жомарттық танытсын, өз бітім-болмысындағы күллі жақсы қабілетімен көзге түссін, ал ең бастысы, ізгі ниетті христиан болсын, міне сонда ғана ол өзіне тиісті парызды орындайды; ал кезбе рыцарьға келсек, ол жер-әлемнің адам аяғы баспаған өңірлерін шарласын, ит тұмсығы өтпейтін ну жыныстарда адассын, ерліктің асқан үлгісін көрсетсін, құла түзде, жаздың ортасында, күннің ми қайнар ыстығына күйсін, қыста — дүлей боран мен түкірік жерге түспейтін аязда тоңсын; арыстандардан да ол қорықпасын, құбыжықтардан да шошымасын, андриактардан да жасқанбасын, өйткені оның ең басты да бірегей міндеті — біріншілерін аулауы керек, екіншілеріне шабуыл жасап, түгел көзін құртуы керек. Кезбе рыцарьлық қатарына өту бұйырғандықтан, мен де, ұғым-түсінігіме орай, өзіме міндет саналатын істерді атқармай тұра алмаймын, әлгінде өзім айқаспақ болған арыстандарға шабуыл жасауды тікелей борышым санауымның сыры да, міне, осында; әрине, мұның ерен есерлік екенін де білмей қалғам жоқ, өйткені батырлық дегеннің не екені маған жақсы мәлім, анығырақ айтқанда, бұл — қорқақтық пен есерлік секілді қос шетін кінәраттың екі ортасындағы ізгілік боп табылады. Дей тұрғанмен, егер ержүрек жігері тасып есерлік деңгейіне дейін көтерілсе, бұдан келетін залал оның жігері жасып қорқақтық деңгейіне дейін құлдырағанынан әлдеқайда аз болады, сол сияқты дүниеқоңыздан гөрі ысырапқордың шүлеңгірге айналуы қаншалықты оңай болса, қорқақтың шын батырға айналғанынан гөрі, есердің шын батырға айналуы да соншалықты оңай болады. Сөзімнің түк жалғаны жоқ, сеньор Диего: әңгіме шытырман оқиғаға қатысты болған жағдайда кем сілтегеннен артық сілтеген жақсы, себебі “Бәлен деген рыцарь қоянжүрек, қорқақ” дегеннен, “Түген деген рыцарь есер, өжет” деген сөз әлдеқайда тәуір.

— Мойындамасқа лажым жоқ, сеньор Дон Кихот, — деп сөйлеп кетті дон Дьего, — барлық сөзіңіз бен іс-әрекетіңіз ақыл-ойдың таразысына тартылып шыққандай-ақ, оған қоса, менің ойымша, кезбе рыцарьлықтың ережелері мен заңдары аяқ асты жойылып кеткен күнде де, оны сіздің бейне бір осы үшін әдейі жасалған қойма мен мұрағат іспетті жүрегіңізден іздеп тауып алуға болар еді. Ал қазір жүрісімізді ширата түселік, кештете бастады ғой, тура тартып менің қожалығыма барайық, менің үйімде сіз тән қуаты болмаса да жан қуаты шығындарынан кейін жақсылап демаласыз, ал мұндай қуатты шығындаудың кейде тәнді қалжыратып тастайтыны да бар.

— Бұл ұсынысыңызды, сеньор дон Диего, өзіме көрсетілген ерекше мейірімділік пен зор құрмет деп білем, — деп жауап қатты Дон Кихот.

Олар аттарын тебініп, жүрісті үдетті де, түс ауа сағат екілерде дон Дьегоның қожалығына келіп жетті; айта кетерлігі, Дон Кихот оны Жасыл Плащ Рыцары атандырып та үлгерген болатын.

ХҮІІІ тарау

Қамал-сарайда, яғни Жасыл Плащ Рыцарының үйінде, Дон Кихоттың қандай кепке тап болғаны жайында, сондай-ақ басқа да таңғаларлық оқиғалар жөнінде Дон Кихот түскен Дьего де Миранданың үйі деревнялық мекен-жай дәрежесіне сай онша үлкен емес-ті; алайда қарабайыр тастан болғанымен, бәрібір, қақпаның үстіңгі жағынан герб шекіліп қойыпты, ауладан қамба көзге шалынады, нақ кіре берісте шарап жер қоймасы бар екен, оның айнала-маңы топырлаған бөшкеден көрінбейді, Тобосодан әкелінгендіктен бұлар жадыланған әрі ауыстырылып жіберілген Дульсинеяны Дон Кихоттың есіне салды да, қайда тұрғаны және не айтып тұрғаны жайында ойланып жатпаған ол ауыр күрсініп, былай деді:

— Қайғымен тапқан, беу, шырын қазына!

Бір кезде қандай қуаныш болып ең маған!

Беу, тобосолық бөшкелер! Сендер шетсіз де шексіз шер-қайғымның шырын қазынасын қаперімде қайта жаңғырттыңдар ғой!

Бұл сөздерді дон Дьегоның баласы ақын-студент естіп қалды, — шешесімен бірге Дон Кихотты қарсы алуға шыққан еді: қонақтың алабөтен түр-пішінін көріп екеуі де аң-таң болды; Росинанттан түсе сала Дон Кихот аса бір ізеттілік көрсетіп, қолынан сүю үшін бибіге қарай беттеген, сол арада дон Дьего былай деді:

— Алдыңызда тұрған Ламанчалық Дон Кихотқа өзіңізге тән қонақжайлықты барынша көрсетіп бағыңыз, сеньора; бұл күллі әлемдегі рыцарьлар ішіндегі ең ержүрек және ең білімдар кезбе рыцарь.

Донья Кристина есімді сеньора Дон Кихотты ерекше жылы шыраймен және меймандостықпен қарсы алды, Дон Кихот оған айрықша ажарлы сөз орамдарымен мейлінше жарасымды жауап қайтарды. Ол студентпен де дәл осыған жетеғабыл дәрежеде сыпайы сәлемдесті, ал Дон Кихоттың лебізін тыңдаған анау мұны сарабдал да сұңғыла адам екен деген байламға келді.

Осы арада автор дон Дьегоның үйін егжей-тегжейлі суреттейді, дәулетті жер иеленуші дворянның үйі әдетте немен толы болатынының бәрін сипаттап шығады, алайда хикаяның тәржімашысы мұны және басқа да уақ-түйекті аудармай тастап кеткенді мақұл көрді, өйткені басты тақырыпқа бұлардың мүлдем қатысы жоқ-ты, ақиқатына келгенде, хикаяның қадір-қасиеті көр-жерді жіпке тізуде емес, оның шыншылдығында ғой.

Дон Кихотты арнайы бөлмеге өткізді, Санчо оның сауыт-сайманын шешті, сөйтіп Дон Кихоттың үстінде тек шаровары мен түйе жүнінен тоқылған, сауыт-сайманнан жұққан кірден теңбіл-теңбіл боп кеткен, камзолы ғана қалды; бүрмелі жағасы студенттікіндей болатын: крахмалданбағаны өз алдына, шілтермен де әдіптелмеген-ді; қысқа қонышты сары етігінің сыртынан ол балауыздалған кебіс киді. Беліне өзінің байырғы семсерін байлады, онысы итбалық терісінен жасалған таңғышқа бекітілген болатын (жұрттың айтуынша, Дон Кихот көп жыл бүйрек ауруынан тақсірет тартыпты), одан соң иығына сапалы сұр шұғадан тігілген жамылғысын ілді; алайда, бәрінен бұрын ол басы мен бетін бес пе, алты ма шелек (шелектің саны жөнінде куәлік етушілер пікірі әрқилы) сумен шайды, бірақ тіпті соңғы шайындысының өзі сарысудың түсін тапты, ал мұның бәрі тәттіқұмар Санчоның сол бір құрып кеткір сүзбені, — ол мырзасының басын аппақ қардай етіп жіберген еді ғой, — сатып алғанының қырсығы болатын. Сөйтіп, үстіне жоғарыда айтылған киімдерін киген, адуынды да айбарлы кейіпке енген Дон Кихот келесі бөлмеге өтті, дастарқан дайын болғанша әңгімемен алдарқата тұрмақ боп мұнда оны студент тосып отыр еді; айта кеткен артық етпес, сеньора донья Кристина мынадай ізгі ниетті адамға өзінің бір кісідей қонақ күте алатынын көрсетпек ойда болатын.

Осы екі арада, Дон Кихоттың сауыт-сайманын шешіп жатқан кезде, дон Лоренсо (дон Дьегоның баласын осылай атайтын) оңтайын тауып, әкесінен:

— Құдай ақы, айтыңызшы, үйге алып келген мына кавальероңыз кім өзі? Шешем екеуімізді есімі де, кескін-кейпі де, сосын өзін кезбе рыцарьмын деп атайтыны да, бәрі де қайран қалдырып тұр, — деп сұраған.

— Бұл сұрағыңа қандай жауап қайтарарымды білмей тұрмын, балам, — деген дон Дьего. — Айтарым біреу ғана: көз алдымда істеген ісі дүниедегі ең дүлей делқұлының ғана қолынан келетін нәрседей көрінеді, ал аузынан шыққан әңгімелері парасат-парқы айрықша мол адамның сөзіндей естіледі, осы себепті әлгіндей істерін жуып-шайып, түкке алғысыз етіп тастайды. Өзің сөйлесіп көр, білім-танымын тексер, саналы адамсың, ақыл-есі орнында ма әлде ауыш па, әділ бағасын бер, ал өз басым оны, ашығын айтсам, қалыпты адам деуден гөрі шалықты адам деуге бейілмін.

Бұдан соң дон Лоренсо, ілгеріде айтылғандай, Дон Кихотты алдандыруға асықты, ал екеуара әңгіме кезінде Дон Кихот дон Лоренсоға сөз арасында былай деді:

— Әкеңіз сеньор дон Дьего де Мирандадан сирек кездесетін қабілетіңіз бен әр-алуан дарыныңыз жайында, соның ішінде әсіресе жақсы ақын екендігіңіз жөнінде құлағдар болғам.

— Ақын болуым әбден мүмкін, — деп жауап қатты дон Лоренсо, — бірақ, мені жақсы ақын деудің еш қисыны жоқ. Поэзияға ықыласымның бары рас, жақсы ақындарды оқығанды ұнататыным рас, алайда мұның бәрі әкем айтқандай мені жақсы ақын деп тануға аздық етеді.

— Қарапайымдылығыңыз маған ұнап тұр, — деді Дон Кихот, — әдетте ақындар менмен келеді, бұ дүниеде өздерінен басқа мықты ешкім жоқ деп ойлайды.

— Ескертусіз ереже жоқ, — деп құлаққағыс етті дон Лоренсо. — Шын жақсы ақындар бар, бірақ олар өздерін ондай деп ойламайды.

— Мұндайлар аз, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Айтыңызшы, қазіргі жазып жатқан өлеңіңіз не жайында? Әкеңіз маған бұған қатты алаң боп, мазаңыз кетіп жүргенін айтқан. Егер — глосса болса, онда бұл турасында азды-кем хабарым бар, өзіңізді қуана-қуана тыңдаған болар ем; ал егер әдеби сайысқа дайындалып жатсаңыз, онда екінші сыйлыққа ілігуге тырысқаныңыз жөн, өйткені бірінші сыйлық қашанда ықпалды немесе жоғары қызметтегі адамдарға беріледі, ал екінші сыйлық әрдайым әділдікпен тағайындалады, — осылайша, үшінші сыйлық екіншіге, ал екінші сыйлық болса, әлгі айтылған пікірге сай, біріншіге айналады — университеттердегі ғылыми дәрежелерге айна-қатесіз ұқсас. Алайда, соған қарамастан, бірінші атану қақына ие болуға ештеңе жетпейді.

“Әзірше бұл кісі маған ауыш секілді көрініп отырған жоқ, кейін қалай боларын көре жатармыз”, деп ойлады дон Лоренсо.

Ал, дауыстап былай деді:

— Меніңше, сіз жоғары оқу орнында болған сияқтысыз. Қандай ғылымды зерделедіңіз?

— Кезбе рыцарьлық ғылымын, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Ол да поэзия ғылымы сияқты тамаша ғылым, тіпті одан сәл-пәл тәуірлеу.

— Мұның неғылған ғылым екенін білмеймін, — деді дон Лоренсо, — ол жайында осы күнге шейін ештеңе естімеппін.

— Бұл өз құрамына дүниедегі ғылым атаулының барлығын немесе барлығын дерлік жинақтаған ғылым, — деді Дон Кихот. — Онымен айналысатын адам заң маманы болуы қажет және әркім өзіне тиісті мен тиесіліге ие болуы үшін дистрибутивті құқ пен коммутативті құқтың негіздерін меңгеруі керек; өзі тұтынатын христиан дінінің мән-маңызы неде екенін қонымды да ұғынықты түсіндіріп беруі үшін дін маманы болуы қажет; ол дәрігер болуға тиіс, әсіресе шөл далалар мен елсіз жерлерде жарақатты емдеуге жарамды шөптерді табуы үшін өсімдіктер жайын жақсы білуі шарт, өйткені кезбе рыцарь сәт сайын тәуіп іздеп жүре алмайды ғой; дәл қазір түннің қай мезгілі болғанын, өзінің әлемнің қай бөлігінде және қай елде жүргенін жұлдыздар бойынша анықтап білуі үшін ол астролог болуға міндетті; сондай-ақ, ол математик болуға тиіс, себебі математикаға мұқтаждық аяқ асты қажет боп қалуы ықтимал. Ал, оның діни ілімдік және кардиналдық барлық ізгі қасиеттерді бойына сіңіруі қажеттігі жөнінде айтып жатудың өзі артық; осы арада ұсақ-түйек жайларға ойыса келе айтарым: ол жұрт аңыз ететін Николас, немесе, басқаша атасақ, Николао-балық жүзгендей жүзе білуге, ат тағалап, ер мен жүген жөндей білуге міндетті. Енді биік мақсаттар тақырыбына қайта оралайық. Ол құдайға имандай сенуге және ханымына адал болуға тиіс, сондай-ақ пиғыл-ниеті таза, сөзі сыпайы, іс-әрекеті ізгі, ерлік істе өжет, еңбекте төзімтал, қаріп-қасерге жанашыр болғаны жөн және, ақыр соңында, тіпті ажал табуына тура келсе де, ақиқат үшін алысуға міндетті. Ізгі ниетті кезбе рыцарь осындай үлкенді-кішілі ерекшеліктер қосындысынан құралады; міне, сеньор дон Лоренсо, рыцарь зерттейтін және айналысатын ғылымның соншалықты татымсыз нәрсе еместігін, сондай-ақ оны орта және жоғары оқу орындарында оқытылатын ең күрделі деген ғылымдармен қатар қоюға болатын-болмайтынын енді өзіңіз де бажайлаған шығарсыз.

— Егер осының бәрі рас болса, онда мұны барлық басқа ғылымнан артық деп санаймын, — деді дон Лоренсо.

— “Осының бәрі рас болса” дегенді қалай түсінеміз? — деп сұрады Дон Кихот.

— Айтайын дегенім, — деп жауап қатты дон Лоренсо, — қазіргі кезде осынша ізгі қасиеттер иесі боп табылатын кезбе рыцарьлардың бар екеніне де немесе бұрын-соңды болғанына да онша сеніңкіремеймін.

— Қазір сізді бұрын талай мәрте айтуыма тура келген жайдан хабардар етейін, — деп мәлімдеді Дон Кихот, — анығырақ айтқанда, былай: жұрттың көбісі кезбе рыцарьлар өмірде болмаған дейтін пікірді ұстанады, ал мен болсам, мынадай ойдамын: көктегі құдірет әлдебір ғажайыптың көмегімен кезбе рыцарьлардың өмірде шын мәнінде болғанын және бар екенін дәлелдеп бермейінше, оларды әлгі пікірінен айныту бос әурешілік, бұған өзім іс жүзінде талай-талай көз жеткіздім, сондықтан сізді басқа да көптеген адаммен бірге өзіңіз де ұшырап отырған осынау адасушылықтан арылтуға қазір уақыт жіберіп жатпаймын. Діттеп тұрған жалғыз ғана нәрсем — сізді бұл теріс жолдан тайдырып, өткен замандардағы кезбе рыцарьлардың жер-дүниеге қаншалықты жақсылық жасағанына және қаншалықты қажет болғанына, сол сияқты, егер әрекет үстінде жүрсе, олардың қазір де қаншалықты пайда әкелеріне, — бүгінгі күні күнәкарлықтың қарымтасы ретінде жалқаулық, қызық қуумен уақыт өткізушілік, нәуетектік пен мешкейлік салтанат құрып отырғаны рас қой, — иландырса екен деп жаратқан иемізден жалбарыну ғана,

“Міне, қонағымыздың өзін-өзі ұстап берген жері осы, — деп ойлады дон Лоренсо, — алайда, соған қарамастан, бұл ізгі жүректі есуастық қой, сондықтан басқадай тұжырымға келуім нағыз ақымақтық боп шығар еді”.

Оларды асқа шақырғандықтан әңгімелері осымен тәмам болды. Дон Дьего баласынан қонақтың ақыл-ой қабілетіне қатысты бірдеңе анықтай алған-алмағанын сұрады. Баласы оған былай деп жауап қатты:

— Есуастығының шытырманға айналып кеткені сонша, жер бетіндегі емші мен білімпаз біткеннің бәрі жабылып келсе де қонағымызды одан сауықтыра алмайды: бұл ақыл-ой шымылдығы деміл-деміл айқара ашылып кететін есуастық.

Бәрі дастарқан басына жиналды, ал дастарқан дон Дьегоның қонақ күту дәстүріне әбден лайық, дәлірек айтқанда: ас та төк мол, дәмді және көз жауын алатындай боп шықты — бұл жайында оның өзі жолда келе жатқанда айтып та берген-ді; бірақ Дон Кихотқа әсіресе қатты ұнағаны үйдің ішінде, бейне бір картезиандық құтханадағыдай, тым-тырыс тыныштық орнап тұрғаны болды. Үстелден былай шығып, қолдарын жуып, құдайға құлшылық еткеннен кейін Дон Кихот әдеби сайысқа арналған өлеңін оқып беруін сұрап дон Лоренсоға жата жабысты, бұған анау былай деп жауап қатты:

— Өлең оқуын қолқалап, сонша жалынғанда ат-тонын ала қашатын, ал ешкім сұрамаған кезде қылқылдап тұрып алатын ақындарға ұқсамас үшін сізге глоссамды оқып берейін — бұл үшін сыйлық алармын деген дәмем жоқ, мұны тек жаттығу үшін жазғанмын.

— Менің бір танысым, өзі оқымысты адам, — деді Дон Кихот, — былай дейді: глосса жазудың түк қиындығы жоқ, себебі глосса әдетте мәтіннен әлдеқайда олқы түсіп жатады, ал көп ретте тіпті таратып айтуға ұсынылатын шумақтың мәні мен мақсатына да сай келмейді. Бұған қоса, глосса құрастырудың ережесі де тым қатаң: онда сұрақтарға, ол айтты не мен айттым дейтін сөздерге, етістіктен зат есім жасауға, мағынаны өзгертуге рұқсат етілмейді, — осылар және осы сияқты басқа да бұғаулар мен бөгеулер глосса жазушыларды тар шеңгелде ұстайды, мұны, шамасы, өзіңіз де білетін шығарсыз.

— Шынымды айтсам, сеньор Дон Кихот, — деді дон Лоренсо, — жаңылған жеріңізден ұстап алайын-ақ дегеніммен, онымнан ештеңе өнбей отыр: жылан балық секілді қолымнан жылп етіп шығып кетесіз.

— “Қолымнан жылп етіп шығып кетесіз” деген сөзіңізді және осымен не айтқыңыз келгенін ұқпай қалдым, — деп мәлім етті Дон Кихот.

— Оның бәрін кейін түсіндірермін, — деді дон Лоренсо, — ал енді қазір берілген өлең жолдары мен глоссаның өзін тыңдап көріңіз. Міне, мынадай:

Оралса өткен дәуренім

Келер күнді тоспасам

Алдын-ала аңғарсам

Ақырын барша әуренің.

Глосса

Жүйткиді уақыт қайырылмай

Қас қағымдай мезетке —

Кедей де қылмай, бай қылмай

Фортуна берген мезіреттен

Тұра алмадым айырылмай.

Енді мұның тәуір емін

Тағдырдан тілеп әуремін:

Қайтаршы сол күндерімді,

Ұмытар ем қасіреттерімді

Оралса өткен дәуренім.

Қажет емес атақ маған,

Жеңістен де үзілді күдерім.

Жүректегі жалғыз арман —

Өтіп кеткен күндерім,

Қуаныш, бақыт гүл жарған.

Тағдырмен қайта достассам,

Қайғыға қайғы қоспас ем;

Қайтадан маған берсе бақ:

Өткенді ойлап армандап,

Келер күнді тоспасам.

Бірақ мен текке талпынам,

Мейірім сұрап көп-көрім,

Қатыгез қатал тағдырдан:

Қайта оралтуға өткенді

Қауқарсыз ол да, қалпынан

Айнымайды уақыт; аңдасаң:

Болар істің, кеш қалмасаң,

Барысынан да озу жазбаған;

Жасар ем амал аздаған

Алдын ала аңғарсам.

Үміт пенен күдікке не сан

Бой алдыру күнде зар илеп,

Азаптың білмеу бітерін қашан —

Өлімнен де жаман ақирет.

Өмірден егер өтуге оқталсам,

Өзімді мәжбүр етер де едім,

Тәмамдауға тірлік дәуренін:

Тағдырменен тартысқа түссем,

Тездетер ем әдейі күшпен

Ақырын барша әуренің.

Дон Лоренсо глоссасын оқып біткен бойда Дон Кихот орнынан атып тұрды да, оны оң қолынан ұстай алып, айқайға бергісіз қатты дауыспен:

— Құдайдың құдіретін-ай! Ізгі жүректі жас жігіт! Сіз — күллі әлемдегі ең жақсы ақынсыз, сіз Кипрде де емес немесе бір ақын айтқандай, құдай оны өзі кешірсін, Гаэтада да емес, тап сол Афины академиясында, егер ондай нәрсе әлі онда бар болса, сондай-ақ қазіргі париждік, болоньялық және саламанкалық академияларда гүл тәжін кию құрметіне лайықсыз! Қазылар сізге бірінші орынды қимаса, құдай ризашылығын беріп, Феб оларды жебесімен атсын, Музалар ешқашан олардың табалдырығынан аттамасын! Рақым етіп, сеньор, маған бес бунақты өлеңіңіздің бірін оқып беріңізші, — ғажайып дарыныңыздың алуан-алуан қырына әбден қанығайын.

Өзі есуасқа балағанымен Дон Кихоттың мақтауына, жұрттың айтуынша, дон Лоренсоның қатты риза боп қалғаны шынымен-ақ таңырқануға тұрарлық емес пе? Беу, мақтау сөздің құдіреті! Сен тым-тым алысқа қанат қағасың және тәнті қылар өктемдігіңнің де шекарасы шексіз! Осының растығын дон Лоренсо іс жүзінде дәлелдеді, өйткені Дон Кихоттың өтініші мен тілегін аяқ асты қылмай, Пирам мен Тисьба жайындағы аңызды немесе хикаятты тақырып еткен бір сонетін оқып берді:

Қабырғаны күйретті қыз, семсерге

Сол қыз үшін Приам кейін түйрелді.

Саңылауды көруге бұл сүреңді,

Кипрінен жетті Амур сол жерге.

Саңылау үнсіз: болмашы ғана көлемі,

Дыбыс та өте қоймайтындай сызашық.

Амур үшін қашан да бірақ жол ашық:

Ештеңе ұстап тұра алмастай оны енді.

Бұл екеуі, абзал да ақ ниетті,

Ашуландырып тағдырды қатты,

Тартылғанымен жазаға жылдам, —

Екеуіне бір қарудан ажал жетті,

Екеуі бір қабірден орын тапты,

Екеуі қайта тірілді бір аңыздан.

— Құдайға шүкір! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот дон Лоренсоның сонетін тыңдағаннан кейін. — Бүгінгі жадау-жүдеу көп ақынның арасынан ақыры бір жақсы ақынды жолықтырдым және бұл ақын — сіз, мархабатты мырзам. Сонетті қандай шеберлікпен жазғаныңыз осыған көзімді кәміл жеткізіп отыр.

Дон Дьегоның үйінде Дон Кихот бірнеше күн жан шақырды, одан соң аттануға рұқсат сұрады; қонақжайлық көрсетіп, құрақ ұшып күткені үшін үй иелеріне алғыс айтты, сосын кезбе рыцарьларға уақытын рақатқа батып, қызық қуумен өткізу жараспайтынын, сол себепті парызын орындауға қайта оралып, шытырман оқиға іздеуге аттанбақ ниеті барын мәлім етті: естуінше, бұл өңірде ондай оқиғалар өте көп көрінеді және бұл жақта Сарагосадағы турнирге дейін бола тұрмақшы, — ал, негізі, ақыр соңында, сол қалаға баруы керек; алайда, оған бармас бұрын, жергілікті тұрғындар не қилы қызық әңгіме айтып жүрген Монтесинос үңгіріне кіруі қажет боп тұр, сондай-ақ Руидера айдыны аталып жүрген жеті айдынның бастау алатын жері мен меншікті қайнар көздерін зерттеп, зерделемек. Дон Кихоттың осынау құнды ұйғарымын Дон Дьего мен оның ұлы да қуаттап, үйлерінен және дүние-мүліктерінен көңілі не қаласа соны алуына болатынын, оның жеке басының қадір-қасиетін, сондай-ақ ізгі ниетті кәсібін құрмет тұтатындықтан оған ықыласпен қызмет ететіндерін айтты.

Ақыры жолға шығатын күн де келді, бұл Дон Кихот үшін қаншалықты қуанышты күн болса, дон Дьегоның үйіндегі молшылықта мырғамға батқан, шөл далалар мен ормандардағы орта құрсақ өмірге, қашан да орталау қоржынындағы жарытымсыз жүрек жалғарға қайта оралуға құлқы соқпаған Санчо Панса үшін соншалықты өкінішті де күйінішті күн болды. Солай бола тұрғанымен, ол қоржынын қажет дегенінің бәрімен сықап алды, ал Дон Кихот қоштасарда дон Лоренсоға былай деді:

— Айттым ба сізге әлде айтпадым ба, білмей тұрмын, айтсам тағы бір қайталайын: Даңқ Тұғырының қол жетпес биігіне шығар жолыңызды қысқартып, мехнатыңызды жеңілдеткіңіз келсе, бар-жоғы Поэзияның мейлінше тар сүрлеуінен кезбе рыцарьлықтың мейлінше тар соқпағына ауыса қойыңыз, сөйтсеңіз көзді ашып-жұмғанша ол сізді император тағына әкеп отырғызады.

Осы лебізі арқылы Дон Кихот кемақыл екенін ақи-тақи дәлелдеп берген-ді, ал бұған қосып айтқан мына сөзімен соны тіпті үстемелей түскен, ал ол былай деген еді:

— Сеньор дон Лоренсо, сізді өзіммен бірге ала кетіп, момындарға қалай мейірім көрсетуді, содырлардың қалай сорын қайнатып, тәубасына келтіруді, яғни өзім таңдап алған жолыма тікелей қатысы бар түрлі ізгілікті іс тындыруды үйретуге деген ынтызарлығым бір құдай ғана аян, алайда бұған жастығыңыз бөгет болатындықтан және құрмет тұтуға лайық өнеріңіз тоқтау салатындықтан сізге тек кеңес беруді ғана қанағат етем: егер өз пікіріңізден гөрі басқа біреудің пікіріне көбірек құлақ ассаңыз ақын ретіндегі даңқыңыз дүрілдеп кететін болады, өйткені іштен шыққан баласын керемет көрікті санамайтын ата-ана жоқ, ал балаға келгенде түсінік-ұғымымыз бізді одан да жиі жаңылдырып кетеді.

Дон Кихоттың бірде қисынды, бірде қисынсыз шығатын шым-шытырық шатты-бұтты сөзіне, сондай-ақ арман-ойының ең асылы және ақырғы шегі боп табылатын шытырман оқиғалары ұшырататын шатақтарға қандай қыңырлықпен және қайсарлықпен ештеңеге қарамастан екілене ұмтылатынына әкесі мен баласы тағы да қайран болысты. Адалдықтарын тағы бір мәрте мәлім етіп, тағы бір мәрте сыпайыгершілік сөз алмасудан кейін, қамал-сарай қожасы зайыбының мархабатты ырзашылығымен Дон Кихот Росинантқа, Санчо Панса есегіне отырып жолға шықты.

ХІХ тарау

Мұнда ғашықтық дертіне шалдыққан бақташы тап болған шытырман оқиға жайында және басқа да шын мәніндегі қызықты жағдаяттар жөнінде айтылады Дон Дьегоның қожалығынан онша алыс ұзап кете қоймаған Дон Кихотқа киген киімдеріне қарап діни қызметшілер ме әлде студенттер ме деп ойлап қалуға болатын екі адам жолықты, олардың қасында екі шаруа бар еді; төртеуі де есек тұқымдас жануарларға салт мініпті. Студенттердің бірі, ә дегеннен байқауға болатынындай, жол қапшығы орнына жүрген жасыл кенеп матаға екі пар жүн шұлықпен бірге оралған, шұғамен тысталған әлдебір ақшылтым нәрсені алып келе жатыр еді; екінші студентте ұшында қайыс қаптамасы бар су жаңа екі жаттығу рапирасынан басқа ештеңе жоқ-ты. Ал, шаруалардың бір үлкен селода болғанын, сол жерде сауда жасап, енді үйлеріне қайтып келе жатқанын білдіретін және соны айқын аңғартатын әртүрлі заттары бар-тын. Міне, осы студенттер, олармен бірге шаруалар да, Дон Кихотты көріп таңырқанысып қалды, — мұнымен алғаш кездескендердің бәрі де осылай таңырқанысатын, — сөйтіп, олар басқа адамдарға мүлдем ұқсамайтын бұл неғылған кісі екенін білмекке ынтығып қалды. Дон Кихот олармен сәлемдесті, сосын бұлардың өзі жол шегіп бара жатқан жаққа бет алғанын біліп, бірге жүруге ұсыныс жасады, мәшілерін жай бастыруды өтініп, атының ілесе алмай келе жатқанын айтты; оған қоса, сыпайыгершілік танытып, оларға өзінің кім екенін, тағдырының таңдауы мен айналысатын кәсібінің жайын бір-екі ауыз сөзбен түсіндіріп берді — яғни, дүниенің төрт бұрышынан шытырман оқиға іздейтін кезбе рыцарь екенін мәлім етті. Сонымен бірге, шын аты — Ламанчалық Дон Кихот екенін, ал лақап есімі — Арыстан Рыцары екенін де хабарлады. Шаруалар бұл өздерімен бейне грек тілінде жә болмаса шүршіт тілінде сөйлесіп тұрғандай, әңгімеге бейжай қалды, алайда студенттер өйткен жоқ, себебі Дон Кихоттың есі кем екенін бірден аңғара қойған-ды; солай бола тұрғанымен, олар оған ізеттілікпен таңырқай қарады, ал біреуі оған былай деді:

— Сеньор рыцарь, егер шытырман оқиға іздеушілер дәстүріне сай, әлде бір жерге барып жетуді мұрат тұтпайтын болсаңыз, бізбен бірге жүріңіз: керемет көңілді әрі сән-салтанаты да ғажап үйлену тойын көресіз, ондай той Ламанчада да, күллі осы өңірімізде де бұрын-соңды болып көрген жоқ.

Дон Кихот студенттің соншалықты әспеттеуіне қарап мұны әлдебір ықпалды князьдің тойы емес пе екен деп қалды.

— Жоқ, князьдің тойы емес, — деп жауап қатты студент, — шаруа жігіт пен шаруа бойжеткеннің, төңірегіміздегі ең бай адам мен күні бүгінге дейін еш жерден кезікпеген көрерге көз керек сұлудың тойы. Тойға бұрын болып көрмеген ерекше дайындық жасалып жатыр; ерекшелігі сол, той қалыңдықтың селосы жанындағы көк шалғында өткізілмекші, — айтпақшы, қалыңдықтың есімі — Китерия Сұлу, ал күйеу жігіттің есімі — Камачо Бай. Қыз он сегіз жаста, жігіт жиырма екіде. Екеуі бір-біріне әбден лайық жұп, дей тұрғанмен, жұрттың ата тегін жатқа білетін сумақайлар Китерия сұлу Камачодан гөрі тәуірлеу әулеттен шыққан деседі, бірақ онда тұрған дәнеңе жоқ: байлық қандай ақауды да байқатпай жібереді емес пе. Камачо шынымен-ақ епсекті екен: бұтақтардан шалғынға күн сәулесін түсірмейтін, үстін түгел жауып тұратын шатыр жасауға ойы кетті. Оған қоса ол семсермен және сылдырмақтармен биленетін би әзірлеп жатыр; оның селоластары арасында бұларды қатырып шылдырлата білетін және сілкілей алатын бәлекет бишілер бар, ал анау ұлтанын алақанымен қаққыштап жүріп билейтіндер жайында сөз етудің де керегі жоқ, — ондайларды, естуімізше, ол қисапсыз көп жинапты. Алайда бұл той жұрттың қаперінде өзіңізге айтып берген осындай ерекшеліктерімен де, сол сияқты өзіңізге айтыла қоймаған басқа жайларымен де қалмақ емес, бәрі де, өз ойымша, қайғыдан қан жұтқан Басильоның не істейтініне байланысты болмақ. Басильо деп тұрғаным — сол Китерия туып-өскен селодағы бақташы, оның үйі мен Китерия ата-анасының үйі жапсарлас орналасқан: Пирам мен Тисбаның арасындағы әлдеқашан ұмытылған ынтызарлықты қайта тірілту үшін махаббат осы жайды оңтайлы пайдалана қойыпты. Айта кеткен артық етпес, Басильо ерте жастан, сонау балалық балғын шақтан Китерияға ынтық бопты, қыз да ырқынан біржола айрылып қала қоймайтын дәрежеде ықылас білдіріпті, сондықтан Басильо мен Китерия арасындағы балалық сүйіспеншілік жайынан селодағылардың бәрі түгел хабардар болыпты. Сөйтіп, екеуі балиғатқа жеткенде Китерияның әкесі Басильоны есігінен қаратпауға бекінеді, сосын күдік пен қауіп атаулыдан басын біржола арашалап алу үшін қызын Камачо байға беруді ұйғарады, ал Басильоға ұзату жайына бас қатырып жатпайды, өйткені бұл Фортуна берген қабілеттен гөрі табиғат берген қабілетті көбірек иеленген жігіт болатын. Алайда, ешқандай қызғаныш қоспай ақ-адал шынымды айтсам, өзім білетін жігіттердің ішіндегі ең әбжілі — осы Басильо: барраны ең алысқа лақтырады, мықты палуан, допты керемет ойнайды, жүгірсе бұғыдан қалмайды, секірсе тауешкіден кем түспейді, кегльдерді сиқыршыдай жайратады, ән салса бозторғайдан аумайды, гитарасы адам сияқты сөйлейді, ал ең бастысы — семсерлесуде оған тең келетін ешкім жоқ.

— Тек осының өзіне қарап-ақ, — деді Дон Кихот, — бұл жас жігітті Китерия сұлуға ғана емес, сонымен бірге Ланцелотқа және кедергі келтірмек болғандардың бәріне қасақана, королева Джиневраның өзіне де үйленуге лайық деп білем.

— Мұны менің қатыныма барып айтыңызшы! — деп осы кезге шейін үнсіз келе жатқан Санчо Панса сөзге килікті. — Оның ойынша, “екі жарты — бір бүтін” деген мақалға сәйкес, әркім өз теңіне үйлену керек. Маған салса, өзіме кәдімгідей ұнап қалған анау салқам Басильоның Китерияға үйленгені жөн болар еді, ал ғашық жандардың бір-біріне қосылуына бөгет жасайтындарға, олар өлгенде жаратқан иеміз аспандағы мекеннен жайлы орын бергей (Санчо бұған мүлдем қарама-қарсы бірдеңе айтқысы келген).

— Ғашықтардың бәрі бір-біріне қосыла берсе, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — ата-аналар таңдау қақынан және өздері дер шағы деп тапқанда балаларын үйлендіру құқынан айрылған болар еді. Егер қыздар күйеуді өзі таңдайтын болса, онда біреуі ата-анасының малайына тиіп кетер еді де, екіншісі — алғаш кездескен, өзін өпіремдігімен және батылдығымен баурап алған әулекі мен сотқарға шыға салар еді. Өйткені, ұнату мен елігу әлденендей бір тәуекел етерлік іске барарда аса қажет боп табылатын ақыл-ой көзін де оп-оңай кіреукелеп тастайды, ал өмірлік серік таңдауда қателесу қиын емес: неке сәтті болуы үшін аса үлкен сақтық пен жаратқанның жәрдемі керек. Айталық, біреу алыс жерге сапарға шықпақ болды дейік; егер ол ақылды адам болса, жолға шықпас бұрын өзіне сенімді де ұнамды серік тауып алады — ендеше, өлім келіп ажыратқанша бүкіл өмірін бірге өткізу парыз саналатындарға соның ісін неге өнеге тұтпасқа? Оның үстіне, сол серік еткен әйелмен төсек қызығын бірге көресіз, бірге тамақ ішесіз, басқа да шаруаларды бірге атқарасыз. Сенің зайыбың да, міне, өмір жолындағы осындай серіктес әйел. Зайыбың — керек кезде сатып алатын, артынан қайтарып беруге, өзгертуге немесе басқасына айырбастауға болатын тауар емес, ол өзің өмірден қол үзгеніңше өзіңнен қол үзбейтін айнымас серігің. Ол да — бұғалық: мойныңды шалған бетте Гордий түйініне айналып шыға келеді және бұл түйінді қашан өлім өткір қылышымен қиып жібергенше шешу мүмкін емес. Бұл төңіректе әлі де біраз пайымдауға болар еді, бірақ сеньор лиценциат Басильо жайында тағы бірдеңе айтар ма екен деп ынтығып тұрмын.

Дон Кихот өзін лиценциат деп дәріптеген бакалавр бұған былай деп жауап қатты:

— Мен тек мынадай бір жәйтті ғана құлаққағыс етсем деп ем: Китерия сұлудың Камачо Байға күйеуге шығатынын естігеннен кейін Басильо ойын-күлкіні де қойды, жөні түзу сөз де айтпайтын болды; қазір ол қашан көрсең де қабағын түйіп, терең ойға шомып, өзімен өзі сөйлесіп жүреді (бұл шалық ұрғандықтың бұлтартпас белгісі ғой), тамақ ішіп те жарытпайды, ұйқысы да қашқан, жүрек жалғамақ болса тек жеміс-жидекпен ғана қоректенеді, ал ұйықтар болса, егер мұны ұйқы деуге ауыз барса, жабайы аң секілді далада, тақыр жерде жатып көз шырымын алады, кей-кейде аспанға қадала қарап қалады, кей-кейде жерден көз алмай тұрады, осы кейпін көргенде қарсы алдыңда киімі желмен желбіреген киімшең мүсін тұрғандай әсерде қаласың. Қысқасын айтқанда, осындай белгі-нышандар оның махаббат отына өртеніп жүргенін айғақтайды, ал біздің, оның таныстарының, ертең Китерия Камачоға “иә” дер болса, онда бұл Басильоны да өлімге кескен үкім боларына ешқандай күмәніміз жоқ.

— Құдай өзің жар бола гөр оған, — деп Санчо сөйлеп кетті. — Жаратқан өзі жарақатқа душар етеді, жаратқан өзі оны емдеп жазады, алда не тұрғанын ешкім білмейді, ертеңге дейін әлі көп уақыт бар, оған қоса, бір үйдің толайым-тұтасымен гүрс етіп құлап түсуіне бір сағаттың, тіпті бір минуттың өзі жетіп жатыр; өз көзіммен көргенімді айтайын: жаңбыр құйып береді, енді қарасаң — күн жарқырап шығып тұрады, сап-сау күйіңде төсекке жатасың, оянғаныңда аһылап-уһілеп әрең бас көтересің. Ал, білсеңдер айтыңдаршы, Фортуна доңғалағын шегелеп қойдым деп мақтана алатын кім бар? Әрине, ешкім жоқ, олай болса, әйелдің “иә” деген сөзі мен әйелдің “жоқ” деген сөзінің екі арасына мен түйреуіштің ұшын да сұқпаған болар едім: бәрібір өтпейді. Китерияның Басильоны жан-тәнімен және шын жүректен сүйетініне көзімді жеткізсеңдер, бәрі де ойдағыдай болатынына басымды бәске тігуге бармын, себебі, естуімше, махаббат киген көзілдіріктен мыс — алтын, кедейшілік — молшылық, ал ірің — інжу секілді көрінеді екен.

— Әй, Санчо, жабасың ба аузыңды жоқ па, сен антұрған? — деп Дон Кихот бақырып жіберді. — Мәтелдерің мен мәнісі жоқ сөзіңді судай сапырып, мылжыңдай беруден жалықпайды екенсің. Өй, хайуан! Ау, Фортунаның доңғалағы, пәлен-пәштуан дегеннің иісі мұрныңа бара ма сенің?

— Өй, сіз мені ұқпайды екенсіз, — деп жауап қатты Санчо, — сондықтан нақыл сөздерімнің сізге бос сандырақ секілді көрінетініне таңырқаудың жөні жоқ. Бірақ, оған тіреліп те тұрған ештеңе жоқ: мен өзімді өзім жақсы түсінем және әлгі сөзімде аса бір ерсі көрінерлік ештеңе айтпағанымды да білем, ал мына сіз, мархабатты мырзам, — барлық сөзім мен іс-әрекетімнің қас қақпайтын қарауылшығы секілдісіз.

— Сен өзің жөндеп сөйлей де білмейсің, — деп бөліп жіберді оны Дон Кихот, — құдайдан қорықсаңшы: қарауылшық демеу керек, қарауыл деу керек.

— Менімен тәжікелесе бермеңізші, тақсыр, — деп мәлім етті Санчо, — астанада тәрбие алмағанымды, Саламанкада оқымағанымды өзіңіз де білесіз ғой, бірер әріпті қосып жібердім бе әлде қалдырып кеттім бе, оны мен қайдан білейін? Құдай ақы, шын сөзім, сайягездікті толедолықша сөйлеуге мәжбүр етудің мәні жоқ, өйткені толедолықтың да бәрі бірдей жатық сөйлемейді.

— Дұрыс айтасың, — деп іліп әкетті лиценциат, — Дубильниде, жә болмаса Сокодоверде сенделіп жүретіндер собор ауласында ұзақты күн бойына серуендеп жүретіндердей жатық сөйлей алмайды, ал былай қарасаң солардың бәрі толедолық емес пе. Мейлі тіпті Махалаонда туса да, астананың мәдениетті тұрғындары ғана таза, жатық, көркем және ұғынықты тілмен сөйлейді. Мен мәдениетті деп әдейі айтып тұрмын, себебі астанада тұратындардың бәрін бірдей мәдениетті деп атау қиын, тұрмысқа етене енген мәдениет қана жатық тілмен сөйлеудің әліппесіне айналады. Мен, сеньорлар, біле білсеңіздер, Саламанкада канондық құқты зерделеген адаммын және өз ойымды анық та қарапайым һәм түсінікті тілмен жеткізем деп мақтана алам.

— Егер ауыз-екі тілді рапирадан да гөрі тәуірірек меңгердім деп шыныңмен мақтанарлық шамаң болса, университетте бірінші орынға шыққан болар ең, соңғы жақта сүйретіліп жүрмес ең, — деп құлаққағыс етті екінші студент.

— Жә, қойсаңызшы, бакалавр, — деп наразылық білдірді лиценциат. — Сайыскерлік шеберлік — бос нәрсе деп ойласаңыз, қатты қателесіз.

— Бұл тек менің ғана пікірім емес, бұл — талассыз шындық, — деді Корчуэло келіспей. — Ал егер мұны іс жүзінде дәлелдеп бергенімді қаласаңыз, кейінге қалдырмай-ақ қояйық: семсеріңіз бар, ал менің білегімнен қуат әлі кете қойған жоқ, бір кісідей жүректімін, қателесіп тұрмағанымды қазір-ақ мойындатып берем сізге. Есегіңізден түсіңіз де ентелеу, шеңбер, бұрыш және тағы басқа осы сияқты өнеріңізді көрсетіп бағыңыз, ал мен болсам, өзімнің жаңа да қарабайыр, бірақ өзім құдайдай сенетін, әдістерім арқылы жарық күнді көзіңізден бұлбұл ұшырармын деген үміттемін, сондай-ақ табанымды жалтыратуға мәжбүр ететін және өзім жер құштыра алмайтын адам әлі өмірге келмегеніне де сенімдімін.

— Табаныңызды жалтыратасыз ба, жоқ па — ол жағын айта алмаймын, — деді сайыскер, — бірақ қай жерге табаныңызды бассаңыз, сол жерден молаңыздың да қазылуы ғажап емес; айтайын дегенім, сайысқа жек көрушілік білдіргеніңіз үшін қолма-қол қасым боласыз.

— Көрерміз, — деп тістенді Корчуэло.

Сол арада ол есегінен асқан әбжілдікпен секіріп түсті де, лиценциат есегіне артып әкеле жатқан рапираның бірін шапшаң қимылмен суырып алды.

— Жоға, бұлай болмайды, — деп Дон Кихот киліге кетті, — әлі күнге шешімін таппаған мына дау-дамайда мен сайыс ұстазы және сот міндетін атқарғым келеді.

Соны айтып Росинанттан түскен ол найзасын қолына ұстап, жолдың қақ ортасына барып тұрды, ал бұл кезде ештеңеден қаймықпайтын кейіптегі лиценциат қадамын нық басып Корчуэлоға қарай беттеп бара жатты, Корчуэло да, жанарынан от ұшқындап дегендей, оған қарсы жүрді. Оларға еріп келе жатқан екі шаруа мәшілерінде отырған күйі осынау жан түршігерлік оқиғаның тілсіз көрерменіне айналды. Корчуэло тікелей де, қиғаштай да, қос қолмен де түйреп, шабумен болды, — үсті-үстіне берген соққылары ұялы арадай маза кетіріп, бұршақтай жауды. Ол аласұрған арыстандай шабуылдады, бірақ әрдайым дерлік лиценциат рапирасының қайыс қаптамалы ұшымен ұшырасып, жауынгерлік рухын жасытып алумен болды және, бейне бір киелі орынға құлдық ұрғандай, бүктетіліп қалып тұрды, әйтсе де оның бұл әрекеті киелі орынға көрсетілуге тиіс және дәйім көрсетілетін ыстық ықыласты құрметке онша көп ұқсаңқырамайтын. Тоқ етерін айтқанда, лиценциат рапирасының ұшымен бакалаврдың шолақ сутанының барлық ілгегін санамалап үзіп берді және етегін пәрша-пәрша қылды; сондай-ақ, қалпағын да екі мәрте домалатып жіберді, сөйтіп оны әбден күйіндіргені сонша, ақыр соңында терісіне сыймай долданып, ызаға булыққан бакалавр рапирасын тұтқасынан ұстап алды да, бар күшімен далаға лақтырып жіберді; қатты лақтырғаны сондай, сол жерде тұрған, кәсібі бойынша хатшы боп табылатын шаруаның бірі кейін аталмыш рапираның мильдің төрттен үш ширегіндей қашықтыққа барып түскеніне куәлік етті — ал бұл қара күштен әдісқойлық артық екендігі жайлы қағиданың шүбәсіздігі мен күмәнсіздігін көрсетіп берген еді.

Діңкесі құрыған Корчуэло жерге отыра кетті, Санчо оның қасына жақындап, былай деді:

— Шын айтам, жарқыным сеньор бакалавр, ақылыма құлақ қойыңыз: болашақта ешқашан рапирамен сайысқа шақырмаңыз, одан да белдесуге немесе барра лақтыруға шақырыңыз: бұл жасыңызға да, әлеуетіңізге де лайық, ал анау, қалай аталушы еді, сайысперілер деуші ме еді, естуімше, олар семсердің ұшын иненің көзінен өткізеді деседі.

— Жынымды қағып, шындықтан қаншалықты алшақ жүргенімді дәлелдеп бергеніне дән ризамын, — деп мәлім етті Корчуэло.

Осы сөзді айтып, орнынан тұрған ол лиценциатты құшағына алды, сөйтіп екеуінің достығы бұрынғыдан бетер арта түсті, олар тіпті рапираны әкелуге кеткен хатшыны да күтіп жатпады: бұл өздерін біраз күттіріп қояр деп қорықты, осыған байланысты Китерияның селосына ертерек жетіп алу үшін кідірмей жүріп кеткен жөн деп шешті — бұлардың бәрі де сол селодан еді.

Жол бойы лиценциат рапирамен сайыстың артықшылықтары жайында әңгімелеумен болды және толып жатқан салмақты дәлел, нақтылы мысал мен математикалық дәлдіктегі дәлелдемелер келтіргені сонша, мұның қандай үлкен өнер екеніне бәрі түгел иланды, сағы сынған Корчуэло қыңқ ете алмады.

Қараңғы түсе бастаған; алайда жақындап келген оларға село үстінде мың сан жұлдыз жанып тұрғандай көрінді. Сонымен қабат, мүйіз сырнай, тамбурин, гусли, сыбызғы, дабыл мен сылдырмақ секілді түрлі музыкалық аспаптың естілер-естілмес бәсең үні құлаққа шалынып тұрды, ал одан да жақынырақ келген олар селоның кіре берісіне орнатылған ағаш шатырдың өне бойына кішкене шамдардың ілінгенін көрді және бұларды жел үрлеп өшірер деген қауіп те жоқ-ты, өйткені оның лүп еткен лебінен ағаш жапырағы да қозғалмай тұрған. Музыканттар тойға келген қонақтардың көңілін көтеріп жатты, қонақтар болса, осынау көз жауын алатын көк шалғында әр жер, әр жерде топтанып тұр еді: бірі би билеп, екіншілері ән салып, үшіншілері жоғарыда аталған қилы аспаптарда ойнап жатқан. Осынау көк шалғанда Қуаныштың өзі ойнақ сап, Шаттықтың өзі шапқылап жүргендей көрінетін. Камачо байдың үйлену салтанаты мен Басильоны жерлеу рәсіміне арнайы әзірленген, осы арада өтуге тиіс ойын-сауықты қонақтардың ертең еркін отырып тамашалауы үшін біраз адам тақтайдан тұғыр орнатып жатты. Шаруа мен бакалаврдың қанша өтінгеніне қарамастан Дон Кихот селоға кіруден бас тартты: кезбе рыцарьлардың тіпті шаңырағына алтын жалатқан баспана берілсе де, елді мекендерде емес, жазық дала мен тоғайларда түнеу дәстүрі, оның ойынша, бұған әбден жеткілікті негіз болатын; осы мақсатпен ол жолдан бұрылып кетті: бұған қамал-сарайда, яғни дон Дьегоның үйінде, өзіне көрсетілген меймандостықты әлі ұмыта қоймаған Санчо қатты қынжылды.

ХХ тарау

Мұнда Камачо Байдың үйлену тойы мен Басильо Кедейдің басында болған жағдай жөнінде баяндалады.

Аққұба өңді Аврора¹⁷ жалын атқан Фебтің¹⁸ оттай ыстық сәулесімен алтын түсті бұйра шашындағы дымқыл моншақтарды құрғатуына енді ғана ыңғай білдірген шақта Дон Кихот та оянып, денесінің құрыс-тырысын жазып алған бойда орнынан атып тұрып, қорылдап ұйқы соғып жатқан атқосшысы Санчоға айқайлап дыбыс берді; Санчоның қатты ұйқыда жатқанын көрген Дон Кихот оны оятпас бұрын былай деп сөйлеп кетті:

— Беу, сен, аспан асты, жер үстінде ғұмыр кешіп жүрген жандардың ішіндегі ең бақытты пенде, сен шыныңмен-ақ бақыттысың, өйткені сен ешкімге іштарлық білдірмей, ешкімнен іштарлық көрмей, сиқыршы қысымына ұшырамай, бал ашудан болатын әбігерге басыңды қатырмай тып-тыныш қана ұйқы құшағында жатырсың! Ендеше, ұйқтай бер деймін саған және мұны жүз қайталап айтуға бармын, себебі сені сүйгенің жайлы ой кешкенде өрбитін қызғаныш азабы мәңгі сергек болуға мәжбүр етпейді, сондай-ақ қарызыңды қалай қайтаратының, ертең не ішіп-жейтінің және қырсық шалған шағын отбасыңды қалай тамақтандыратының жайындағы ой да ұйқыңды қашырмайды. Атаққұмарлық сені мазаламайды, тұрмыстағы әурешілік сені шаршатпайды, өйткені бар тілегің есегіңе қам жасаудан әріге бармайды, ал өз басыңа қам жасауды менің мойныма артып қойдың: рас, тепе-теңдікті сақтау үшін бұл ауыртпалықты мырзаларға жүктеу жағын жаратылыстың өзі салт-дәстүрмен бірлесе отырып орайластырған ғой. Малайы ұйықтап жатыр, ал мырзасы сергек және малайын қалай асыраудың, жағдайын қалай жеңілдетудің, қандай сыйлық берудің жайын ойлайды. Аспанның бедірейіп тұрғанын, жерге шарапатты тамшысын тамызбайтынын көргенде малайы емес, мырзасы уайымға батады, өйткені астық бітік шыққан тоқтық жылы қызмет еткен жанды ол астық шықпай қалған аштық жылы да асырауға міндетті.

Санчо бұған ешқандай жауап қатқан жоқ, себебі ұйықтап жатқан, егер Дон Кихот найзасының ұшымен түртіп ұйқысын шайдай ашпағанда жуыр маңда ояна қоймайтыны да кәміл еді. Ақыры ол оянып, айнала-маңын ұйқылы-ояу, беймарал көзбен шолып шыққаннан кейін былай деді:

— Қателеспесем, мына шатыр жақтан нәркес пен зиреден гөрі қуырылған майдың иісі көбірек аңқып тұрған тәрізді. Егер той осындай хош иістермен басталып жатса, онда, крест ұстап тұрып айтайын, ол жерден қалағаныңның бәрін табасың, сен же - мен же, сен іш -мен іш болады.

— Жап аузыңды, жалмауыз, — деді Дон Кихот. — Одан да тойға барайық, бақытсыз Басильо қайтер екен, соны көрейік.

— Не істегісі келсе, соны істесін, — деп салды Санчо, — қара табан кедей болмаса Китерияға үйленер еді ғой. Қарай гөр өзін, тігерге тұяғы жоқтығына қарамай, аспандағы айға қолын созады. Шынымды айтсам, сеньор, өз пікірім мынадай: кедей болсаң қолда барыңды қанағат тұт, қашпаған сиырдың уызынан дәмеленбе. Камачо ақшаны Басильоның кеңірдегінен келтірмесе мұрнымды кесіп берейін, олай болса, Камачо, әлбетте, қазірдің өзінде алып берген және әлі де әперетін асыл киімдері мен алтын-күмісін Басильоның барраны лақтырудағы және рапирамен сайысудағы шеберлігіне алмастырған Китерия нағыз микеще боп шығар еді. Сәтті лақтырыс пен әсем ұмтылыс үшін тавернада жарты кварта да шарап құймайды. Кіріс кіргізбейтін қабілет пен дарынның бары не, жоғы не? Ал, егер тағдыр қалтасы қалың адамға талант қосып беруді ниет қылса, онда қызғаныш шынымен-ақ ішіңді қыж-қыж қайнатуы мүмкін. Жақсы іргетасқа тұрғызылған үй де жақсы болады, ал ең жақсы іргетас пен қазан шұңқыр — ақша ғана.

— Құдай ақы, Санчо, — деп жалынды Дон Кихот, — тыйылшы енді сөзден. Толассыз ақтарылатын пайымдауларыңа тоқтау салып қоймаса, ас ішуіңе де, ұйқтауыңа да мұғдарың болмас еді деп ойлаймын: бар уақытың бос мылжыңға кетер еді.

— Қаперіңізде қапы болмаса, тақсыр, — деп қарсылық білдірді Санчо, — соңғы аттанысымыз алдында екеуіміз жасаған келісім-шарттың барлық тармағын есте ұстаған болар едіңіз. Соның бір тармағында егер жақын-жуықтарымды күстаналамасам және өзіңізге тіл тигізбесем, маған не айтқым келсе соны айтуыма рұқсат етілген-ді, ал мен аталмыш тармақты әлі күнге шейін бір рет те бұзбаған секілдімін.

— Ондай тармақ есімде жоқ, Санчо, — деді Дон Кихот, — бірақ, тіпті солай болған күнде де, бәрібір, үніңді өшіріп, соңымнан ергеніңді хош көріп тұрмын: өйткені кеше кешкісін құлағымыз шалған әуен алқапты қайтадан қуанышқа бөлеп жатыр, соған қарағанда, тойдың ми қайнатар тал түсте емес, қоңырсалқын таңда өткізілері сөзсіз.

Санчо мырзасының әмірін орындап, Росинант пен сұр есекті ерттеген бойда екеуі көліктеріне отырып алды да, ақырын аяңмен жаппа астына келіп кірді. Санчоның көзіне ең алғаш түскен нәрсе: жуан шегіршін істікке шаншылып, текшеленіп қаланған қыруар ағаш аямай жағылған отта тұтастай қуырылып жатқан бұқаның еті болды, ал оттың айналасында тұрған алты қазанның пошымы әдеттегі қазанға онша ұқсамайтын, дұрысы, бұлар тау-төбе етті тоғытуға болатын бөшке еді: бұлардың құрсағына түскен қой ұшасының елеусіз қалатыны соншалық, бейне бір ол қойдың ұшасы емес, көгершін секілді боп көрінетін; ағаштарға ілініп, қазанға түсуге кезегін күтіп тұрған терісі сыпырылған қоян мен жүні жұлынған тауықта да қисап жоқ-ты; сойылған сансыз көп үй құсы мен түз құсын кептіру үшін ағашқа іліп қойыпты. Санчо әрқайсысына екі арробадан астам шарап сиятын, — кейін белгілі болғанындай, бәрі де жоғары сорттардағы шарап екен, — алпыстан астам шанаш барын санап шықты; ақша қардай әппақ нанды, қырманға әкеп төккен астық құсатып тау қылып үйіп тастапты; кірпіш тәрізді етіп қаланған сүтсірнелер тұтас бір қабырға құрап тұр; сыр құйылатын кеспектерден де қомақтырақ, май құйылған екі темір кеспек қамырдан әзірленетін тағамдар қуыруға арналыпты; қуырылған қамыр тағамдарын дығал күрекпен күреп алып сол арада тұрған бал құйылған кеспекке тастап жатыр. Ер және әйел аспаздардың ұзын саны елуден асып жығылады екен және бәрі де таза киінген, елгезек, көңілді көрінді. Бұқаның абажадай құрсағына он екі кішкене жас торай салынып, сыртынан тігіліп тастапты, осының нәтижесінде бұқаның еті әрі дәмдірек, әрі жұмсағырақ бола түспек көрінеді. Үлкен жәшікте дәмдеуіштердің барлық түрі бар екен: бұларды фунттап емес, арробалап сатып алғандары көрініп тұр. Бір сөзбен айтқанда, той дастарқанына қойылатын дәмдер бірөңкей деревнялық болатын, есесіне молдығы сонша, әжептәуір әскери құрамаға жетерліктей еді.

Санчо осының бәрін көзімен ішіп-жеп, сүйсіне тамашалап, рақаттана қызықтаумен болды. Әу баста оны қазандар өзіне тартып, есін кетіре еліктірген, бір шөген сорпа құйып алуға аңсары ауған, одан соң шанаштар жүрегін баурады, ақыр соңында әдеттегідей табада емес, бүйірлі кеспектерде қуырылып жатқан қамырдан жасалған тағамдарға ынтықты. Бұдан артыққа шыдауға, басқадай амал табуға әл-дәрмені жетпеген ол ыждағаттылау көрінген бір аспаздың жанына барып, орта құрсақ, әйтсе де әдепті адамның мәнерімен қазандардың біріне нанын батырып алуға рұқсат сұрады. Аспаз оған былай деді:

— Камачо байдың арқасында аштықтың ауылы бүгінше алыстап тұр, бауырым. Есегіңнен түс те, бақыраш тауып тауықтың бір-екеуін сүзіп ал, жей бер сосын, ас болсын.

— Еш жерден бақыраш көрмей тұрмын, — деп мәлім етті Санчо.

— Енді неғылдейсің, — деді аспаз. — Сор болдың ғой сен де маған, бәлденіп-бәлсінген, ебедейсіз біреусің ғой деймін!

Соны айтып, кәстрөлді ала сап қазаннан үш тауық пен екі қазды көсіп алды да, Санчоға:

— Тойып ал, туысқан, түскі асқа дейін осы сүйек-саяқпен жүрек жалғай тұр, — деді.

— Бұларды салатын жерім жоқ, — деді Санчо.

— Ондашы, кәстрөлімен қосып ал, — деді аспаз, — Камачоның байлығы мен бақыты қандай шығынның да орнын толтырады.

Санчо осындай әңгімеге айналып жатқан кезде Дон Кихот шатыр астына келіп кірген он екі шаруаға қарап қалған: бәрі де мерекедегідей сәнді киініпті, әбзелінің көркемдігі көз тартатын, омыраулығына қыруар ұсақ қоңырау тағылған, сүліктей биелерге салт мініпті; осынау келісті топ көңілді дауыспен уласып-шуласып шалғынмен бірнеше мәрте әрлі-берлі ойқастап жүріп өтті.

— Камачо мен Китерия жасасын! — деп саңқылдады селолықтар. — Қыз қаншалықты сұлу болса, жігіт те соншалықты бай, ал қызға әлемде тең келер ешкім жоқ!

Мұны естіген Дон Кихот: “Мыналар менің Дульсинея Тобосскаямды ешқашан көрмеген деп сеніммен айтуға болады екен, өйткені, егер көрген болса, әлгі анау Китерия дегенді мақтауға келгенде шамалаған болар еді”, деп ойлады.

Арада аз уақыт өткенде шатыр астына жан-жақтан түрлі биді орындаушылар жинала бастады, солардың ішінде семсер биін орындайтын, бірінен бірі өткен, сайдың тасындай жиырма төрт жігіт ерекше көзге түсіп тұрды: бәрі де ақша қардай жұқа кенептен киім киген, түрлі түсті сапалы жібектен бас киімдері бар; салт аттылардың бірі бишілер жетекшісі боп табылатын салқам жігіттен жарақаттанып қалғандар жоқ па, деп сұрады.

— Құдайға шүкір, әзірше жарақаттанған ешкім жоқ, бәріміз де аман-саумыз.

Соны айтып, жолдастарын еліктіріп әкеткен ол неше алуан қимыл жасап, асқан ептілікпен шыр айналып билей жөнелді, мұндай билерді бұрын да талай көрген Дон Кихотқа мынау әсіресе қатты ұнады.

Сондай-ақ, оған өңкей сұлу жас қыздардың биі де ұнады, бұлардың өндірдей жас көрінетіні сондай, қай-қайсысын да кем айтқанда он төрт, артық айтқанда он сегіз жаста деуге болатын; олар жасыл шұғадан көйлек киіпті, бастарына ақжұпар, раушан, амарант, ұшқаттан гүлтәж тағыпты, шаштарының алтын түстілігі сонша, күн сәулесімен бәсекеге түсуге бардай еді және бірі бұрым етіп өрсе, екіншілері бос жіберіпті. Бұлардың жетекшілері егде жастағы қарт пен жасы ұлғайған әйел екен, әйтсе де екеуі де жинақы әрі ширақ көрінді. Қыздар самор волынкасының сүйемелдеуімен әлемнің ең тәуір бишілерінен бір де кем түспейтін өнер көрсетті және аяқтары қаншалықты жылдам ылпың қаққанымен, әлпеттері сыпайылықтан айрыла қойған жоқ.

Бұдан соң “сөйлесе жүретін” би дейтіндердің санатындағы басқа бір қитұрқы би биленді. Оны екі топқа жіктелген сегіз нимфа биледі, бір топты Купидон құдай, екіншісін Пайда құдайы басқарып жүрді; Купидонның қанаты, садағы, қорамсағы мен жебелері бар еді, ал Пайда құдайы алтындай жалтыраған мата мен жібектен тігілген, түрлі түсті сәнді киім киіпті. Амурдың соңына ерген нимфалардың арқасына жапсырылған ақ пергаментке ірі әріптермен есімдері жазылып қойыпты. Бірінші жазуда — Поэзия делінген, екіншісінде — Даналық, үшіншісінде — Тектілік, ақыр соңында, төртіншісінде — Айбындылық деп жазылған. Пайда құдайына ілескендердің есімі де осындай ретпен көрсетілген: біріншісінде — Жомарттық деп жазылған, екіншісінде — Сыйлық, үшіншісінде — Қазына, төртіншісінде — Бейбіт иелік делінген. Бұлардың алдында ағаштан жасалған қамал-сарай жылжып келе жатты, оны жасыл түсті кенеп матадан киім киген, тұла бойы шырмауыққа шырматылған төрт жабайы көтеріп келе жатыр еді және мұның мейлінше шынайы көрінгені сонша, Санчо кәдімгідей шошынып қалды. Қамал-сарайдың маңдайшасы мен төрт қабырғасына Әдептілік қамал-сарайы деп жазылыпты. Жанында мүйіз сырнай мен тамбуринде құйқылжыта ойнап, төрт музыкант келе жатты. Биді Купидон бастады, бірер фигура жасағаннан кейін, қамал-сарай қабырғасындағы кертпештер арасынан бой көрсеткен қызға қадала қарап қалды да, садағын кезеніп тұрған күйі, оған мынадай өлең жолдарын арнады:

Мен — құдіретті құдаймын,

Аспанда да, жерде де,

Буырқанған теңіз, көлде де,

Тозақта да, лайым,

Үрейге буам бір демде.

Қиямет дерлік соншама,

Қай тілегім болса да,

Орындалар барлығы.

Дау тудырмас оншама

Үкімім, заңым, жарлығым.

Осы өлеңді айтқаннан кейін ол жебені қамал-сарайдан асыра атып жіберді де, орнына барып тұрды. Бұдан соң алға Пайда құдайы шығып, бидің екі фигурасын орындады; сосын тамбуриндер әуені тынған бойда өлең жолдарымен былай деп сөйлеп кетті:

Купидон маған теңесер қайдан,

Көмек беруге оған, алайда,

Қашан да мойын бұрамын.

Тек жағынан тәмам құдайдан

Көп жоғары тұрамын.

Мен — Пайдамын, Еңбек — міскін,

Себебі менсіз ол да өнімсіз.

Әйтсе де мына керемет көркем

Қалыңдыққа малай болуға мінсіз

Мен де өзімді мәжбүр етем.

Соны айтып Пайда құдайы жөніне кетті де, оның орнына Поэзия келді; алдыңғылардың үлгісімен екі фигурасын жасаған соң, қамал-сарайдағы қызға тесіле қарап тұрып былай деді:

Поэзияның сәлемін ыстық

Жолдаймын, ханым, мен саған.

Той құрметіне қуаныш қып,

Сонеттерді, сүйкімді баршаға,

Шығарудан әсте шаршаман.

Сезіп тұрсаң ұнарын ептеп

Мадағымның жиналған көпке,

Бақ-талайыңды, несін жасырам,

Қыз біткен қызығар, дәріптеп

Айдан да биікке асырам.

Осылай деді де Поэзия орнына қайтып оралды, ал Пайда құдайының тобынан Жомарттық шығып, фигураларын орындағаннан кейін, былайша сөйлей жөнелді:

Жомарттық деген — ептілік,

Жоламай дау мен шатаққа,

Мүлкіңді сақтау сеп қылып;

Сараң деген жаман атаққа

Ілікпеу және тек тұрып.

Сен үшін бүгін, алайда,

Ысырапқор болуды қалаймын:

Бұл өзі ғашық жандарды,

Шын сүйіп ұнатқандарды,

Ажыратар белгі арайлы.

Қос топтың құрамындағы басқа қыздар да осылайша ортаға шығып, орындарына қайта оралып тұрды: әрқайсысы өз фигурасын орындап, өлеңін оқыды, олардың ішінде кейбірі керемет сүйсінерліктей, кейбірі ішек-сілеңді қатыра күлдірерліктей еді, алайда Дон Кихоттың қаперінде (ал оның қапері айта қаларлық болатын) жоғарыда келтірілгендері ғана қалды; одан соң бәрі қосылып кетті де, ғаламат үйлесіммен ерке қимылдап, еркін қозғалып, біресе тоқайласып, біресе тарқасып би билей бастады; қамал-сарайдың жанынан өткен сайын Амур әуелете садақ тартып, Пайда құдайы оның қабырғасына алтын жалатылған ақша құмырасын ұрып сындырып тұрды. Би әжептәуір ұзаққа созылды, онан соң ақыры Пайда құдайы үлкен ала мысықтың терісінен жасалған, ақшаға сықалып тұрғандай әсер беретін шиланын шығарып, қамал-сарайға қарай лақтырып жібергенде сарай қабырғалары жан-жаққа құлап түсті, соның салдарынан бикеш панасыз әрі қорғансыз күйде қалды. Соны көрген Пайда құдайы нөкерін ертіп қызға қарай ұмтылды, сөйтті де оның мойнына сала құлаш алтын шынжыр салып, ұстап алып кіріптар етпек, тұтқынға әкетпек ойы бардай ыңғай көрсетті, алайда сол арада Амур мен оның сыбайластары қызды одан тартып алмаққа талап қылғандай түр байқатты — осы қимыл-қозғалыстың бәрі тамбуриндер әуені сүйемелдеуімен жасалып жатты, бәрі билеп, музыка ырғағына сай фигуралар орындаумен болды. Ақыр аяғында жабайылар жауласқандарды татуластырып, қамал-сарай қабырғаларын асқан әбжілдікпен қайта құрастырып, тікейтіп қойды, бикеш сарайынан қайта орын теуіп, құлыптанып алды және осымен би де бітті, көрермендер бұған үлкен ырзашылық білдірді.

Дон Кихот нимфалардың бірінен биді кім шығарғанын, оны өздеріне кім үйреткенін сұрады. Нимфа оған мұны шығарған селоларындағы бір діни қызметші екенін, оның мұндай нәрселерді ойлап табуға шебер екенін айтты.

— Бұл бакалаврдың ба әлде діни қызметкердің бе, — деді Дон Кихот, — кімнің болса да, шамасы, Басильоны емес, Камачоны жақтайтынына және оның шіркеу қызметінен гөрі сатирамен шұғылдануға көбірек қабілетті екеніне бәс тігуге бармын. Солай бола тұрса да, Басильоның дарындылығы мен Камачоның байлығын биіне өте сәтті енгізе білген!

Осы әңгіменің бәрін естіген Санчо Панса:

— Жұрт неғылса о қылсын, өзім, әйтеуір, Камачо жағындамын, — деді.

— Бір сөзбен айтқанда, Санчо, — деп салды Дон Кихот, — сенің қарабайыр шаруа, оған қоса күштілердің алдында шыбындап тұратын біреу екенің белгілі болды.

— Кімнің алдында шыбындайтынымды білмеймін, — деді Санчо келіспей, — білетінім тек Камачо қазандарынан алған мынадай ғажап сүйек-саяғымды Басильо қазандарынан ешқашан ала алмайтыным ғана.

Сол арада ол Дон Кихотқа қаздар мен тауықтар жатқан кәстрөлді көрсетті, сосын бір тауықты суырып алып, алабөтен тәбетпен рақаттана асап жатып, былай деп тіл қатты:

— Қой, құрып кетсін әрі Басильо, дарыны да өзіне, қабілеті де өзіне! Қалтаңда қанша болса, бағаң да сонша, өзің қанша тұрсаң, қалтаңда да сонша болады. Әжем марқұм айтушы еді, адам атаулы дәулетті және дәулетсіз боп екіге бөлінеді деп, өзі болса дәулеттіні артық көретін, ал біздің заманымызда, мархабатты мырзам Дон Кихот, білімге байдан гөрі ақшаға байлар әлдеқайда рақат тұрмыс кешеді, алтын жабуы бар есек ерттеулі аттан артық. Міне, Камачоның жағында екенімді қайталап айтып тұрғанымның себебі де осы: оның қазандарынан әжептәуір мол сүйек-саяқ, яғни қаз, тауық, түз қояны мен үй қоянын алуға болады, ал Басильо қазандарының түбі көрініп жатыр, түбінен бірдеңе табылса быламық қана табылады.

— Айтып біттің бе, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.

— Бітуге тиіс боп тұрмын, — деп жауап қатты Санчо, — себебі сізге, тақсыр, онша ұнамағанын байқадым, өйтпеген жағдайда әлі үш күн бойы бұлбұлша сайрар едім.

— Мылқау боп қалғаныңды көзім тіріде көрсем ғой, Санчо, — деді Дон Кихот.

— Саспаңыз, — деді Санчо, — мен көзіңіз тірі кезде-ақ құрт-құмырсқаға жем болам, одан соң біржола мылқауға айналып, ақырзаман орнағанша немесе, аз дегенде, әйтеуір, Қорқынышты сотқа жауап бергенше бір ауыз тіл қатпасым кәміл.

— Тіпті солай болған күнде де, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — бәрібір сол үнсіздігің, Санчо, осы күнге дейін сөйлегеніңмен, қазір сөйлеп тұрғаныңмен және алдағы өміріңде сөйлейтініңмен теңесе алмас еді. Оның үстіне сенен гөрі менің бұрынырақ дүние саларым табиғилау нәрсе, міне, осы себепті көзім тіріде сені құрығанда ас-су ішкен немесе ұйқтаған кезде мылқауға айналады-ау деп үміттене алмаймын, ал маған содан артықтың керегі де болмас еді.

— Ақ-адал шынымды айтар болсам, сеньор, — деп мәлім етті Санчо, — ақикөзге сенудің қажеті жоқ, яғни ажалға деймін; оған сары ауыз балапан да бір, ақсақалды қария да бір, сондай-ақ оның жарлы-жақыбайлардың жыртық лашығына қалай енсе, корольдердің биік мұнарасына да солай жиі еніп тұратынын священнигімізден естігенім бар. Бұл мырза қысылып-қымтырылудан гөрі қара күшінің көптігін паш етуге құштар. Ол әсте талғампаз емес: бәрін шетінен жалмай береді, ештеңеден жеркенбейді, жасы мен тегіне қарамай адамдарды қоржынына тоғыта береді. Тал түсте тыныс алғанды ұнататын орақшы қатарына да жатпайды: дамылсыз ора береді және ол үшін қандай шөп екені: көгі ме, кепкені ме — бәрібір, оған қоса шайнап та жатпайтын секілді, алады да асайды, не жолықса соның бәрін қылғыта береді, себебі аш қасқырдай қомағай, ешқашан тойым дегенді білмейді; қарыны болмағанымен, шемені бар секілді, себебі дүниедегі тірі жан атаулының өмірін бақыраш толы салқын суды сыздықтатып сорғандай ашкөздене сорып алады.

— Жә, жетер, Санчо, тоқтай қал, — деп осы арада Дон Кихот оны бөліп жіберді. — Осы биігіңді жоғалтпа және аласарма, — ақиқатында, ажал хақында шаруа адамына лайық қарапайымдылықпен баян еткен бұл тұжырымың ең білімді деген уағызшының аузынан шығуға лайықты. Айтып жүрмін ғой саған, Санчо: егер осындай абзал қабілеттеріңе ақылдың зеректігі қосақталса, саған тек кафедраны қолтығыңа қысып алып, уағызгершілік өнеріңмен әлемді тамсандырып жүру ғана қалар еді.

— Адалдықпен ғұмыр кеш — міне, ең жақсы уағыз, басқа діни ілімді мен білмеймін, — деп мәлімдеді Санчо.

— Саған басқа діни ілімнің керегі де жоқ, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — бірақ тек бір нәрсені ғана түсінбеймін және ақылым да жетпейді: егер даналық бастауы — құдайдан қорқу болса, онда осынша білім-танымды қайдан жиып жүрсің, өйткені жаратқан иемізден гөрі кез-келген кесірткеден көбірек қорқасың ғой?

— Сеньор, сіз рыцарьлығыңыздың жайын ғана біліңіз, біреудің қорқақтығы мен батырлығында шаруаңыз болмасын, — деп шорт кесті Санчо, — құдайдан қорқу жағына келгенде мен алдыма жан салмайтын адаммын. Сосын, тақсыр, мына сүйек-саяқты жәукемдеуіме кеңшілік етіңіз, ал қалғанының бәрі — о дүниеде жауап беруімізге тура келетін бос былшыл ғана.

Соны айтып, кәстрөлді басып алуға көзсіз батырлықпен тап бергені сонша, соны көріп тұрған Дон Кихот та батырланып кетті және оған қолғабыс етпей қоймайтынына да күмән жоқ-ты, бірақ бұған кейбір жағдаяттар кедергі жасады, ал бұл жайында әрі қарай әңгіме етуге тура келеді.

ХХІ тарау

Мұнда Камачоның үйлену тойы одан әрі жалғасады және басқа да қызықты оқиғалар орын алады.

Дон Кихот пен Санчо екеуі алдыңғы тарауда келтірілген әңгімемен айналып жатқан кезде қатты дауыстар мен әлденендей айқай-ұйқай естілді; айқай-шу шығарғандар мұнда бие мініп келген шаруалар екен; енді олар жас жұбайларға қарай көсілте шауып бара жатты, ал жұбайлар болса музыканттар мен сауыққойларды ертіп, священник пен жақын туыстарының, маңайдағы елді мекендерде тұратын әйгілі адамдардың қоршауында бермен беттеп келе жатқан; шеруге қатысушылардың бәрі де мерекедегідей киініп алған болатын. Қалыңдыққа көзі түскен бойда Санчо былай деп дауыстап жіберді:

— Құдай біледі бар ғой, ол деревняда тұратын қызша емес, астаналық сәнқойша киінген! Шын айтамын, үстіндегісі патендер емес, егер өз көзім өзімді алдап тұрмаса, аса қымбат маржандар және куэнкалық жасыл шұғасымақ емес, ең тәуір барқыт! Ал, анау аппақ әдіптер ше, қарабайыр кенептен деп ойлайсыз ба? Жоға, оллаһи, атластан! Ал жүзіктері ше, гагаттан дейсіз бе? Қайда-ан, егер бұлар алтын сақина болмаса, оңбай-ақ кетейін. Және алтын болғанда қандай — айрандай әппақ інжуі бар алтын; мұндай інжудің әрқайсысы адамның көзінен артық тұрады. Ойбуй, шашына қарасаңызшы! Егер тек ол жапсырма шаш боп жүрмесе, мұншалықты ұзын, мұншалықты жалқын шашты өзім өз болғалы көрген емен. Ал, қане, сымбатынан бір мін тауып көріңізші! Ау, бұл деген бұтақтары құрмадан көрінбейтін пальма ғой, шашы мен мойнындағы әне бір әлеміштері сол құрмаларды еске салады. Оллаһи-белләһи шын айтам, бұл деген нағыз қасқыр қыз, — мұндайлар намысын қолдан бермейді.

Деревнялық мәнердегі бұл мақтау Дон Кихоттың күлкісін келтірді, алайда оның өзі де мұндай көзелді, аяулы ханымы Дульсинея Тобосскаяны есептемегенде, бұрын-соңды көрмегені жайында тұжырымға тірелді. Китерия сұлудың әлпеті қуқылдау көрінді — шамасы, басқа да қалыңдықтар секілді, неке қияр алдында сыланып-сипанып, өткен түнде онша жақсы ұйқтамаған ғой. Шеру жақын маңайда, осы көк шалғында орнатылған, бұтақтармен көмкеріліп, кілем жабылған тақтай тұғырға қарай бағыт алды, неке қию салтанаты осы жерде өтуге тиіс-ті, сондай-ақ бұл арадан ойындар мен билерді де тамашалауға болатын; сөйтіп, бәрі тұғырға енді-енді жақындаған кезде, кенет, арт жақтан:

— Тоқтаңдар, асығыстық жасап ағаттыққа ұрынған жарандар! — деген қатты дауыс шықты.

Жұрттың бәрі осы дауыс пен осы лебіз естілген жаққа жалт қарасып, мұны айтқан адам үстіне жалынның тілі секілді, шамасы, жібектен болса керек, жапсырмалары бар қара камзол киген еркек екенін көрді. Басында (бәрі де бірден байқағандай) кипарис бұтақтарынан өрілген қаралы гүлтәж бар, қолындағы ұзын таяққа сүйеніп тұр екен. Жақынырақ келгенінде бәрі де мұның салқам жігіт Басильо екенін көрді, оның осындай салтанатты сәтте аяқ асты тап бола кеткенінің түбі жақсылыққа соқтырмайтынын сезген олар әлгіндей айқай мен әлгіндей сөздің астарында не жатқанын түсінбей дал боп тұрып қалды.

Сілесі қатып шаршап, ентігіп қалған Басильо ақыры жас жұбайлардың алдына келіп тоқтап, болат ұштығы бар таяғын жерге қадады, түсі қуқыл тартып кеткен ол сосын Китерияға қарап қарлығыңқы әрі үздіккен үнмен былай деп сөйлеп кетті:

— Мейірімсіз Китерия, өзіміз тұтынатын қасиетті діннің заңдарына сәйкес, көзім тірі тұрғанда ешкімге күйеуге шығуыңа болмайтыны саған жақсы мәлім. Сонымен бірге, жұмсаған уақытым мен жасаған қарекетімнің нәтижесі дәулетімді тасытар деген үміттің жетегінде жүрген шағымда ар-намысыңа ңұқсан келтірмеуге, әдептілік сақтауға барымды салғаным да сен үшін құпия сыр емес, ал сен болсаң ізгі ниетім алдындағы парызыңнан бас тартып, маған тиесілі болсаң да, өзіңді басқа біреудің ықтиярына, — жан рақатын таптырар нәрселерді ғана емес, сонымен бірге тіпті бақыттың өзін сатып алуға мүмкіндігі бар адамның ықтиярына тапсырғалы тұрсың. Олай болса, оның бақыты толыққанды болуы үшін (өз басым оны мұндай бақытқа лайық санамаймын, алайда көктегі құдірет солай ұйғарған шығар), оның бақытына бөгет жасап, кедергі келтіретіннің бәрін өз қолыммен жоям, сөйтіп оған жол босатам. Камачо бай тасбауыр Китериямен бірге ұзақ ғұмыр кешсін, кедей Басильо өлім тапсын — оны көрге тыққан қуаныш-шаттығының қанатын қиған жоқшылық!

Осы сөздерді айтып Басильо жерге қадаулы тұрған таяғына жармасты, тартып қалғанында төменгі бөлегі жерде қалып қойды: ол — қын болып шықты, ал қынға қысқалау семсер сұғулы тұр екен; семсердің тұтқа жақ екінші ұшын жерге қадап жіберген Басильо ес-түс жоқ асығыстықпен және алған беттен айнымас батылдықпен семсерге құлай кетті, қанға боялған семсер қас қағым сәтте-ақ денесіне жартысына шейін кіріп, жарып өтті, сөйтіп өз қаруына шаншылған бейбақ қанға малшынып жерге құлап түсті.

Басильоның басына түскен бақытсыздық пен мына келеңсіз жағдайдан жүрегі қан жылаған достары оған көмек беруге ұмтылды; Росинантын былай қалдырған Дон Кихот та асыға жетіп, оны қолына көтеріп алып, әрең тыныстап жатқанына көз жеткізді. Семсерді суырып тастағылары келген, алайда сол жерде тұрған священник арыздасуға дейін алмай тұра тұру керегін айтты, әйтпесе, семсерді суырып алсаңдар, Басильо сол бойда жан тапсырады, деді. Бұл екі аралықта Басильо тіршілік белгісін білдіре бастады, сосын әлсіз де аянышты үнмен былай деді:

— Егер сен, рақымсыз Китерия, өлім аузында жатқан маған әйелім болуға ырза екеніңді білдіріп қолыңды берсең, онда мен есалаңдығымды ақтап алатын сылтауым бар деген оймен өлген болар ем, өйткені тек соның арқасында ғана сендік болу рақатына бөленер ем.

Бұған жауап ретінде священник Басильоға тән қызығынан гөрі жанының жаһаннамнан аман қалуы турасында ой кешкені мақұл болатынын, құдайдан күнәлары мен қатыгез қылығын кешіруін сұрап жалынып-жалбарынуы керегін айтты. Басильо Китерия өзіне келісім бермейінше өліп кетсе де арыздаспайтынын, тек осы қуаныш қана ерік-жігерін нығайтып, арыздасарлық күш тауып беретінін мәлім етті.

Жаралының сөзін естіген Дон Кихот қатты дауыстап, оның өтініші әбден заңды да қисынды, оған қоса орындауға жеңіл екенін, егерде сеньор Камачо сеньора Китериямен ізгі ниетті Басильоның жесірі ретінде некеге тұрса, онда оның қызды әкесінің өз қолынан алумен тең дәрежеде құрметке бөленетінін жария қылды:

— Қазір тек “иә” деген сөзді айту ғана талап етіледі және бұл сөзді айту қалыңдыққа ешқандай міндет жүктемейді, өйткені күйеу жігітке неке төсегі қабірден бұйырғалы тұр.

Камачо мұның бәрін естіп тұрды және мұның бәрі оны әрі ашындырып, әрі абыржытып жібергендіктен не істеп, не қоярын да, қандай жауап қайтарарын да білмеді; алайда Басильо достарының оған Китерияның өлім аузында жатқан адаммен некеге тұруына кеңшілік жасауы керегін, өйтпеген жағдайда ана дүниеге көңілі тыншымай аттанған Басильоның жаны жабырқау болатынын айтып табандап тұрып алғаны сонша, ақыр соңында олар Камачоны егер Китерия келіссе қарсылық білдірмейтінін, өйткені өз тілегінің орындалуы тек кірпік қағымға ғана кейін шегінетінін айтуға көндірді, дұрысырағы, мәжбүр етті.

Сол арада бәрі Китерияға жүгіріп келіп, бірі жылап, бірі жалбарынып, енді бірі орынды дәлел келтіріп бейшара Басильоға келісімін беруге үгіттей бастады, қыз болса, мәрмәрден бетер жансыз, мүсіннен бетер қимылсыз секілді боп көрінді, шамасы, не дерін білмей тұрған сияқты еді, ал, расында, жауап қайтаруға ынтасы да, ықыласы да жоқ-ты, егер священник бір шешімге келуі керегін, өйткені Басильоның жаны тәнінен ажырауға жақын қалғанын, не де болса бір жағына шығуы қажет екенін айтпағанда, бәлкім, жауап қайтармас та еді. Бұдан соң абыржып-абдыраған, кейіп-кескінінен қатты қайғырып, өкінішке батқаны айқын аңғарылып тұрған Китерия сұлу ләм деп жақ ашпастан Басильоға қарай бет алды, ал анау болса бұл кезде көзі аларып, жиі-жиі әрі үздіге тыныс алып, Китерияның есімін естілер-естілмес күбірлеп жатқан және осындай нышандарына қарағанда христиан боп емес, мәжуси боп өлетіндей көрінген. Китерия оның қасына жақындап келді де, тіл қатпастан жүрелеп отыра кетіп, оған қолыңды соз деген ишарат жасады. Басильо көзін ашып, қызға тесіле қарап қалды, сосын былай деп сөйлеп кетті:

— Беу, Китерия! Қаншалықты жанашыр екеніңді көрсетпекке келіп тұрған осы бір сәт маған өте ауыр тиіп тұр: аяушылық білдіруің өмірімнің өзегін үзетін пышаққа айналмақшы, өйткені қалаулың екендігім жайындағы ойдан жан рақатын табуға шамам келмей жатыр, сол сияқты азабымды доғарарлықтай да дәрменім жоқ, себебі ажалдың үрейлі көлеңкесі жанарымды тым жедел тұмшалап барады. Сенен өтінерім біреу ғана, беу қасіретті жұлдызым: егер келісім беруімді сұрасаң және өзің де маған келісім бергің келсе, онда мұны мені есіркеу үшін немесе қайтадан алдаусырату үшін жасама, — жоқ, сен қолыңды заңды жұбайыңа өз еркіңмен созып тұрғаныңды мойында және соны жария ет, өйткені дәл осындай сәтте мені алдаудың және мүләйімсудің реті жоқ, өйткені өз басым сенің алдыңда әрдайым шыншыл болғам.

Осы сөздерді айтып жатып ол әлденеше рет естен танып қалды, қасында тұрғандар соны көріп, егер тағы бір осылай талып түссе құдайға жанын тапсырып та қояды-ау деп қорықты. Китерия аса бір ибалылықпен әрі ұялшақтап, оң қолын Басильоның қолына қойып, былай деді:

— Бұл дүниеде мені ешкім алған бетімнен айныта алмайды. Сөйтіп, енді заңды жұбайың болуға ырзашылық білдіргенімнің белгісі ретінде саған қолымды өз еркіммен ұсынам және егер өз қалауыңмен ұсынсаң, егер асығыс әрекетің нәтижесінде тартып жатқан тауқыметіңнің салдарынан пайым-парасатың дағдарысқа ұшырап, ақыл-ойыңнан адасып қалып жүрмесең, сенің де қолыңды қабыл алам.

— Дағдарудан да, делқұлылықтан да аман қалпымда және жаратқан ием өзіме тарту еткен ақыл-ойымның сау-сәлемет жағдайында саған қолымды берем, — деп жауап қатты Басильо. — Міне, тап осы қалпымда күйеуің ретінде саған басы-бүтін беріліп, тағдырымды қолыңа тапсырам.

— Ал, мен әйелің ретінде саған басы-бүтін беріліп, тағдырымды қолыңа тапсырам, — деп іліп әкетті Китерия, — сен ұзақ жыл ғұмыр кеш мейлі, не осы қазір сені құшағымнан суырып молаға алып кетсін мейлі, маған бәрібір.

— Ауыр жарақат алған жігіттің мұншалықты көп сөйлейтіні қалай, — деп құлаққағыс етті сол арада Санчо Панса. — Сүйіспеншілігі жайында үздіккенді қойып, жанын жаһаннамнан аман сақтау жөнінде ойлансын деп айтыңдаршы оған: меніңше, оның жаны тәнін тастап шыққысы келмейтін сияқты, тілінің ұшында тыпыршумен жүр.

Сөйтіп, Басильо мен Китерия бірін-бірі қолынан ұстады, қатты толқығаннан көзіне жас үйірілген священник оларға батасын беріп, күйеу жігіттің жаны о дүниеде жай табуына бағыштап дұға оқи бастады, ал күйеу жігіт болса бата алған бойда-ақ орнынан лып етіп ұшып тұрды да, ішіне қадалған семсерін таңғаларлық шапшаңдықпен суырып алды — денесі оған қынның қызметін атқарған екен. Жұрт бұған қатты таңырқанысты, ал іштеріндегі зейінділігінен зердесіздігі басым кейбірі:

— Ғажайып! Ғажайып! — айқай салды.

Алайда, Басильо:

— Ешқандай да “ғажайып, ғажайып” емес, айла, айла! — деп мәлім етті.

Асып-сасып, не істерін білмей дағдарып қалған священник жүгіріп барып оның жарақатын қолымен сипап көре бастады, сөйтіп семсердің жүзі жігіт денесінің жұмсақ еті мен қабырғаларынан өтпей, осы араға асқан шеберлікпен орнатылған және қан толтырылған, — кейін мәлім болғанындай, айрықша тәсілмен әзірленгендіктен қан ұйымапты, — темір түтік арқылы өткеніне көз жеткізді. Ақыр аяғында священник, Камачо және сол жерде болғандардың бәрі дерлік Басильоның өздерін ақымақ қып, тақыршаққа отырғызып кеткенін түсінді. Алайда, бұл қалжың қалыңдықты, шамасы, онша өкіндірмеген секілді, — керісінше, некесі алдап-арбау арқылы қиылды, сондықтан заңды деп есептелмейді дегенді естігенде, берген сөзін қайтып алмайтынын мәлім етті, осыған қарап жұрт мұның бәрін Китерия мен Басильо өздері ұйымдастырған, екеуінің ым-жымы бір болған деген байламға келді; Камачо мен оның куәлары болса, қатты ашуға мініп, бақталастан кек қайтару үшін қару қолдануды ұйғарды, сөйтіп семсерлерін суырып Басильоға тұра ұмтылды, алайда сол қас қағымда Басильоны қорғау мақсатында да соншама семсер суырылды, тіпті Дон Кихоттың өзі де атқа қонып, найзасын қолына ұстап, қалқанымен барынша оңтайлы көлегейленіп, топты жарып өтіп алға шықты. Мұндай жағымсыз істер өзіне ешқашан ұнап көрмеген және қызықтырмаған Санчо қазандардың қалтарысына, — соның бірінен аса дәмді сүйек-саяқ алып та үлгерген жайы бар-ды, — бой тасалады, өйткені бұл жердің киелі екеніне және кім-кімге де қастерлі саналатынына сенімі нық болатын. Сол екі аралықта Дон Кихот қатты дауыстап сөйлеп кетті:

— Тоқтаңдар, сеньорлар, тоқтай қалыңдар! Махаббаттан көрген жәбірі үшін кек қайтаруға ешкімнің қақы жоқ. Махаббат пен соғыстың бір-бірінен айырмасы аз екенін қаперге алыңдар, ендеше жауды жеңу үшін соғыста түрлі айла-шарғы қолдану — рұқсат етілген және әдеттегі әрекет болса, махаббат майдандары мен сайыстарында да көздеген мақсатқа жету үшін не қилы қитұрқыға барудың сөкеттігі жоқ — тек бұл амалдар сүйген адамын жәбірлеп, абыройын төкпесе болды. Китерияға Басильомен, Басильоға Китериямен табысу жазған болатын: жаратқанның әділ де ұнамды шешімі осындай еді. Камачо — бай адам, өзі ұнатқанның бәрін қай жерден болсын, қашан болсын және қалай зауқы соқса солай сатып ала алады. Ал, Басильоның, жұрт айтатындай, жалғыз тоқтысы ғана бар, ал оны одан тартып алуға, қаншалықты құдіретті болсын мейлі, ешкімнің қақы жоқ, өйткені құдай қосқанды адам ажыратпауға тиіс, ал кімде-кім ажыратуға талап қылса, ол ең алдымен найзамның өткір ұштығынан дәм татуға тиіс болады.

Сол арада оның найзасын бар күшпен екіленіп және ерекше ептілікпен оңды-солды бұлғағаны сонша, оны танымайтындардың аза бойы қаза болды. Ал Китерияның менсінбеушілігі Камачоның көңілін жер қылғаны сондай, одан сол бойда-ақ жерініп кетті, сол себепті әр нәрсенің ретін білетін, көргені көп священниктің жұбату сөздері Камачо мен жақтастарының көкейінен шыққандықтан, көңілі жай тапқан олар сабасына түсіп, семсерлерін қынға сұқты; енді олар айлакерлік жасаған Басильодан гөрі, тұрақсыздық жасаған Китерияны көбірек кінәлап жатқан-ды; Ал, Камачо болса, Басильоны жастайынан ұнататын Китерия күйеуге шыққан күнде де, бәрібір, оны ұнатуын қоймас еді, сондықтан ол, Камачо, Китериядан құтылғаны үшін құдайға көптен-көп алғыс айтуға тиіс, бірақ ешқандай наразылық білдірмегені жөн деген тоқтамға келді.

Камачо мен оның жасағы жуасып, сабасына түскен соң Басильоның жасағы да тыныш тапты, ал Камачо бай қалжыңға ренжімегенін, оған бәлендей мән бермейтінін көрсетпекке, бейне бір шынымен-ақ өзінің үйлену тойы өтіп жатқандай, ойын-сауықты одан әрі жалғастыруға ниет қылды, алайда Басильо мен қалыңдығы, сондай-ақ олардың тілеулестері бұл мейрамға қатысуға ықылас білдірмей, Басильо тұратын селоға аттанып кетті: байлардың жанында жағымпаздар мен құйыршықтар қашанда қаптап жүретіні секілді, кедейлерде де, егер олар ізгі ниетті және парасатты адам болса, бірге еріп жүретін, құрметтейтін және қорғайтын достар болады.

Басильоның жасағы Дон Кихотты да шақырды, себебі оны құрмет тұтуға лайық әрі ер мінезді адам деп бағалаған-ды. Камачоның ас та төк тойында, — айта кетерлігі, бұл той түннің бір уағына дейін созылыпты, — бола алмайтынын білген Санчоның ғана қабағы жазылмады; осы жағдаятқа байланысты, қапалы да қамкөңіл Санчо мырзасы мен Басильо достарының соңында салпақтап келе жатты; ол Египет қазандарын артта қалдырып бара жатыр еді, алайда ол қазандардың жарқын бейнесі жүрегінде болатын, ал өзімен бірге кәстрөлге салып әкетіп бара жатқан, бәрін түгел дерлік жеп, түгел дерлік тауысуға қалған сүйек-саяқтар болса, өзіне жоғалтқан игіліктерінің ғаламаттығы мен шектен тыс молдығының айғақ-нышаны секілді елес беретін; осылайша, терең ойға шомып тұнжыраған, алайда қарыны тоқ Санчо сұр жорғасын тепеңдетіп Росинанттың соңынан еріп келе жатты.

ХХІІ тарау

Бұл тарауда Ламанчаның қақ төрінде орналасқан Монтесинос үңгіріндегі үрейлі шытырман оқиға жөнінде және бұл оқиғаның айбынды Ламанчалық Дон Кихот үшін аса абыройлы аяқталғаны жайында әңгімеленеді

Өздерін жақтағанының қарымтасы үшін жас жұбайлар Дон Кихотқа құлақ естіп, көз көрмеген көп құрмет-қошемет көрсетті, батырлығына қалай қайран қалса, даналығына да солай таңырқанысып, ерлігін бағалап екінші Сидке, ділмарлығын бағалап екінші Цицеронға теңеді. Ақпейіл Санчо жас жұбайлар есебінен үш күн бойы қатарынан мелдектеді, ал олар, айтқандайын, жалған жарақат жайында Китерия сұлуға алдын-ала хабар етілмегенін, бұл әурешілікті Басильоның өзі ойлап тапқанын және бәрі де ойдағыдай болар деп дәмеленгенін, ақыры, шын мәнінде де солай боп шыққанын мәлім етті; дей тұрғанмен, Басильоның мойындауынша, қажеттілік туған жағдайда өз әрекетін қолдап, өтірігі әшкереленіп қалуына жол бермеу үшін, ойға алған ісі жайында достарының кейбіріне, бәрібір, айтуына тура келіпті.

— Ізгі мақсатты көздеген істі алдамыш деуге әсте болмайды, — деді Дон Кихот.

Бұдан соң ол бір-бірін сүйетін екі жанның некеге тұруы аса бір ғанибет нәрсе боп табылатынын, ал махаббаттың ең қас жауы аштық пен көз аштырмас жоқшылық екенін, өйткені махаббат деген, әсіресе нақсүйер ғашығына қол жеткізген шақта, үзілмес-тынбас шаттық, шалықтау мен жан рақатын табуға айналатынын, міне, тап осы кезде оны бітіспес жауы — жоқшылық пен кедейлік қыспаққа алатынын айтып өтті; мұның бәрін ол, Дон Кихот, өнердің сеньор Басильо өзі үлкен ықылас білдіретін түрлерімен айналысудан тыйылғаны жөн деген мағынада құлаққағыс етіп отыр, өйткені мұндай жаттығулар оған атақ әпергенімен ақша әкелмейді, сондықтан ол өзіне әрі заңды, әрі ақыл-айла қажет болатын жолмен дәулет жиюы қажет, ал ептейлі де еңбекқор адам мұндай жолды қайтсе де таппай қоймайды. Айдай сұлу әйелі бар құрметті кедей (алайда, ақиқатына келсек, кедейге құрмет көрсетілетін кез кемде-кем) шын мәніндегі асыл қазына иесі, ал оны одан тартып алу да бір — оның ар-намысын тартып алып, аяққа таптау да бір. Кедейге тұрмысқа шыққан сұлу да жібі түзу әйелді лаврмен және пальма бұтағымен, жеңіс және салтанат гүлтәжімен марапаттаған жөн. Сұлулық оны көріп, біліп тұрғандардың жүрегін өз-өзінен жаулап алады, — тәкаппар бүркіттер мен биікте самғайтын басқа да құстарды ол өзіне құдды бір дәмі ауыздан кетпес шырға тәрізді тартады, бірақ сұлулыққа тапшылық пен жоқшылық серіктессе, онда оған қарға, құзғын және басқа да жыртқыш құстар үйірсектейді, міне осындай сын-сынақтан сүрінбей өткендер ғана жұбайының гүлтәжі атануға лайықты.

— Мына сөзімді ұмытпаңыз, зерделі Басильо, — деп Дон Кихот әңгімесін әрмен жалғады, — әлдебір данышпан айтыпты: жер-дүниеде бір ғана лайықты әйел бар, депті; сосын: әркім өз жұбайын сол жалғыз ғана лайықты әйел деп ойлауға және есептеуге тиіс, сонда көңілі тыныш болады, деп кеңес беріпті. Мен бойдақпын, үйленудің жайы осы күнге шейін қаперіме кірмепті, дей тұрғанмен, егер біреу-міреу менен лайықты әйелді қалай табуға болады деп сұраса, оған тәуір кеңес беруге тәуекел етер ем. Ең әуелі әйелдің дәулетінен бұрын жақсы аты жайында ойлануы керегін айтар едім, өйткені ізгі қасиеттер иесі боп табылатын әйел жөніндегі жақсы лепес тек ол шын мәнінде сондай болғандығынан ғана емес, сонымен бірге жұрттың оны ізгі қасиеттер иесі санайтындығына да байланысты кеңінен тарайды: олай болатын себебі, әйелге құпия кемшіліктерінен гөрі өзін шектен тыс еркін ұстайтындығы мен көзге ұрып тұрған ұятсыздығы көбірек зиянын тигізеді. Егер үйіңе жақсы әйелді әкеп кіргізсең, оның жақсы қасиеттерін сақтау және тіпті онан әрі жетілдіру жөнінде көп әуре болудың қажеті жоқ, ал егер жаман әйелді әкеп кіргізсең, оны тәрбиелеу әсте оңайға түспейді, өйткені бір шетін қасиеттен екінші шетін қасиетке ауысу жеңіл шаруа емес. Мен мүлдем мүмкін емес деп тұрғам жоқ, бірақ, өз ойымша, бұл көп қиындық әкелетін болуға тиіс.

Мұның бәрін тыңдап алған Санчо өзіне-өзі былай деді: “Салиқалы да сындарлы бірдеңе әлдеқалай аузымнан шыға қалса, әдетте мырзам: саған тек кафедраны қолтығыңа қысып алып, күллі әлемді кезіп, халықты уағызшылық өнеріңмен тамсандыру ғана қалып тұр, деп бөстіреді, ал мен ол жөнінде былай деген болар ем: нақыл сөздерді үйіп-төгіп, ақыл айтуға шеберлігі сондай, оған тек бір кафедраны ғана қолтығына қысу аз, әр саусағына екеу-екеуден кигізіп алып, уағызды оңды-солды бұрқырата беру ғана қалып тұрғандай. Бұл кезбе рыцарь неғылған жан өзі, білмейтін нәрсесі жоқ! Әу баста мен оны тек рыцарьлық қарекеттен басқаны қақпайтын шығар дегем, әсте олай болмай шықты: бәріне араласады, барлық жерге тұмсығын сұғады”.

Санчо осылай күбірлеп отырған, оны Дон Кихот естіп қалып:

— Сен не деп күбірлеп отырсың, Санчо? — деп сұрады.

— Мен ештеңе айтып та, күбірлеп те отырғам жоқ, — деп жауап қатты Санчо, — мен тек: шіркін-ай, ақыл-кеңестеріңізді өзім үйленбес бұрын естісем қандай жақсы болатын еді, деп ойладым, — сөйтсем, қазір, бәлкім: “Байланбаған бұқа жақсы жаланады”, деп жүрер едім.

— Немене, Тересаң соншалықты жаман ба, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.

— Онша жаман да емес, онша жақсы да емес, — деп жауап қайтарды Санчо. — не қылғанда да, әйтеуір, көңілімдегідей емес.

— Әйеліңді жазғырып абырой таппайсың, өйткені ол балларыңның анасы ғой, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.

— Енді екеуіміздің есебіміз түгел, — деді Санчо келісіңкіремей, — ол да кейде зауқы соққанда, әсіресе біреуден қызғанғанда, мені жақсылап жазғырып алады, — әбден құлағымның құрышын қандырады.

Сөйтіп олар жас жұбайларда үш күн қонақ болды, жұбайлар бұларды патшадай құрмет тұтып, төбелеріне көтерді. Дон Кихот сайыскер-лиценциаттан өздерін Монтесинос үңгіріне бастап баратын жолбасшы тауып беруін сұрады, өйткені соның ішіне дендеп еніп, осы төңіректегі жұрттың ондағы ғажайыптар жайында айтып жүргені шын әлде жалған екеніне іс жүзінде көз жеткізуге ынтық боп тұр еді. Лиценциат оған немере інісін қосып беретінін, оның үздік үлгерімді студент әрі рыцарьлық романдарды керемет ұнататын жігіт екенін айтты, сондай-ақ бұл студенттің оларды үңгірдің аузына дейін алып баратынын, одан соң жалғыз тек Ламанчаға ғана емес, мұқым Испанияға даңқы жайылған Руидера айдындарын да көрсететінін хабарлады; оған қоса, лиценциат Дон Кихоттың студентпен екеуара әңгімеден де ләззат таба алатынын, өйткені оның баспа жүзін көруге және шонжарларға бағышталуға әбден лайық кітаптар жазып жүргенін құлаққағыс етті. Айтқандай-ақ, ұзамай ерттелген еріне әлде алабажақ кілем, әлде алабажақ кендір мата жабылған буаз мәші мінген студент те төбе көрсетті. Санчо Росинантты ерттеп, сұр жорғасын әзір қылды, қоржынын да сықай толтырып алды, — айта кетерлігі, студенттің қоржыны да аузы-мұрнынан шығып тұрған-ды, — сөйтіп, құдайдан тілеу тілеп, үй иелерімен қоштасқан жолаушылар атақты Монтесинос үңгіріне қарай бағыт ұстады.

Жолшыбай Дон Кихот студенттен қай бағытта ізденіс жасап, немен айналысып жүргенін сұрады, студент болса, зайырлы ғылымдармен шұғылданатынын, ал ізденістері мемлекет үшін мейлінше пайдалы әрі оқуға да өте қызықты кітаптар жазуға арналғанын айтты; кітаптарының бірі Костюмдер жайында деп аталатынын, мұнда жеті жүз үш түрлі костюмге, бұлардың түсіне, девизі мен эмблемасына сипаттама берілетінін, сондықтан мерекелер мен ойын-сауықтар кезінде сарай адамдарының басқа біреулерден ақыл-кеңес сұрап немесе қажеті мен талғамына сай келетін костюм жайында бас қатырып әуре-сарсаңға түспей-ақ мұның кітабынан өздеріне ұнайтын кез-келген үлгіні іздеп тауып алуына болатынын хабарлады.

— Менде қызғаншаққа да, тауы қайтқанға да, ұмыт қалғанға да, сағынышта жүргенге де лайық костюм бар және оларға өте жарасады. Бұдан басқа менде жаңалығы мен өзіндік ерекшелігі мол тағы бір кітап бар, оны Метаморфозалар немесе Испандық Овидий деп атағым келеді: онда мен Овидийді қалжыңбасқа айналдырам да, Хиральда Севильская мен Магдалина періштесі деген кім, кордовалық Каньо де Весингерра деген кім, Гисандо бұқалары, Сьерра Морена, мадридтік Леганитос пен Лавапьес фонтандары, сондай-ақ Пьохо, Каньо Дорадо мен Приора деген не — міне осылар жайында әңгімелеймін, астарлы сөздер мен ауыспалы мағынадағы сөздерді, сондай-ақ сөз ойнату тәсілдерін аямай қолданам, сондықтан кітабым әрі көңіл көтеріп, әрі таң-тамаша қалдырып, әрі тағылым беретін болады. Бұдан басқа Вергилий Полидорға қосымша деп атамақшы тағы бір кітабым бар; мұнда түрлі нәрсенің қалай ойлап табылғаны жайында сөз болады, бұл кітап менен терең білім мен тер төгіп еңбек етуді керек етті, себебі Вергилий қалыс қалдырған көп нәрсенің жай-жапсарын өзімнің анықтауыма тура келді және мұны көркем тілмен әңгімелеп берем. Мәселен, Вергилий дүниеде кімнің ең алғаш тұмау тиіп ауырғанын және француз сырқатынан сауығу үшін сылауды кімнің ең алғаш қолданғанын айтуды ұмытып кеткен, ал мен бұлар жайында зәредей шүбә келтіруге болмайтын мәлімет берем және жиырма бестен астам авторға жүгінем — бұл кітаптың маған қандай күшке түскенін және оның барша жұртқа қаншалықты пайдалы болатынын енді өзіңіз бажайлай беріңіз.

Студенттің әңгімесін мейлінше мұқият тыңдаған Санчо былай деп тіл қатты:

— Құдай оңғарып, кітапшаларыңыздың бәрін басып шығаруға жазсын, сеньор, ал енді сіз маған мынаны айта аласыз ба, — жә, не деп тұрмын өзі, әрине, айта аласыз, өйткені бәрін білесіз ғой, — дүниеде ең алғаш басын қасыған кім? Мен өзім бұл түп атамыз Адам деген пікірді ұстанам.

— Әбден мүмкін, — деді студент. — Адамның басы да, шашы да болды — бұған ешкім күдік келтіре алмайды, ендеше, оның кей-кейде басын қасуы да ықтимал, өйткені ол жер бетінде пайда болған тұңғыш кісі ғой.

— Мен де солай ойлаймын, — деді Санчо, — ал енді айта қойыңызшы, әлемдегі ең алғашқы акробат кім?

— Шынымды айтсам, туысқан, — деді студент, — бұл сұрағыңа қазір жауап бере алмаймын, ол арнайы зерттеуді қажет етеді. Бұл шаруамен үйге барған соң айналысам, — онда қажет кітаптың бәрі бар, — сосын қайта кездескенімізде саған қанағаттанарлық жауап беретін болам; біз тағы да жүздесерміз деп сенем.

— Жә, сеньор, босқа арам тер боп қайтесіз, — деді Санчо, — өзім аңғарып та қойдым. Білмесеңіз біліп алыңыз, әлемдегі ең алғашқы акробат — Люцифер¹⁹: нәлет айтылып, аспаннан лақтырылған кезде тозаққа барып жеткенше тоңқалаң асумен болған.

— Дұрыс айтасың, туысқан, — деп қоштады оны студент.

Ал, Дон Кихот:

— Бұл сұрағың мен жауабыңды өзің ойлап тапқан жоқсың, Санчо: бұларды бір жерден естігенсің, — деді.

— О не дегеніңіз, сеньор, — деді Санчо келіспей, — сұрақ қою мен жауап қайтаруға бір кіріссем, оллаһи шыным, мені ертеңге шейін тоқтата алмайсыз. Түкке тұрғысыз нәрсе жайында сұрақ қойып, түкке тұрмайтын жауап қайтару үшін көршіден көмек сұраудың қажеті жоқ.

— Қандай бағалы сөз айтқаныңды өзің де білмейсің, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Әлдебір нәрсенің құпиясын анықтап білуге кейбіреулер соншалықты көп күш жұмсайды, ал ақыры анықтап білген кездерінде мұның ақыл-ойымыз үшін де, қаперіміз үшін де қара тырнақтай құндылығы жоғы мәлім боп шығады.

Олардың бір күні осындай және осыған ұқсас ұнамды әңгімемен өтті, ал түнемеге олар бір шағын деревняға тоқтады, сол жерде студент Дон Кихотқа Монтесинос үңгірі осы арадан екі мильдей ғана жерде екенін, егер оның ішіне дендеп ену жөніндегі шешімінен таймаса, төмен түсу үшін белге байланатын арқан тауып алу керегін айтты; Дон Кихот ол әншейін үңгір емес, құрдым болған күнде де түбіне жетуге борышты екенін паш етті; сол мақсат үшін олар ұзындығы жүз брасқа жуық арқан сатып алды да, ертеңіне түс ауа сағат екілерде үңгірге келіп жетті: оның төмен қарай бастайтын даладай кең ауызын шомырт, қурай, жабайы інжір мен қара бүлдірген бұталарының ну жыныс боп өскен қорысы көзден жасырып көрсетпей тұрған. Үңгірге жақындаған соң студент, Санчо және Дон Кихот көліктерінен түсті, бұдан соң алғашқы екеуі Дон Кихоттың беліне арқанды шешілместей ғып байлап берді; оның белін осылай байлап-матап жатқан кезде Санчо оған былай деп тіл қатты:

— Не істегелі жатқаныңыз жайында ойланып көрсеңіз етті, мархабатты мырзам, өзіңізді өзіңізді тірілей жерлемесеңізші және салқындату үшін құдыққа түсіретін бөтелкеге ұқсамасаңызшы. Шынында да, тақсыр, үңгірді зерттеу деген сіз айналысатын іс емес қой, мұның сізге түкке де қажеті жоқ қой, оның үстіне, шамасы, бұл зындан атаулының бәрінен де жаман шығар.

— Сөзді қой да, дұрыстап байла. Бұл, достым Санчо, тек маған ғана арналған ерлік, — деді Дон Кихот.

Сол арада жол бастаушы сөзге килікті:

— Құдай ақы, сеньор Дон Кихот, барынша сақ болыңыз, ана жақта, тереңде өзіңізге жолығатын нәрселердің бәрін ықыласпен зерделеңіз, — бәлкім кейбірін Құбылыстар жайындағы кітабыма кіргізетін де шығармын.

— Ғалымды оқытып опа таппайсың, — деп құлаққағыс етті Санчо.

Байланып (сауыт-сайманының сыртынан емес, камзолының сыртынан) болғаннан кейін Дон Кихот былай деді:

— Біз бір аңғалдық жасап алдық: құйттай қоңырау ала шығуымыз керек еді — соны арқанға іліп қойғанда, қоңырау соғып сендерге өзімнің әлі тірі екенімнен, төмен қарай түсіп бара жатқанымнан белгі беріп тұрар едім, алайда енді ондай мүмкіндіктен айрылғандықтан мен тек жаратқанға ғана сенім артам және жолымды соған тапсырам.

Сол арада ол тізерлей кетті де, күбірлеп дұға оқыды, құдайдан жәрдем тіледі, осынау әрі қатерлі, әрі әдеттен тыс көрінетін шытырман оқиғаның сәтті аяқталуын сұрап жалбарынды, одан соң қатты дауыстап сөйлеп кетті:

— Беу, барлық іс-әрекетім мен ізгі ниеттерімнің әміршісі, тәкаппар да теңдесі жоқ Дульсинея Тобосская! Егер өзіңді пір тұтатын бақытты жанның өтініш- тілегі құлағыңа жетер болса, онда көз тартарлық келбетіңнің атымен жалбарынам — құлақ сал сөзіме: өйткені, өзім қазір бұрынғы қай кездегіден де көбірек мұқтаж боп тұрған көмегің мен қамқорлығыңнан басқа ештеңе сұрағалы тұрған жоқпын ғой сенен. Егер мені қанатыңның астына алсаң, онда адам баласының шама-шарқы келмейтін қандай ерлікке болсын тәуекел етуді өзіме парыз санайтынымды және іске асыратынымды айдай әлемге паш ету үшін, жалғыз тек сол үшін ғана, қазір мына қарсы алдымда аңырайып жатқан құрдымға құлауға, құлдырауға, құлдилауға ниеттеніп тұрмын.

Осыны айтып ол шыңырауға қарай бет алды, бірақ қолдың күші, балтаның жүзімен жол салмайынша үңгірдің аузына өте алмайтынына көзі жеткеннен кейін, семсерін суырып алды да, үңгірге барар жолды бітеп тастаған бұталарды олай да бұлай шауып, кескілей бастады, осының салдарынан шыққан шу мен сатыр-сұтырдан үріккен дырау-дырау құзғындар мен шәу қарғалар үңгірден қарақұрым боп ұшып шықты, — олардың лек-лек болып және асқан жылдамдықпен ұшқаны сонша, ақыр соңында Дон Кихотты құлатып түсірді, егер ол қаншалықты ықыласты католик болса, соншалықты жоқты-барға нанғыш адам болғанда, мұны жаман ырым санап, мынадай жерге аяқ басудан айнып қалған болар еді.

Ақыры ол тұрды, сосын үңгірден құзғындардың да, оларға қосыла ұшып шыққан жарғанат секілді түнде жем іздейтін басқа қанаттылардың да ұшуы тиылғанын көріп, студент пен Санчоға арқанды сәл-пәл босатуға әмір етіп, өзі үрейлі үңгірге түсе бастады; түсерінің алдында Санчо оған батасын беріп, мың мәрте шоқындырып тұрып, былай деді:

— Өзіңе, кезбе рыцарьлардың гүліне, қаймағына һәм сүйек-саяғына, бір құдайдың өзі, Франция Жартасы құдай анасы мен Гаэтаның үш кейіптегі бейнесі жар болсын! Алға, әлемдегі ең бірінші көзсіз батыр, болат жүрек, мыс білек! Жаратқан жар болсын деймін саған, түбіне бойлауға есіл-дертің кетіп тұрған мына қара түнекке бола тастап кетіп бара жатқан өміріміздің жарығына бәле-жалаға жолықтырмай, дені-қарның сау қалпыңда, аманшылықта алып шыққай-дағы сені ол.

Студент те осыған ұқсас дұға оқып, жалбарынды.

Дон Кихот арқанды түсіруді сұрап айқайлаумен болды, Санчо мен студент аз-аздан жіберіп тұрды; үңгір түбінен естіліп жатқан айқай толас тапқан кезде бұлар өздері әкелген жүз брас арқанның түгел тарқатылып кеткенін байқады, сол себепті Дон Кихотты қайта шығарып алуға ұйғарым жасалды, өйткені арқан таусылған еді. Алайда олар тағы да жарты сағат кідірістеді, осы мерзім өткеннен кейін екеуі арқанды тартуға кірісті — бейне бір арғы шетінде ешқандай ауыр жүк жоқтай арқан тарту оларға өте жеңілге түсті, соған қарап бұлар Дон Кихот үңгірде қалып қойған екен деген байламға келді. Санчо соны ойлап еңіреп жылап жіберді, сосын бұл ойының терістігіне көз жеткізбекке арқанды еселенген жігермен екіленіп тарта бастады; сөйтіп, өздерінің шамалауынша сексен брастайын жинаған кезде, кенет ауыр салмақ сезілді, олар бұған ес-түс жоқ қуанды. Ақырында, бар-жоғы он брастай ғана қалғанда Дон Кихоттың жүзі анық көрініп, Санчо қуанғанынан:

— Аман-сау оралуыңызбен, мархабатты мырзам! Сізді ол жақтағы біреулер бағып-қағу үшін алып қалған екен деп ойлап едік, — деді.

Дон Кихот, алайда, түк жауап қатқан жоқ; оны жер бетіне біржола шығарғаннан кейін ғана олар Дон Кихоттың көзі ұйқыдағы адамның көзіндей жұмық екенін көрді. Оны жерге жатқызып, арқанның байлауын шешкендерімен, анау ұйқысынан оянар болмады; соны көрген бұлар оны бір бүйірінен екінші бүйіріне аунатып, сілкілеп-жұлқылай бастады, сөйтіп арада әжептәуір уақыт өткеннен кейін барып ол ақыры өзіне-өзі келіп, қалың да қатты ұйқыдан оянғандай керіле бастады, сосын жан-жағына шошына қарап алып, былай деді:

— Құдай өзі кешіргей-дағы сендерді, достарым, бұ дүниедегі тірі пенде атаулының ешқайсысы бұрын-соңды бастан кешпеген, бұрын-соңды тамашаламаған, тәнті ғып табындыратын ең керемет тіршіліктен және ырза ғып тамсандыратын ең керемет көріністен айырдыңдар мені. Бұл жалғанның күллі қызығы мен қуанышы көлеңке секілді, көрген түс секілді ғайып болатынына осы жолы шынымен анық көз жеткіздім. Беу, бақытсыз Монтесинос! Беу, ауыр жаралы Дурандарт! Беу, жолы ауыр Белерма! Беу, көзінен жасы кеппейтін Гуадиана және сендер, суларың сүйкімді көздеріңнен аққан жастан құралған Руидераның бағы ашылмаған бейбақ қыздары!

Жүрек түкпірінен ауыр азаппен ағытылғандай әсер қалдырған Дон Кихоттың бұл сөзін студент пен Санчо бар ықыласпен тыңдады. Ақыры одан бұл айтқандарының мән-жайын түсіндіруді және жаңағы тозақта не көріп, не қойғанын әңгімелеп беруді өтінді.

— Сендер оны тозақ үңгірі демексіңдер ме? — деп сұрады Дон Кихот. — Оны олай деп атамаңдар, ондай атауға лайық емес ол және бұған қазір-ақ көздерің жетеді.

Дон Кихот аштықтан бұралып отырған-ды, сондықтан жейтін бірдеңе сұрады. Серіктері көк шалғынға студенттің кендір матасын жайып, қоржыннан азық-түлік шығарды, сөйтіп үшеуі ың-шыңсыз отырып түскі және кешкі тамақтарын бірге қосып ішіп алды. Кендір мата жинап алынғаннан кейін Ламанчалық Дон Кихот:

— Осылай отыра беріңдер, балларым және сөзіме зейін сала құлақ қойыңдар, — деп мәлім етті.

ХХІІІ тарау

Қайтпас-қайсар Дон Кихот керемет терең Монтесинос үңгірінде көрдім деген, бірақ ақылға сыймайтындығы мен қайран қалдыратындығы соншалық, болған-болмағаны да күмән туғызатын таңғаларлық жайлар жайында

Түс ауа сағат төртке таман күн көзі бұлтқа жасырынды да, жарығы бұлыңғыр тартып, сәулесінің қызуы қайтыңқырап қалды, мұның өзі Дон Кихоттың аптаптан азап тартпай, қадірменді тыңдаушыларына Монтесинос үңгірінен не көргені жайында баппен баяндап беруіне жақсы жағдай жасады; сөйтіп, ол былай деп бастады:

— Жер астындағы мына қапаста, оң қол жақта, он екі ме әлде он төрт пе сажындай²⁰ тереңдікте, қашыр жегілген ырдуан арба сиятындай ойпаң бар. Жердің бетіне дейін жетіп жатқан саңылаулардан ба әлде сызаттардан ба, болмашы жарық себезеленіп тұр. Бұл кеуек пен кеңістікті арқанға ілініп, салбырап тұрған кезімде, әл-қуатым азайып, осынау қараңғылық патшалығына жол жоқ, жоба жоқ, жорамалдап түсіп келе жатқаным жынымды келтіре бастаған шақта байқап қалғам, сондықтан осы кеуектің ішіне кіріп кішкене демалғанды жөн көрдім. Өзім жібер дегенше арқанды жібермей тұра тұрыңдар деп сендерге айқайлап едім, шамасы, естімегенсіңдер ғой. Өздерің үсті-үстіне жіберіп жатқан жіпті жинап алдым да, оны тайлап, басқаша айтқанда, будалап, соның үстіне отырып, енді қазір ешкім сүйемелдемейтіндіктен құрдымның түбіне қалай түсуіме болатыны жайында қатты қамығып ой кештім; осылайша көңілім алай-түлей боп ауыр ойдың үстінде отырған шағымда аяқ астынан және еркімнен тыс түрде мені қалың ұйқы қамады, одан соң күтпеген жерден, қалай, неліктен және не себепті екенін өзім де білместен, одан әдеміні табиғаттың өзі де жарата алмайтын, адамның ең оралымды ой-қиялы да туындата алмайтын, керемет сүйкімді, көркіне көз тоймайтын көк шалғында тұрған жерімнен бір-ақ ояндым. Бірден сергіп, көзімді уқалап жіберіп, ұйқтап жатпағаныма, мұның бәрін түсімде емес, өңімде көріп тұрғаныма көз жеткіздім. Әйтсе де, мына шалғында тұрған кім: мына менің өзім бе, жадыланған біреу ме әлде құр әншейін қиял ма, соған қапысыз болмаққа бетім мен кеудемді сипалап көрдім, алайда түйсігім де, сезімім де, басыма келген ойлардың қисындылығы да — бәрі-бәрі дәл қазір қарсы алдарыңда отырғанда қандай болсам, сол жерде және сол кезде тап сондай болғаныма еш күмән қалдырған жоқ. Одан соң көз алдымнан қабырғалары таза да мөлдір хрустальдан жасалған керемет әсем король сарайы ма, әлде қамал-сарай ма, бір ғимарат көрініс берді. Үлкен қақпа айқара ашылып, ар жақтан үстінде етегі жерге сүйретілген ұзын, күлгін-қоңыр бәйке плащы бар әлдебір қадірменді ақсақал шығып, маған қарай жүрді; плащының сыртынан иығы мен кеудесін коллегия тәлімгерлері тағатындай жасыл атлас лента жауып тұр, басына миландық қара телпек киіпті; аппақ қардай сақалы белінен келеді; қолына ұстағаны әлденендей қару емес, бар-жоғы таспиық қана екен, моншақтарының үлкендігі орташалау көлемдегі жаңғақтан да ірілеу, ал әрбір оныншы моншақтың үлкендігі — түйеқұстың кішілеу жұмыртқасындай; қарияның кескін-келбеті, аяқ алысы, маңғаздығы мен әлпетінің айбындылығы — осының бәрі мені қайран қалдырып, есімді шығарды. Ол қасыма жақындап, әуелі мені құшағына алды, сосын былай деп сөйлеп кетті:

“Монтесинос үңгірі деп аталатын мына терең үңгірдің ішінде не барын, бойында не жасырып жатқанын әлемге жария етуіңді күтіп, осынау жадыланған жабырқау қапаста сені, айбынды рыцарь Ламанчалық Дон Кихот, тосып жатқанымызға көп жылдың жүзі болды. Мұнда енуің арқылы сен бір өзіңе ғана арналған ерлікті іске асырдың және мұндай ерлікке қайтпас-қайсар батыл және таңғаларлық табанды адам болғандықтан тек сен ғана тәуекел ете алар едің. Ер соңымнан, қадірменді сеньор, саған мына мөлдір сарайда жасырулы жатқан ғажайыптарды көрсеткім келеді. Мен мұның алькайды және тұрақты бас бақылаушысымын, өйткені осы үңгірге есімі берілген Монтесинос деген мен болам”.

Ол өзін Монтесиноспын деген бойда одан ең жақын досы Дурандарттың жүрегін көкірегінен кішкене қанжармен ойып алып, — дүние саларының алдында Дурандарттың өзі өсиет еткендей, — сеньора Белермаға апарып бергені жөнінде біздегі, жоғары жақтағы, жұрттың айтып жүрген әңгімесі шын ба деп сұрадым. Қария қанжардан басқасының бәрі шын екенін, кішкене қанжармен емес, бізден де үшкір үш қырлы стилетпен ойып алғанын айтты.

— Шамасы, бұл севильялық Рамон де Осес жасаған стилет болды ғой, — деп сол арада Санчо Панса сөзге араласты.

— Ол жағын білмедім, — деп жауап қатты Дон Кихот, — асылы, олай емес шығар: себебі Рамон де Осес беріректе ғұмыр кешті ғой, ал аталмыш жағдаят орын алған Ронсеваль шайқасының өткеніне талай заман болды; жалпы, мұндай тіміскілік орынсыз нәрсе, бұл оқиғаның ақиқат ағымын өзгерте де, бұза да алмайды.

— Жөн сөз, — деп қоштады оны студент, — айта беріңіз әңгімеңізді, сеньор Дон Кихот, сізді зор ықыласпен тыңдап отырмын.

— Мен де одан кем ықыласпен айтып отырған жоқпын, — деп іліп әкетті Дон Кихот. — Сөйтіп, қадірменді Монтесинос мені хрусталь сарайға қарай бастады, сондағы алебастрмен безендірілген ерекше салқын залдан асқан шеберлікпен мәрмәрдан қашалған мазарды көрдім, онда ұзынынан түсіп бір рыцарь жатыр екен: бұл басқа мазарлардан кездестіріп қалуға болатындай, мыстан да, мәрмәрдан да, яшмадан да жасалмаған, кәдімгі ет пен сүйектен жаралған рыцарь еді; оң қолы (маған ол әжептәуір түкті әрі бұлшық етті көрінді — бұл рыцарьдың аса қайратты адам болғандығының айғағы ғой) жүрек тұсында жатыр екен. Монтесиностан әлдене жайында сұрап үлгергенімше анау менің табыттағы адамға таңырқана қарап қалғанымды байқап, былай деді:

“Өз заманындағы күллі ғашықтық дертіне шалдыққан һәм жаужүрек рыцарьлардың бетке ұстары мен айнасы, досым Дурандарт осы кісі. Басқа да бірқатар рыцарьлар мен ханымдар секілді мұны да француз сиқыршысы Мерлин жадылап тастады, ал Мерлин жайында жұрт оны шайтаннан туған дегенді айтады, ал меніңше, ол, бәлкім, ібілістің баласы болмаса баласы емес те шығар, бірақ кез-келген шайтанның өзін тақырға отырғызып кететін залым. Ол бізді қалай және не үшін жадылап қойды — бұл жайында ештеңе біле алмадық, бірақ уақыт өте келе мұның бәрі ашылады және бұл уақыт, менің ойымша, алыс та емес секілді. Мені қайран қалдыратыны жалғыз-ақ нәрсе: Дурандарттың ақырғы демі көз алдымда үзілгені және ол өлгеннен кейін жүрегін өз қолыммен ойып алғаным, — ал оның жүрегінің салмағы екі фунттай болған-ды: жаратылыстанушылардың пікірінше, жүрегі үлкен адам, жүрегі кішкентай адаммен салыстырғанда, әлдеқайда өжет болатын көрінеді, — осы қазір түн емес, күндіз екені қандай шындық болса, өзім үшін де тап сондай шындық. Сонда деймін-ау, осының бәрі рас болса, бұл рыцарь шын мәнінде-ақ өмірден өтсе, онда оның тірі адам секілді мезгіл-мезгіл аһылап-уһілеп қоятыны несі?”

Сол арада бақытсыз Дурандарт ауыр күрсініп алып, сөйлеп қоя берді:

Монтесинос, абзал бауырым!

Өлерімнің алдында саған

Мынадай тілек айтқанмын:

Ақырғы демім біткен бойда,

Қанжармен не стилетпен

Ойып ал да жүрегімді кеудемнен,

Жанымдай сүйетін Белермаға

Апарып бер деп сыйлыққа

Мұны естіген қадірменді Монтесинос азап шегіп жатқан рыцарьдың жанына тізерлей кетті де, көзіне жас алып отырып былай деді:

“Беу, сеньор Дурандарт, ғазиз бауырым! Өзіміз жеңіліс тауып, қасірет жамылған сол күні өзің берген әмірді мен бұлжытпай орындап та қойдым: кеудеңде титімдей де түйірін қалдырмай, жүрегіңді барынша мұқият түрде ойып алдым, оны шілтерлі орамалмен сүрттім, сосын тәніңді жерледім: сонда егіл-тегіл еңіреп жылағаным сонша, көзімнің жасы кеудеңе сұққанда боялып шыққан қолымның қанын шайып кетті, одан соң жүрегіңді алдым да Францияға қарай ұшырттым. Соған мынау тағы бір дәлелдеме, ардақты бауырым: иістеніп кетпеуі үшін және сеньора Белермаға сол күйінде жеткізе алмасам, тым құрығанда, тұздалған күйінде табыс ету үшін Ронсевальдан шыққаннан кейін ұшырасқан ең алғашқы елді мекенде жүрегіңе аз-маз тұз септім; алайда данагөй Мерлин өзіңмен бірге, менімен, атқосшың Гуадианамен, дуэнья Руидерамен және оның жеті қызы, екі немере жиенімен, сол сияқты көптеген досыңмен және танысыңмен бірге сеньора Белерманы да ұзақ жылдар бойы осында, жадыланған патшалықта ұстап отыр, содан бері арада бес жүз жылдан астам уақыт өткенімен осы кезге шейін ешқайсымыз өлгеніміз жоқ, — арамызда тек Руидера, оның қыздары мен немере жиендері ғана жоқ: олардың көзі кеппей жылағаны сондай, сірә, жаны ашығандықтан шығар, Мерлин оларды айдынға айналдырып жіберді, енді қазір тірілер әлемінде, соның ішінде Ламанча провинциясында, оларды Руидера айдындары деп атайды. Жеті қызы Испания короліне, екі немере жиені Шоқындырушы Иоанн ордені аталатын қасиетті орденнің рыцарьларына қарайды. Басыңа түскен қасіретті халге бізбен бірге қатты қайғырып жылаған атқосшың Гуадиана өз атымен аталатын өзенге айналдырылды, бірақ бұл өзен жер бетіне шығып, жарқыраған күн көзін көрген бойда өзіңнен айрылып қалғанына жүрегі қан жылап, қайтадан жер қойнына сіңіп кетті, алайда өзен атаулы өзінің табиғи арнасына бой ұсынбай тұра алмайды, сондықтан ара-тұра жер бетіне шығып, күнге және адамдарға жүз көрсетіп қояды. Аталмыш айдындар оны өз суымен қоректендіреді, сөйтіп осылармен және өзіне келіп құятын басқа да бұлақтармен толыққан ол асып-тасып, асқақтап, толқындарын Португалияға қарай лықсытады. Алайда бара жатқан жолының бәрінде ол қайғыру мен қамығудан арыла алмағанын аңғартып отырады, осы себепті өз суында алтын арна Тахо секілді дәмді де қымбат балық өсіруге құлық танытпайды, — тікенекке толы, жеуге жарамсыз балықты ғана өсіреді. Осы қазір өзіңе баян еткен нәрсемнің бәрін, беу, бауырым, саған бұрын да бәленбай рет айтқанмын, бірақ жауап қатпайтыныңа қарағанда, өз ойымша, маған сенбейтін секілдісің әлде естімей ме екенсің, ал мұның қалай жаныма бататыны бір құдайдың өзіне ғана аян. Саған бүгін жаңа хабар әкелдім, бұл жүрегіңнің азабын азайтпағанымен, әйтеуір оны өршітпейтіні анық. Біле білсең, алдыңда тұрған адам — көзіңді ашсаң болды, өзің де көресің — данагөй Мерлин сан рет сәуегейлік жасаған айтулы рыцарьдың тап өзі, әлдеқашан ұмыт болған рыцарьлықты өткен замандардағыдан гөрі көбірек пайдасы тиетіндей етіп біздің заманымызда қайта тірілткен тап сол Ламанчалық Дон Кихот; бәлкім, оның көмегі мен қамқорлығы арқасында жадылаудан арылатын да шығармыз, өйткені ұлы адамдарға ұлы істерді атқару жазған ғой”.

“Ал егер олай болмай шықса, — деді азап шегіп жатқан Дурандарт әлсіз де қарлығыңқы үнмен, — ал егер олай болмай шықса, беу, бауырым, саған айтарым мынау ғана: “Жә, ұтылсақ ұтылған шығармыз — тарат тағы қайтадан”.

Соны айтып екінші бүйіріне аунап түскен ол әдеттегі үнсіздігіне шомды, ләм деп тіл қатқан жоқ. Осы аралықта зар еңіреп жылаған, жоқтау айтқан және бұған қосарланып ауыр-ауыр күрсінген, күңірене боздаған дауыстар естілді. Мен басымды бұрып, хрустальдан жасалған мөлдір қабырғадан келесі залда үлбіреген сұлу қыздардың екі қатар боп жүріп келе жатқанын көрдім, бәрі де үстіне қара жамылып, басына түрік дәстүрінше ақ шалма ораған. Шерудің соңында әлдебір сеньора келеді екен (оның сеньора екенін тәкаппарлау түр-пішіні айғақтап тұрған-ды), ол да қаралы киім киіпті, етегі еденге дейін жететін ақ жамылғы жамылыпты. Оның шалмасы басқа қыздар ораған ең үлкен шалмадан да екі есе үлкен еді; қабағының арасы қосылып кетіпті, тәмпіш мұрын, жайын ауыздау көрінгенімен, еріні алқызыл болатын; оқта-текте аузын ашқан кезде тістерінің сирек әрі онша түзу еместігі байқалатын, әйтсе де аршылған бадам іспетті аппақ еді; қолына жұқалау сүлгі ұстап келеді екен, онда өзім байқап үлгергенімдей, мумия тәрізденіп кеуіп қалған жансыз жүрек ораулы жатыр еді. Монтесинос маған шеруге қатысушылар Дурандарт пен Белерманың қызметшілері екенін, қожайындарымен бірге оларды да осында жадылап ұстап отырғанын, ал арт жақта, сүлгіге оралған жүрек ұстап келе жатқан — сеньора Белерманың өзі екенін айтып берді: аптасына бірнеше рет қызметшілерімен бірге ол осындай шеру ұйымдастырып, Дурандарттың тәні мен азапқа батқан жүрегін аза тұтып ән салады екен, немесе, дәлірек айтқанда, жылап-сықтайтын көрінеді. Сондай-ақ, сеньора өзіңе сәл-пәл сиықсыздау көрінсе немесе, қалай болғанда да, әйтеуір, алып-қашты әңгіме әсірелеп жеткізгендей, ғаламат сұлу көрінбесе, онда бұған кінәлі оның мына жадыланған қамал-сарайда өткізген ақиретті түндері мен ақиреті одан да көп күндері, бұған көзінің астының көгерген жерлері мен бетінің қан-сөл жоқ қуқылдығы дәлел бола алады, деді ол.

“Бетінің қуқылдығы мен көз астының көгеруі, — деп сөзін жалғады Монтесинос, — әсте әйелдерде ай сайын қайталанып тұратын дағдылы дімкәстіктен емес, өйткені, міне, әлденеше ай, тіпті жыл өтті, оның бойынан ондай дімкәстіктің ишараты да білінген емес, — жоқ, бұл басқа бір нәрсені — мәңгі-бақи қолында болатын және сормаңдай ғашығының тақсіретін қаперінде қайта тірілтіп, есіне қайта оралтып тұратын нәрсені көрген кезде жүрегіне түсетін салмақтан, егер мұндай тауқымет тартпағанында сұлулығы, сүйкімділігі мен нәзіктігі жөнінен онымен біздің өңірге, қала берді күллі әлемге кеңінен мәшһүр атақты Дульсинея Тобосскаяның да бақ таласары неғайбыл”.

“Жә, ондай әңгімені қоя тұрыңыз, сеньор дон Монтесинос, — деп оны бөліп жібердім, — құдай ақы, бастан кешкендеріңізді ретімен баяндай беріңіз. Салыстырудың қандайы болсын қашан да жағымсыз әсер қалдыратыны мәлім, ендеше, кімді болсын мейлі, біреуді екінші біреумен салыстырудың қажеті аз. Жан тең келмес Дульсинея Тобосскаяның өз орыны бар, сол секілді сеньора донья Белерманың да өз орыны болды және сол өз орнында қала да бермек, бұл әңгімені осымен доғарайық”.

Бұған ол маған былай деді:

“Сеньор Дон Кихот! Кешірім өтінем сізден. Мүлт кеткенімді және сеньора Дульсинеяның сеньора Белермамен бақталас болары неғайбыл деп аңдамай сөйлегенімді мойындаймын, өйткені кей нышандарға қарап, оның рыцары екеніңізді байқап қалдым, сондықтан тілімді тістей қоюым қажет еді, салыстырар болсам, тек аспанның өзімен ғана салыстыруым керек еді”.

Аяшымды көзімді бақырайтып қойып Белермамен салыстырудың салдарынан сыздықтаған кейістік атақты Монтесиностың ақтала сөйлеген сөзінен кейін басылып қалды.

— Апырай, тақсыр, — деп Санчо сөйлеп кетті, — қалайынша сол бір жаман шалдың жағасынан ала кетіп, қабырғасын қаусатып, сақалын бір талдап жұлмағаныңызға таңырқап тұрғаным.

— Жоға, достым Санчо, — деді Дон Кихот келіспей, — ондай қылық маған жараспас еді, өйткені біз қарт кісілерді, соның ішінде, әсіресе, рыцарь-қарияларды, оның үстіне жадыланған жандарды, құрмет тұтуға міндеттіміз. Әңгімеміздің одан арғы барысында бір-бірімізбен мейлінше сыпайы болғанымызға кепілдік ете алам.

Осы арада студент сөзге килікті:

— Сеньор Дон Кихот, қалай ғана осынша аз уақыттың ішінде жер астынан соншама көп нәрсені көріп, соншама көп нәрсе жайында пікір алмасып және біліп үлгергенсіз, соған ақылым жетпей отыр.

— Ана жақта қанша болдым өзі? — деп сұрады Дон Кихот.

— Бір сағаттан астам ғана, — деп жауап қатты Санчо.

— Олай болуы мүмкін емес, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Ол жақта менің көз алдымда кеш түсті, сосын таңды қарсы алдым, сөйтіп күн мен түн осылай үш мәрте ауысты, демек, өз есебімше, осынау әрі жырақ, әрі көз таса орындарда мен аттай үш күн болдым.

— Мырзамның шындықты айтып отырғанында шүбә жоқ, — деп мәлім етті Санчо. — Егер мұның бәрін ол ғажайып түрде бастан кешсе, онда біздің мұндағы бір сағатымыздың анда, жер астында, үш тәулікке пара-пар болуы да ғажап емес.

— Әбден мүмкін, — деп мақұлдады оны Дон Кихот.

— Ал, сіз онда немен жүрек жалғадыңыз, мархабатты мырзам? — деп сұрады студент.

— Үш күн бойы нәр татқам жоқ, бірақ қарным ашқанын да сезгем жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот.

— Жадыланғандар ше, олар ас іше ме екен өзі? — деп тақымдады студент.

— Жоқ, олар тамақ ішпейді, дәрет сындырмайды, — деп жауап қатты Дон Кихот, — солай бола тұрғанымен, олардың тырнағы мен сақал-шашы өсуін тоқтатпайды деген пікір бар.

— Бірақ жадыланғандар ұйқтауын ұйқтайтын шығар енді, сеньор? — деп сұрады Санчо.

— Әрине, ұйқтамайды, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Қалай болған күнде де, әйтеуір, өзім олармен бірге өткізген үш тәулікте ешқайсысы бір сәтке кірпік ілген жоқ, мен де сөйттім.

— “Кіммен аралас-құралас екеніңді айтшы, кім екеніңді айтып берейін” дейтін мақал осы араға өзі сұранып тұр, — деп құлаққағыс етті Санчо. — Сіз, тақсыр, жадыланған ораза ұстаушылармен және ұйқыдан жерігендермен достастыңыз, ендеше солармен жолдас боп жүргенде тамақ ішпегеніңізге және ұйқтамағаныңызға таңырқаудың реті жоқ. Бірақ, маған ренжи көрмеңізші, тақсыр, осы арада бізге жыр ғып айтқандарыңыздың ешқайсысына сенген жоқпын, өтірік айтсам құдай алып-ақ кетсін мені (“шайтан алып-ақ кетсін” дей жаздап шақ қалғанымды қарашы).

— Сонда қалай болғаны? — деп дауыстап жіберді студент. — Сеньор Дон Кихот не үшін өтірік айтуға тиіс? Ол кісі тіпті шынымен сөйткісі келген күнде де, бәрібір, адам сенгісіз осынша көп оқиғаны қолма-қол ойдан шығарып үлгермес еді ғой.

— Мырзам өтірік айтып отыр деп ойламаймын, — деді Санчо келісіңкіремей.

— Сонда қалай деп ойлайсың? — деп сұрады Дон Кихот.

— Менің ойымша, — деп жауап қатты Санчо, — өзіңіз, тақсыр, көрдім деген, анда, төменде, бірге уақыт өткіздім деген әлгі тобырдың бәрін жадылап қойған Мерлин бе әлде басқа сиқыршылар ма, әлгінде бізге айтып берген және қалғанын кейін айтып беретін хикметтермен басыңызды лық толтырып тастаған.

— Мұның солай болуы да мүмкін еді, Санчо, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — алайда олай болған жоқ қой, — сендерге айтқанымның бәрін өз көзіммен көріп, өз қолыммен сезінгенмін. Ал, енді қазір саған Монтесинос өзіме аян қылған ұшан-теңіз ғанибет пен ғажайыптың қатарында, — бұл турасында кейін жолда егжей-тегжейлі әңгімелермін, өйткені бұл жерде бәрін бірдей баяндап жатудың қисыны келмей тұр, — үш шаруа әйелді де көргенімді айтсам не дер екенсің? Олар шыбыш секілді секек қағып, секіріп ойнап жүрді, соларға көз салған бойымда, біреуі — жан тең келмес Дульсинея Тобосская, қалған екеуі — сонымен бірге келе жатқан, өзіміз Тобосо маңайынан кезіктірген шаруа әйел екенін бірден тани кеттім. Монтесиностан сұрап едім, ол танымайтынын, бірақ, өз ұғымынша, бұлар жадыланған ақсүйек сеньоралар екенін, мына шалғында жуырда ғана пайда болғанын хабарлады, сондай-ақ мұндай жағдайға таңғалмауым керегін, өйткені бұл жаққа өткен заманның да, осы заманның да сеньоралары көптеп келіп жататынын және бұл сеньораларды сиқыршылардың алуан түрлі және әдеттен тыс кейіптерге енгізіп қоятынын айтты, солардың арасынан бұл, Монтесинос, королева Джиневра мен оның сарай нөкеріндегі ханымы, анау әлгі:

Британиядан келіп жеткен

Ланцелот шарабын ішіп сусынын басқан Кинтаньонаны да көріпті.

Мына әңгімені тыңдаған Санчо өзін осы қазір жынданып кетердей, не күлкіден жарылып өлердей сезінді; өйткені Дульсинеяның жадыланғаны жайындағы жалғандықтың жай-жапсарын басқа ешкім білмесе де өзі жақсы білетін еді: көз байлаушы да өзі, жалғыз куәгер де өзі болған-ды, сондықтан мырзасының ақыл-естен біржола айрылып, шын мәніндегі жындыға айналғанына зәредей күмән-күдігі қалмаған; осы себепті Санчо оған былай деп тіл қатты:

— Жер асты патшалығына сіз, қадірлі қожайыным, жайсыздау жағдайда және мүлдем дерлік қолайсыз шақта әрі қырсық шалған күні түстіңіз және басыңызды әбден қатырған сеньор Монтесиноспен бекер босқа кездестіңіз. Мына жақта, жоғарыда, тып-тыныш отырсаңыз етті, тақсыр, жаратқанның өзі өлшеп берген ақыл-есіңізді жоғалтпасаңыз етті, жұртқа жөн сілтеп, жоба көрсетіп, ауыз жаппай ақыл айтып отырсаңыз етті, оның орнына қазір енді адам айтса сенгісіз бірдеңені шатпақтап отырсыз.

— Сені жақсы білемін ғой, Санчо, сол себепті сандырағыңа көңіл аудармаймын, — деді Дон Кихот.

— Егер аузыңыздан шыққан әңгімеңізден түзеліп, ақылға келгеніңіз айқын сезіліп тұрмаса, онда жаңағы сөзім мен болашақта айтар сөзім үшін мені жарымжан етсеңіз де немесе өлтіріп тастасаңыз да мейлі, мен де сіздің сөзіңізге көңіл аудармаймын. Ал, әзірше екеуіміз әлі ренжісе қоймағандықтан, рақымшылық етіп, маған мынаны айтыңызшы, тақсыр: ханымымызды қалай, қандай ерекше белгілеріне қарап таныдыңыз? Онымен сөйлестіңіз бе, сөйлессеңіз одан не жайында сұрастырдыңыз, ол сізге не деп жауап берді?

— Оны мынадай ерекше белгілеріне қарап таныдым, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Үстінде өзің маған оны көрсеткен күні киген көйлегі бар екен. Онымен сөйлеспекке оқталғам, бірақ ол ләм деп жауап қатпастан жалт бұрылды да, өкшесі өкшесіне тимей жүгіре жөнелді, тіпті оны жебе де қуып жете алмайтын еді. Мен соңынан қуа жөнелмекші едім және, әрине, қуып та кетер едім, бірақ Монтесинос босқа арамтер болмауға кеңес берді, — одан бәрібір пайда жоқ және үңгірден шығатын уақытың да таяп қалды, деді. Одан соң Монтесинос маған арада біршама уақыт өткеннен кейін өзін, Белерманы, Дурандартты және сонда жүргендердің бәрін жадысынан арылту үшін не істеуім керегін хабарлайтынын да айтты. Бірақ, ана жақта көргендерім мен байқағандарымның арасында әсіресе мына бір жай мені қатты өкініште қалдырды: Монтесиноспен әңгімелесіп тұрған кезімде сормаңдай Дульсинея құрбыларының бірі қасыма білдірмей жақындап келіп, көзіне жас алып тұрып, толқудан үздіге шыққан бәсең дауыспен былай деді:

“Мейірбан ханымым Дульсинея Тобосская сізді қолыңыздан сүйеді және сау-сәлемет жүрмісіз, соны хабарлауыңызды қатты өтініп сұрайды; ал өзі шектен тыс мұқтаждық көріп жатқандықтан сізге тағы бір өтініш білдіргісі келеді: мына қолымда ұстап тұрған, бірер киілген жаңа белдемшені кепілдікке алып, оған қарызға алты немесе мүмкіндігіңізге қарай одан да көбірек реал бере тұрмас па екенсіз, — бұл ақшаны ол сізге көп ұзамай-ақ қайтаруға серт етеді”.

Бұл өтініш мені әрі таңырқатып, әрі абыржытып тастады, сосын сеньор Монтесиностан:

“Сеньор Монтесинос! Жадыланған ақсүйек жандар мұқтаждық көруші ме еді?” деп сұрадым.

Ол маған былай деп жауап қатты:

“Ақиқатына келсек, сеньор Ламанчалық Дон Кихот, өзіміз мұқтаждық атандырып жүрген нәрсе барлық жерде кездеседі, ешкімді ықпалынан тыс қалдырмайды, барлық адамға қатысы бар, тіпті жадыланғандарды да аямайды, осы себепті сеньора Дульсинея Тобосская сізден қарызға алты реал сұраса және кепілдікке, меніңше, тәп-тәуір дүние ұсынып тұрса, онда мұндай көмектен бас тартуыңыздың реті жоқ; оның өте ауыр жоқшылықта жүргені күмәнсіз”.

“Кепіл затты алмаймын, — дедім мен, — алайда аталмыш соманы да бере алмаймын, өйткені менде бар-жоғы төрт-ақ реал ғана”.

Мен бұл ақшаны (таяуда өзің, Санчо, жолда кездескен мүсәпірлерге үлестірерсің деп берген ақшаң ғой бұл) Дульсинея құрбысының қолына ұстаттым да, былай дедім:

“Ханымыңызға айта барыңыз, қалқам, көріп жатқан қиыншылықтары менің де жаныма қатты батады, оны мұндай ауыртпалықтан алып шығу үшін Фуггерге айналудан да тайынбас едім. Сондай-ақ, оның сүйкімді ажарына сүйсіне көз тігіп, тапқыр да ұтқыр сөзінен ләззат алу мүмкіндігінен ада болғандықтан менің де сау-сәлемет бола алмайтынымды және болуға тиіс те еместігімді, сонымен бірге, өзіне шын берілген малаймен, ерен уайым-қайғыдағы рыцарьмен жүздесіп, әңгімелесуге рақымшылық жасауын қатты өтініп сұрайтынымды хабарлаңыз. Оған тағы мынаны айтыңыз: маркиз Мантуанский сияқты менің де серт пен ант бергенім жайындағы хабар күндердің бір күнінде оған да жетіп қалар: аталмыш маркиз өлім аузында жатқан немере жиені Балдуинді таудың арасынан тауып алғаннан кейін оның кегін қайтаруға, кегін қайтармайынша, тамақ ішкенде дастарқан жайғызбауға (бұған басқа да көптеген ұсақ-түйекті қосақтаған еді) ант берген болатын. Тап осылайша мен де сеньора Дульсинея Тобосскаяны жадысынан арылтпайынша ешқашан дамылдамауға, дүниенің жеті бөлігін инфант дон Педро Португальскийден гөрі ықтияттырақ аралап шығуға ант етем”.

“Ханымымның жолында тындыратын шаруаңыз тек осымен ғана шектеліп қала қоймас”, деді бұған жауап ретінде әлгі бикеш.

Сол жерде ол төрт реалды қағып алды да, басын июдің орнына жерден екі шынтақтай биікке секіріп түсті.

— Жасаған құдай сақтай гөр! — деп сол арада Санчо бар дауысымен бақырып жіберді. — Сиқыршылар мен арбаушылық айла-амалдар дүниеде осындай күшке ие болады деп кім ойлаған? Қалай ғана олар мырзамның мүлтіксіз ақыл-есін ештеңемен салыстыруға келмейтін ерекше бір есалаңдыққа айналдырған десеңізші. Әй, сеньор-ай, сеньор-ай! Құдай үшін, тақсыр, қалпыңызды қайта табыңызшы, ар-ұятыңызды сақтаңызшы, ақыл-ойыңызды ауытқытып, алжастырып жіберген қисынсыз нәрселерге деген сенімнен арылыңызшы!

— Сенің, Санчо, бұлайша күйіне сөйлейтін себебің — маған жақсылық ойлайсың, — деді Дон Кихот, — дегенмен, тіршілік түйткілдерінен хабарың кемдеу болғандықтан, түсінігіңе азды-кем ауыр соққанның бәрін ақылға сыйымсыз нәрсе деп бағалайсың. Алайда, қайталап айтайын, жер астында көргендеріме қатысты тағы біраз жайды саған кейінірек әңгімелеп берем, сонда шыншылдығы дау тудырмайтын және ештебір күдік келтірмейтін бүгінгі әңгімеме өзің де риясыз сенетін боласың.

ХХІҮ тарау

Бұл тарауда қаншалықты ерсі көрінгенімен осынау айтулы хикаяны дұрыс түсінуге соншалықты қажет әрқилы ұсақ-түйектер турасында сөз болады.

Осынау айтулы хикаяның тәржімашысы Монтесинос үңгіріндегі шытырман оқиға жайындағы тарауға жеткенде түпнұсқа парағының жиегінен хикаяның алғашқы авторы Сид Ахмет Бен-инхалидың өз қолымен жазылған мынадай ескертпеге жолыққанын мәлім етеді:

“Жаңағы тарауда баян етілген жайларды айбынды Дон Кихоттың шынымен бастан кешкеніне шүбәм бар және анық солай болғанына ақи-тақи көз жеткізе алмай отырмын; мұның себебі мынадай: оның осы кезге дейін бастан өткергені өмірде болуы ықтимал және шындыққа жанасымды жайлар еді, алайда үңгірдегі шытырман оқиға тіптен ақылға сыйымсыз, сондықтан оны ақиқат деуге арым бармайды. Әйткенмен, өз заманының ең бір әділ, ең бір ізгі ниетті рыцары боп табылатын Дон Кихот өтірік айтады дейтін ойдан да аулақпын; ол тіпті жебеден сау жері қалмай жарақаттанып жатса да жалған сөйлемес еді. Ал Дон Кихот болса, бұл шытырман оқиғаны жоғарыда келтірілгендей егжей-тегжейімен баяндап, бүге-шігесін қалдырмай әңгімелейді, соған қарап оның аз ғана уақыттың ішінде осынша көп қисынсыз нәрсені қиюын келтіріп құрастыра қоюы мүмкін емес деп білем; қысқасын айтқанда, егер бұл шытырман оқиға ойдан шығарылған секілді көрінсе — онда менің шатағым жоқ, мен бәрін сол күйінде суреттеймін: оны ойдан құрастырылған деп те даттамаймын, шындық деп те жақтамаймын. Сен, оқырман, парасат-парқы мол адамсың ғой, көңіл қалауыңа орай бағала бәрін, ал маған бұған бірдеңе алып-қосуға болмайды және оған қақым да жоқ; дей тұрғанмен, ақиқат шындық делінетін қауесетке қарағанда, дүние саларының нақ алдында Дон Кихот бұл шытырман оқиғадан бас тартып, оны өзім ойлап таптым деп мәлім етіпті-міс, өйткені бұл оған өзі романдардан оқыған шытырман оқиғалармен толық үйлесім табатындай және соларға барынша сәйкес келетіндей көрініпті”. Ал, бұдан әрі Сид Ахмет Бен-инхали былай дейді:

Студент Санчо Пансаның өрескел оспадарсыздығына да, мырзасының шамадан тыс шыдамдылығына да таңырқанумен болды, сөйтіп ақыры Дон Кихоттың бұл орайдағы жұмсақтығы жадыланған күйде болғанына қарамастан Дульсинея Тобосскаямен дидарласу қуанышына байланысты шығар деген тұжырымға келді, себебі, жалпы алғанда, мұндай пікірлері мен пайымдаулары үшін Санчо Пансаны сілейтіп таяққа жығу қажет еді, — студентке Санчо мырзасымен шынымен-ақ біршама дөрекі сөйлескендей көрінген; сөйтіп, студент Дон Кихотқа былай деп тіл қатты:

— Сеньор Ламанчалық Дон Кихот, сізбен бірге өткерген саяхатым өте сәтті болды деп есептеймін, себебі бұдан төрт түрлі пайда таптым. Біріншіден, өзіңізбен таныстым, мұны өзіме зор бақыт санаймын. Екіншіден, Монтесинос үңгірінде не бар екенін және Гуадиана мен Руидера айдындары қайдан пайда болғанын білдім, ал мұның өзі қазір өзім жазып жатқан Испандық Овидий үшін таптырмайтын дерек. Үшіншіден, ойын картасының тарихы тереңге тамыр тартатынына көзім жетті — қалай болғанда да, әйтеуір, айтуыңызша, Ұлы Карл тұсында карта ойыны таңсық болмапты, өйткені Монтесиностың ұзақ сөзінен кейін, есін жиып көзін ашқан Дурандарттың: “Жә, ұтылсақ ұтылған шығармыз — тарат тағы қайтадан”, дегенін айтқан едіңіз. Егер өзін жадылағанға дейінгі заманда, жоғарыда аталған император Ұлы Карл кезінде, Франциядағы жұрт карта ойнамаса, онда жадыланған адам мұндай сөз бен сөз орамын білмеген болар еді. Бұл дерек қазір өзім құрастырып жатқан басқа бір кітабым үшін керек, атап айтқанда: Вергилий Полидорға бағзыдағы өнертапқыштыққа қатысты қосымша дейтін кітабым үшін, — меніңше, Вергилий Полидор өз шығармасында карта жайында айтуды ұмытып кеткен, ал мен айтам және сеньор Дурандарт секілді аса құрметті де сенімді дерек көзіне сілтеме жасасам, мұның ерекше маңызы болады. Төртіншіден, мен Гуадиана өзенінің қайдан шыққаны турасында анық мәлімет алдым, бұл осы күнге дейін беймәлім боп келген жай еді.

— Бұл сөзіңе алып-қосар ештеңем жоқ, бәрі жөн, бәрі дұрыс, шырақ, — деді Дон Кихот, — алайда, кітаптарыңызды кімге арнамақ ойыңыз бар, соны білсем деп ем, әрине, құдай сәтін салып бұл дүниелеріңізді бастыруға рұқсат алсаңыз деймін, өйткені соған күдігім көп болып тұр.

— Бұларды арнауға болатын сеньорлар мен грандтар Испанияда баршылық қой, — деді студент.

— Олар онша көп те емес, — деді Дон Кихот келіспей, — және мәселе олардың мұндай арнауға татымайтынында да емес, мәселе олардың мұны қабыл алмайтынында болып тұр, себебі еткен еңбегі мен көрсеткен құрметі үшін авторларға сый-сияпат жасауға өздерін борышты санағылары келмейді. Солай бола тұрғанымен, арнаудан бас тартатындардың барлығын бір өзі алмастыра алатын жоғары лауазымды бір адамды білем, егер осынау мәртебелі мырза жайында егжей-тегжейлі айта бастасам, ізгі ниетті талай жүректе қызғаныш қоздар еді, сондықтан бұл әңгімені қолайы келген кезге дейін қалдыра тұрайық, ал қазір қайда қонып шығатынымыздың жайын қарастырайық.

— Осы араға таяу маңда шағын рақыпхана бар, сонда бір тақуа тұрады, — деп хабарлады студент. — Жұрттың айтуынша, ол бұрын солдат болыпты, сондай-ақ, оны ізгі ниетті христиан, байсалды да биязы адам деседі. Рақыпхананың жанында кішкене үйшік бар, оны өзі салып алыпты, баспана шағын болғанымен, меймандар жайғасатын орын табылады.

— Ол тақуада тауық жоқ па екен, білмедің бе? — деп сұрады Санчо.

— Қазіргі кезде тауығы жоқ тақуа аз, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Қазіргі тақуалар Мысыр шөлінде жан сауғалап, пальма жапырағымен әбүйірін жауып, шөп тамырын талғажау еткендерге мүлдем ұқсамайды. Алайда, мені бұрынғы тақуаларды асқақтату арқылы бүгінгілерді төменшіктетіп отыр екен деп ойлап қалмаңдар, — айтайын дегенім, қазіргі тақуалық тірлік бұрынғы кездердегідей зор қиыншылық пен жоқшылықты білмейді, бірақ бұдан бүгінгі тақуалар жаман адам деген ой тумайды; керісінше, мен олардың бәрін де жақсы адамға балаймын, тіпті іштерінде ондай-мұндайы кездесе қалған күнде де, бәрібір ізгі ниетті болғансып жүрген мүттәйім көпе-көрнеу күнәкардан гөрі аз зұлымдық жасайды.

Осындай әңгіме-дүкен құрып келе жатқан олар қарсы алдарынан әлдекімнің шапшаң адымдап, найза мен алебарда²² артылған қашырын асығыс айдап келе жатқанын көрді. Бұлармен қатарласқан жолаушы бас иіп сәлемдесті де, әрмен қарай аса берді. Дон Кихот оған айқайлап:

— Тоқтай тұрыңыз, туысқан! Байқауымша, қашырыңыз қалағаннан гөрі қаттырақ жүріп бара жатқан сияқтысыз, — деді.

— Тоқтай алмаймын, сеньор, — деп қарсылық білдірді бейтаныс, — өзім әкеле жатқан, мына өзіңіз көріп тұрған қару-жарақ күні ертең керек болғалы тұр, сондықтан тоқтауға қақым жоқ, ендеше, сау болыңыз. Егер мұны не үшін әкеле жатқаныма ынтық болсаңыз, онда біліп қойыңыз, мен рақыпханаға жақын маңдағы бекетте түнемекпін, өзіңіз де сонда бара жатсаңыз, сол жерден кездесерміз, сонда не түрлі ғажайыптар жайында айтып берермін. Ал, әзірше тағы да аман-сау болыңыз.

Бұдан соң бейтаныс қашырын қуалай жөнелді де, Дон Кихот одан қандай ғажайыптар жайында айтпақшы екенін сұрап үлгере алмай қалды. Аса бір әуесқой, жаңалыққұмар адам болғандықтан Дон Кихот дереу жүріп кетуге, студент өзін шақырған рақыпханаға соқпай-ақ, бекетке барып түнеуге әмір етті.

Оның әмірі бұлжытпай орындалды: үшеуі көліктеріне мініп, бекетті бетке ұстап тартып кетті де, онда қараңғы түспей-ақ жетті. Жолшыбай студент Дон Кихотқа тақуаға соғып, тамақ жібітіп алу жөнінде ұсыныс айтқан. Соны естіген бойда Санчо сөзге келместен есегінің басын солай қарай бұра қойған, Дон Кихот пен студент те соңынан ерген, алайда мейірімсіз тағдыр Санчоға қасақана тақуаның сол тұста үйінде болмай шығуын қарастырып қойыпты, мұны оларға өздері рақыпханадан жолықтырған қызметші әйел хабарлады. Бұлар әйелден қымбаттау шарап сұрады, әйел қожайыны шарап сақтамайтынын, егер арзан бағаға ауыз су керек болса, онда қуана-қуана бұлардың шөлін қандыратынын айтты.

— Ау, су ішкім келсе, жол бойындағы кез-келген құдықтан мелдектеп алмаймын ба, — деді Санчо. — Аһ, шіркін, Камачоның тойын-ай, дон Дьегоның дәулеті тасыған үйін-ай! Ұмытпаспын сендерді ешқашан!

Бұдан соң олар рақыпханадан шығып, бекетке қарай бағыт алған еді, ұзамай жолдан бір жас жігіт кезікті: ол алда кетіп бара жатқан, бірақ жүрісі шабандау болғандықтан бұлар оны лезде қуып жетті. Семсерін иығына қойыпты, оған киім-кешек салынған түйіншек пе, буыншақ па, бірдеңені іліпті: шамасы, онда шаровар, жамылғы және бірнеше жейде жатса керек, өйткені үстінде атласқа болар-болмас ұқсастығы бар барқыт күрте, соның ішінен киген, етегін салбыратып бос жіберген көйлек, аяғында жібек шұлық пен астанадағылар киетін келте тұмсық шәркей ғана бар еді; түріне қарап оны он сегіз, он тоғыз жаста деуге болатын, жүзі жайдары, қимыл-қозғалысы шапшаң еді. Жол қысқарту үшін сегидильялар айтып келе жатқан. Әлгі үшеуі оны қуып жеткен кезде әнінің біреуін аяқтап та қалған, студент соны жаттап алды:

Жоқшылық алса жағадан, қайтерсің кірмей шайқасқа.

Бармас едім солдатқа, шиланымда болса ақша.

Дон Кихот оған бірінші боп тіл қатты; ол былай деді:

— Сапарға тым жеңіл шығыпсыз ғой, сұңқарым. Қайда жол тарттыңыз? Егер жөн көрсеңіз, рақым етіп, осыған жауап беріңізші.

Жас жігіт оған былай деді:

— Сапарға жеңіл шыққан себебім, біріншіден, күн ыстық; екіншіден, кедеймін, соғысқа бара жатырмын.

— Күн ыстық дегеніңді түсінуге болар, ал кедейліктің бұған қатысы қанша? — деп сұрады Дон Кихот.

— Сеньор! — деп жауап қатты жас жігіт. — Түйіншегімде мына күртеме сыңар барқыт шаровар жатыр. Егер оны жолда тоздырсам, ертең қалада сәнге киетін ештеңем болмайды, ал жаңасын сатып алатын ақшам жоқ. Осы себептен және онша ыстықтамау үшін осылай сапар шегіп келем, ал өзім бұл арадан он екі мильдей жерде орналасқан жаяу әскер бөлімшелеріне бара жатырмын, онда мені бір бөлімшеге бекітеді, сосын ол жерден бізді бірдеңе ғып айлаққа жеткізер, әйтеуір: естуімше, кемелерге Картахенде отырғызатын көрінеді. Астаналық әлдебір жалаңаяқта қызмет еткенше, соғысқа аттанғанды, қожайыным мен мырзам корольдің өзі болғанын хош көрдім.

— Бәлкім, бұрынғы қызметіңіз әлденендей жеңілдік берген шығар сізге? — деп сұрады студент.

— Егер испан грандында немесе басқа бір ақсүйекте қызмет етсем, әрине, ондайды алған да болар едім, — деп жауап қатты жас жігіт. — Беделді мырзаларда қызмет ететіндер шынымен де жеңілдік алады; оларға тура сол малайлар бөлмесінде-ақ ту ұстаушы немесе тіпті капитан шенін береді, жә болмаса, олар әжептәуір сыйақы алады, ал мен болсам, сорыма қарай, әманда әркімнің табалдырығын тоздыруды кәсіп еткендер мен не шұрайлы тексіз мансапқорларға тап болдым да жүрдім, олардың маған берген тамағы да татымсыз болды, ал жалақысының жарытымсыздығы сонша, қыстырма жағаны крахмалдаудың өзіне ғана жартысын жұмсауға тура келетін, мен сияқты бақыт қуған малайдың түптің түбінде әлденендей тәуір бірдеңеге қол жеткізуі шын мәніндегі ғажайып болар еді.

— Айтыңызшы, достым, сонда қалай, тіпті ливрей киерліктей де еңбек сіңірмедіңіз бе? — деп сұрады Дон Кихот.

— Менде ондайдың екеуі болған, — деп жауап қатты малай, — бірақ шаш қырықтырудан бас тартқан шәкіртке монастырьдан кетерде бұрынғы киімі қайтарылып беретіні секілді, менің мырзаларым да киімдерімді әрдайым өзіме қайтарып беріп тұрды: олар астанаға баратын, шаруаларын реттейтін, сосын үйге қайтып оралған бойда-ақ менен ливрейді қайтып алатын, — өйткені, оны тек көз бояушылық үшін ғана берген ғой маған.

— Міне, итальяндар айтпақшы, нағыз spіlorcerіa²³ деген осы, — деді Дон Кихот. — Алайда, солай бола тұрғанымен, осындай ізгі мақсатпен астананы тастап шыққаныңызды зор бақыт деп білем, өйткені дүниеде әуелі құдайға, одан соң өз короліңе және туа бітті қожайыныңа, әсіресе әскери салада, қызмет етуден артық құрметті де пайдалы ештеңе жоқ; бұл салада, ғалымдық саласына қарағанда, байып кетпесең де, қайткен күнде де, әйтеуір, атыңды шығаруға болады — бұл жөнінде менің талай мәрте атап көрсетуіме тура келгені бар; әскери өнерден гөрі ғалымдықтың арқасында майораттар негізі көбірек қаланғанымен, әскерилер әлдебір ерекшелігімен, оның қандай ерекшелік екенін құдай білсін, ғалымдардан жоғары тұрады, сондай-ақ өздерін басқа жұрттың бәрінен даралап көрсететін жігер оты да оларда қаншалықты мол екенін шайтан білмесе, адам білмейді. Қазір айтқалы тұрған сөзімді қаперіңізде мықтап сақтауға кеңес берем, өйткені мұның сізге көп пайдасы тимек және қысталаң сәттерде көңілдің жұбанышы болмақ, атап айтқанда: әлденендей бақытсыздыққа тап болам-ау деген ойдан ада-күде арылыңыз, өйткені бақытсыздық атаулының ең жаманы — өлім, ал қан майдандағы өлім — ең ардақты өлім саналады, демек, сіз үшін бақытсыздық атаулының ең жақсысы — өлу боп табылады. Римнің айбынды императоры Юлий Цезарьға бір жолы түрлі өлімнің ішіндегі ең жақсысы қандай өлім деген сауал қойылыпты, ол ең жақсы өлім — кенеттен, қас қағым сәтте және күтпеген жерден келген өлім, деп жауап қайтарыпты; ол өзі шын құдайдан бейхабар мәжуси ретінде жауап қатқанымен, бәрібір, өте жақсы айтқан, өйткені осы пікірі арқылы адам баласына тән осалдықтан ада екенін көрсетіп берген. Тіпті ең алғашқы ұрыс пен шайқастың өзінде-ақ зеңбіректің залппен атқан оғынан немесе мина жарылысынан қаза таптыңыз делік, — ал, онда тұрған не бар? Әйтеуір бір өлім, оған ештеңе істей алмайсың. Теренцийдің пікірінше, қашып құтылған сарбаздан гөрі ұрыста қаза тапқан сарбаз ардақты және барлық бастығының бұйрығын бұлжытпай орындайтын сарбаз ғана даңққа жетеді. Сосын тағы мынаны қаперде ұстаңыз, балам: солдатқа үстінен жұпар иістен гөрі оқ-дәрінің иісі мүңкіп тұрған жарасады; ал егер осы салада жүріп егде жасқа жетсеңіз, мейлі жарақатты болыңыз, мүгедек не ақсақ болыңыз, бәрібір, бұл қадірлі қарттық боп табылады, тіпті жоқшылық та сізді мұқата алмайды, оның үстіне қазір бізде қартайған және жарымжан жауынгерлерге ақшалай-заттай көмек көрсету шаралары қарастырылып жатыр, өйткені оларға да, әдетте, негрлерге көрсетілетіндей жәбір көрсеткен жөн болмайды: негрлер қартайып, қызмет ете алмайтын жасқа жеткенде қожайындары оларға бостандық беріп, босатып жібереді, сөйтіп бостандыққа шықты деген желеумен үйінен қуып салады да, шын мәнінде аштықтың құлдығына байлап-матап береді, ал мұндай құлдықтан оларды өлімнен басқа ештеңе құтқара алмайтыны белгілі. Өзіңізге айтайын дегенім міне осы еді, ал енді атымның сауырына жайғасыңыз: сізді бекетке алып барайын, сол жерден бізбен бірге кешкі ас ішерсіз, сосын ертең әрмен қарай аттанарсыз және жаратқан жолыңызды оңғарып, сапарыңызды сәтті қылсын, бұған ізгі ниетіңіз әбден-ақ лайықты.

Жас жігіт сауырға жайғасудан бас тартты, бірақ бекетте бірге тамақтануға келісті, ал Санчо болса, осы аралықта өзімен-өзі былай деп сөйлесіп кетті: “Сақтай гөр, жасаған, мырзамды! Сонда мұның қалай болғаны өзі: Монтесинос үңгірі жайында адам сенбес нәрсені шатып отырғаны жаңа ғана еді, енді келіп не керемет ойларды кестелеп берді дейсің! Жә, жарар, анда барған соң белгілі бола жатар”.

Олар бекетке жеткенде күн қараңғы тартып кеткен-ді; Санчоның қуанышына қарай, Дон Кихот оны бұрынғы дағдысынша әлдебір қамал-сарай деп емес, кәдімгі жолаушылар бекеті деп ұғынды. Олар табалдырықтан аттап өткен бойда-ақ Дон Кихот қожайыннан алебарда мен найза әкеле жатқан адам осында ма деп сұрады; қожайын оның атқорада қашырының ерін алып жатқанын айтты. Студент пен Санчо да есектерін сонда кіргізіп қойды, ал Росинантқа қорадағы ең тәуір ақыр мен ең тәуір орын берілді.

ХХҮ тарау

Бұл тараудан есектің ақыруы мен әлдебір сауыққойға қатысты қызықты оқиғалар бастау алады, сондай-ақ мұнда көріпкел маймылдың таңғаларлық сәуегейліктері келтіріледі.

Дон Кихоттың есіл-дерті қару-жарақ әкеле жатқан адам айтып беруге уәде еткен ғажайыптар жайында қайткенде де тезірек естіп-білу болды. Қожайын сілтеген бағытпен жүріп кеткен ол әлгіні шынымен-ақ сол жерден кезіктіріп, жолда сұраған нәрселері жөнінде кейінге шегере бермей тап осы жерде қолма-қол айтып беруін сұрады. Әлгі адам оған былай деп жауап қатты:

— Мұндай ғажайыптар жайында қол боста, асықпай отырып әңгімелеген ләзім. Сіз маған, мейірбан мырзам, әуелі мына жануарыма жем-шөп беруге рұқсат етіңіз, сосын бәрін сізге баян етем, таңғалғанда талып түсетін боласыз.

— Е, бар шаруаң осыған тіреліп тұрса, қазір көмектесіп жіберейін, — деді Дон Кихот.

Сөйтті де, дереу сұлы елеп, ақыр тазалауға кірісіп кетті — мынадай монтаны қылыққа әлгі адамның көңілі жібіп, өзіне өтініш етілген жай турасында әңгімелеп беруге ықылас білдірді; сөйтіп қақпа жанындағы сәкіге Дон Кихотпен қатар жайғасып отырғаннан кейін, студент, жас малай, Санчо Панса мен бекеттің қожайыны бас қосқан қадірлі жиынға қарап былай деп сөйлеп кетті:

— Біліп қойғандарыңыз артық болмас, мейірбан мырзалар, осы арадан төрт жарым мильдей жерде орналасқан бір селодағы рехидордың есегі жоғалып кетеді, ал бұған кінәлі — айлакер қыздың, өз қызметшісінің, айла-шарғысы көрінеді, бірақ мұның жайы ұзақ әңгіме; ал, ана рехидор есегін тауып алмаққа қанша талпынғанымен ештеңе шықпайды. Есек жоғалғаннан кейін арада екі апта өтеді, — қалай болғанда да, әйтеуір, селодағылар солай дейді, — сөйтіп, бір күні әлгі есегін жоғалтқан рехидор алаңда тұрса, ойда жоқта оған селолас адамы, екінші бір рехидор келіп: “Қуанышты хабарым үшін сүйіншімді әзірлей бер, қадірмендім: есегің табылды”, дегенді айтады. “Сүйіншің дайын, қадірмендім, және анау-мынау емес, әжептәуір, — дейді анау, — бірақ әуелі оның қайдан табылғанын айт”. — “Бүгін таңертең орманнан көрдім, ер-тұрманы сыпырылып түсіп қалыпты, — дейді екінші рехидор, — және әбден арып-азғаны сонша, көз салып қараудың өзі аяныш тудырады. Осында айдап әкелмек болғам, бірақ әбден тағыланып, үркек боп кетіпті, жақындай бергенім сол еді, тапырақтап қаша жөнелді де, қалыңға қойып кетті. Мақұл көрсең екеуіміз барып іздейік, тек үйге соғып мына мәшімді қораға кіргізейін, сосын сол бойда қайтып оралам”. — “Сөйтсең маған бір үлкен жақсылық жасаған болар ең, — дейді есектің иесі, — мен де қарап қалмаспын, қайтарармын өтемін”. Бұл жайдан жақсы хабардар жандар тап осылай бүге-шігесін қалдырмай, егжей-тегжейлі әңгіме етіп жүр. Қысқасын айтқанда, екі рехидор қол ұстасып орманға жаяу тартады, бірақ орманның өздері есекті тауып алмақ болған бөлегі мен тұсында есек жоқ боп шығады, айнала-маңның бәрін шарлап, ештеңе өндіре алмайды. Ақыры, есектің еш жерде жоқтығына көзі жеткен, оны таңертең көрдім деген рехидор зиян шеккен рехидорға былай дейді: “Бермен қара, қадірмендім, басыма бір жақсы ой келіп тұр: енді біздің бұл хайуанды орман қойнына емес, жер қойнына барып жасырынса да таппай қоймайтынымыз кәміл: олай дейтінім, мен есекше керемет жақсы ақыра алам, егер сен де аздап ақыра алсаң, онда іс бітті дей беруге болады”. — “Аздап ақыра алсаң, деймісің, қадірмендім? — деп дауыстап жібереді бірінші рехидор. — Ау, ақыру жағына келгенде, өтірік айтсам құдай бар, ешкім, тіпті есектердің өзі де, менен артық ақыра алмайды ғой”. — “Оны қазір көре жатармыз, — дейді екінші рехидор. — Былай еткен жөн бе деп тұрмын: сен орманның ар жақ бетімен, мен бер жақ бетімен кетеміз, сөйтіп оны айналып шығамыз және жолшыбай деміл-деміл біресе сен, біресе мен ақырып отырамыз, ал есегің, егер ол осы орманның ішінде болса, бізді естігеннен кейін жауап қатпай қоймайды, оған зәредей күмән жоқ”. Есектің иесі оған: “Мына ойлап тапқан нәрсең, қадірмендім, қандай ғаламат ақыл-ой иесі екеніңнің айқын белгісі”, дейді. Сол арада олар уәделеріне сәйкес әр жаққа тарап кетеді және реті солай келе ме, әйтеуір, екеуі бір мезгілде дерлік ақырып қалады; сөйтіп, есек табылған екен деп ойлап қалған олар, — өйткені бірінің ақырғанынан екіншісі алданып қалған болатын, — бір-біріне қарай жанұшыра жүгіреді; есегін жоғалтқан рехидор сол арада екінші рехидорды көріп: “Апырай, қадірмендім-ай, әлгі ақырған есек емес пе еді?” деп айқайлап жібереді. — “Жоға, мен ғой ақырған”, дейді анау. “Ондай жағдайда, қадірмендім, — деп сөзін жалғайды есектің қожасы, — ақыру жағынан есек пен сенің араңда ешқандай айырмашылық жоқ екен, — қалай болғанда да, әйтеуір, дәл осындай керемет шеберлікпен еліктегенді ешқашан естіген емеспін”. — “Мұндай мадақ пен мұндай дәріп менен гөрі саған көбірек жарасымды әрі үйлесімді, — дейді осының бәрін бастаған рехидор. — Жаратқанның атымен ант етейін, дүниедегі ең тәуір, ең тәжірибелі деген бақырауықтың өзі де тырнағыңа татымайды: дауысың жуан, бірқалыпты екпінмен, ырғағын сақтай отырып ақырасың және жиі құбылтып тұрасың. Бір сөзбен айтқанда, жеңілгенімді мойындайым және ғажайып өнеріңнің туын биікте ұстаған үстемдігіңе бас ием”. — “Ендеше, саған былай демекпін, — дейді есектің иесі, — ендігі жерде өз қадірімді біліп, өз басымды жоғары бағаламақпын, осындай қабілет қонған менің де жерде жатпағаным ғой дейтін ойда болмақпын. Әділін айтқанда, онша жаман ақырмайтынымды өзім де білетінмін, алайда, ақырғаным — шеберліктің шырқау шыңы дегенді әлі күнге шейін ешкімнен естіп көрмеген едім”. — “Олай болса, мен де саған былай демекпін, — деп іліп әкетеді екінші рехидор, — әжетіне жарата білмегендіктен, адамның не керемет қабілеттері құр босқа құрып, керек жерінде тиімді пайдаланылмай жүргені ақиқат нәрсе”. “Бірақ, біздің қабілеттеріміздің, — деп қарсылық білдіреді зардап шеккен, — тек бүгінгідей жағдаят кезінде ғана пайдасы тиюі мүмкін ғой, онда да сәті түсіп пайдасы тие қойса”. Сол арада олар қайтадан әр жаққа тарап, ақырыса бастайды; соның барысында талай қателесіп, әлсін-әлі бір-біріне қарай жүгірісумен болады, сөйтіп, ақыры, есек емес, өздерінің ақырғанына күдікте қалмаудың шартты белгісі ретінде екі мәрте қатарынан ақыратын боп келіседі. Осылайша мігір таппай қос қайталап ақырумен жүрген олар орманды түгел шарлап шығады, бірақ жоғалған есек үн қатпай қояды. Ол бақытсыз бейшараның үн қата қоятын да ахуалы жоқ-ты, өйткені ақыр соңында рехидорлар оны ну жыныстан қасқыр жеп кеткен жерінен тапқан болатын. Соны көрген қожасы былай дейді: “Бәсе, бұл неге дыбыс бермейді десем, — тірі болса, бізді естіген бойда-ақ жауап қайтарар еді ғой: есектің аты есек емес пе. Алайда, қадірмендім, тірі кезінде тауып ала алмағаныммен, оны іздеу жөніндегі еңбегім зая кетті деп ойламаймын, өйткені, есесіне, сенің асқан шеберлікпен ақырған даусыңды естідім”. — “Оған да шүкір, — дейді екінші рехидор. — Жалпы алғанда, екеуіміз бір-бірімізге сай екенбіз”. Өстіп, құр босқа сандалып, дауыс қарлықтырғаннан басқа пайда таппаған олар селосына қайтып оралып, есек іздеген кезде қандай кепке душар болғанын достарына, көршілері мен таныстарына егжей-тегжейлі айтып береді және онымен де қоймай бірі екіншісінің аса шебер ақыратынын дәріптеумен болады; осы себепті бұл турасындағы қауесет айнала-маңдағы барлық елді мекенге жайылды, ал жер-жерде алауыздық тудырып, жанжал шығаруға, өсек-аяң таратып, түймедейді түйедей етуге әуестігі салдарынан қашан да сергек жүретін қағылез шайтанның араласуымен басқа селоның адамы біздің біреуімізді көзі шалса болды есек боп ақыра бастайтын әдет тапты: бұл олардың рехидорларымызды мазақ қылғандағысы еді. Балалар да олардан қалыспады, — ұзын сөздің қысқасы, өміріміз азап пен тозаққа айналды: есектің ақырған үні бір елді мекеннен екіншісіне жаңғырығып жататынды шығарды; негрлерді ақ адамдардан ажырату қаншалықты жеңіл болса, біздің бақырауық селоның тұрғындарын да жұрт соншалықты оп-оңай ажырата қоятын болды. Осы бір қырсықты қалжыңның шамадан тыс асқынып кеткені сонша, келемешке ұшырағандар әлденеше рет сап құрып, қолға қару ұстап келеке етушілерге қарсы аттанды, бірақ сонда да олар айылын жияр емес. Менің ойымша, селоластарым, яғни бақырауық село тұрғындары, ертең - арғы күні өзімізден екі мильдей жердегі, бізді әсіресе қатты кемсітіп жүрген бір селоға қарсы жорыққа шығады-ау деймін, міне осыған құр қол аттанбас үшін көп етіп алебарда мен найза сатып әкеле жатырмын. Міне, сізге уәде бергенде айтпақ болғаным осындай ғажайыптар еді, ал енді бұл сізге ғажайып көрінбесе, онда айыпқа бұйырмаңыз: басқасын білмеймін.

Осымен ізгі ниетті шаруа әңгімесін тәмамдады, бірақ сол арада аулаға киген киімінің бәрі — шұлығы да, шаровары да, күртесі де — түйе жүнінен тоқылған бір адам келіп кіріп, қатты дауыстап:

— Құрметті қожайын! Қонып шығуға бола ма? Бәлекей көріпкел-маймылым мен Мелисендраны тұтқыннан босату ойынын көрсететін сиқырлы сандықшам²⁴ ғана бар, — деді.

— Пәлі, мынау сеньор маэсе Педро ғой! — деп айқайлап жіберді бекетші. — Ендеше, бүгін кеште бәріміз көңіл көтеретін болдық.

Айтуды ұмытып кетіппіз, жоғарыда аталған маэсе Педроның сол жақ көзі мен жақ сүйегінің жартысына дейінгі жеріне жасыл тафтадан жасалған пластырь жапсырылып тасталған-ды, бұл оның бүкіл сол жақ беті әлдебір ауруға шалдыққанын аңғартып тұрған. Ал, бекетші сөзін әрмен жалғап жатты:

— Төрлетіңіз, сеньор маэсе Педро! Маймылыңыз бен сандықшаңыз қайда? Көре алмай тұрмын ғой.

— Осы арада, жақын жерде, — деп жауап қатты түйе жүн, — түсуге бола ма екен, әуелі соны біліп алайын деп келгем.

— Ау, мен герцог Альбаны қондырмасам да, сеньор маэсе Педроны қондырам ғой, — деп салды бекетші. — Қане, маймыл мен сандықшаңызды әкеле қойыңыз жылдамырақ, бүгін менде сандықшаны да, маймылдың фокустарын да көретін және ақысын да қуана-қуана төлейтін меймандар отыр.

— Ендеше, тіптен тамаша, мен де бағасын түсірем, — деп іліп әкетті пластырь, — тек шығынымның орнын толтырса болды, маған сол да қанағат. Қуыршақтар салынған қол арба мен маймылды қазір барып алып келем.

Соны айтып ол қақпадан шығып кетті.

Дон Кихот сол бойда бекетшіден маэсе Педро дегеннің кім екенін, бұл неғылған сандықша мен маймыл екенін сұрады. Бекетші оған былай деп жауап қатты:

— Бұл — атақты сауыққой, оның арагондық Ламанчаны аралап, ер жүрек дон Гайферостың Мелисендраны қалай құтқарғаны жайында ойын көрсетіп жүргеніне көп болды, — айта кетерлігі, біздің өңірде мұндай әрі тартымды, әрі аса ептілікпен қойылған хикая өте сирек. Бәлекей маймылы бар, қайда барса да қалдырмайды, ал оның өнерпаздығы сонша, ондай сұңғыланы маймыл түгіл адам арасынан да кезіктіру қиын. Одан бірдеңе жайында сұрасаң, әуелі бар ынтасымен тыңдап алады, сосын иесінің иығына секіріп мінеді де, құлағына қарай еңкейіп жауабын сыбырлайды, ал маэсе Педро болса, оны сол бойда дауыстап айтып береді. Иә, айтқандайын, ол болашақтан гөрі өткен шақты жақсы біледі және әрдайым қолмен қойғандай ғып айта бермегенімен, жаңылысуы өте сирек, осы себепті біз оның шайтанмен шатағы бар ғой деген ойдамыз. Егер маймыл сізге жауап берсе, — жоға, ол иесінің құлағына сыбырлағаннан кейін, ол үшін қожайыны жауап қайтарса дегенім ғой, — онда қойған сұрағыңыз үшін екі реал төлеуіңіз керек болады: міне, осы себепті жұрт маэсе Педро ақшасын қайда сыйғызарын білмей жүр деп ойлайды. Италияда айтылатындай, ол galante²⁵ адам және bon compano²⁶, жан рақатынан ештеңе аямайды, ауызы барғанша сөйлейді, ықылық атқанша ішеді — бәрі де сол қызыл тілінің, бәлекей маймылы мен сиқырлы сандықшасының арқасы.

Сол аралықта қол арбасын итеріп маэсе Педро да қайтып оралды, арбада сандықша мен әжептәуір ірі, бөксе жағы киізденіп кеткен, молақ құйрық, әйтсе де түр-сықпыты біршама сүйкімді маймыл бар еді; маймылға көзі түскен бойда Дон Кихот оған мынадай сауал тастады:

— Ал, көріпкел ханым, не демексіз бізге? Жағдайымыз нешік болмақ? Қазір екі реал аласыз.

Одан соң маэсе Педроға екі реал бер деп Санчоға әмір етті, алайда маэсе Педро маймыл үшін былай деп жауап қатты:

— Сеньор! Бұл жануар болашаққа қатысты сұрақтарға жауап та бермейді және ол жайында ештеңе айтпайды да, ал бірақ өткен шақтан біршама хабардар және осы шақты да аздап біледі.

— Оһо деген-ай! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Өткен өмірімді айтып бергені үшін соқыр тиын да бермес едім! Өйткені, оны мына менен артық жақсы білетін кім бар? Сондықтан өзің жақсы білетін нәрсе жайында айтқаны үшін ақша төлеуден асқан ақымақтық болар ма. Ал егер мұнда осы шақты білетіндер болса, міне, рақым етіп ала қойыңыз екі реалымды; ал енді айтыңызшы, қане, мәртебелі маймылым, зайыбым Тереса Панса не істеп жатыр қазір, немен айналысып жатыр?

Маэсе Педро ақшаны алудан бас тартып:

— Мен алдын-ала ақы алмаймын: әуелі еңбек сіңіру керек, — деді.

Сөйтті де, оң қолымен сол жақ иығын екі мәрте қағып-қағып жіберді, сол-ақ екен маймыл бір-ақ секіріп иығына қонды да, құлағына қарай еңкейіп, тісін үсті-үстіне сақылдата бастады, аздан соң әлгіндей бір-ақ секіріспен жерге түсті, маэсе Педро болса, алабөтен асығыстықпен Дон Кихоттың алдына тізерлей кетіп, аяғын құшақтай алған күйі былай деп сөйлеп кетті:

— Геркулес бағаналарын қалай құшсам, сіздің аяғыңызды да дәл солай құшам, беу, ұмыт қалдырылған кезбе рыцарьлықты қалпына келтіруші қаһарман! Сіңірген еңбегін дәріптеуге сөз жетпейтін, беу, рыцарь Ламанчалық Дон Кихот, әлсіздердің сүйеніші, тайғанақтағандардың таянышы, азғандардың үміті, күллі бақытсыз бейбақтың тірегі мен жұбанышы!

Дон Кихот мелшиіп қалды, Санчо аң-таң боп аузын ашып, көзін жұмды, студент дебдіреп кетті, жас малайдың есі шықты, бақырауық селода тұратын шаруа сасқалақтай бастады, бекетші түкке түсінбей алақ-жұлақ етті — тоқ етерін айтқанда, сауыққойдың лебізі бәрін де абыржытып тастады, ал анау сол арада сөзін әрмен жалғап кетті:

— Ал, сен, беу, мейірбан Санчо Панса, әлемдегі ең жақсы рыцарьдың ең жақсы атқосшысы, қуана бер, өйткені мейірбан әйелің, Тересаң дәл қазір зығыр түтіп жатыр, көңіліңде күдік қалмасы үшін тағы да айтайын, оның сол жағында ернеуі кетік құмыра тұр, жұмысы көңілдірек жүруі үшін, оған шарапты жетерліктей етіп құйып қойған.

— Бұған мен кәміл сенем, — деді Санчо. — Егер шамадан тыс қызғаншақ болмағанында Тересаны нағыз алтын көмбе деуге болар еді, оны тіпті, мырзамның айтуынша, өте алғыр әрі қолынан келмейтіні жоқ әйел-дәу Андадонаға да айырбастамас едім. Одан соң менің Тересам, дастарқаны бүгін көл, ертең шөл дейтіндердің қатарына жатады.

— Міне, дәл қазір мен: кім көп оқып әрі көп сапар шексе, сол көп көреді әрі көп біледі, деп нық сеніммен айта алам, — деп сол арада Дон Кихот оны бөліп жіберді. — Мұны айтып тұрған себебім: осы жаңа ғана өз құлағыммен естігендей сәуегейлік айтатын маймылдар бұл дүниеде бар дегенге біреу өзімді сендіруі үшін маған қаншама дәлелдеме келтіру керек болатынын кім біледі? Олай дейтінім, мен тап сол мына сүйкімді хайуанат айтқан Ламанчалық Дон Кихотпын ғой, рас ол мені аздап әспеттеңкіреп жіберді, алайда, қандай адам болмайын, бәрібір, өзімді осындай жаны жұмсақ, қарайласқыш, жұртқа тек жақсылық жасауға, ешкімге жамандық жасамауға бейіл етіп жаратқан құдіретке алғыстан басқа айтарым жоқ.

— Қалтамда ақшам болса, — деді жас малай, — мына маймыл ханымнан алдағы жиһан кезу сапарымда қандай жағдайға тап боларымды сұрар едім.

Бұл аралықта тізерлеген жерінен тұрып та кеткен маэсе Педро оған былай деп жауап қатты:

— Бұл хайуанат болашақты болжамайды деп сіздерге айттым ғой, ал егер болжаса, онда сізге ақша да қажет болмас еді, — осы арада отырған сеньор Дон Кихоттың тілегін орындау үшін мен тіпті қандай табыстан да бас тартар едім. Ал, енді оған деген құрметімнің белгісі ретінде және оның көңілін көтеру үшін қазір барып сиқырлы сандықшамды әзірлейін, сосын бекетте қонып жатқандардың бәріне ақысыз-пұлсыз қызықты ойын көрсетейін.

Мұны естіген бекетші қатты қуанып, сандықшаны қай жерге орналастырған оңды болатынын көрсетті және сандықша сол жерге орнатылды да.

Дон Кихот маймылдың сәуегейлігіне соншалықты керемет қуана қойған жоқ-ты, өйткені болашақты да, өткен шақты да болжау маймыл айналысатын іс емес деген пікірді ұстанатын, сол себепті маэсе Педро сандықшасын ретке келтіріп жатқан сәтті пайдаланып, ешкім сөзін естімеуі үшін Санчоны атқораның жанына ертіп барып, оған былай деді:

— Бері қара, Санчо: мына маймылдың таңғажайып өнерін мейлінше мұқият зерделеп, маэсе Педроның, оның қожасының, шайтанмен, екі жақ әлдеқашан сынақтан өткізіп, де-факто²⁷ күшіне енген, құпия шарт жасасқанына еш күмән жоқ, деген байламға келдім.

— Қалпақтың жуылмағанына көп уақыт өтсе және ол шайтанның қалпағы болса, онда ол, шамасы, өте лас шығар, — деген тұжырым жасады Санчо. — Бірақ маэсе Педроға мұндай қалпақтардан түсетін пайда қандай?

— Сен түсінбей қалдың мені, Санчо; айтайын дегенім, шамасы, ол шайтанмен өзара келісімге келген: соның нәтижесінде маймыл әлгіндей қабілетке ие болады, ал қожасы ақша табады, сосын, кейін, әбден байып алған соң, оның шайтанға жанын жалдауына тура келеді, ал адамзат баласының қас жауына керегі де осы. Мені бұл ойға жетелеген нәрсе — маймылдың тек өткен шақ пен осы шақты ғана болжайтыны болды, ал шайтан ойының ұшқырлығы бұдан артыққа құлаш ұра алмайды: болашақ жайында шайтан тек жорамал жасайды, онда да мұндаймен әркез айналыса бермейді, — мезгіл мен мерзім тек бір құдайға ғана мәлім және ол үшін өткен шақ та, болашақ та жоқ, ол үшін бәрі — осы шақ. Олай болса, маймылдың атынан шайтан сөйлеп тұрған

боп шығады және неліктен осы күнге шейін бұл маймыл жайында қасиетті инквизицияға хабар етілмегеніне, кімнің айдауымен сәуегейлік жасап жүргені жайында одан жауап алынбағанына және егжей-тегжейі анықталмағанына таңырқап тұрмын: өйткені бұл маймылдың астролог еместігіне, ол да, оның қожасы да астрологиялық фигуралар дейтінді сызбайтынына және сыза да алмайтынына кәміл сенімдімін, ал мұндай әурешіліктің қазір Испанияда кеңінен тарап отырғаны сонша, тіпті түкке жарамсыз қатын-қалаш та, алып кел - барып келде жүрген балалар да, жыртық жамауды ғана білетін етікшілер де гороскоп құрастырудан оңай нәрсе жоқ деп ойлайды, сөйтіп өздерінің өтірігімен және надандығымен осынау таңғаларлық дәл ғылымға деген сенімді әлсірете түседі. Маған мәлім бір жай: әлдебір ханым осындай жорамалшыдан бөлмеде бағатын иті күшіктей ме, күшіктесе қанша табады және бұлардың түсі қандай болады, дегенді сұрапты. Гороскоп құрастыра салған сеньор астролог әлгі әйелге итінің үш күшік туатынын: біреуі жасыл, екіншісі қызыл, үшіншісі қара-ала болатынын айтыпты, бірақ тек мынадай шарт сақталуы керек екен: аталмыш қаншық күндізгі немесе түнгі сағат он бір мен он екінің арасында ғана, онда да тек дүйсенбі немесе сенбі күндері ғана ұйығуға тиіс көрінеді, алайда арада екі күн өткенде әлдене жеп қойған қаншық асқазаны бұзылудан арам қатыпты да, әлгі көріпкел сеньор бұл қалашықта керемет көреген деген атаққа ие боп шыға келіпті, — жалпы көріпкел атаулының бәріне немесе бәріне дерлік осындай атақ таңылып жүр ғой.

— Солай бола тұрғанымен, — деді Санчо, — Монтесинос үңгірінде бастан кешкен жайларыңыз шындық па, соны маймылдан сұрап білуге маэсе Педроға әмір етсеңіз деп едім, — өйткені, көңіліңізге келмесін, тақсыр, мен өзім соның бәрін әзәзілдік арбау мен алдау, әйтпесе — әншейін түс көру деп санаймын.

— Әбден мүмкін, — деді Дон Кихот. — Аздап ыңғайсыздау сезініп тұрсам да, бұл айтқаныңды орындайын.

Сол арада Дон Кихотты шақыра келген маэсе Педро сандықшаның ретке келтірілгенін айтып, соны барып көруін өтінді, — тамашалауға тұрарлық ойын, деді. Дон Кихот оған өз тілегін хабарлап, Монтесинос үңгірінде болған әр-алуан оқиғаларды түсінде көргенін әлде өңінде бастан кешкенін маймылдан осы қазір қолма-қол сұрап білуге қолқа салды, неше түрлі жағдайға ұшырағандықтан соған көзі анық жетпей тұрғанын айтты. Маэсе Педро бір ауыз сөзге келген жоқ, барып маймылын алып келді де, Дон Кихот пен Санчоның алдына отырғызған соң, оған былай деді:

— Ал, айтыңызшы, маймыл ханым: Монтесинос үңгірі деп аталатын жерде бастан кешкендері шын ба әлде өтірік пе, мына рыцарь соны білгісі келеді, — деді.

Сосын үйреншікті белгісін жасады, маймыл оның сол жақ иығына секіріп шықты да, құлағына әлдене деп сыбырлағандай болды, одан соң маэсе Педро былай деп мәлім етті:

— Маймыл айтады, аталмыш үңгірде өзіңіз куә болған және басыңыздан өткерген жайлардың жартысы — күмәнді, ал жартысы — шындыққа жанасымды және осы айтылғанға қосып-алар басқа ештеңем жоқ, дейді. Ал егер бұдан гөрі толығырақ білгіңіз келсе, алдағы жұмада ол барлық сұрағыңызға жауап береді, ал қазір оның сәуегейлік жасау қабілеті осымен сарқылды және бұл қабілеті, айтуынша, жұмаға дейін қайта қалпына келмейді.

— Ау, мен сізге айтпадым ба? — деп дауыстап жіберді Санчо. — Үңгірде болған оқиғалар жайында өзіңіз, мархабатты мырзам, жыр қылған жайларыңыздың бәрі түгел немесе, тым құрығанда, жартысы шындық дегенге қалай қылсам да сене алмай жүр едім ғой.

— Жә, болашақ көрсете жатар, Санчо, — деді Дон Кихот келісіңкіремей, — бар құпияның бетін ашатын уақыт ештеңені бүркеулі қалдырмайды — бәрін де құлағынан сүйреп жарыққа алып шығады, тіпті жер қойнындағыны да құтқармайды. Бұл әңгіме осымен бітсін, енді мейірбан маэсе Педроның сандықшасын тамашалайық: меніңше, ол әлденендей жаңа ойын әзірлеп жатқан сияқты.

— Әлденендей деймісіз? — деп саңқ ете қалды маэсе Педро. — Сандықшамда алпыс мың жаңа ойын бар. Шын сөзім, сеньор Дон Кихот, сандықшам — күллі дүниедегі таңғалуға татырлық кереметтің бірі, сөзіме сенбестік білдірсеңіздер, істеген ісімді көріңіздер. Ал енді бастайық, күн болса кешкіріп кетті, бізге әлі талай нәрсе істеу керек, әңгімелеу, көрсету қажет.

Дон Кихот пен Санчо оның ықтиярына көніп, сандықшаны көрмекке бет алды; сандықша болса, орнатылып, беті ашылып қойыпты, жанындағы балауыз шырақтар жарығынан әп-әдемі боп жарқырап тұр. Маэсе Педро сахна тасасына тығылды, өйткені ол қуыршақтарды қозғалтып тұруға тиіс еді, ал сахна алдына маэсе Педроның көмекшісі, бір кішкентай балақан орналасты: ол мына ойын құпиясының сырын ашуға, түсіндіруге және қуыршақтарды таяқшамен көрсетіп тұруға міндетті болатын.

Сөйтіп, бекет тұрғындарының кейбірі жерге жайғасып, кейбірі сандықшаның қарсы алдында түрегеп тұрған күйлерінде қалып, ал Дон Кихот, Санчо, жас малай мен студент ең тәуір орынға орналасқаннан кейін көмекші түсінік бере бастады, ал не жайында — балақайды тыңдаған немесе келесі тарауды оқыған адамның өзі-ақ бұдан бек жақсы хабардар бола жатады.

ХХҮІ тарау

Мұнда сауыққойға қатысты қызықты оқиға мен басқа да шын мәніндегі таңғаларлық нәрселер жайында әңгімеленеді.

Тириялықтар мен троялықтар: бәрі де үнсіз қалды — айтайын дегенім, көрермендердің бәрі түгел балагандық ғажайыптарға түсінік берушінің аузына қарап қалған-ды, кенет сахна сыртынан алуан-алуан керней мен литавраның үні естіліп, зеңбіректердің гүрсілі құлақ тұндырды, алайда ұзамай шу басылды да, бала дауысын қатайтыңқырап, әңгімесін былай деп бастап кетті:

— Назарыңызға ұсынылып отырған осынау мейлінше шыншыл хикая толайым-тұтасымен француз туындыларынан және ауыздан ауызға тарап келе жатқан, тіптен кішкентай балаларға дейін жатқа білетін испан романстарынан алынды. Мұнда Испанияда, Сансуэнье қаласында, — Сарагоса ол кезде осылай аталатын, — маврлар қолында тұтқында болған зайыбы Мелисендраны сеньор дон Гайферостың қалай құтқарып алғаны жайында айтылады. Қараңыздар, мырзалар: міне, дон Гайферостың өзі, романста әнге қосылатындай, дойбы ойнап отыр:

Гайферос дойбы ойнап мәз болып жүр,

Мелисендра жайын мүлдем естен шығарған.

Бірақ, осы арада басында тәжі, қолында асатаяғы бар басқа бір кейіпкер жүз көрсетеді: бұл — император Ұлы Карл, Мелисендраның жалған әкесі; күйеу баласының түк ештеңе бітірмей, қамсыз-мұңсыз жүргеніне ашуланып, оған ұрса бастайды. Оның қалай қызбаланып, зығырданы қайнап тұрғанына көңіл аударыңыздар: тіпті қазір оны асатаяқпен бастан қойып жібереді-ау деп те ойлап қалуға болады, ал кейбір қаламгерлер ол күйеу баласын шынымен де сілейтіп салған деп жазады. Зайыбын құтқарып алуға әрекет жасамаса, қара бет болатынын айтып, ол күйеу баласын біраз жерге апарыпты; сосын, ақыр соңында, былай депті-міс:

Айтарым осы, ендігісін өзің біл.

Қазір міне, мырзалар, көріп отырсыздар, император дон Гайферосқа сыртын беріп, бұрылып кетіп бара жатыр; енді қараңыздар: дон Гайферостың қаны басына шапшып, ызаланғаннан тақтаны да, дойбыны да шашып жіберіп, қару-жарағын алып келуге әмір етеді, сосын немере ағасы Роландтан Дюрандаль семсерін уақытша бере тұруын сұрайды, бірақ Роландтың бергісі келмейді, оның орнына сапар тауқыметін дон Гайфероспен бірге көруге тілек білдіреді, алайда батыр жігіт қатты ашуланып оның көмегінен бас тартады: тіпті жеті қат жердің астында жатсын мейлі, зайыбымды жалғыз барып-ақ құтқара алам, дейді ол. Енді, мырзалар, әне бір мұнараға көз салыңыздар; бұл Сарагосадағы қазір Альхаферия деген атпен мәлім қамал-сарайдың бір мұнарасы болса керек, ал балконда тұрған, маврларша киінген ханым, — айдай сұлу Мелисендраның тап өзі; сол жерден ол Францияға қарай бастайтын жолға жиі-жиі қарағыштайды, Парижді, жұбайын еске алады, тұтқында отырған ол өзін-өзі осылайша жұбатады. Ал енді қазір көз алдарыңызда — жан шошырлық деуге болатындай жаңа жағдаят. Мына бір маврды көріп тұрсыздар ма? Міне, ол дыбыс шығармауға тырысып ұрлана басып, Мелисендраға арт жағынан үн-түнсіз жақындап келе жатыр. Ал, енді қазір оның қызды тұп-тура ернінен сүйіп жатқанын, қыздың қолма-қол түкірініп, аппақ көйлегінің жеңімен ернін сүрткіштеп, назаланып, мына қаскүнемдікке бейне бір сол кінәлідей күйініп, әп-әдемі шашын жұлып жатқанына назар аударыңыздар. Енді ана галереяда тұрған маңғаз маврға қараңыздар: бұл — Сансуэнье королі Марсилий; ол маврдың оспадарсыздығына куә болған-ды, сөйтіп, әлгі мавр өзінің туысы әрі жақын адамы екеніне қарамай, оны дереу тұтқындап, екі жүз шыбық дүре салуға, сосын оны

Приставтары алдында,

Жасауылдары соңында,

қаланың орталық көшелерімен алып жүруге әмір етеді.

Қараңыздар: міне, үкімді орындауға кіріскелі де жатыр, ал қылмыс болса осы қазір ғана жасалған еді. Мұның себебі, бізден айырмасы, маврлар тергеу аяқталғанша қамауда ұстау дегенді де, айыптау қорытындысының көшірмесін беру дегенді де білмейді.

— Балақай, балақай! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот сол арада. — Хикаяңды тура жолмен тіке тартып баяндай бер, бұралаңы мен көлденеңіне қарай қисайма. Ақиқатты жарыққа алып шығуға жәрдемдесетін тергеу мен тексеру тәсілдері жетіп артылады.

Осы кез сахнаның сыртынан маэсе Педроның да дауысы естілді:

— Бала! Араласпайтын нәрсеге араласып нең бар және мына сеньордың айтқанын тыңда, — сонда бәрі ойдағыдай болады. Өз әуеніңнен жаңылма, оған басқа әуенді қосақтауға әуестенбе, қай жер жіңішке болса, сол жерден үзілетінін ұмытпа.

— Жарайды, — деп балақан сөзін әрмен жалғады: — Әне, анау гаскондық плащ киген салт атты — дон Гайферос деген сол, ал мынау оның зайыбы: өзіне ғашық маврдың оспадарсыз қылығы үшін өш алған оның жүзі жарқын, қабағында кірбің жоқ, міне балконға шығып, сол жерден өзі әлдебір жиһанкез деп ойлап қалған ғашық жарымен сөйлесіп тұр; сөйтіп оған баршаға мәлім романста келтірілетін сөздермен, мысалға:

Француз еліне бара қалсаңыз егер

Гайферос жайында сұраңызшы,

деп тіл қатады, мен бәрін толық келтіргім келмейді, өйткені көп сөзділіктің, әдетте, іш пыстырып жіберетіні бар. Гайферостың плащын айқара ашқанын көрдіңіз бе, әне Мелисендраның оны танығанын қалай қуана қол бұлғағанына қарап-ақ аңғарып отырмыз, міне, ол атқа қонып, сүйікті жұбайымен бірге жөнеп кету үшін балконнан түсіп келеді. Бірақ — о, сұмдық-ай — белдемшесінің етегі балконның шығыңқы теміріне шалынды да, Мелисендра ауада салбырап қалды. Бірақ мейірбан жаратушымыздың бізді қандай қиын жағдайдан да құтқарып қалатынын айтсаңызшы: дон Гайферос оған жетіп барып, сәнді белдемшесі жыртылады-ау деп те қаймықпай, оны құшақтай алып ә дегенше жерге дік еткізеді; одан соң қас қағым уақыт кідірмей оны атқа еркекше отырғызады да, құлап қалмас үшін өзін белінен қос қолымен қатты қысып құшақтап отыруға әмір етеді, әйтпесе сеньора Мелисендра атқа салт мінудің мұндай түріне дағдыланбаған ғой. Ау, тоқтай тұр, бұл не?! Бұл — ұнамды да сүйкімді жүгін: мырзасы мен ханымын әкеле жатқанына деген қуанышын паш еткен аттың кісінегені ғой. Міне, олар аттың басын бұрып, қаладан шығып бара жатыр, сөйтіп өздерін шектен тыс бақытты сезінген жұбайлар шат көңілмен Парижге қарай бет алып барады. Жолдарың болсын, бір-бірін шын сүйетін қосақ — әлемдегі ғашық біткенге өнеге болар өрендер! Сүйікті отандарыңа аман-сау барып жетіңдер, бақытты сапарларыңа Фортуна кедергі келтірмегей! Достарың мен туыстарыңды қуанышқа бөлеп, тірлік кешуге жазған күндеріңді тату-тәтті өткізіңдер және мұндай күндер Несторда қанша болса сендерде де сонша болсын!

Сол арада маэсе Педро тағы да үн қатты:

— Балақай, шамала, тым биікке шарықтап кетпе, қызыл сөзге құмарлық қашанда жағымсыз әсер қалдырады.

Түсінік беруші оған жауап қатпай, әңгімесін әрмен жалғастыра берді:

— Мелисендраның балконнан түскені мен атқа мінгені не болып, не қойғанның бәрін көріп-біліп отыратын жандардың назарынан тыс қалған жоқ және мұны олар король Марсилийге жеткізді, ал король сол бойда дабыл қағуға әмір етті. Оларда бәрі қалай жедел іске асатынын қараңыздар: міне, барлық мешітте қоңырау күңгірлеп, соның дыбысынан қала қалтырап тұр.

— Жә, тағы желдеп кеттің! — деп осы арада Дон Кихот сөзге килікті. — Қоңырау жайында маэсе Педро қапы соғыпты: маврларда қоңырау деген болмайды, литавралар мен біздің гобойымыз секілді аспаптары ғана бар, ал Сансуэньеде қоңырау ойнады деген сөз — бұл енді ақылға мүлдем сыйымсыз сандырақ.

Маэсе Педро қоңырау қаққанды қойып, бұған былай деп жауап қатты:

— Ұсақ-түйекке шұқшиып, керемет кемелдікті талап етпесеңізші бізден, сеньор Дон Кихот, — ондай кемелдікті бәрібір еш жерден таппайсыз. Басынан аяғына дейін қисынсыз әрі мағынасыз комедиялар бізде барлық жерде бірдей қойылып жатқан жоқ па? Әйтсе де, жұрт соларға топырлап барады және көрермендер дән риза боп қол соғады. Жалғастыра бер, бала, ешкімді тыңдама, теңіздің түбінде қанша түйір құм болса, мына ойынымда да, мейлі, сонша ақылға сыйымсыздық кездесе берсін, — менің мақсатым біреу ғана: әмиянымды ақшаға толтыру.

— Дұрыс айтасыз, — деп келісе кетті Дон Кихот.

Ал, балақан сөзін жалғады:

— Қараңыздар, қаладан қаншама қарулы атты әскер шығып, христиандық қосақты ұстауға асығып бара жатқанын: ал кернейлер болса сарнап, литавралар дүрсілдеп, барабандар дүңкілдеп жатыр. Маврлар қашқындарды қуып жетіп, қалаға ат құйрығына сүйретіп әкеле ме деп қорқам, — жан түршігерлік нәрсе ғой ол!

Маврлардың осынау озбырлығына өз көзімен куә болған, мына тарсыл мен гүрсілді естіген Дон Кихот қашқындарға дереу қол ұшын бергенді жөн көрді; сөйткен соң, орнынан атып тұрып, қатты дауыстап сөйлеп кетті:

— Дон Гайферос сынды айбынды рыцарьға және жүрек жұтқан нақсүйерге өзім отырған жерде осынша қысастық жасалуына көзім тіріде ешқашан жол бермеймін. Тоқтаңдар, қара ниет мақұлықтар! Салпақтап соңына түспеңдер оның, әйтпесе сендермен айқасқа шығам!

Сол бойда сөзден іске көшкен ол семсерін суырып алды да, бір-ақ секіріп балаганның жанына жетіп барып, көз ілеспес шапшаңдықпен және ырыққа көнбес ызақорлықпен қуыршақ маврларды оңды-солды кескілей бастады: біреулерін жерге құлатты, екіншілерінің басын шауып түсірді, өзгелерін жарымжан етті, басқаларын пәрша-пәрша қылды, ал шайқас әбден қызған тұста семсерін құлаштап тұрып бір сілтеген шақта маэсе Педро бұғып қалмағанда, бүрісіп, бұқпаламағанда Дон Кихот оның да басын құдды бір қамырдан жасалған басты шапқандай оп-оңай қырқып тастайтын еді. Маэсе Педро ойбайын салып жатты:

— Қойыңыз енді, сеньор Дон Кихот! Құлатып жатқаныңыз, шауып, өлтіріп жатқаныңыз маврлардың нағыз өзі емес, картоннан жасалған мүсіндер екенін қаперге алыңыз! Алда ғана сорым-ай! Мынаның қырсығынан барлық дүние-мүлкім жойылып, біржола құритын болды-ау.

Ал Дон Кихот болса, сол бұрынғыша семсерін жарқылдатып, біресе қос қолдап, біресе жалпақ жағымен, біресе қиғаштап соққы соңынан соққы дарытып жатты. Қысқасын айтқанда, дем сағаттың арасында ол сандықшаны төңкеріп, барлық қуыршақ пен құрылғыны күлдей ұсақ бөлшекке бөліп тастады; король Марсилий ауыр жарақат алды, ал император Ұлы Карлдың тәжі мен басы ортасынан қақ жарылды. Қадірменді көрермен қауым азан-қазан болды, бәлекей маймыл қашқаннан қашып шатырға шығып кетті, студентте зәреден зәре қалмады, жас малайдың жүрегі тас төбесіне шықты, тіпті Санчо Пансаның да аза бойы қаза болды, өйткені, — дауыл басылған соң өзі сендіріп баққандай, — мырзасының бұлайша құтырынғанын ол бұрын ешқашан көрмеген болатын. Сандықшадағы мүкәммалды түгел жайратып салғаннан кейін Дон Кихот азды-кем сабасына түсіп, былай деді:

— Кезбе рыцарьлар жұртқа ересен зор пайда әкеледі дегенге сенбейтін және сенгісі де келмейтіндердің сықпытын көріп алар ма едім қазір, — ойланып көріңдерші өздерің, егер өзім осы арада отырмағанда мейірбан дон Гайферос пен Мелисендра сұлудың жағдайы нешік болар еді: бәс тігуге бармын, әлгі иттер ендігі оларды қуып жетіп, жәбір көрсетіп жататын еді. Ендеше, кезбе рыцарьлық жасасын және қазір жер бетінде тіршілік етіп жүргендердің бәрінен абыройы үстем болсын!

— Мейлі жасай берсін, — деп қуаттады маэсе Педро дауысы дірілдеп, — ал маған өлу керек шығар, — жағдайымның мүшкілдігі сонша, король Родригомен бірге менің де былай деуіме болады-ақ:

Кеше ғана Испанияны мұқым

Билеп-төстеп отыр, бүгін

Қу мұнара да жоқ менде.

Бұдан жарты сағат, жарты минут қана бұрын өзімді корольдер мен императорлардың қожасы секілді сезінетінмін, ат қораларымда, сандықтарым мен қапшықтарымда қисапсыз көп жылқы мен киім-кешек бар-ды, енді қазір тұттай жалаңаш қалдым, намысым қорланды, кедеймін, кембағалмын, ал ең бастысы, маймылымнан айрылдым, оны қайтадан ұстап алғанымша, шын сөзім бұл, сорым сорпа болатын шығар. Ал, осының бәрі сеньор рыцарьдың пәруайсыз ашу-ызасының қырсығы ғой, өйткені, ол кісі жайында жұрт жетімдерді қорғайды, қисықты түзетеді және басқа да не қилы жақсылық жасайды десетін, — оның мейірім-қайырымы жалғыз маған ғана бұйырмады, даңқының алтын тағында отырған құдіреті күшті құдайым шапағат-шарапатынан айырмағай тек. Қуыршақтарымның күл-талқанын шығарып, өзімді қайғыға батыру Қайғылы Бейне Рыцарының маңдайына жазылған нәрсе болды ғой, шамасы.

Маэсе Педроның сөзі Санчо Пансаның көңілін босатып, ол былай деді:

— Жылама, маэсе Педро, күйзеліп күңіренбе, мені де әрі-сәрі қып тастадың. Біле білсең, мырзам Дон Кихот — ақ пейілді әрі ақ ниетті христиан ғой, залал келтіргеніне анық көз жеткізсе, міндетті түрде өз ықтиярымен оның құнын төлеп, шығындарыңды есесімен қайтарып береді.

— Егер сеньор Дон Кихот күйреткен қуыршақтарының құрығанда бір бөлігінің құнын төлесе, онда мен де реніште қалмас ем, ол кісінің де ары таза болар еді, өйткені қожасының ырқынан тыс түрде біреудің дүние-мүлкін иеленіп кеткендер мен оның қарымтасын қайтармағандар жанын жаһаннамнан аман сақтай алмайды.

— Бұл рас, — деп келісті Дон Кихот, — бірақ маған түсініксіз боп тұрғаны, маэсе Педро, дүние-мүлкіңізден нені иеленіп кеткенімді айтыңызшы.

— Қалайша иеленген жоқсыз? — деп дауыстап жіберді маэсе Педро. — Ау, мына құнарсыз қу тақырда жайрап жатқан мүрделер ше, — оны ту-талақай ғып шашып тастаған және күйреткен кім, қуатты білегіңіздің қаһарлы күші емес пе? Бұлар менің тәнім емей, кімнің тәні? Осылармен күнімді көрмегенде, немен көріп жүр едім?

— Бұрын да талай мәрте көзім жеткен нәрсеге енді көзім тіптен анық жетіп тұр, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — атап айтқанда: қыр соңымнан қалмай жүрген сиқыршылар әу баста әлдебіреудің кейіп-кескінін маған шынайы өз бейнесінде көрсетеді де, соңынан оны басқамен ауыстырып, ойларына не келсе соған айналдырып жібереді. Құлақ салыңыздар, сеньорлар, сіздерге ақ-адал шынымды айтып тұрмын: осы арада орын алған жайлардың бәрі өзіме расында және шын мәнінде тап солай болып жатқандай көрінді, Мелисендраны — Мелисендра, Гайферосты — Гайферос, Марсилийді — Марсилий, Ұлы Карлды — Ұлы Карл деп ұқтым, міне бойымды ашу-ыза билеп кеткенінің себебі де сол, сосын кезбе рыцарь парызын орындау үшін қашқындарға қол ұшын беруді және оларды қорғауды ұйғардым, өздеріңіз куә болған нәрсенің бәрін осы бір ізгі ниеттің жетегінде жүріп істедім. Егер дәл өзім діттегендей боп шықпаса, онда бұған мен кінәлі емеспін, қыр соңымнан қалмай жүрген жауыздар кінәлі; сөйте тұрғанымен, бұл ағаттықты әдейі жасамағаныммен, шығындардың орнын толтыру жөнінде өзіме-өзім үкім шығарам. Айтыңызшы, маэсе Педро, сынған қуыршақтар үшін қанша сұрайсыз? Сізге осы қазір әрі сенімді, әрі айналымда жүрген кастильялық теңгемен төлеуге дайынмын.

Маэсе Педро басын иді де, былай деді:

— Айбынды Ламанчалық Дон Кихоттың, жоқ-жітік, қаріп-қасер жандардың шын мәніндегі қорғаушысы мен қолдаушысының, таңғаларлық христиандық мейір-шапқатынан бұдан кемді өзім де күтпегем; сеньор бекетші мен айтулы атқосшы Санчо баға кесуші және сіз бен біздің арамыздағы делдал міндетін мойнына алып, сынған қуыршақтардың құны қанша тұратынын немесе, дәлірек айтқанда, қанша тұрғанын анықтап берсе етті.

Бекетші мен Санчо келісімдерін берді, маэсе Педро басы шабылған король Марсилий Сарагосскийді сол бойда-ақ жерден көтеріп алып, былай деді:

— Корольді қайта тірілту мүмкін еместігін кез-келген адам растап бере алады, сондықтан, қарсы болмасаңыз, мұның ажалы, қазасы мен қасіреті үшін төрт жарым реал алсам ба деп ем.

— Әрі қарай, — деді Дон Кихот.

— Ал, енді бұлайша жоғарыдан төмен қарата шауып түсірудің өтемі үшін, — деп сөзін жалғады маэсе Педро қақ бөлінген император Ұлы Карлды қолына ұстап тұрып, — бес те ширек реал алу көптік етпейді.

— Аздық та етпейді, — деп сөз қыстырып қойды Санчо.

— Жоқ, көп емес, — деп қарсылық білдірді бекетші. — Делдал ретінде мынадай ұсыныс айтқым келеді: дөңгелектеп жіберейік — бес реал болсын.

— Оған бес те ширекті түгел беріңдер, — деді Дон Кихот, — ширек реалдың әрісі не, берісі не — бүгінгі есте қаларлық апаттың салдары одан өзгере қоймайды. Тек тезірек аяқтаңыз, маэсе Педро, кешкі ас ішетін уақыт болды, тамақ ішкім кеп тұр.

— Заманында Мелисендра сұлу атанған мына әрі пұшық, әрі бір көзі соқыр қуыршаққа екі реал он екі мараведи сұрағаным ұят болмас, — деп мәлім етті маэсе Педро.

— Егер Мелисендра жұбайымен бірге, қалай болған күнде де, қазір Франция шекарасынан әрі аспаса, мені шайтан алып-ақ кетсін, — деді Дон Кихот, — олардың мінген аты құйғыта шаппай, құйындатып ұшып бара жатқандай болатын. Сондықтан маған қонжықты қоян деп, қайдағы бір пұшық Мелисендраны көрсетудің қажеті жоқ, өйткені дәл қазір нағыз Мелисендра, егер бәрі ойдағыдай болса, жұбайымен бірге Францияда ұлан-асыр той жасап, көңіл көтеріп жатқан да шығар. Жаратқан жақсылығынан кім-кімді де жырақ қалдырмайды, сеньор маэсе Педро, ал біздің парызымыз тек тура жолмен жүріп, ардан аттамау ғана. Ал, енді жалғастыра беріңіз.

Дон Кихоттың қайтадан көтеріліп кеткенін, сөйтіп бұрыннан мәлім машығын тапқанын көріп, түк ештеңе татырмай қояр деп қорыққан маэсе Педро мынадай әңгіме айтты:

— Әрине, мұның Мелисендра емес, оның қызметші әйелдерінің бірі екенінде күмән жоқ. Бұл үшін маған алпыс мараведи берсеңіз, соған да қанағаттанып, әжептәуір жақсы өтем алғандай сезінер ем.

Басқа да сынған қуыршақтарға ол осылайша баға қойып шықты, алайда бағалары кейін аралық қазылар тарапынан шегерілді, сөйтіп талапкер мен жауапкер ақыр соңында қырық реал және төрттен үшке тоқтады; Санчо бұл ақшаны қолма-қол санап берді, алайда маэсе Педро маймылды тауып алғанша күнелте тұруға деп тағы екі реал сұрады.

— Бере сал, Санчо, — деді Дон Кихот, — күнелте тұра ма, іше тұра ма, өзі білсін, ал енді сеньора Мелисендра мен сеньор дон Гайферостың дәл қазір Францияда, өз шаңырағында отырғанын анық білем дейтін адам табылса, оған сыйлыққа екі жүз реал берген болар едім.

— Менің маймылымнан басқа ешкім сізге анығын айтып бере алмайды, — деді маэсе Педро, — бірақ енді ол шайтанның өзі қуса да ұстатпайды. Әйтсе де, қожайынға бойы үйренгендік пен аштық дегенін істетпей қоймас деп ойлаймын, түнде ол мені өзі іздейтін болады, ал таңертең, бұйырса, екеуіміз жүздесіп те қалатын шығармыз.

Тоқ етерін айтқанда, қуыршақтармен шайқас аяқталып, бәрі тату-тәтті отырып, шексіз шүлеңгірлік көрсеткен Дон Кихоттың есебінен кешкі астарын ішті.

Найза мен алебарда артқан шаруа таң атпай тұрып кетіп қалды, ал таң әбден ағарған шақта Дон Кихотқа студент пен жас малай қоштасуға келді: алғашқысы үйіне қайтып бара жатқан, екіншісі сапарын әрмен жалғамақ болатын — Дон Кихот оған жолыңа жұмса деп он екі реал берді. Маэсе Педро рыцарьмен одан әрі салғыласып жатпады — өйткені, оның жайын жақсы білетін; елең-алаңнан тұрып, сандықшасының сынықтарын жинастырып алды да, маймылын көтеріп, бұл да шытырман оқиға іздеуге аттанып кете барды. Бекетші Дон Кихотпен бұрын таныс емес-ті, сондықтан оның жындыкештігіне де, жомарттығына да таңырқанумен болды. Мырзасының әмірі бойынша Санчо оған ақшаны жақсылап төледі, сөйтіп ақыры таңғы сағат сегізде рыцарь мен атқосшысы қожайынмен қоштасып, бекеттен шығып, күре жолға түсті; енді оларды кезі келгенге дейін қалдыра тұрамыз, өйткені осы арада оқырманға осынау айтулы туындыны дұрыс түсінуге қажетті кейбір мәліметтерді құлаққағыс ету керек болады.

ХХҮІІ тарау

Мұнда маэсе Педро мен оның маймылы дегендер кім екеніне түсінік беріледі, сондай-ақ есектің ақыруына қатысты Дон Кихот үшін сәтсіз аяқталған, өзі ойлағандай және қалағандай боп шықпаған шытырман оқиға жайында әңгімеленеді

Осынау теңдесі жоқ хикаяның авторы Сид Ахмет бұл тарауды “Христиан-католик ретінде ант етейін...” деген сөзбен бастайды, осыған байланысты тәржімашы төмендегідей пікір айтады: егер Сид Ахмет өзі мавр бола тұрып (ал бұған күдік келтірудің қисыны жоқ), христиан-католик ретінде ант-су ішетін болса, бұл тек мынаны ғана білдіреді — христиан-католик антты шын ниетімен беруге және тек қана шындықты айтуға міндетті, ендеше ол да, бейне бір христиан-католик ретінде ант-су ішіп тұрғандай, Дон Кихотқа қатысты жайдың бәрінде, сондай-ақ маэсе Педро мен айнала-маңдағы селоларды сәуегейлігімен қайран қалдырған көріпкел-маймылдың кім екеніне қатысты жайларда да, тек қана шындықты айтатын болады. Сонымен, дейді ол, бұл хикаяның бірінші бөлімін оқығандар Хинес де Пасамонтені жақсы білуге тиіс: каторгаға жіберілген басқа да қылмыскерлермен бірге Дон Кихот оған да Сьерра Моренада азаттық алып берген, алайда осынау ізгі ниетті істің қарымтасына әлгі қиянатшыл, қаскүнем жандар оны өксігі көп өкініште қалдырып, одан да көп күйінішке душар қылған. Дон Кихот Хинесұмпай де Зәбірильо атандырған тап осы Хинес де Пасамонте Санчо Пансаның есегін ұрлап әкеткен еді, алайда оның есекті қалайша және қашан ұрлап кеткені жайындағы бірінші бөлімдегі түсіндірме әріп терушілер кінәсінен түсіп қалған болатын, көптеген оқырман мұның мәнісін түсінбей, баспахана қатесін автордың ұмытшақтығына жорыған-ды. Алайда, шын мәнінде, Хинес есекті ұйқыдағы Санчо Пансаның тақымының астынан ұрлап әкеткен еді: баукеспе ұры Альбраканы қоршауға алып жатқан Сакрипанттың атын астынан білдірмей алып кеткен Брунелдің сондағы әдіс-тәсілдерін айнытпай қолданған-ды; ал кейіннен, бұл жөнінде ілгеріде баян етілгеніндей, Санчо есегін Хинестен тартып алған болатын. Айтайын дегенім, қисапсыз алаяқтығы мен қылмысы үшін, — ал мұндай істерінің көптігі мен алуан түрлілігі сонша, оның өзі бұл жайында тұтас бір том жазған-ды, — жазаға тарту мақсатында іздестіріп жатқан өкімет орындарының қолына түсуден қорыққан тап осы құдай ұрған Хинес Арагон корольдігінен орын тебуге, сол жақ көзін желімдеп алып, сауыққой кәсібімен айналысуға ұйғарған еді: саусақтары қаншалықты әбжіл болса, бұл салада да ол соншалықты әккі-тұғын.

Берберия тұтқынынан қайтып келе жатқан әлдебір христиандардан орайы түскен бойда бір маймылды сатып алған ол жануарды шартты белгі бойынша иығына секіріп шығуға, сосын құлағына әлдене жайында сыбырлап жатқандай түр білдіруге үйретті. Сөйтіп, маймылымен және сандықшасымен белгілі бір елді мекеннен орын теппес бұрын көрші селодан немесе, жалпы, әр нәрседен хабары бар адамдардан онда қандай ерекше оқиға орын алғанын және оны кімдердің бастан кешкенін біліп алатын болды; мұның бәрін жақсылап есте сақтаған ол, әдетте, алдымен ойын қоятын: бір жолы — бір хикаяны, келесіде — басқасын көрсететін, бәрі де күлкілі, қызықты және көпшілікке ұнамды дүниелер еді. Ойын аяқталғаннан кейін маймылының өнерін көрсетуге кірісетін, алайда, көрермендерге бұл тек өткен шақ пен осы шаққа ғана сәуегейлік жасайды, ал болашақ турасында онша шебер емес деп алдын-ала құлаққағыс жасап қоятын. Әр жауапқа екі реалдан, ал кейбіреулерден одан да аз алатын: бәрі де сұрақты кімнің қойып тұрғанына байланысты еді; ал өзі ішегінің қырындысына дейін біліп алған жандардың үйіне барғанда, үй иелері ақша төлемеуге тырысып оған ешқандай сұрақ қоймаған күннің өзінде де, бәрібір, маймылға белгі беретін де, сосын маған бұл үй деді, бүй деді деп сайрай жөнелетін, мұны естігендердің есі шығып кететін. Осындай өнерімен ол ерекше даңққа жетіп, жұрт соңынан топырлап еріп жүретінді шығарды. Өзі де тапқыр адам болғандықтан кей-кейде жауапты қолма-қол ойлап таба қоятын және жауаптары жарасымды боп келетін, оған қоса ешкім одан — жаңылуды да, жаза басуды да білмейтін бұл неғылған ғажайып маймыл деп қадала сұрап, жанын қуырмағандықтан, жұрттың көзін бояп, әмиянын ақшаға толтырудан басқа ештеңені білген емес-ті. Ал, мына бекетке келіп жеткен ол Дон Кихот пен Санчо Пансаны бірден таныды және бұрынғы таныс-білістігінің арқасында Дон Кихотты да, Санчо Пансаны да, бекеттің басқа тұрғындарын да таң-тамаша қалдыру оған түк қиындық келтірген жоқ; бірақ егер, алдыңғы тарауда айтылғанындай, король Марсилийдің басын шауып, атты әскерді жайратып жатқан Дон Кихот семсерін сәл төменірек сілтегенде бұл оған онша жайлы тимеген болар еді.

Маэсе Педро мен оның маймылы жайында хабар етпегіміздің бары осы ғана. Ал, енді Ламанчалық Дон Кихотқа келсек, алдымен айтарымыз, бекеттен шыққаннан кейін ол әуелі Эбро өзенінің жағалауы мен айнала-маңын шолып, сосын барып қана Сарагоса қаласына бағыт түзеуге байлам жасаған, өйткені турнирге шейін әлі көп уақыт бар-ды. Осы мақсатпен сапарға шыққан оған алғашқы екі күнде шежіреге енгізе қоярлықтай ерекше бірдеңе ұшырасқан жоқ, ал үшінші күні бір төбеге көтеріліп келе жатқанында керней дауысын, барабан дүңкілі мен аркебуз гүрсілін құлағы шалды. Ә дегенде ол солдаттар келе жатқан шығар деп қалған, сөйткен соң оларды көру үшін Росинантқа шпорды қадап жіберіп, төбенің басына көтерілді; биікке шыққан ол төбенің етегінде қолына не түссе сонымен қаруланған екі жүзден астам адамның топырласып тұрғанын көрді: біреулер шолақ найза, садақ, айбалта, сүңгі мен алебарда ұстаған, кейбірінде — аркебуз, көпшілігінде — дөңгелек қалқан бар. Төмен түсіп, отрядқа таяп келген Дон Кихотқа олардың жалаулары да анық көрініп, түр-түсін айырып, безендіріп қойған эмблемаларын да ажыратты, солардың өз назарын айрықша аударған біреуінде: байраққа немесе, дәлірек айтқанда, ақ атлас кесіндісіне салынған суретте басын жоғары көтеріп, аузын аңқита ашып, тілін салақтатып жіберген, — бір сөзбен айтқанда, бейне бір ақырып тұрғандай түр мен кейіптегі кішкене есек мейлінше шынайы кескінделіпті, ал айналасына мынадай екі жол өлең үлкен әріптермен жазып қойылыпты:

Алькальдтар біздің тектен-тек,

Ақырған жоқ есекке еліктеп.

Осындай айырым белгісіне қарап Дон Кихот мұнда жиналған жұрттың бақырауық селодан екенін аңғарды және бұл жорамалын Санчоға айтып, байрақта не жазылғанын түсіндірді. Оған қоса, Дон Кихот аталмыш оқиға жайында өзіне баян еткен шаруа есек құсап ақырған екі рехидор деп, шамасы, қателескен болуы керек, өйткені байрақтағы өлеңде бұлар алькальдтар делінген, дегенді қосып қойды. Санчо Панса бұған былай деп жауап қатты:

— Сеньор! Бұған айрықша мән берудің қажеті жоқ. Сол кезде есекше ақырған рехидорлардың уақыт өте келе алькальдқа айналуы әбден мүмкін ғой, ендеше оларды олай да, бұлай да атай беруге болады; оның үстіне, аталмыш оқиғаның ақиқат орын алуы — алькальдтың ба әлде рехидордың ба, нақтылы кімнің ақырғанына қатысты емес, мәселе — бұл екеуінің әйтеуір біреуінің шын мәнінде ақырғанында, ал алькальдқа болсын, рехидорға болсын есекше ақыруға тура келетін себеп қашан да табылады.

Тоқ етерін айтқанда, келемешке ұшыраған село өзін келеке қылған, шектен шығып кеткен, көршілік татулықты тәрк еткен басқа селомен шайқас бастағалы тұрғаны оларға әбден түсінікті болды.

Дон Кихот селолықтарға қарай тура тартып жүріп кетті, бұған Санчо қатты қынжылды, өйткені мұндай қызық-шыжықтарды суқаны сүймейтін. Мұны өздерінің жақтасы ма деп ойлап қалған отряд Дон Кихотқа қақ жарылып жол берді. Дон Кихот бет бүркеуішін көтеріп, адуын әрі тас-түйін кейіпте есек кескінделген жалаудың жанына тақап келді, сол арада оны әскер басылары қоршап алды: оны алғаш көргендер қалай таңырқанатын болса, бұлар да солай таңырқанып, одан көз аудара алмай қалды. Бұлардың тілдеспей және сауал да қоймай өзіне аңтарыла қарап тұрғанын байқаған Дон Кихот осы үнсіздікті пайдалана қойғанды жөн көрді, сөйтіп бірінші боп өзі тіл қатып, қатты дауыспен былай деп сөйлеп кетті:

— Мархабатты мырзалар! Өздеріңе арнағалы тұрған сөзімді, қашан ол әбден жалықтырып, іш пыстырып жібергенше бөлмеуді айрықша өтініп сұраймын. Егер жалықтыра бастаса, онда сіздердің тарапыңыздан болмашы ғана белгі берілген бойда аузымды жауып, тілімді тістей қоям.

Жұрттың бәрі оған сөйлеуіне болатынын, оны ықыласпен тыңдайтынын жария етті. Рұқсат алғаннан кейін Дон Кихот сөзін жалғады:

— Қайырымды мырзалар, мен кезбе рыцарьмын, кәсібім — әскери кәсіп, парызым — араша түсуге мұқтаждарға арашашы болу, қысым көргендерге қол ұшын беру. Өздеріңе кездескен қырсық турасында, дұшпандарыңнан кек қайтару мақсатында неліктен сәт сайын қаруға жармасуға мәжбүр боп жүргендерің жайында бұдан бірнеше күн бұрын естіп білгем. Міне, сөйтіп бұл істің мән-жайын жеткілікті зерделегеннен кейін, жекпе-жек жөніндегі ереженің шартына сәйкес, өздеріңді жәбір көруші деп санауға негіз жоқ дейтін қорытындыға келдім, өйткені жеке адам тұтас бір қауымды жәбірлей алмайды, егер тек сатқындыққа нақты кімнің айыпты екені белгілі болмағандықтан толайым-тұтас осы қауымға сатқындық жайында айып тағылып жүрмесе. Бұған дон Дьего Ордоньес де Лара мысал бола алады; ол Саморраның бүкіл тұрғынына айып таққан-ды, өйткені корольді жалғыз тек Вельидо Дольфос қана опасыздықпен өлтіргенінен мүлдем бейхабар еді, сондықтан ол жұрттың барлығын бірдей кінәлады, сөйтіп жұрттың барлығы бірдей өзін жауапты сезініп, жәбір көрсеткені үшін жауап беруге тиіс болды. Ал шындығында, әрине, сеньор дон Дьегоның тым асыра сілтеп жібергені және бояушы бояушы дегенге сақалын бояп, кінәламайтынды кінәлағаны анық, өйткені өліктерді, суды, нанды, ана құрсағындағы шарананы және жазықты боп шыққан не қилы басқа да ұсақ-түйекті жекпе-жек айқасқа шақырудың қажеті жоқ еді, бірақ енді бұған ештеңе істей алмайсың: шешем бұрқ-сарқ қайнайды, әкем бармақ шайнайды, ал немере ағам мен әпкемнің дәрменсіз көзі жайнайды, деген емес пе. Демек, бір адам тұтас бір корольдікті, провинцияны, қаланы, мемлекетті жәбірлей алмайтын болса, онда селоны да екібастан жәбірлей алмайтыны кәміл, ендеше өзімізге жәбір көрсетілді деп кек қайтарудың қисыны жоқ, өйткені сендерге ешқандай жәбір жасалған жоқ. Сонда деймін-ау, Ла Релоха²⁸ селосының тұрғындары өздерін “сағат жөндеушілер” деп мазақтайтындармен күн құрғатпай төбелесе берсе, сол сияқты лақап аты мен жалған аты кез-келген бала мен кез-келген қылжақбастың аузынан түспейтін “кәстрөл жасаушылар”, “баялды өсірушілер”, “кит аулаушылар”, “сабын қайнатушылар” және басқа да тұрғындар шайқасқа шықса не болғаны! Егер осынау қадірлі азаматтардың бәрі лақап атқа бола ашу шақырып, кек сақтаса, түкке тұрғысыз нәрсеге бола семсері қынында құдды бір тромбонның жылжымалы түтігіндей біресе ілгері, біресе кейін қозғалақтап тұрса, айтары жоқ, әбден жетіскеніміз! Жо-жоқ, сақтай гөр, құдай, жолықтыра көрме ондайға! Саналы азаматтар мен түтіні түзу мемлекеттер тек мынадай төрт түрлі жағдайда ғана қолына қару алып, семсер суырып, өз басын, өмірін және дүние-мүлкін бәске тігеді: біріншіден, католик дінімізді қорғау үшін; екіншіден, өз өмірімізді қорғау үшін, өйткені құдайдың орнатқан тәртібі осыған үндейді және табиғи құқымыз да осындай; үшіншіден, ар-намысымызды, отбасымызды және жиған-тергенімізді қорғау үшін; төртіншіден, король әділетті соғыс жүргізген кезде майдан алаңында оған қызмет ету үшін; егер қажет етсеңіздер, бесіншісін де атай аламыз, — жалпы, оны екінші деп есептесе де артық етпейді, — атап айтқанда: өз отаныңды қорғау. Қолға қару алдыратын осынау негізгі бес себепке тағы да бірқатар дәл сондай әділетті де қисынды себептерді қосақтауымызға болады, ал бірақ ашу шақырудан гөрі күлкі шақыруға, уақытты көңілді өткізуге ғана лайық түкке татымайтын бірдеңе үшін қаруға жармасатындарды ақыл-парасаттан жұрдай деп ойламасқа лажың жоқ. Оның үстіне әділетсіз жолмен кек қайтару (ал, әділетті жолмен кек қайтару деген атымен жоқ ұғым) дініміздің қағидаларына қайшы келеді, себебі дініміз дұшпанға мейірімді болуға, өзімізді жек көретіндерге жақсылық жасауға шақырады, құдайға қатысты жайлардан гөрі құлқынға қатысты жайларды көбірек ойлайтындарға, сондай-ақ рухтан гөрі тәнді маңыздырақ санайтындарға ғана бұл өсиетті бұлжытпай орындау қиын тәрізді көрінеді, өйткені, ешқашан өтірік айтпаған, айта алмайтын және айтуды білмейтін, шын мәніндегі құдайадам Иисус Христос бізге өз заңын берген кезде: билігім — бақыт, жүктемем — жеңіл, деген болатын, ендеше ол бізге қолдан келмейтін нәрселерді өсиет етпеген. Сонымен, қайырымды мырзалар, құдайдың да, адамның да заңдары бойынша сіздер тыныш табуға тиіссіздер.

“Егер мырзам шынымен дін маманы болмаса, онда мені шайтандар алып-ақ кетсін, — деді Санчо сол арада өзіне өзі, — неғылғанда да, ол дін маманына егіздің сыңарындай ұқсас”.

Дон Кихот кідіріп, азды-кем тыныс алды, бірақ тұнжыраған қалпында қалған тобырдың өзін одан әрі тыңдауға ынталы екенін байқап, сөзін әрмен жалғауға оқталған және, оған тіптен күмән жоқ, одан әрі жалғап та кетер ме еді, бірақ мырзасының тыныс алып тұрғанын көрген Санчо өзіне тән ақыл-ой ұшқырлығын танытып, оның орнына өзі сөйлей жөнелді.

— Бұрын өзін Қайғылы Бейне Рыцары деп атаған, енді қазір Арыстан Рыцары атандырып жүрген мырзам Ламанчалық Дон Кихот — өте білімді идальго, — деді Санчо. — Латын мен испан тілі жөнінен кез-келген бакалаврдан кем түспейді, қазіргі айтқан барлық сөзі мен кеңесінен айтулы сарбаз екені айқын сезіліп тұр, жекпе-жектің ереже-заңдарын жатқа біледі, сондықтан сендерге тек оның ақыл-кеңесіне құлақ қою ғана қалады, — өкінбейтіндеріңе кепілдік берем. Оның үстіне, әлгінде естідіңдер емес пе: тек әншейін есектің ақырғанына бола ашу шақыру деген ақымақтық қой. Әлі есімде, бала кезімде өзім де есекше ақыратынмын, қашан және қанша ақырғым келсе сонша, оның үстіне өз ықтиярыммен ақырушы едім, әрі керемет шеберлікпен, айнытпай салатыным сондай, менің ақырғаныма селомыздағы есек атаулының бәрі түгел үн қататын, солай бола тұрғанымен, мені ешкім азғын біреуге балаған жоқ, өз ата-анасының, қадірлі адамдардың ұлы деп білді. Рас, өнерімді деревнядағы біраз сәнқой көре алмай жүрді, бірақ оларға түкіргенім бар. Ал, егер өтірік айтып тұрмағаныма көз жеткізгілерің келсе, онда сәл сабыр етіп, құлақ түріңдер. Бұл өнер де бір — жүзу де бір: үйреніп алсаң өмірбақи ұмытпайсың.

Осыны айтып Санчо қолымен мұрнын қалқалап жіберіп, ақырып қалды, қатты ақырғаны сонша, дауысы айнала-маңдағы күллі алқапты жаңғырықтырды. Алайда, жанында тұрған шаруаның біреуі мынау өздерін мазақ қып тұр екен деп ойлап, оған сойылын сілтеп кеп қалды, қатты соққаны сондай, Санчо Панса тәлтіректеп барып жерге гүрс етіп құлап түсті. Санчоны қалай жәбірлеп жатқандарын көрген Дон Кихот найзасын көлденең ұстап бұзақыға тұра ұмтылды, алайда қас қағым сәтте сонша көп бұзақы жолын бөгеп тұра қалды да, кек қайтарудың мүмкіндігі болмады; бұл да аз: тастың бұршақтай жауып кеткенін және өзін нысанаға алған қисапсыз көп садақ пен аркебуздың ажал төндіріп қалғанын көрген Дон Кихот Росинанттың басын бұрып алды да, тапырақтата шаптырып тобырдан сытыла қашты және қатерден сақтап қалуын сұрап құдайға іштей жалбарынумен болды, өйткені Дон Кихот кеудесін оқ тесіп өтеді-ау деп дегбірі қалмай келе жатқан және сәт сайын демін ішке тартып, оқ жанап өткен жоқ па деп тың тыңдаумен болған. Алайда, жасақшылар оның бас сауғалап қашқанын тамашалағанды қанағат тұтып, ақыры оқ атқан жоқ. Сормаңдай Санчоны олар есін жиған бойда есегіне көлденең артты да, мырзасының соңынан ілесуіне мүмкіндік берді, бірақ Санчоның есекті жолға саларлық жағдайы жоқ-ты, сондықтан оның өзі Росинанттың соңынан тепеңдеп тартып кетті, себебі одан қас қағым сәтке болсын жырақ қалу ол үшін соншалықты ауыр ақирет болатын. Бұл екі аралықта Дон Кихот әжептәуір жерге ұзап кеткен-ді, сәлден кейін тоқтап, артына бұрылып қарап, Санчоның соңынан еріп келе жатқанын көрген соң қуғынның жоқтығын байқап, оны тоса тұруды ұйғарды.

Жасақшылар сол арада қараңғы түскенше тұрғанымен, дұшпандары ақыры шайқасқа шықпады, бұлар соған мәз-мәйрам боп масайрап, улап-шулап селоларына қайтты; егер ежелгі гректердің дәстүрінен хабардар болғанда, олар сол жерге міндетті түрде трофей тұрғызар еді.

ХХҮІІІ тарау

Бен-инхалидың айтуынша, мұны оқып шыққан және оқығанда бар ынтасымен оқыған адамға мәлім болатын оқиғалар жайында

Ержүректің қашқаны — жаудың әскери қулығын аңғарып қалғаны, ал ақыл-парасаты мол ер жігіттер өмірін маңыздырақ істерге сақтауы керек. Бұл қағиданың әділеттілігі Дон Кихоттың тәжірибесінде тағы да дәлелденді. Шаруаларға — ашу-ызасын ақтаруға, олардың жасағына — қара ниетін іске асыруға толық еркіндік берген ол алды-артына қарамай қашты, Санчо тап болған ахуал мен оған төнген қауіпті қаперіне де алмай, енді қорқатын ештеңе жоғын сезгенге дейін құйғытты. Бұрын айтылғанындай, Санчо оның соңынан есекке көлденең артылған күйде еріп келе жатқан. Мұны ақыры қуып жеткен кезде ақыл-есі толық қалпына келген де болатын, сөйтіп, көк ала қойдай боп таяқ жеп, көңілі қарайып, сілікпесі шыққан ол есегінен Росинанттың аяғын құша құлады. Серігінің жарақатын көру үшін Дон Кихот атынан түскен-ді, сөйтіп оны басынан аяғына дейін көзбен шолып шыққан соң он екі мүшесі түгел сау екенін байқап, былай деп долдана сөйлеп кетті:

— Есекше ақыратын кезді тапқан екенсіз, Санчо! Асылып өлген адамның үйінде арқан жайында әңгіме қозғамау керегін білмеуші ме едіңіз? Ендеше, сойылдар — есекше сайрағаныңызды сүйемелдеуге әбден лайық аспап емес пе? Олардың қылышпен per sіgnum cruces²⁹ жасамай, таяқпен ғана шоқындырғаны үшін құдайға құлшылық етіңіз, Санчо.

— Жауап қайтарар шамам жоқ, — деді Санчо, — себебі, тілім емес, арқам сөйлеп тұрғандай сезінем. Қане, көлігімізге мінейік, сосын тура жолымызға түсейік; әлбетте, ендігі жерде есек боп ақыра қоймаспын, есесіне, кезбе рыцарьлардың ұрыс алаңын тастай қашатынын, ақпейіл атқосшыларын жау қолында қалдыратынын, ал аналар оны астық бастырғандай тоқпақтайтынын жария қылмай қалмаспын.

— Шегіну — қашу деген сөз емес, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Біліп қойғаның артық болмас, Санчо, сақтық жасауды қаперге алмайтын батылдықты пәруайсыздық деп атайды, ал пәруайсыздың ерлігін оның жаужүректігінен гөрі әншейін жолы болғыштығына теліген жөн. Сонымен, шегінгенімді мойындаймын, бірақ қашқан жоқпын, өз өмірін келер күндегі келелі істерге сақтаған көкжалдар қарекетін өнеге тұттым және романдар да осындай жайларға толы, бірақ саған оның бәрін баяндап жатпаймын, өйткені мұның саған да пайдасы жоқ, өзімді де онша қуантпайды.

Сол арада Санчо Дон Кихоттың көмегімен есегіне отырды, Дон Кихот Росинантқа мінді, сөйтіп олар асықпай аяңдап мильдің ширегіндей жерде қарауытып тұрған тоғайға қарай тартты. Санчо сәт сайын ауыр-ауыр күрсініп, қинала ыңқылдаумен болды; Дон Кихот одан неліктен мұншалықты ауыр мұңға батуының себебін сұрағанда анау арқасы сегізкөзінен желкесіне дейін ауырып, жанын қоярға жер таптырмай келе жатқанын айтты.

— Олай ауыратын себебі, оған еш күмәнім жоқ, саған дарыған сойыл ұзын әрі түзу болған, — деді Дон Кихот, — сөйтіп, ол арқаңның қазір ауырып тұрған жерін түгел қамтыған, ал егер ол одан да кеңірек қамтығанда онда арқаң бұдан да қаттырақ ауырар еді.

— Құдай деп айтайын, күдігімді қалай ғана оп-оңай сейілтіп жібердіңіз және қандай керемет әдемі түсіндіріп бердіңіз, тақсыр! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Олла-біллә оңбай кетейін, арқамның неліктен ауыратыны соншалықты жұмбақ па еді, сосын неге арқамның сойыл дарыған жерінің бәрі түгел ауыратынын да түсіндіріп жату қажет пе? Егер тобығым ауырса, онда, бәлкім, ойға батуыма болар еді, неліктен ауырды екен деп, ал енді соққы тиген жерімнің не себепті ауыратынына бас қатырудың қажеті бар ма? Апырай, қадірменді сеньорым-ай, жаны ашымастың қасында балтырың сыздамасын деген, сізбен бірге жүріп опа таппайтыным күн өткен сайын бұрынғыдан да анық мәлім бола бастады ғой: бүгін мені соққыға жығуға жол бердіңіз, ал ертең тағы да сол таз кепеш: көрпеге салып қақпақылдау мен басқа да сондай балалар ойыны басталады, бүгін арқамды беріп құтылдым, ертең сорым қайнап көзімді беріп құтылмасам нетті. Ішетін сусын аз, жейтін тамақ мүлдем жоқ, бағытсыз бағыттармен, жолсыз жолдармен соңыңыздан құр босқа салпақтап жүргенше үйіме, зайыбыма, балларыма қайтып оралсам, соларды бағып-қақсам, нәсібіне бұйырған нәпақамен асырап-сақтасам қандай ғанибет болар еді, шіркін, — бірақ мен барып тұрған рақымсыз адаммын ғой, менен жақсылық күтуге болмайды. Ал, енді ұйқы жайында айтып жатудың өзі артық! Жеті сүйем жер өлшеп алыңыз, құрметті атқосшы, қаласаңыз тағы да сондай жер ала қойыңыз, бұл арада өзіңізге өзіңіз қожайынсыз, сөйтіңіз де, рақаттанып жатып демалыңыз. Кезбе рыцарьлық жолына бірінші боп қадам басқан адам, немесе, тым құрығанда, осындай нақұрыстарға, — шамасы, бұрынғы кезбе рыцарьлар сондай болған шығар, — атқосшылыққа баруға тілек білдірген алғашқы адам алауда күл боп өртеніп, күлі желге ұшып-ақ кетпейді екен. Ал бүгінгі кезбе рыцарьлар жайында ештеңе айтпаймын: сіз, тақсыр, солардың қатарынансыз ғой, ендеше, оларға құрметпен қарауым керек, өйткені ақыл-парасатыңыз бен шешендігіңіз жағынан сіз шайтанның өзін шатастырып жібересіз.

— Тап осы қазір, Санчо, тыным таппай мылжыңдап келе жатқан кезіңізде, — деді Дон Кихот, — еш жеріңіздің еш те бір ауырып тұрмағанына өзіңізбен бәс тігуге бармын. Аузыңызға келгеннің және тіліңіздің ұшында тұрғанның бәрін айта беріңіз түк қалдырмай, батыр-екесі, — тек еш жеріңіз ауырмаса болғаны, ал мен дөрекілігіңізге үн-түнсіз шыдап бағам. Иә, сөйтіп, үйіңізге, әйеліңіз бен балларыңызға қайтып оралуға асығып тұр екенсіз ғой — құдай сақтасын, ешқандай қарсылығым жоқ, ақшам өзіңізде, селодан үшінші мәрте аттанғалы бері қанша күн өткенін санап жіберіп, айына қанша алуыңыз керегін есептеп шығарыңыз да, тиісті ақшаны өзіңізге өзіңіз төлей салыңыз.

— Өзіңізге бек жақсы мәлім бакалавр Самсон Каррасконың әкесі Томе Карраскода қызмет еткенімде, — деді Санчо, — ішетін тамағымды есептемегенде, айына екі дукат алып тұрғам, ал сізден қанша алуым керек — одан тіптен хабарым жоқ, тек әйтеуір деревнядағы малайдан гөрі кезбе рыцарь атқосшысының жұмысы көбірек екенін білем; шынында да солай ғой: малайлықта жүргенде күндіз қанша көп жұмыс істегенімізбен, қанша шаршап-шалдыққанымызбен, кешкісін, әйтеуір, ыстық тамақ ішеміз, төсекте жатып ұйықтаймыз, ал енді өзіңізге қызметке тұрғалы бері төсек-орын дегеннің де не екенін ұмыттым. Егер дон Дьего де Миранданың үйінде өткізген бірнеше күнді, Камачо қазандарынан тиген сүйек-саяқпен жасаған той-думанымды, Басильоның шаңырағында кеңірдегімнен келгенше ішіп-жеп, ұйқы соққанымды есептемегенде, қалған уақыттың бәрінде ашық аспан астында, тақыр жерде ұйықтадым, алуан қилы, жұрт айтатындай, табиғи апат қатерін бастан кештім, сүтсірненің құйтымдай құрышымен және нанның қатқан қабығымен қоректендім, өзімізге ну жыныстан жолыққан жылғалар мен бұлақтардың суын іштім.

— Ақиқат шындықты айтып тұрғаныңызды мойындаймын, — деді Дон Кихот жуаси сөйлеп. — Сонда өзіңізге Томе Карраско төлегеннен қаншалықты көбірек төлегенімді қалайсыз?

— Өз ойымша, — деп жауап қатты Санчо, — айына екі реалдан үстегеніңіз жақсы болар еді. Бірақ, бұл тек өз жалақым ғана, сондай-ақ бір аралды еншілеу жөнінде берген сөзіңіз бен уәдеңіз үшін тағы да алты реалдан қосқаныңызды қалар едім, сонда бар-жоғы отыз реал боп шығады.

— Жөн-ақ, — деді Дон Кихот, — үйден шыққанымызға жиырма бес күндей болды, ендеше, Санчо, жаңағы өзіңіз белгілеген соманы негізге ала отырып, жалпы жиынтығын шығарыңыз, сосын қанша төлеуге тиіс екенімді есептеп жіберіңіз де, әлгінде айтқанымдай, өзіңізге өзіңіз төлей қойыңыз.

— Өйдөйт деген-ай, оныңыз болмайды! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Есеп-қисабыңыздан үлкен қателік жіберіп тұрсыз, себебі уәде етілген арал үшін өзіңіз маған соны уәде еткен күннен бастап дәл бүгінгі күнге дейінгі мерзім есепке алынуы керек.

— Оны сізге уәде еткен кезден бері қанша уақыт өтті сонда, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.

— Егер қара басып қателесіп жүрмесем, — деді Санчо, — жиырма жылдан асқаны анық.

Дон Кихот маңдайын алақанымен шарт еткізді де, көңілдене күліп жіберіп, былай деді:

— Ау, мен Сьерра Моренада және, жалпы, жорықтарда ұзын ырғасы екі айға жуық қана болдым ғой, ал сен маған, Санчо, бұдан жиырма жыл бұрын арал сыйлауға уәде еттің дейсің! Бұл сөзіңе қайтарар жауабым мынадай: өзіңе сақтауға берген ақшамның бәрін жалақың есебіне жатқызып қалтаңда қалдырғың келеді, — мейлі, солай-ақ болсын, егер сол ақша құлқыныңды тесіп бара жатса, саған оны осы қазір-ақ берейін, ала ғой бәрін, ал мен тек сендей құлықсыз атқосшыдан құтылу үшін ғана көк тиыным жоқ, аш-жалаңаш күйде қала баруға дайынмын. Бірақ, сен айтшы маған, кезбе рыцарь атқосшыларына қатысты қағидаларды мансұқ етуші малғұн: кезбе рыцарьдың қандай да болсын бір атқосшысының: “Маған айына қанша төлемексіз?” деп мырзасының жанын қуыратынын қайдан көргенің бар немесе қайдан оқығаның бар? Рыцарьлық романдардың mare magnum³⁰ шомыл, шомыл, қарақшы, жексұрын, құбыжық, өйткені сен тап сондайсың, шомыл деймін мен саған, егер атқосшылардың біреу-міреуінің әлгінде өзің айтқан нәрсені айтқанын, айтпақ түгіл тіпті ойына алғанын тапсаң, онда сол сөздерді маңдайыма ойып тұрып жаза ғой және оған қосымша оңдырмай бес шертпеқұл ала ғой. Сонымен, тізгініңді тарт та, қайқай үйіңе — енді менімен бірге бір адым да ілгері аттап баспайсың. Міне, ас-суыма алған алғысым! Міне, сыйлық бергелі жүрген адамымның сиқы! Міне, бойында адамгершілік қасиеттен гөрі айуандық қасиет басым пенденің ісі! Ау, қалай сонда? Жұрттың бәрі өзіңді қатыныңа қасақана түрде мәртебелі мырза деп ұлықтауы үшін айдыныңды асырмаққа ниеттеніп жүрген шағымда, тап осы кезде менімен қош айтыспақпысың? Ау, қалай сонда? Өзіңді әлемдегі ең жақсы аралдың губернаторы етіп тағайындау жөнінде тиянақты да үзілді-кесілді шешім қабылдаған шағымда, тап осы кезде кетіп қалмақпысың? Ұзын сөздің қысқасы, бір кезде өзің хайуандардың бәрін бірдей бал беріп асырауға болмайды дегенсің. Нағыз есексің сен, есекше күн кешесің және ақырғы демің біткенше есек қалпыңда қала бересің, өйткені хайуан екеніңді сезінгеніңше және түсінгеніңше өміріңнің жібі үзіліп те кететініне еш күмәнім жоқ.

Дон Кихот өзін жерден алып, жерге салып жатқанда анау одан көз алмай тесірейе қарап тұрған, ақыры ар-ұжданы алдындағы азапқа жаны шыдамай жылап жіберді де, әлсіз де аянышты үнмен былай деп сөйлеп кетті:

— Мархабатты мырзам! Маған тек құйрық қана жетіспей тұрғанын, сонда нағыз есек боп шығатынымды білем. Егер маған соны тағып бергіңіз келсе, онда мен оны өз орнында салбырап тұр деп есептеймін де, өмірімнің ақыр соңына дейін өзіңізге есек ретінде қызмет ететін болам. Кешіріңізші мені, тақсыр, аяушылық жасаңызшы маған, — өйткені, мен де бір сәби бала сияқтымын ғой, оң-солымды ажырата білмеймін және алды-артымды болжамай мылжыңдап сөйлей берем: осындай бір кемшілігім бар, бірақ тәубеге келсе күнәкар, күнәсынан арылар, деген емес пе.

— Сөз арасына әлде бір әдемі мәтелді қыстырып жібермесең, бұған не көрінді деп қалар едім, Санчо, — деді Дон Кихот. — Жарайды енді, тәубеге келсең кешірейін сені, алайда мынадай шартым бар: алдағы уақытта тек қара басыңның ғана қамын күйттегенді қой, — қайырымдылау бол және қуанышты көңілмен, шыдамдылықпен өзіңе берген уәдемнің орындалуын күт — рас, ол кішкене кідіріңкіреп жатыр, бірақ іске асатындығына әсте шәк келтіруге болмайды.

Санчо бұған ешқандай күмәні жоқтығын және өзінің міндетті түрде жөнге келетінін айтып жауап берді.

Сол екі арада олар тоғайға келіп кірді, Дон Кихот шегіршіннің, ал Санчо шамшаттың түбіне жайғасты, — басқа да барлық ағаш секілді бұларда да аяқ әрқашан болғанымен, қол ешқашан болмайтын. Санчо түні бойы азап шегіп шықты, өйткені сойыл дарыған жерлері түнгі шықтан одан әрмен қақсап ауырған еді, ал Дон Кихот дағдылы әдетінше арманға берілді, алайда ақыр соңында екеуін де ұйқы меңдеді; ал таң ағарып атқан соң олар атақты Эбро өзенінің жағалауына қарай бет алды, сол жерде екеуі келесі тарауда әңгімеленетін бір жағдайға душар болды.

ХХІХ тарау

Жадыланған қайыққа қатысты бір ғанибет шытырман оқиға жайында.

Тоғайдан шыққаннан кейін Дон Кихот пен Санчо бірқалыпты жүріспен асықпай аяңдап отырып арада екі күн өткенде Эбро өзеніне келіп жетті. Өзенді тамашалау Дон Кихотқа зор бақыт сыйлады: көрікті жағалауына, сырғыған мөлдір суына, айнадай жалтырап, арнасын керней толықсып аққан ағысына сүйсіне көз тікті, көңілді шаттыққа бөлейтін бұл көріністен Дон Кихоттың жадында көптеген қуанышты естелік оянды. Әсіресе, Монтесинос үңгірінде көрген жайлары көз алдынан кетпей қойды; маэсе Педроның маймылы оған бұл оқиғалардың тек бір бөлігі ғана шындық, қалғаны өтірік дегенімен, оның өзі, бәрібір, мұның бәрін даусыз ақиқат деп қана бағалауға бейім-ді, ал Санчо болса, керісінше, мұның бәрін бос қиял деп білетін. Олар осылай су жағалап жүріп келе жатып кенет жағалаудағы ағаштың діңіне байлаулы тұрған, ескегі де, басқа жабдығы да жоқ кішкене қайықты көріп қалды. Дон Кихот жан-жағына қаранғанымен, тірі жан баласы көзіне шалына қоймады; сөйткен соң, көп ойланып тұрмастан, Росинанттан секіріп түсті, сосын Санчоға да есегінен ырғуға, көліктерін жағалаудағы теректің бе әлде талдың ба діңіне байлап қоюға әмір етті. Санчо одан осынау асығыс-үсігіс түсу мен байлаудың себебін сұрады. Дон Кихот оған былай деп жауап берді:

— Біліп қой, Санчо, мына тұрған қайық көпе-көрнеу және ашықтан-ашық мені өзіне тартып тұр және соған отырып, әлдебір рыцарьға немесе басқа бір зор бақытсыздыққа ұшырап, тақсірет тартып жатқан ақсүйек ханымға көмекке аттануға мәжбүр етіп тұр, өйткені бұл рыцарьлық романдардың және сол романдарда ой тұжырып, әрекет ететін сиқыршылардың үрдісіне сай келеді: рыцарьлардың біреу-міреуі қырсыққа ұшырап, оны тек басқа бір рыцарь ғана құтқара алатын жағдай тап келсе, бірақ олар бір-бірінен екі-үш мың, тіпті одан да көп миль жырақта жүрсе, сиқыршылар әлгі екінші рыцарьды бұлтқа отырғызады не болмаса оның қарамағына қайық береді, сөйтіп оны әуемен немесе теңіз арқылы көмегі қажет боп жатқан жерге қас пен көздің арасында алып барады. Айтайын дегенім, Санчо, мына қайық бұл жерге тап сол мақсат үшін әкеп қойылған және мұның бәрі тап қазір түн емес, күндіз екені сияқты шындық, ал енді есегің мен Росинантты тез байлай ғой, кешкірмей тұрғанда тартып кетейік; мен қайыққа қайтсем де отырам, тіпті жалаңаяқ ағайындардың жалынғанына да қарамаймын.

— Олай болса, — деп сөйлеп кетті Санчо, — өзіңіз адым аттаған сайын, айып көрмеңіз, ақымақтық жасауға ниет қылсаңыз, онда маған тек: “Мырзаңа қарсы келмесең — ас-судан тарлық көрмейсің” деген мәтелді ескеріп, бағыну мен бас ию ғана қалады. Алайда, арым таза болуы үшін құлаққағыс етіп қояйын, меніңше, бұл қайықтың иелері ешқандай жадыланған жандар емес, кәдімгі жергілікті балықшылар: өйткені, қарақаптал балықтың ең тәуірі осы өзенде.

Санчо осыны айтып тұрған шақта өзі жануарларды байлап жатқан және бұларды сиқыршылардың қорғауы мен қамқорлығына қалдырып бара жатқанына жаны қатты күйзелумен болған. Дон Кихот оған жануарлар қараусыз қалып бара жатыр-ау деп қайғырмауы керегін ескертіп, өздерін осынша лонгинквальдық өңірге кім аттандырса, жануарларға да сол қам жасайтынын айтты.

— Логикальдық дегеннің не екенін түсінбедім, — деді Санчо, — ондай сөзді өмірі естімеппін.

— Лонгинквальдық деген сөз — жырақ деген мағына береді, — деп ұғындырды Дон Кихот. — Мұны түсінбегеніңе таңданатын дәнеңе жоқ: сен латынды білуге міндетті емессің; ал оны білем деп өңештейтін, ал шын мәнінде одан түк түсінігі жоқ жандар қанша.

— Жарайды, байладым, — деп мәлім етті Санчо, — Енді не істейміз?

— Не істейміз дейсің бе? — деді Дон Кихот. — Шоқынамыз да, зәкірді босатамыз, яғни қайыққа отырамыз да, жағаға бекітілген жібін кесіп жібереміз.

Осыны айтып ол қайыққа қарғып мінді, Санчо да сөйтті, одан соң жіп кесілді де, қайық жағадан жайлап жырақтай бастады; оның жағадан шамамен екі шынтақтай алыстағанын көрген кезде қашып құтыла алмайтын қасіретке тап болатынын сезгендей Санчоның тұла бойы түгел қалтырап қоя берді, бірақ есектің ақырғаны мен Росинанттың байлаудан босанбаққа тырысып тынымсыз жұлқынып жатқанын көргенде қайғысы одан бетер үдеп кетті, сол арада ол мырзасына былай деді:

— Есек бізді ойлап қамыққаннан ақырды, ал Росинант соңымыздан тұра шабу үшін босап шықпаққа жанталасып жатыр. Сабыр сақтаңдар, сүйікті достар! Ішім сезіп отыр, сендерді қалдырып кетудің шын мәніндегі есалаңдық болғанын көп ұзамай-ақ түсінерміз, ақылға келерміз және өздеріңе қайтып оралармыз!

Осыны айтып отырып оның егіл-тегіл еңірегені сонша, ызасы келіп, қатты ашуланған Дон Кихот оған былай деді:

— Неден қорқасың-ей сен, қоянжүрек сорлы? Не жайында жылап отырсың сен, жүрегі мал майындай ылжыраған сүмелек? Біреу сені шам алып іздеп жүр ме, біреу соңыңнан қуып келе ме? Қарын қамынан басқаны білмейтін пақыр, саған не жетпейді осы, молшылықта малтып жүрген жоқпысың? Бәлкім, сен Рифей тауын жаяу және жалаңаяқ кезіп жүрген шығарсың? Жоға, отырсың ғой міне сәкіде эрцгерцог құсап, мына сүйкімді өзеннің баяу ағысы сені жаймен ағызып әкетіп барады және көп ұзамай ашық теңізге де алып шығады. Ау, расында да, теңізге шығып кеткен сияқтымыз ғой өзі және кем дегенде жеті жүз, ол аз болса, тіпті сегіз жүз миль жүзіп өткен секілдіміз, — қолымда астролябия болса, полюстің биіктігін өлшеп жіберер едім де, қанша мильді артқа тастағанымызды саған дәлме-дәл айтып берер едім. Дей тұрғанмен, бәлкім, бұл саладан дәнеңе білмейтіндей де көрінермін, бірақ, меніңше, біз күн мен түннің теңесу белдеуінен өтіп те кеткен секілдіміз немесе енді-енді өтпек шығармыз: бұл белдеу жерді қарама-қарсы полюстерден біп-бірдей қашықтықта кесіп өтіп, оны екіге бөледі.

— Ал, сонда, өзіңіз айтқандай, күн мен түннің текетіресу белдеуіне жеткенде қанша жүріп өткен боламыз? — деп сұрады Санчо.

— Өте көп, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Өзімізге мәлім күллі космографтың ішіндегі ең атақтысы Птолемейдің есеп-қисабына қарағанда, планетамыздағы су мен құрлықтың үсті үш жүз алпыс градусқа тең екен, ал екеуіміз әлгі белдеуге жеткенде соның қақ жартысын артта қалдырамыз.

— Апырай, не дейін сізге, құдай ақы, — деді Санчо, — кімнің сөзіне жүгініп, кіммен дос-жар боп жүргеніңізге қайранмын: қайдағы бір Дым-да-білмей ме әлде Бұтелемей ме біреу, — ал өзіңіз оны босмаңырақ деп мұқатасыз, оған қоса, егер қате түсінбеген болсам, астапралия деп кекетесіз.

Космограф Птолемей есімінің, кәсібі мен астролябия құралының атауын Санчоның осынша бұрмалағанына Дон Кихот күліп алды, сосын былай деді:

— Бері қара, Санчо: Кадисте кемеге отырып, Ост-Индияға сапар шегетіндерде әлгінде өзім айтып кеткен күн мен түннің теңесу белдеуін артқа салғандарын анықтайтын бір ерекше белгі бар: өздерінде қанша бит болса, соншасы түгел жаппай қырылып қалады екен, сөйтіп оны бүкіл кемеден қанша іздесең де емге таппайсың. Сондықтан, Санчо, саныңнан қарап көрші, егер әлденендей бір тірі жәндік тапсаң, онда күдігіміз өзінен өзі сейіледі, ал таппасаң, онда аталмыш белдеуден асып кеткен боп шығамыз.

— Бұған не десеңіз де сенбеймін, — деп мәлім етті Санчо. — Әрине, бұйрығыңызды бұлжытпай орындаймын ғой, бірақ мұндай тәжірибенің неге қажет бола қалғанына басым жетпейді, себебі жағалаудан бес шынтақтан алысқа ұзамағанымызды, жануарларымыз тұрған нүктеден екі шынтақтай да ауытқымағанымызды өз көзіммен көріп отырмын ғой, өйткені, әне тұр, әне, Росинант пен сұр жорғам, сол баяғы орындарында тұр, ал егер, дәл қазір өзім өлшеп отырғандай, көзбен мөлшерлеп көрсек, онда, олла-біллә, алға қарай құмырсқа секілді қыбырлап келе жатқанымызда еш күмән қалмайды.

— Сен, Санчо, абзалы, жаңа өзім айтқан тәжірибені іске асыр, ал қалған нәрседе шаруаң болмасын: өйткені сенің үлкен шеңберлер, белдеулер, параллельдер, зодиактар, эклиптикалар, полюстер, күн тоқырауы, күн мен түннің теңесуі, планеталар, белгілер, ғаламшарлардың аспан мен жер сфераларында орналасу және қиылысу нүктелері дегеннен хабарың жоқ қой. Егер мұның бәрін немесе, құрығанда, бір бөлігін білген болсаң, онда қанша параллельді кесіп өткенімізден, қанша белгіні көргенімізден, қанша шоқжұлдызды артта қалдырғанымыздан, алда әлі қаншасы бар екенінен толық хабардар болар едің. Саған тағы да қайталап айтам: іздестір бойыңнан және ұстап ал — қазір сенің әрі әппақ, әрі тегіс парақтан да таза екеніңе сенімім кәміл.

Санчо іздестіруге кірісті; сол аяғын қолымен жәймен сипалап, тізесінің астыңғы жағын ұстап көрді де, басын көтеріп, мырзасына қарап:

— Не мына тәжірибенің түк пайдасы жоқ, не біз өзіңіз айтқан орыннан әлі тым-тым жырақта жүрміз, — деді.

— Неғылдейді? — деп сұрады Дон Кихот. — Ең болмаса біреуін таптың ба?

— Біреуін емес, барлығын ! — деп айқайлап жіберді Санчо.

Соны айтып, әлденені саусағынан сілкіп қалған ол, сумен қолын шайды; бұл екі аралықта қайық өзен бойымен баяу сырғып келе жатты, оны әкетіп бара жатқан әлденендей бір құпия күш немесе көзге көрінбейтін сиқыршы емес, сол мерзімдегі әншейін тыныш та тымық ағым болатын.

Дәл осы мезетте олар өзеннің қақ ортасында тұрған дырау диірмендердің сұлбасын байқап қалды, соны көрген бойда Дон Кихот қатты дауыстап Санчоға былай деді:

— Анаң қара, анаң қара! Әне жерден, достым, қала ма, қамал-сарай ма, бекініс пе, бірдеңе көрініп тұр, сонда тұтқын рыцарь жатқанына еш күмән жоқ, мұның тіпті әлдебір жапа шеккен королева, инфанта немесе принцесса боп шығуы да ғажап емес, міне, мен де соларға көмектесу үшін осында жеткізіліп отырмын.

— Ау, құрып кеткір, қайдағы қала, қайдағы бекініс, қайдағы қамал-сарай турасында айтып отырсыз, мархабатты мырзам-ау? — деп бақырып жіберді Санчо. — Бұлардың ұн тартатын су диірмені екенін көріп тұрған жоқпысыз?

— Өшір үніңді, Санчо, — деді Дон Кихот, — олар тек сырт көзге ғана диірмен сияқты көрінеді, бірақ бұлар диірмен емес. Арбаушылық айла-амалдар кез-келген заттың шынайы болмысын басқамен ауыстырып және бұрмалап жібере алады деп мен саған айтпап па едім. Әрине, мен бір зат шын мәнінде екінші затқа айналып кетеді деп отырғам жоқ, әсте олай емес, мұндай ауысу тек біздің ой-қиялымызда ғана болады: Дульсинеямды, — асыл арман, үкілі үмітім ғой ол, — алмастырып жіберген жағдай соған мысал.

Сол екі аралықта қайық өзеннің ағысы қатты жеріне тап болды да, алға қарай бұрынғыдан әлдеқайда жылдам жүйтки жөнелді. Диірменде жұмыс істеп жатқан ұн тартушылар өзенде қайық келе жатқанын және ағыстың оны тұп-тура диірмен доңғалақтары тұрғызған үйірімге қарай апара жатқанын көріп, ұзын-ұзын сырықтарын алып, қайықты тоқтату үшін бөгетке жүгіріп шықты: бет-әлпеті мен киімі ұнға былғануы себепті түрлері тым қорқынышты болатын. Олар бар дауыспен былай деп айқай сап жатты:

— Әй, антұрғандар! Қайда ентелеп барасыңдар? Немене, өмір сүруден жалықтыңдар ма? Не керек сендерге? Суға батып өлгілерің келе ме әлде доңғалақтың астына түсіп, ұнға айналмақпысыңдар?

— Айбынды білегімнің қайраты қандай екенін көрсетуге тура келетін жерге жеттік деп айтпап па ем саған, Санчо? — деді сол арада Дон Кихот. — Көрдің бе, маған қарсы қаншама азғын мен арсыздың жүгіріп шыққанын; көрдің бе, қаншама сұрықсыз сұмпайының жолыма көлденең тұрып алғанын; көрдің бе, мына жарымжандардың бізге бет-ауызын қалай қисаңдатып жатқанын. Тұра тұрыңдар, жексұрындар, көрсетермін сендерге!

Сол арада ол орнынан көтеріліп, бойын тіктеді де, дауысын қатайтып, ұн тартушыларға қоқан-лоқы көрсете бастады:

— Қатыбас та қаскүнем тобыр! Мына бекіністеріңде ме әлде абақтыларыңда ма қамауда жатқан ханымды — тегі мен лауазымына, тағдырының татымды әлде татымсыздығына қарамай — бостандыққа шығарыңдар және толық еркіндік беріңдер. Мен — Ламанчалық Дон Кихотпын, лақап есімім — Арыстан Рыцары және маған жаратқанның өзі осынау шытырман оқиғаны жеңісті нәтижеге жеткізуді жазған.

Осыны айтып, семсерін суырып алды да, ұн тартушылардың тұмсығы алдынан оңды-солды сермей бастады, аналар оның шатты-бұтты сандырақ сөзін естігенімен, не деп тұрғанын түсіне алмаған және диірмендер доңғалағы астындағы шұңғыма мен үйірімге қарай бой бермей тартылып бара жатқан қайықты бәрі жабылып сырықпен тіреп тоқтатуға жан салып жатқан.

Санчо тізерлей кетіп, осынау анық қатерден өзін құтқаруын сұрап, құдайға құлдық ұрып жалбарына бастады, ұн тартушылардың ептілігі мен ыждағаттылығы арқасында солай болып та шықты: олар қайыққа сырықтарын бар күшпен тіреп, ақыр соңында оны тоқтатты; әйткенмен қайық аударылып қалды да, Дон Кихот Санчомен бірге суға құлады; Дон Кихоттың бір артықшылығы — балықтай жүзетін, бірақ сауыт-сайманының салмағынан, бәрібір, екі мәрте су түбіне шөгіп үлгерді, егер ұн тартушылар сол бойда суға қойып кетіп, екеуін қолдарына көтеріп дерлік алып шықпағанда, бұл орын олар үшін Трояға айналған болар еді. Суға кеңірдектеп тойғандары сонша, ендігі жерде су ішуге ешқашан тәбеті шаппастай көрінген екеуді құрғаққа шығарғаннан кейін, Санчо жерге тізерлей кетті де, қолын кеудесіне айқастырып, көзін көкке қадап тұрып, құдайдан алдағы уақытта мырзасының батыл да өжет ой-ниеттері мен бастамаларынан құтқаруды сұрап, құлдық ұрып ұзақ мінәжат етті.

Осы кезде қайықтың иесі боп табылатын балықшылар да келіп жетті, — айта кететін жай: диірмен доңғалақтары қайықты быт-шыт қып жаңқаға айналдырып жіберген-ді. Қайықтың талқаны шыққанын көрген олар Санчоға тап беріп, оны шешіндіруге кірісті, ал Дон Кихоттан шығынның орнын толтыруды талап етті. Дон Кихот, түк ештеңе болмағандай, мейлінше сабырлы да салиқалы кейіпте ұн тартушылар мен балықшыларға қайықтың құнын төлейтінін, бірақ бір ғана шарты барын — қамал-сарайларында тұтқында жатқан ханымды немесе басқа құрметті адамдарды түлкі бұлаңға салмай, бірден азат етулері керегін мәлім етті.

— Оу, қайдағы құрметті адамдар мен қамал-сарайлар жайында шатып тұрсың, дәлдүріш-ау? — деп айқайлап жіберді ұн тартушылардың бірі. — Әлде осында ұн тарттыруға келгендерді алып кеткің кеп тұр ма?

“Жетер! — деді Дон Кихот өзіне-өзі. — Бұл иттің балаларын ізгі ниетті іске иліктірмек боп жалынып-жалпаю да бір — елсіз-сусыз ен далада жәрдем сұрап жылау да бір. Шамасы, бұл шытырман оқиғада аса әлеуетті екі сиқыршы бетпе-бет келген болса керек, сөйтіп, бірінің ойға алғанын екіншісі күйретумен шұғылданып жатса керек: өйткені, бірі маған қайық жіберсе, екіншісі мені суға лақтырды. Бұл арада тек жаратқан ғана жәрдемдесе алады, өйткені аспан асты, жер үсті толы шие боп шырматылған қаскөйлік пен қарама-қайшы іс-әрекеттер. Мынандай жағдайда қолымнан ештеңе келмейді”.

Сосын ол дауысын қатайтып, диірмендерге қарай жүзін бұрып, былай деп сөйлеп кетті:

— Сендер кім болсаңдар да, беу, қапаста жатқан достарым, мені кешіре көріңдер: өз бақытсыздығым мен өздеріңнің бақытсыздығыңа қарай, сендерді бәледен құтқара алмайын деп тұрмын. Бұл ерліктің әлденендей басқа бір рыцарьға алдын-ала әзірленгені және күні бұрын белгіленіп қойғаны көрініп тұр.

Осыны айтқаннан кейін ол балықшылармен бәтуаға келіп, қайық үшін оларға елу реал төледі; оны Санчо қинала-қинала беріп тұрып:

— Қайықпен тағы бір осылай қыдырыстасақ, барлық ақшамыз су түбіне кетеді, — деп құлаққағыс етіп қойды.

Ал, балықшылар мен ұн тартушылар әдеттегі адамдарға ұқсастығы аз осынау екі пендеге таңырқана қарап, таңдай қағумен болды, оған қоса Дон Кихоттың айтқан сөзі мен өтінішінде қандай мән-мағына барын түсіне алмай бастары қатты; ақыры, мұны нақұрыстық деп тауып, оларды жайына қалдырды да, диірмендері мен балықшы лашықтарына тарасты. Жетесіз Дон Кихот пен жетесіз Санчо өздерінің жетесіз жануарларына қайтып оралды, осымен жадыланған қайыққа қатысты шытырман оқиға да тәмам болды.

ХХХ тарау

Дон Кихот пен бір әдемі аңшы әйел арасында орын алған жайлар жөнінде.

Қатты жабырқап, еңселері түскен олар төрт аяқты жануарларына қарай бет алды, әсіресе Санчоның жүрегі қан жылап келе жатқан, себебі мырзасының ақшасынан шығын шыққан сайын оның да жаны шығып кете жаздап шақ қалатын; мұндай сәтте ол ақшадан емес, денесінің бір мүшесінен айрылғандай күй кешетін. Ақыр соңында олар көліктеріне отырды да, айтулы өзеннің жағалауын тастап шықты, сол бойда Дон Кихот сүйіспеншілігі жайындағы ойларға берілді, ал Санчо болса — жоғары дәрежелі мансабы турасында тебіренді: қазір бұл арманы бұрынғыдан да алыстап кеткендей көрініп тұрған, себебі ол өзі аңқаулау болғанымен мырзасының істеп жүрген ісінің бәрі немесе бәрі дерлік ақылға сыйымсыз екенін өте жақсы түсінетін, сондықтан сәті түскен бір күні жалақысын да алмай-ақ, тіпті мырзасымен де қоштаспай-ақ тайып тұрудың, сөйтіп үйіне қайтып оралудың орайын тосумен жүрген, алайда тағдыр мүлдем басқаша ұйғарым жасады да, қорқынышы негізсіз боп қалды.

Келесі күні кешке таман орманнан шығып, кең көсілген шалғынды көзбен шолып тұрған Дон Кихот оның ең арғы шетінде әлденендей қара-құра тобыр барын байқады; жақындай бере бұлардың құс салып жүргендер екенін білді. Одан соң бұл тағы да жақындай түсіп, қардай аппақ жорға мінген сымбатты ханымды көрді; әбзелінің түсі жасыл, ал ері күмістелген боп шықты. Ханымның өзі де жасыл түстен киініпті және киім-кешегінің бағалылығы мен сәнділігі сонша, әсемдік ұғымының айқын бейнесі тап осы ма деп қалуға болатындай еді. Сол жақ білегіне сұңқар қондырылыпты, осы белгіге қарап-ақ Дон Кихот оның әлдебір текті әулеттен шыққан ханым екенін, қалған аңшылар нөкері екенін аңғара қойды — бұл шын мәнінде де солай болатын; осы жағдаятқа байланысты ол Санчоға былай деді:

— Жөнел, достым Санчо, анау ақ сәйгүлік мінген және қолына сұңқар қондырған сеньораға барып айт: мен, Арыстан Рыцары, оның сұлулығы мен сән-салтанаты алдында басымды ием, егер мәртебелі ханым рұқсат етсе, оны қолынан өбу үшін және қандай әмір бермесін хал-қадарымша бұлжытпай орындау үшін оның қасына жақындаймын. Бірақ, сен байқа, Санчо, артық-ауыс бірдеңені шатып қойып жүрме және елшілікте айтар сөзіңе үйреншікті мәтелдеріңді бытыстырушы болма.

— Тапқан екенсіз бытыстырғышты! — деп қарсылық білдірді Санчо. — Құр босқа абыржымаңыз! Құдайға шүкір, жоғары лауазымды кербез сеньораларға елшілікпен бара жатқаным бір бұл емес.

— Өзіңді сеньора Дульсинеяға жібергенім болмаса, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — бұрын-соңды елшілік міндет атқарғаның есімде жоқ, әйтеуір өзімде қызметте жүргенде ондаймен айналысқан емессің.

— Оныңыз рас, — деді Санчо, — бірақ, солай бола тұрғанымен, тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ және дәулетті үйдің дастарқаны да дайын. Айтайын дегенім, маған анау олай, мынау бұлай деп түсіндірудің, үйт-бүйт деп алдын-ала ескертудің қажеті аз: өзім де тәп-тәуір епсектілік таныта алам, бұл істердің ыңғайын өзім де әжептәуір білем.

— Бұл сөзіңе сенем, Санчо, — деді Дон Кихот. — Жарайды, ендеше, аттана бер, бір ретін табарсың!

Санчо сұр жорғасын көсілте тапырақтатып тартып берді; әдемі аңшы әйелге таяп келіп есегінен түсті де, тізерлей кетіп, былай деді:

— Сүйкімді сеньора! Арыстан Рыцары есімді анау тұрған рыцарь — менің қожайыным, ал мен оның атқосшысымын, үй-ішім мені Санчо Панса деп атайды. Сөйтіп, осы таяу уақытқа дейін Қайғылы Бейне Рыцары дейтін лақап есімді иеленіп келген тап сол Арыстан Рыцары мені сізге, мәртебелі ханым, өз рұқсатыңыз, пұрсатыңыз һәм келісіміңіз бойынша осы араға келуге және тілегін орындауға мейірімді мүмкіншілік жасауыңызды өтініп сұрауым үшін жіберіп тұр, ал оның тілегі, өзінің айтуынша, және өзім де солай ойлаймын, тек біреу ғана: сіздің биікке самғар сұңқарлығыңызға, сұлулығыңыз бен сән-салтанатыңызға қызмет ету ғана, ал енді осындай мейірімді мүмкіндік жасала қалса, онда сіз, мәртебелі ханым, бұдан тек ұтпасаңыз ұтыла қоймайсыз, ал ол мұны өзіне көрсетілген ерен де ерекше мейірім-қайырым һәм айтып жеткізгісіз жан рақаты деп білмек.

— Шын мәнінде де жақсы атқосшы екенсің, — деп жауап қатты сеньора, — мұндай тапсырмаларды орындау кезінде қажет болатынның ештеңесін де қалыс қалдырған жоқсың. Тұра ғой орныңнан, — есімі мұндағы бәрімізге жақсы мәлім Қайғылы Бейне Рыцары секілді атақты рыцарьдың атқосшысына тізерлеп отырған жараспайды. Тұра ғой, достым, қожайыныңа барып айта ғой: ол мұнда өте бір оңтайлы уақытта келіп тұр, күйеуім герцог екеуіміз оны жазғы сарайымызға шақырамыз.

Санчо бойын тіктеді; мейірбан сеньораның сұлулығы да, ізеттілігі мен кішіпейілдігі де оны қатты таңдандырды, бірақ бәрінен бұрын оның Қайғылы Бейне Рыцары жайында бұрыннан хабардар екендігі қайран қалдырды; рас, оны Арыстан Рыцары деп атаған жоқ, бірақ, бұл, шамасы, әлгі атауды Дон Кихоттың таяуда ғана алғандығынан шығар. Сол арада герцогиня (есімі кім екені әзірге белгісіз боп тұр) Санчоға мынадай сұрақ қойды:

— Сен мынаны айтшы, құрметті атқосшы: Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот деп аталатын кітап сенің қожайының жайында жазылған ба және оның жүрегінің әміршісі әлдебір Дульсинея Тобосская деген бе?

— Бұл рыцарь соның тап өзі, сеньора, — деп жауап қатты Санчо, — ал ана кітапта бейнеленген немесе, қайткен күнде де, әйтеуір, бейнеленуге тиіс болған және Санчо Панса деп аталатын атқосшы мына мен болам, егер тек мені бесігімде жатқан жерімде, — яғни, кітап басу кезінде дегенім ғой, — ауыстырып жіберіп жүрмесе.

— Мұның бәрі мені айрықша қуантып тұр, — деп мәлім етті герцогиня. — Ендеше, достым Панса, мырзаңа барып айт: өз иеліктерімде оған аса қадірлі де сыйлы қонақ ретінде құрмет көрсетіледі және мен үшін бұл дүниеде оның мейман болуынан артық рақат-қызық жоқ.

Осындай өте жағымды жауап алған Санчо аса қанағаттанғандық сезіммен мырзасына қарай жөнеп берді, ақсүйек сеньораның айтқанын оған түп-түгел баян етті және оның сұлулығын, ерекше сүйкімділігі мен сыпайылығын деревнялық қарапайым тілімен аспанға шығара әспеттеді. Дон Кихот өзінше маңызданып үзеңгіге шіренді, бет бүркеуішін жөндеп қойды, сосын Росинантты шпормен тебініп жіберіп, мардымсып-мығымсыған кейіпте герцогиняны қолынан өбуге аттанды; ал герцогиня болса, Дон Кихот келіп жеткенше, герцог күйеуін шақырып алып, елшіліктің жай-жапсарын әңгімелеп үлгерген еді. Дон Кихот хикаяларының бірінші бөлімін оқыған, одан мұның оғаш құлықтарына әбден қаныққан ерлі-зайыптылар онымен танысуға ынтығып, рыцарьды зор қуанышпен тосып тұрды; сондай-ақ оның қандай қылтың-сылтыңын да көтеріп, не айтса да бас шұлғи беруге және мейман боп жатқан кезінде оны кезбе рыцарь ретінде құрметтеп, өздері айрықша ұнатып оқитын рыцарьлық романдарда егжей-тегжейлі суреттелетін барлық рәсімді сақтауға алдын-ала келісіп те қойған-ды.

Сол екі аралықта бет бүркеуіші ашық Дон Кихот та шоғырға таяп келіп, Санчоға аттан түспегін білдіретін белгі берді; Санчо оның үзеңгісін ұстап тұрмаққа ұмтылған, бірақ, сұр жорғасынан ырғи бергенінде, қас қылғандай, ерге байланған жіпке бір аяғынан ілініп қалды; аяғын жіптен ақыры босата алмай, кеудесімен және бетімен жер қапқан күйі салбырады да қалды. Өзі аттан түскенде біреу үзеңгісін ұстап тұратынына Дон Кихот әбден дағдыланып алған еді, сөйтіп, Санчо келіп те тұр ғой деп ойлаған ол жанына қарай жантайған бойда аяқ асты ауып түсті де, Росинанттың ерін өзімен бірге ала кетті; ерді бекітетін айыл, шамасы, бос тартылса керек, өйткені жерге сол ермен бірге гүрс етіп құлады; бұдан қатты ыңғайсызданып, әбігері шыққан ол аяғы әлі тұзақта жатқан сормаңдай Санчоға іштей қарғыс жаудырумен болды. Герцог аңшыларына рыцарь мен атқосшыға көмектесуге бұйрық беріп, олар Дон Кихотты орнынан тұрғызды; Дон Кихот болса, құлағанда аяғын қатты ауыртып алғандықтан ақсаңдап қалған-ды, соған қарамастан герцог пен герцогиняның алдында өзін-өзі күштеп тізерлемекке тырысты, бірақ герцог бұған үзілді-кесілді қарсы болды — атынан секіріп түсіп, Дон Кихотты құшағына алып, былай деді:

— Иелігімдегі жерге басқан қадамыңыз осынша сәтсіз болғанына қатты өкініп тұрмын, сеньор Қайғылы Бейне Рыцары. Айта кетерлігі, атқосшылардың құнтсыздығы кей-кейде жанға бұдан да ауыр тиетін оқиғаларға себепші болатыны бар.

— Өзіңіз секілді айтулы шонжармен кездесуге байланысты орын алған оқиғаны әсте сәтсіз деуге болмайды, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Тіпті құрдымның ең түбіне құлап түссем де, ол жерден мені өзіңізбен жүздесуімнің құрметі құтқарып, жоғары көтеріп алар еді. Менің атқосшым, құдай сазайын бергір, орнықты тұруы үшін ерді дұрыс салып, айылды қаттырақ тартудан гөрі, қыршаңқы қалжыңдарды тоғыту үшін тіліне ерік беруге шебер. Алайда, қандай кепке тап болмайын мейлі, құлап жатайын немесе қайта тұрайын, жаяу болайын немесе атты болайын, сізге және сеньора герцогиняға, қадірменді зайыбыңызға, сұлулық әлеміндегі таңдаулылардың таңдаулысы һәм әдептіліктің үлгі-өнегесін қалыптастырушылардың маңдайалды мақтанышы деп атауға әбден лайықты ханымға, қызмет етуге қашан да дайынмын.

— Тұра тұрыңыз, сеньор Ламанчалық Дон Кихот, тұра тұрыңыз! — деді герцог. — Сеньора донья Дульсинея Тобосская әмір жүргізетін жерде басқа біреудің сұлулығын мадақтауға болмайды.

Бұл екі арада Санчо Панса бұғаудан аяғын босатқан да еді, сөйтіп бермен келген ол мырзасының орнына жауап қатып үлгерді:

— Сеньора Дульсинея Тобосскаяның асқан сұлу екенін теріске шығармау керек, керісінше, мойындау қажет, алайда қоян қашан да аңшы аңдамаған кезде қашады емес пе, онан соң мынадай нәрсені естігенім бар: өзіміз жаратылыс деп атап жүргеніміз саздан көзе жасайтын құмырашы іспетті, деседі, ендеше, егер ол бір әдемі көзені жасап шығарса, онда ол мұндайдың екіншісін де, үшіншісін де, тіпті жүз шақтысын да жасай алады ғой. Мұны айтып тұрған себебім, сеньора герцогиня өз бибім сеньора Дульсинея Тобосскаядан еш те бір кем емес.

Дон Кихот герцогиняға қарап былай деді:

— Мына бір жайды қаперге алып қойыңыз, мәртебелі ханым: бірде бір кезбе рыцарьда тап мына мендегідей сөйлемпаз әрі қалжыңбас атқосшы болған емес; егер өзіңізге, жоғары мәртебелі сеньора, кем дегенде бірнеше күн қызмет еткенімді хош көрсеңіз, онда бұған іс жүзінде көзіңіз жетер еді.

Герцогиня бұған былай деп жауап қатты:

— Мейірбан Санчоның әзілқойлығы маған әбден ұнайды; бұл оның ақылсыз еместігінің айғағы, — топастау адамдар, мұны енді өзіңіз де білесіз ғой, сеньор Дон Кихот, әзіл мен қалжыңға жоқ келеді, ал мейірбан Санчо — әзілқой әрі қалжыңбас болса, онда мен оны тап осы қазір ақылман деп тануға бармын.

— Сондай-ақ, мылжың деп, — деп қосып қойды Дон Кихот.

— Онда тіптен жақсы, — деп іліп әкетті герцог. — Ерекше зерделілік сөзге сараңдықпен үйлесім таппайды. Ал, қазір енді, көп сөзді қойып, сізді, даңқты Қайғылы Бейне Рыцары...

— Арыстан Рыцары деу керек, шарапатты мырзам, — деп қыстырыла кетті Санчо, — бейнелер мен бейнелеулер дегеннің бәрі бітті, енді қалғаны тек арыстандар ғана.

— Сонымен, сізді, сеньор Арыстан Рыцары, қамал-сарайыма шақырам, — деп сөзін жалғады герцог, — бұл арадан ол онша қашық емес, ол жерде өзіңіз секілді аса қадірменді адамдар көруге лайықты қонақжайлылықтың және бізге қонаққа келіп тұратын кезбе рыцарьларға герцогиня екеуіміз көрсететін меймандостықтың шуағына шомылатын боласыз.

Бұл екі арада Санчо мырзасының ерін жөнге келтіріп, айылын жақсылап тартып та үлгерген-ді, одан соң Дон Кихот Росинантқа, герцог өзінің сәйгүлігіне отырды, герцогиня болса, екеуінің арасынан табыла кетті, сөйтіп бәрі қамал-сарайға қарай қозғалды. Герцогиня, алайда, Санчоға өзімен қатар жүруге әмір етті, өйткені оның әсерлі әңгімесі оған айтып жеткізгісіз қуаныш сыйлайтын. Санчо көп жалындырған жоқ, үшеудің ортасына сыналанып енді де, төртінші сұхбаттас қақында ортақ әңгімеге араласа бастады, — герцог пен герцогиня бұған қатты ырза болды, өйткені олар кезбе рыцарь мен оның аузы тыным таппайтын атқосшысын қонақ ететін жағдайдың тап келгенін өздері үшін төтенше бір сәттілікке балап еді.

ХХХІ тарау

Бұл тарауда не қилы керемет оқиғалар баяндалады.

Санчоның қуанышы шексіз болатын, өйткені герцогиняның ілтипатына іліккенінде шүбәсі жоқ-ты, осы себепті оның қамал-сарайында дон Дьего қожалығы мен Басильоның үйіндегідей мырғамға батудан үмітті еді; ол жан рақатын кешкенді ұнататын, ал өмірдің қызығын көріп қалуға мүмкіндік жасайтын сондай бір сәт кездессе, айдарынан шап беріп ұстай алатын.

Одан әрі хикаяда былай делінеді: осы шоғыр жазғы сарайға, басқаша айтқанда, қамал-сарайға жақындамастан біраз бұрын ілгері озып кеткен герцог ертерек барып, малайларын жинап, Дон Кихотты қалай қарсы алу керектігін айтып, тиісті тәртіп берген еді, сөйтіп Дон Кихот герцогинямен бірге қамал-сарай қақпасына келіп жеткен кезде қарсы алдынан әдемі алқызыл атластан тігілген, етегі тобыққа дейін жететін, әдетте таңғы киім-кешек деп аталатын киімі бар, әлде малай ма, әлде атшы ма, екі жігіт шығып, әне-міне дегенше болмай оны атынан көтеріп түсірді де:

— Мәртебелі мырза, рақымшылық жасап герцогиняның аттан түсуіне жәрдемдесіп жіберсеңіз, — деді.

Дон Кихоттың жәрдемдескісі келген, бірақ сол арада герцогиня екеуінің арасында ұзаққа созылған сыпайыгершілік “сіз-біз” басталды да кетті; алайда, герцогиня өз дегенінен қайтпай, атынан тек герцогтың көмегі арқылы ғана түсетінін айтып тұрып алды, өйткені мұндай даңқты рыцарьды бекерден-бекер мазалауға өзімді лайық санамаймын, деді. Ақыр соңында герцог бермен жақындап, зайыбының аттан түсуіне көмектесті; сөйтіп, бәрі даладай кең ішкі аулаға кірген кезде сүп-сүйкімді екі қыз жүгіріп келіп Дон Кихоттың иығына көз жауын алатын алқызыл мантияны жапты, сол бойда-ақ галерея біткеннің бәрінде еркек-әйелі аралас малайлар пайда бола кетіп, қатты дауыстап:

— Хош келдіңіз, кезбе рыцарьлықтың қуанышы мен мақтанышы! — десіп шуласа бастады.

Сонымен бір мезгілде олардың барлығы немесе барлығы дерлік герцог пен герцогиняға және Дон Кихотқа құтыларындағы хош иісті сұйықтықты бүркіп жатты, бұған Дон Кихот кереметтей айран-асыр болды. Осы арада ол өзінің жалғандықтан аулақ, шын мәніндегі нағыз кезбе рыцарь екеніне ақи-тақи көз жеткізіп, соған кәміл сеніп те қалды, өйткені өткен замандарда осындай рыцарьларға жұрт қандай құрмет-қошемет көрсетсе, — ал мұның жайы оған романдардан жақсы мәлім-ді, — өзіне де дәл сондай құрмет-қошемет көрсетіліп жатқан-ды.

Сұр жорғасын қақпа сыртына тастап, герцогиняның соңынан ерген Санчо қамал-сарайға өтіп кеткен, бірақ шамалыдан кейін есегін жалғыз қалдырғанына опына бастады, сөйткен соң герцогиняны қарсы алуға шыққан әлдебір жасамыс дуэньяға жақындап, оған былай деп сыбырлады:

— Сеньора Гонсалес, немесе қалай атаушы еді өзіңізді...

— Менің есімім — донья Родригес де Грихальба, — деп жауап қатты дуэнья. — Жайшылық па, құрметтім?

Санчо оған былай деді:

— Маған мынадай бір жақсылық жасап жіберсеңіз демекші ем: қамал-сарай қақпасының сыртына шықсаңыз, — онда менің сұр есегім тұр, міне, соны, рақымшылық жасап, атқораға кіргізіп қоюға әмір етсеңіз, жә болмаса өзіңіз апара қойсаңыз: есегім байғұс өзі сондай үргелек, сондықтан қандай жағдайда да жападан-жалғыз қала алмайды.

— Малайы секілді мырзасы да осынша әдепті болса, жетіскен екенбіз! — деп салды дуэнья. — Жоғалт көзіңді бұл жерден, бауырым, — сенің де, мұнда сенімен бірге келгеннің де тезірек қараң батсын, — өз есегіңді өзің күт, бұл қамал-сарайдағы дуэньялар ондай іспен айналыспайды.

— Олла-біллә, шын сөзім, — деді Санчо қарсылық білдіріп, — мырзамның айтқан бір әңгімесінен, — ол өзі не қилы хикаяны көп біледі, ол жағынан оған тең келер ешкім жоқ, — Ланцелот

Британиядан келіп жеткен шақта:

Қамқор болды фрейлиналар оған,

Ал сәйгүлігіне — принцессалар,

дегенін өз құлағыммен естігем, ал менің есегімді сеньор Ланцелоттың мәстегімен салыстыру тіптен обал ғой.

— Әңгіме былай, бауырым, — деді дуэнья, — егер сен қылжақбас біреу болсаң, онда әлгіндей әзілсымақтарыңды сондайды ұнататындарға және соған ақша төлейтіндерге барып айт, ал менен алатының фига³¹ ғана.

— Ендеше, тіптен жақсы, — деп іліп әкетті Санчо, — қалай болғанда да, әйтеуір, фигаңыз бабымен пісіп-жетілген секілді ғой, олай дейтінім, жас шамасы жағынан ол, меніңше, өзіңізбен түйдей құрдас сияқты.

— Арсыз ит! — деп айқайлап жіберді ашу қысқан дуэнья. — Жаспын ба, жасамыспын ба — бұл жайында құдайдың алдында ғана есеп берем, сен сияқты алаяққа, боқ сасыған біреуге емес!

Оның ашынғаннан шыққан ащы дауысын герцогиня да естіп, жалт қарап, ызаға булыққан дуэньяның көзіне қан толып кеткенін көріп, не болғанын сұрады.

— Не болсын, мына бұзақы, — деп жауап қатты дуэнья, — қақпаның сыртында қалдырған есегімді атқораға алып бар деп маған қадалды да қалды, қайдағы бір Ланцелотқа қай жерде қызмет етіп жүргені беймәлім қайдағы-жайдағы фрейлиналарды мысалға келтіріп, сол кезде дуэньялар оның сәйгүлігіне қамқорлық жасап жатқан еді, деп сандырақтады, мұның бәрі аз болғандай, мені кемпір деп кемсітті.

— Өз басым мұны қорлаудың ең ауыры деп бағалар ем, — деп

құлаққағыс етті герцогиня.

Сосын Санчоға қарап былай деді:

— Донья Родригестің әлі жас екенін қаперіңе ал, құрметті Санчо, жамылғы жамылып жүргені — егде тартқандығы емес, жұрт өзін құрмет тұтсын дегені және дәстүр талабы.

— Оны әдейі ренжіту үшін әлдене десем, бұл дүниеден бақыт таппай-ақ өтейін, — деп сөйлеп кетті Санчо. — Ол кісіге әлгіні айтқан жалғыз ғана себебім: есегімді сондай жақсы көрем, сондықтан оны мына сеньора донья Родригес секілді мейірімді жанның қамқорлығына сеніп тапсыруға болады-ау деп ойлағам.

Дон Кихот мұның бәрін естіп тұрған-ды.

— Санчо! Осы жерде осындай әңгіме айтудың жөні бар ма? — деді ол ақыры.

— Сеньор! — деп жауап қатты Санчо. — Қай жерде жүрсе де адам өз зәрулігі жайында әңгіме қылады: тап осы жерде мен есегімді есіме алдым, сосын тап осы жерде сол жайында әңгіме еттім, ал егер оны атқорада есіме алсам, онда атқорада да әңгіме қылар ем.

Герцог бұған мынадай лебіз білдірді:

— Санчо ақылға қонымды сөз айтты және оның ешқандай кінәсі жоқ. Есек жемнен кенде болмайды, сондықтан Санчо ештеңеге алаңдамай-ақ қойсын: өзіне қандай күтім жасалса, есегіне де сондай күтім жасалады.

Дон Кихоттан басқаның бәрін көңілдендірген осы әңгімеден кейін, оған баспалдақпен жоғары көтерілуге ұсыныс жасалып, оны қабырғаларына айрықша бағалы қамқа және алтын талшығы араластыра тоқылған кілемдер ілінген залға өткізді; алты қыз келіп сауыт-сайманын шешіп, оған паж³² секілді қызмет көрсете бастады, — жұрттың бәрі өзін шын мәніндегі кезбе рыцарь деп ойлайтынына көзі жетіп, көңілі сенуі үшін Дон Кихотқа қандай күтім жасап, не істеу керегін герцог пен герцогиня оларға алдын-ала үйретіп, күні бұрын құлаққағыс етіп қойған еді. Сауыт-сайманнан арылған, тыриған арық, ұзынтұра, ебедейсіз, екі ұртының қабысып қалғаны сонша, құдды ішкі жағынан бір-бірін сүйіп жатқандай көрінетін Дон Кихоттың үстінде тек түйе жүн камзолы мен қуықтай шаровары ғана қалған-ды, бұл кеспірінің күйкі көрінгені сонша, егер қыздар байқаусыз күліп қоймауға барын салмаса (бұл жөнінде қожайындарынан олар арнайы нұсқау алған), онда ендігі күлкіден ішек-сілелері қатқан да болар еді.

Бұдан кейін қызметші қыздар жейдесін ауыстыру үшін оның тыр жалаңаш шешінуін өтінді, бірақ ол бұған үзілді-кесілді қарсылық білдіріп, кезбе рыцарьға жүректілік қандай жарасымды болса, әдептілік те сондай үйлесімді қасиет екенін мәлім етті. Әйткенмен, ол Санчоға таза жейдені алуға әмір етіп, онымен бірге сәнді жиналған төсек тұрған басқа бөлмеге кіріп кілттеніп алды да, жейдесін ауыстырып киді; Санчомен оңаша қалған Дон Кихот оған былай деді:

— Жаңа туған сайқымазақ, баяғыда туған су мый, қане жауап бер: қалай құрметтеуге де лайық қадірменді дуэньяның арын төгуге, қорлауға қалай ғана дәтің барды? Есегіңді еске түсіретін басқа қолайлы уақыт таппадың ба және өзімізді осынша қонақжайлық көрсетіп қарсы алып жатқан сеньорлар көлігімізді қараусыз қалдырады деп ойлап па ең? Құдай ақы, Санчо, өзіңе өзің ие болсаңшы, иірілген жібіңді көзге көрсете бермесеңші, әйтпесе деревнялық қарабайыр мата екеніңді жұрт бірден байқап қояды ғой. Есіңде ұстағын, күнәкар пенде, малайы неғұрлым ізетті және өнегелі болса, мырзасы да соғұрлым зор құрметке ие болады, сондай-ақ принцтің басқа адамдардан айырмашылығын аңғартып тұратын басты қасиетінің бірі — өзі қандай келісті көрінсе, малайларының да сондай келісті көрінетіні. Сен де бір сор болдың ғой маған, пәтуасыз-ай! Апырай, жұрт өзіңді әңгүдік мұжық, дарақы сайқымазақ деп тапса, мені де алаяққа әрі алдамшыға жоритынын қалай ғана түсінбейсің? Жоға, оның жарамайды, достым Санчо, ондайдан аулақ бол. Мылжыңдау мен қалжыңдаудың шегін білмейтіндер жаза басқан алғашқы адымында-ақ жүрек айнытар қуыс кеуде қылжақбасқа айналып шыға келеді. Аузыңа ие бол. Аузыңнан шығармас бұрын әр сөзіңді мөлшерлеп, безбендеп ал, сондай-ақ, міне, ақыр соңында, жаратқан иеміздің жәрдемімен және өзімнің айбыныммен даңқымызды асырып, дәулетімізді тасытатын жерге тап болып тұрғанымызды қаперіңде ұста.

Мырзасының бұйрығын бұлжытпай орындау мақсатында Санчо аузына қақпақ қоюға, ендігі жерде орынсыз әрі ойланбай айтылған бір сөз аузынан шықса тілін кесіп тастауға уағда берді; енді ештеңеге алаңдамаңыз: менің мінез-құлқыма қарап неғылған адам екенімізді ешкім сезбейтін болады, деді.

Дон Кихот киімін ауыстырды, семсерін беліне байлады, иығына алқызыл мантияны ілді, қызметшілер ұсынған жасыл атлас беретті басына киді, сөйтіп осындай кейіпте кең залға шықты: мұнда оны екі қатарға тізіліп, қол шаятын сауыт ұстаған қыздар тосып тұр еді; осынау салт-жоралғының бәрі толып жатқан иіліп-бүгілу және басқа да рәсімдермен қоса қабат атқарылды. Одан соң Дон Кихотты қамал-сарай иелері күтіп отырған асханаға ертіп бару үшін сарайдың аға малайы бастаған он екі паж келді. Дон Кихотты айнала қоршап алған паждар оны салтанатты түрде және мейлінше зор құрметпен дастарқаны көз жауын алардай жайнап тұрған, бірақ бар болғаны төрт-ақ адамға арнап жайылған, екінші бір залға өткізді. Табалдырық алдынан оны герцог, герцогиня және дәрежелі бір священник қарсы алды; бұл өзі мұрагерлік билікке ие болу құқы бар князьдарда діни тәлімгер қызметін атқаратындар санатындағы, өзі князь боп жаралмағандықтан туа бітті князьдарды осы атаққа қалай лайық болуды үйретуге қауқарсыздар санатындағы, рухани таяздықтарын жоғары лауазымды адамдардың заңғар бейнесінің өлшеміне айналдыруға тырысып бағатындар санатындағы, рухани шәкірттерін қанағатшылдыққа үйретем деп жүріп оларды тас сараңға айналдыратындар санатындағы священник еді, — ерлі-зайыпты герцогтармен бірге Дон Кихоттың алдынан шыққан дәрежелі священниктің адами бейнесі, асылы, осындай болса керек. Герцог Дон Кихотқа орынды төрден ұсынды, анау әуелде тартыншақтағанымен, ақыры амалсыз көнді. Дон Кихоттың қарсы алдына діни тәлімгер жайғасты, герцог пен герцогиня оның оң және сол жағынан орын алды.

Сол арада тұрған Санчо мынадай ақсүйек адамдардың мырзасына көрсетіп жатқан құрметіне аң-таң боп аңтарыла қарап қалды; Дон Кихотты төрге отыруға көндіру үшін герцогтың қанша әуреге түскенін көрген ол:

— Мырзалар рұқсат етсе, бір жолы селомызда үстел басына отыру жайында айтыс туа қалғанда не болғанын айтып берейін, — деді.

Бұл сөзді естігенде Дон Кихот селк ете қалды, — шамасы, Санчо өрескел бірдеңені былш еткізе ме деп қауіптенсе керек. Санчо оған көз тастап, бәрін түсіне қойды да, былай деді:

— Ауа жайылып кетеді-ау немесе қолайсыз бірдеңе айтып қояды-ау деп қорықпаңыз, мархабатты мырзам, көп пе әлде аз ба, мақтап па әлде даттап па — қалай сөйлеуім керектігі жөнінде манағы айтқан кеңесіңізді әлі ұмыта қойған жоқпын.

— Ондай нәрсе есімде жоқ, — деді Дон Кихот, — не айтқың келсе де айта бер, тек қысқа сөйле.

— Ендеше, — деп сөзін жалғады Санчо, — сіздерге ақиқат шындықты айтып бергім келеді, оның үстіне, осы арада отырған Дон Кихот мырза бәрібір өтірік айтуыма жол бермейді.

— Маған салсаң, Санчо, — деп іліп әкетті Дон Кихот, — өтірікті қанша суқитқың келсе де суқита бер, саған қой демеймін, бірақ алдымен не айтатының жайында ойланып ал.

— Ойланғанда қандай, әбден иін қандырдым, жеті рет өлшедім, тек сегізіншіде ғана кесіп отырмын және бұған қазір-ақ көзіңіз жетеді.

— Мына мұндарды қуып жібергендеріңіз жақсы болатын еді, әйтпесе оның не жайында оттайтынын бір құдайдың өзі біледі, — деді Дон Кихот үй иелеріне.

— Күйеуімнің өмірімен ант етейін, — деді герцогиня, — Санчо жанымнан бір адым да жырақ кетпейді. Оны сондай жақсы көрем және өте ақылды адам деп білем.

— Лайқатты болмасам да, өзім жайындағы жылы сөзіңіз үшін, мәртебелі ханым, құдай ақыл-есіңізді серік қып жүз жасауға жеткізсін, — деп мәлім етті Санчо. — Ал, айтайын дегенім мынау еді. Селомыздағы бір идальго қонаққа кісі шақырады, ал өзі өте бай және текті тұқымнан шыққан адам еді, себебі Аламос де Медина дель Кампо тұқымынан болатын және донья Менсья де Киноньеске үйленген-ді, ал бұл әулие Иаков орденінің рыцары Алонсо де Мараньонның қызы-тұғын, сол Алонсо ақыры Эррадурда суға кетіп өлді ғой, ал бұдан бірнеше жыл бұрын соның қырсығынан селомызда шатақ шыққаны бар, естуімше, оған мырзам Дон Кихот та араласқан еді және сол шатақтың тұсында ұста Бальбастроның баласы Томасильо Сандалбай соққыға жығылған болатын. Ал, айтыңызшы, қадірменді мырзам, осы өтірік пе енді? Құдай үшін, шын деңізші, әйтпесе сеньорлардың мені суайт деп, өтірікші деп ойлап қалуы мүмкін.

— Осы уақытқа дейін сені өтірікшіден гөрі суайтқа көбірек ұқсатып едім, — деп тәлімгер сөзге килікті, — әйткенмен, кейін кім боп шығатыныңды біле алмай отырмын.

— Сен соншалықты көп есімді атайсың, Санчо, соншалықты көп нышанды алға тартасың, — деді Дон Кихот, — сондықтан, шамасы, шындықты айтып тұрған шығарсың, оны мойындамасқа лажым жоқ. Алайда әңгімеңді әрмен жалға және қысқартып айт, әйтпесе қалай бастағаныңа қарағанда, мына түріңмен екі күн бойы айтсаң да аяғына жеткізе алмайтын секілдісің.

— Жо-жоқ, маған қуаныш сыйлағысы келсе, қысқартпасын, — деп қарсылық білдірді герцогиня, — керісінше, егер шынымен қажет болса, тіпті алты күн бойы айтса да, өз білгенінше айта берсін, есесіне бұл менің өмірімдегі ең бақытты күндер боп қалады.

— Сонымен, мархабатты мырзалар, — деп сөзін жалғады Санчо, — жаңағы идальгоны мен өзім бес саусағымдай білем, себебі оның үйі менің үйімнен қол ұсынымдай ғана жерде, сөйтіп, енді ол, әлгінде айтылғандай, үйіне бір ақ жүрек кедей шаруаны қонаққа шақырады ғой.

— Тездет, шырағым, — деп священник оны бөліп жіберді, — егер осылай жалғастыра берсең ақырзаман орнағанша да айтып бітпессің.

— Құдай қуат берсе, одан әлдеқайда ерте үлгерермін, — деп шорт кесті Санчо. — Айтайын дегенім, сөйтіп шаруа әлгі аталған идальгоның үйіне қонаққа келмей ме енді; дүниеден өтіп те кетті ғой ол, әлгі идальгоны айтам, топырағы торқа болғыр, ана дүниеге кәдімгі әулие адам секілді аттаныпты деседі, рас, мен өзім көрген жоқпын, ол кезде Темблекеде шөп шауып жүргем...

— Құдай ақы, балам, Темблекеден мүмкін болғанынша тезірек қайтып оралшы және идальгоны жерлеуге қатыспай-ақ қойшы, әйтпесе сен айтып біткенше біреуімізді жерлеп те қоюы ғажап емес.

— Сөйтіп, енді, — деп Санчо сөзін жалғады, — екеуі үстел басына отырмақшы болады, — екеуі де күні кешегідей көз алдымда...

Санчоның әңгімесіндегі шегіністер мен іркілістер тәлімгердің жынын келтіре бергеніне ерлі-зайыпты герцогтардың айызы қанып, одан өзгеше бір рақат тауып отырды, ал Дон Кихоттың зығырданы қайнап, қаны басына шапшыды.

— Айтайын дегенім, — деп Санчо сөзін жалғастыра түсті, — сөйтіп, енді үстел басына жайғасатын да кез келеді ғой, бірақ сол арада шаруа төрдегі орынға идальгоның өзі отыруы керегін айтып қоймайды, ал идальго болса шаруаның отырғаны жөн екенін айтып қоймайды, өз үйінде өзі белгілеген тәртіп орындалуға тиіс екенін алға тартады; алайда шаруа кішіпейілділігі мен көргенділігін байқатып қалғысы келіп, табандап тұрып алады; ақыр соңында идальго ашуланып кетеді де, шаруаны иығынан қапсыра ұстап, төрдегі орынға күшпен отырғызып: “Әй, отырсаңшы, сен кеще! Қай жерге жайғаспайын мейлі, менің орным бәрібір төр саналады ғой!” депті. Міне, әңгімемнің бары осы, әділіне келсек, мұның орынды жерінде айтылғанына кәміл сенімдімін.

Дон Кихоттың беті қызыл теңбілденіп кетті, қоңырқай тартқан өңінен бұл анық көрініс беріп тұрды; Санчоның ишаратын Дон Кихоттың бек жақсы түсінгенін сезген, сондықтан атқосшысымен қоса өздеріне де реніш білдіріп жүрмесін деп қауіптенген үй иелері бұл екі аралықта күлкіні қойып, байсалды кейіпке енген еді. Әңгіме тақырыбын өзгерту үшін және Санчоның шатты-бұтты сөзіне тыйым салу мақсатымен герцогиня Дон Кихоттан сеньора Дульсинеядан хабар алып тұрасыз ба, соңғы уақытта оған сыйлыққа қанша дәу мен зұлымды аттандырдыңыз, өйткені, сірә, талайына жер қаптырып үлгерген де шығарсыз, деген сауал қойды. Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:

— Сеньора! Бақытсыздығымның басталған кезі мәлім болғанымен, аяқталар кезі беймәлім. Мен дәулерді де жеңгенмін, оған сыйлыққа жаналғыштар мен жауыздарды да аттандырғанмын, бірақ ол жадыланып қойылса және сұрқынан адам шошитын шаруа әйелге айналдырылса, олар оны қайдан іздеп таппақ?

— Әй, білмеймін-ау, — деп Санчо Панса сөзге араласты, — маған әлемде одан асқан сұлу жоқтай көрініп еді. Қалай болғанда да, әйтеуір, ширақтығы мен секіруге бейімдігі жағынан керілген арқанда билейтін даршылардың кез-келгенін жолда қалдырады. Шын айтам, сеньора герцогиня, ол аумаған мысық құсап мәшіге жерден бір-ақ секіріп міне алады.

— Сен, немене, оны жадыланған кезінде көріп пе ең, Санчо? — деп сұрады герцог.

— Көрмегенде ше! — деп жауап қатты Санчо. — Сиқырлау деген пәленің қармағына жұрттан бұрын мен ілікпегенде, шайтан іліксін бе? Жо-жоқ, ол шынымен-ақ жадыланған... тура сіз бен біз сияқты!

Дәулер, жаналғыштар мен сиқыршылық жайындағы бұл әңгіменің бәрін естіп отырған тәлімгер мынау Ламанчалық Дон Кихоттың тап өзі екенін ұқты, оның бастан кешкен хикаясын герцог қолынан тастамай оқып жүретін, сол үшін тәлімгер оған талай мәрте реніш білдіріп, мұндай пәтуасыз нәрселерді оқу пәтуасыздық саналатынына оны сендіріп баққан-ды. Енді қазір жорамалының дұрыстығына көзі анық жеткеннен кейін қолма-қол ашу шақырып, герцогқа қарап долдана сөйлеп кетті:

— Шарапатты мырзам! Мына бұзықтың қиямпұрыс істері үшін құдайдың алдында жауап беруіңізге тура келеді. Байқауымша, мынау әлгі Дон Кихот па, Дон Дәлдүріш пе немесе тағы қалай аталушы еді, өзіңіз ойлайтындай соншалықты бір алып бара жатқан ауыш емес секілді, сондықтан оның ақымақтықтары мен есалаңдықтарына көз жұма қарауыңызға болмайды.

Одан соң ол Дон Кихотқа қарай еңсе бұрып, былай деді:

— Ал, айтыңызшы, әумесер неме: кезбе рыцарьсың деп, дәулерді жеңіп, жауыздарды тұтқынға алып жүрсің деп иландырған кім сізді? Ақылға келіңіз де, мына сөзімді есте ұстаңыз: үйіңізге қайтыңыз, бар болса балаларыңызды бағыңыз, шаруашылықпен айналысыңыз, дүние кезіп тентіреп, көктегі тырнаға қол созғанды, таныс-бейтаныс абзал жандардың күлкісіне қалғанды қойыңыз. Бәле-жаласы өз басынан ауыспағыр кезбе рыцарьлар дүниеде болған және қазір де бар дегенді қайдан таптыңыз? Дәулер — Испанияның, жаналғыштар — Ламанчаның қай жерінде жүр, сондай-ақ анау әлгі жадыланған Дульсинеялар мен өзіңіз жайында жазылған не шұрайлы пәтуасыз хикметтер қайда қанеки?

Дон Кихот қадірменді тәлімгердің сөзін зер сала тыңдады, ал анау айтарын айтып үнсіз қалған кезде, ерлі-зайыпты герцогтарға деген құрметіне де қарамастан, орнынан атып тұрды да, тұла бойын кернеген ашу-ызадан жүзі түтігіп, сөйлеп қоя берді...

Алайда, оның жауабына жеке тарау арнаған лайық.

ХХХІІ тарау

Өзін кінәлаушыға Дон Кихоттың қандай жауап қайтарғаны жайында, сондай-ақ маңызды да қызықты басқа да оқиғалар жөнінде.

Сонымен, Дон Кихот орнынан атып тұрды, тұла бойы қалш-қалш етіп, қатты толқығаннан демі тарылып, былай деп сөйлеп кетті:

— Мына өзім келіп тұрған шаңырақ, мәртебелі адамдардың қатысып отыруы, сондай-ақ діни дәрежеңізді қашан да құрмет тұтқаным және қазір де құрмет тұтатыным әділетті ашуымды ауыздықтап, шектен шығармай тұр. Ендеше, осы айтқандарыма орай және жұрттың бәріне мәлім жайды, атап айтқанда: ғалымдар әйел қаруынан, яғни тілден басқа ешқандай қаруды қолдана алмайтынын қаперде ұстай отырып және тап осы қаруды пайдалана отырып өзіңізбен, — айта кеткеннің артығы жоқ, сізден тұрпайы балағат сөз емес, басалқалы ақыл-кеңес естуім керек еді, — терезем тең жағдайда айқасқа түскелі тұрмын. Күнәдан арылтуды көздейтін және ізгі ниеттен туындаған жазғыруға мүлдем басқа жағдай мен басқа уақыт қажет, — қалай болғанда да, мені дүйім жұрттың алдында және барынша қатаң түрде айыптау арқылы ізгі ниетті жазғырудың шеңберінен шығып кеттіңіз, өйткені бұл мақсат қатыгездік емес мейірімділік арқылы іске асады, осы себепті мән-жайынан мүлдем хабарыңыз жоқ күнәларды айыптай отырып, күнәкарды әй жоқ, шәй жоқ ауыш, дәлдүріш атандырғаныңыз тіптен орынсыз боп шықты. Шын мәнінде де, мені әшкерелеп, масқаралап, шаруашылықпен айналысу үшін, әйелім мен балларымды бағып-қағу үшін, — ал менде әйел мен бала бар ма, оны да білмейсіз, — үйіме аттандандырып жібергіңіз келетіндей қандай ақымақтықтарымды көріп отырсыз, міне, осыған жауап беріңізші? Апырай, осылайша төбеден түскендей боп кезбе рыцарьлыққа жөн-жоба көрсету үшін, кезбе рыцарьлар жайында үзілді-кесілді пікір айту үшін тәлімгер қақын пайдаланып біреудің отбасынан орын тауып алу, әлденендей бір арзанқол пансионда тәрбиеленіп, аумағы жиырма-отыз миль ғана өңірден алысқа ұзамай өмір өткізу жеткілікті болғаны ма? Әлде, ойын-күлкіден жерініп жиһан кезу және айбындылар ғана мәңгілік даңқ отауына көтеріле алатын қия беттермен тіке өрлеу — болымсыз шаруа, қызық қуумен күн оздыру ма сонда, сіздіңше? Егер мені рыцарьлар немесе айдыны асқан, болып-толған шонжарлар ауыш атандырса, онда мұны ар-намысымды аяққа таптау деп бағалаған болар ем, ал енді өздері ешқашан кезбе рыцарьлық жолымен жүрмеген, көргенінен көз жазбайтын әлдебіреулер мені кемақыл деп жатса, онда бұған ешқандай мән бермеймін: мен — рыцарьмын және, құдай соны хош көріп жатса, дүниеден рыцарь боп өтемін де. Біреулер ісіп-кебінген атаққұмарлықтың даңғыл жолымен талтаңдайды, енді біреулер әркімге арын сатқан жарамсақтық жолымен жорғалайды, үшіншілер — есебі түгел екіжүзділік жолымен жылмаңдайды, төртіншілер — шынайы діни сенім жолымен жүреді, ал мен болсам, жұлдызым белгілеген бағдар бойынша кезбе рыцарьлықтың тар соқпағымен келе жатырмын, сол үшін тіршіліктегі барлық жан рақатынан бас тарттым, бірақ ар-ұятымнан бас тартқам жоқ. Мен қорланғандарды қорғадым, қисық-қыңырды түзеттім, қиямпұрыстың жынын қақтым, дәулерді тізе бүктірдім және құбыжықтардың мысын бастым. Менің ғашық болу себебім де мәлім: кезбе рыцарьлар әйтеуір біреуге ғашық болуға тиіс, бірақ мен ләззатқұмар ғашықтар санатынан емеспін, менің махаббатым — сырттай ұнатып, сырттай сүйсінуден аспайтын бейкүнә махаббат. Мен қашан да тек ізгі мақсаттар жетегінде жүрем, атап айтқанда: әркімге жақсылық жасауды және ешкімге залал тигізбеуді көздеймін. Ал, енді неғылдейсіздер, мейірбан мырзалар, асыл туған герцог пен герцогиня, осылай ойлайтын, осылай әрекет ететін және осылай сөйлейтін жанды ақымақ деуге бола ма?

— Құдай ақы, жақсы айтты! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Енді бар ғой, сіз, сеньорым әрі қожайыным менің, ақталмақ боп босқа ауыз ауыртпаңыз, бәрібір бұдан артық айту да, ойлап табу да, сендіру де қиын. Одан соң, кезбе рыцарьлар бұрын болмаған және қазір де жоқ деп бой бермей тұрған мына сеньор өзі, әуелі, мұның жайынан бірдеңе бағамдай ма екен?

— Ал, сен, құрметтім, әлгі Дон Кихот арал сыйлауға уәде етті деп жазылған Санчо Панса емеспісің? — деп сұрады тәлімгер.

— Тап соның өзімін, — деп жауап қатты Санчо, — және бұл аралға басқалардан кем еңбегім сіңген жоқ. Мен секілділер, жайында, әдетте: “Жақсы адамға серік болсаң жақсы қасиеті жұғысты болады”, дейді; сосын тағы: “Сынықтан өзгенің бәрі жұғады”, сонан соң: “Аялы ағаштың көлеңкесі де саялы” деген бар. Міне, мен де жақсы сеньор тауып, етегінен ұстадым, оған қызмет етіп жүргеніме бірнеше айдың жүзі болды, сөйтіп енді, құдай қосса, өзім де ұзамай сол кісі сияқты боп шығам, оған да рақат, маған да рақат: не айтатыны бар, ол — император болады, мен — губернатор болам.

— Әлбетте, достым Санчо, — деп сол арада герцог оны бөліп жіберді, — сеньор Дон Кихотқа деген құрметімнің белгісі ретінде бос тұрған әжептәуір сапалы бір аралды сенің қарамағыңа берем.

— Жығыл тізеңе, Санчо! — деді Дон Кихот. — Өзіңе көрсеткен осынау мейірім-қайырымы үшін шарапатты мырзамыздың аяғын құш.

Санчо мұны бұлжытпай орындады; зығырданы қайнап кеткен священник сол арада үстел басынан тұрды да, герцогқа қарап былай деді:

— Шарапатты мырзам, діни дәрежем сіздің де тап мына күнәкарлар секілді нәгүман екеніңізді айтуға мәжбүр етіп тұр. Ау, бұлардың есуастығын дені сау, есі дұрыс адамның бәрі бірдей қолпаштай берген соң бұлар қалай ғана есалаңданбасын! Мейлі, бәйек бола беріңіз бұларға, шарапатты мырзам, бұлар кеткенше үйімде бола тұрам және түзеуге көнбейтінді айыптаймын деп те әлекке түспеймін.

Басқа бір ауыз сөз айтпаған және түскі асын да ішіп тауыспаған тәлімгер шығып жүре берді, герцогтың өтініш білдіргеніне қайрылмады; шындығында, оның жоқ жерден ашу шақырғанына күлкісі келген герцог оншалықты қиылып өтіне де қоймаған. Күлкіден тиылған соң герцог Дон Кихотқа мынадай әңгіме айтты:

— Мейірімді мырза, сеньор Арыстан Рыцары, ар-намысыңызды әп-әдемі қорғап қалдыңыз, есеңіз кеткен жоқ, сондықтан бір қарағанда жәбірлегендей көрінетін, бірақ шын мәнінде ондайдан аулақ әлгі сөзге бола кешірім сұратудың сіз үшін ешқандай мәні қалған жоқ, өйткені әйелдер сияқты діни қызметшілер де ешкімді жәбірлей алмайтынын менен гөрі өзіңіз жақсы білесіз ғой.

— Дұрыс айтасыз, — деді Дон Кихот. — Оның себебі мынада: жәбір көрсетуге болмайтын адам басқа біреуді жәбірлей алмайды, ал әйелдердің, балалар мен діни қызметшілердің біреу өзіне шабуыл жасағанда қорғанарлық дәрмені жоқ, сондықтан олар біреу өзіне қорлық көрсетті деп ойламауға тиіс. Жәбірлеу мен қорлаудың арасындағы айырмашылықты менен кем білмейсіз ғой, шарапатты мырзам: қорлық — оны көрсете алатын, көрсететін және көрсетуге ниетті адамның тарапынан болады, ал жәбір — кімнің тарапынан болсын көрсетіле беруі мүмкін және онда қорлау мақсаты болмауы да ықтимал. Сізге мынадай мысал келтірейін: әлдебіреу көшеде қаннен-қаперсіз келе жатыр дейік, кенет оған он бұзақы тап беріп, таяқпен ұрып-соға бастайды, ал анау өз парызын орындау мақсатында семсерін суырып алады, бірақ қарсыластар адам саны жағынан басым, сол себепті ол райынан қайтады, яғни кек алудан бас тартады, — мұндай адамды қорлық көрген деп емес, жәбір көрген деп атауға болады. Осы ойды басқа бір мысал арқылы нақтылай түсейін: бір адам келе жатады, кенет арт жағынан біреу келіп таяқпен ұрады да, сол бойда алды-артына қарамай қаша жөнеледі, анау тұра қуады, бірақ қуып жете алмайды, — міне, таяқ жеген бұл адамды да қорлық көрген деп емес, жәбір көрген деуге болады, өйткені қорлық көрсету үшін ниет керек. Ал егер жүргіншіге, әу баста тіпті тасадан болсын, таяқпен тап берген бұзақы тұрған орнынан тапжылмай, семсерін суырып алып онымен бетпе-бет кездессе, онда бұл жағдайда таяқ жеген адамды бір мезгілде әрі жәбірленген, әрі қорланған деп тануға болады. Жәбірленгені — оған күтпеген жерден шабуыл жасалды, қорланғаны — бұзақы оны қорламақ ниет көрсетті, яғни қашып кеткен жоқ, тұрған орнында қала берді. Сонымен, қарғыс атқыр жекпе-жектің қағидаларына сай, мен өзімді қорландым деп емес, жәбірлендім деп есептеймін, өйткені балалар да, әйелдер де қорлану сезімін бастан кешпеуге тиіс, сол себепті оларға қаша жөнелудің де, тұрған орнында қала берудің де қажеті жоқ; бұл діни қызметшілерге де ортақ жағдай, себебі біріншілерінде де, екіншілерінде де, үшіншілерінде де қару-жарақ пен сауыт-сайман жоқ, — әрине, олар қорғануға міндетті, бірақ кімге де болсын тап беруге міндетті емес. Осы жаңа ғана өзімді жәбірлендім деп білетінімді айтқанмын, бірақ қазір енді олай есептемеймін, өйткені қорлық көрсетуге болмайтын адам басқа біреуді қорлай алмайды, міне осы себепті әлгі мейірбан адамның сөзінен өзімді жәбірленгендей көретін ештеңе сезінбеуге тиіспін және сезініп те тұрғам жоқ. Бір ғана өкінішім, оның қасымыздан кетіп қалғаны, — кезбе рыцарьлар бұрын да болмаған және қазір де жоқ деген ойы мен тұжырымының қаншалықты қате екенін дәлелдеп берер ем. Егер мұндайды Амадис пен оның толып жатқан туыстары естісе, онда олар, әрине, тәлімгеріміздің басынан сипай қоймас еді.

— Бұған дау бар ма, — деп іліп әкетті Санчо, — құлаштап тұрып бір шауып, анар секілді немесе пісіп кеткен қауын секілді, жоғарыдан төмен қарай қақ бөліп түсірер еді. Олар қалжыңды білмеген! Бәс тігуге бармын, егер әлгі адамсымақтың әңгімесін Ринальд Монтальванский естісе, крест ұстайын, аузын жақсылап қан жалатар еді де, анау сосын үш жыл бойы жақ ашпай қояр еді. Онымен ұстасып көрсе етті, өмір бойы өксіп өтер еді.

Санчоны тыңдап отырған герцогиняның күлкіден ішек-сілесі қатты, сол арада бұл оған мырзасынан да гөрі күлкілі, одан да гөрі есалаңдау секілді көрінді, басқалар да сол кезде осындай ойда болды. Ақыр соңында Дон Кихот сабасына түсті, түскі ас ішілді, сосын, ыдыс-аяқ жинап әкетілгеннен кейін, төрт қыз бой көрсетті: бірінің қолында күміс леген, екіншісінде күміс құмыра бар еді, үшіншісі иығына әппақ қардай әрі керемет сәнді сүлгі іліпті, ал төртіншісі жеңін шынтағына шейін түрініп алып, әппақ қолында (оның қолы шынымен әппақ еді) неапольдық домалақ сабын ұстап тұр еді. Бірінші қыз әсем де әбжіл қимылмен легенді Дон Кихоттың сақалының астына тоса қойды, ал Дон Кихот болса, бұл рәсімге үн-түнсіз таңырқанып, қолды емес, сақалды жуу, шамасы, жергілікті дәстүр шығар деп ойлап қалды; сол үшін мойнын барынша алға созды, іле-шала құмырадан да су құйыла бастады, ал сабын ұстап тұрған қыз қардай әппақ көбікті бұрқыратып (сабынның көпіршігі осындай ақ шаңқан болатын), неге болса да көнген рыцарьдың тек иегін ғана емес, сонымен бірге бетін, тіпті көзін де бар күшін салып ысқылай бастады: анау амалсыздан көзін тарс жұмып алды. Болып жатқан бұл қызық пен шыжықта герцог пен герцогиняның айыбы жоқ-ты, сондықтан олар мына ерекше жуындырудың ақыры немен тынарын ыңғайсыздана тосып отырды. Сол арада Дон Кихотты әбден сабындап болған сақал жуушы қыз су бітіп қалғандай түр жасады, сөйтіп құмыралы қызды суға жіберді де, Дон Кихотқа күте тұруына тура келетінін айтты. Құмыралы қыз су әкелуге кетті, Дон Кихот күтіп отырып қалды; оның дәл осы сәттегі түріндей оғаш та күлкілі кейіпті тіпті көз алдына елестетудің өзі қиын еді.

Сол жерде тұрғандардың бәрі, ал бұлар біраз адам еді, оған тесірейе қарап қалды, Дон Кихот болса, көзі жұмық, сақалы сабын-сабын боп, күнге тотығып қоңырайып кеткен мойнын жарты кездей алға ұмсындырған қалпы отырды да қойды, — осыны көріп ешкімнің күліп жібермегені адам сенбес жағдай болды әрі олардың аса бір сыпайыгершілігін де байқатты; сотанақ қыздар қожайындарына көз тоқтатып қараудан қашқақтаумен жүрді, ал не жыларын, не күлерін білмей қалған қожайындар: әдепсіздік жасағандары үшін оларды жазалау керек пе әлде Дон Кихоттың осындай күлкілі жағдайда қалған кейпін тамашалау қызығына кенелткені үшін алғыс айту керек пе — не істеуге болатынына басы жетпей іштей арпалысқа түсіп отырған-ды. Ақыры суға кеткен қыз келіп, Дон Кихотты жуындыру аяқталды да, сүлгі ұстап тұрған қыз бетін әбден құрғатып сүртіп берді, одан соң төрт қыздың төртеуі де иіліп құрмет көрсетіп, шығар есікке қарай бет алды, алайда мұның әзіл екенін Дон Кихот сезіп қалмауы үшін герцог леген ұстаған қызды шақырып алып:

— Қане, енді мені жуындыра ғой, тек байқа, суың таусылып қалмайтын болсын, — деді.

Аңғарымды да тындырымды қыз оның қасына келіп, дәп сол Дон Кихотқа тосқанындай етіп герцогқа легенін тоса қойды; басқалары оның бетін ылдым-жылдым әрі ықыласты түрде сабындап, жақсылап жуып шықты, сосын құрғатып сүртті де, иіліп-бүгілген соң жөндеріне кете барды. Кейін герцог бір сөзінде егер қыздар өзін де дәп сол Дон Кихотты жуындырғандай етіп жуындырмаса, оларды шалдуарлығы үшін жазаламаққа ниеттенгенін айтқан еді, бірақ олар естілік танытып, герцогты да сабынмен жуындыру арқылы айыбын өтепті.

Жуындыру рәсімін зер сала бақылап тұрған Санчо өзіне-өзі былай деді:

— Бұл не деген керемет! Кім біледі, бәлкім, мұнда тек рыцарьлардың ғана емес, сонымен бірге атқосшылардың да сақалын жуып беретін дәстүр бар шығар? Құдайдың атымен ант етейін, оллаһи-белләһи ақ-адал шыным, бұл мен үшін үлкен дәреже болар еді және олар осынау ізгілікті істерін ұстарамен сырғытып өту арқылы тәмамдаса, тіптен тамаша ғой.

— Сен не деп міңгірлеп тұрсың, Санчо? — деп сұрады герцогиня.

— Мен былай деп тұрмын, сеньора, — деп жауап қатты ол, — басқа шонжарлардың сарайында жұрт түскі астан кейін сақалын емес, қолын жуатын көрінеді дегенді талай естігем. Апырай, “Көре-көре көсем боласың” деген сөз шынымен рас екен-ау, сөйте тұрғанымен, “Көп жасаған көп қайғы шегеді” деген де бар, алайда бұлайша жуынуды қайғы деп емес, қуаныш деп қана білу керек.

— Босқа уайымдамай-ақ қой, достым Санчо, — деді герцогиня, — өзіңді жақсылап жуындырсын, керек болса, тіпті кір жуғандай ғып жуып алсын деп қызметші әйелдеріме тапсырармын.

— Сақалымды жуып бергеннің өзіне рақмет айтар ем, — деп қарсылық білдірді Санчо, — әзірге сол да жетеді, қалғанын кейін көре жатармыз.

— Аға малай! Мейірбан Санчоның қандай өтініш білдіргенін естідіңіз бе? — деді герцогиня. — Оның тілегін бұлжытпай орындауыңыз керек.

Сеньор Санчоға қызмет көрсетуге дайын екенін мәлім қылған аға малай түстік ішуге бет алып, оны өзімен бірге ертіп кетті; сол арада герцог, герцогиня және Дон Кихот үшеуі үстел басына жайғасып, әскери сала мен кезбе рыцарьлыққа қатысы бар неше алуан нәрсе жайындағы әңгімелерін әрмен жалғады.

Дон Кихоттың жадының беріктігіне сүйсініс білдірген герцогиня одан сеньора Дульсинея Тобосскаяның ажары мен әлпетін сипаттап және суреттеп беруін өтінді, — оның сүйкімділігі жайындағы жұрттың аузындағы аңызға сенсек, оны аспан асты, жер үстіндегі және тіпті күллі Ламанчадағы асқан сұлу ару екен деп ойлап қалуға болады-ақ, дегенді айтты. Герцогиняның өтінішін тыңдап алған Дон Кихот күрсініп қойып, былай деді:

— Егер жүрегімді суырып алып, ыдысқа салып, осы тұрған үстелге, тура сіздің алдыңызғақояр болсам, мәртебелі ханым, онда ойға алудан артыққа бара алмайтын нәрсем жайында сөз қозғау азабынан тілім де біржола құтылар еді, өйткені оның жүрегімде кескінделген бейнесі сонда ғана көз алдыңызға толайым-тұтасымен айқын аян берер еді, ал, былайынша, жан тең келмес Дульсинеяның сұлулығын егжей-тегжейлі түрде, титімдей ерекшелігін тыс қалдырмай бейнелеп және сипаттап беру менің қолымнан келер ме? Мұндай тапсырманы мен орындай алмаймын, оны кенепте бейнелеу немесе мәрмәр мен мыстан мүсіндеу — бұл Паррасийдің, Тиманттың, Апеллестің қылқаламы мен Лисипптің қашауына ғана лайықты іс, ал оның атын жаю үшін Цицерондық және Демосфендік ділмарлық керек.

— Демосфендік деген нені білдіреді, сеньор Дон Кихот? — деп сұрады герцогиня. — Мұндай сөзді бұрын ешқашан естімеппін.

— Демосфендік ділмарлық деген де бір — Демосфеннің ділмарлығы деген де бір, — деп жауап қатты Дон Кихот, — ал Цицерондық ділмарлық деген сөз Цицероннан шыққан — бұл екеуі әлемдегі ең айтулы шешен.

— Бәрекелде, — деді герцог. — Қойған сұрағыңыз арқылы біраз нәрседен бейхабар екеніңізді байқаттыңыз, герцогиня. Алайда соған қарамастан, сеньор Дон Кихот, Дульсинея Тобосскаяны сипаттауға келісім берсеңіз бізге зор қуаныш сыйлар едіңіз: мұның өзі тіпті жалпылама әрі қысқаша болған күнде де, бәрібір, оның әлпеті әлемдегі айтулы сұлулар қызғанатындай ерекше нышанға ие боп шығарына сенімім кәміл.

— Жақын арада душар болған бақытсыздығының салдарынан бейнесі жадымнан өшіп қалмағанда мен, әлбетте, ондай бірдеңе нобайлар да едім, — деді Дон Кихот, — ал бақытсыздығының байтақтығы сонша, оның әлпетін сипаттаудан гөрі жоқтау айтып жылауға бейім отырмын. Біліп қойғандарыңыз артық етпес, жоғары мәртебелілерім, бұдан бірнеше күн бұрын қолынан өбу үшін және үшінші жорығыма жол болсын айтуын, рұқсат етуін және келісім беруін сұрау үшін Дульсинеяға барған едім, алайда ол өзім күткенге мүлдем ұқсамайтын біреу боп шықты: бақсам, оны жадылап, принцессадан село тұрғынына, сұлудан сұрықсызға, періштеден шайтанға, хош иістіден сасық иістіге, майда тілдіден томырыққа, салмақтыдан сепелекке, таң шапағынан тымырайған түнекке, қысқасын айтқанда, Дульсинея Тобосскаядан Сайяго түкпірінде тұратын бір шаруа әйелге айналдырып қойыпты.

— О, жасаған! — деп айқайлап жіберді сол арада герцог. — Адамзат баласының қандай қасақы жауы істеді екен мұны? Сұқтануына лайық сұлулықты, көңілін көтерер шаттықты, ізгі қасиет дарытып жүрген ізеттілікті жұрттан кім жырақтатты екен?

— Кім дейсіз бе? — деп қайталап сұрады Дон Кихот. — Қыр соңымнан қалмай жүрген қисапсыз қызғаншақ, зұлым сиқыршының бірі емей кім дейсіз оны? Бұл мүттайым малғұндар — тақуалар ерлігін түнекке орап, қадір-қасиетін жоғалту үшін, күнәкарлар іс-әрекетін әспеттеп, аспанға көтеру үшін біздің сорымызға тап болғандар. Сиқыршылар мені қырына алды, сиқыршылар мені қазір де қырына алып жүр және сиқыршылар қашан өзімді де, рыцарьлық ерен ерліктерімді де жұрттың ақи-тақи естен шығаруына қол жеткізгенше мені қырына ала беретін болады, сондай-ақ олар ең жанға бататын жерімнен соққы дарытып, жарақат салып жүр, өйткені кезбе рыцарьды ханымынан айыру — оны көз жанарынан, күн шуағынан және ас-судан айырумен пара-пар. Мен өзі бұл жайында бұрын да талай айттым және тағы да қайталаймын: ханымы жоқ кезбе рыцарь да бір — жапырағы жоқ ағаш та бір, іргетасы жоқ ғимарат та бір, көлеңке түсірер дене-тұлғасы жоқ көлеңке де бір.

— Бұған дау бар ма, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — бірақ сеньор Дон Кихот жайындағы таяуда ғана жарық көрген, барша жұрттың көңілінен шыққан кітапқа сенсек, онда, менің ойымша, сеньора Дульсинеяны өмірі көрмегеніңіз, ондай сеньораның дүниеде жоқ, ойдан шығарылған біреу екені, яғни ой-қиялыңыздың жемісі мен нәтижесі екені, көңіліңіз нені қаласа оған сондай не қилы асыл қасиеттерді таңғаныңыз жайында қорытынды жасамасқа лаж жоқ.

— Бұл төңіректе көп әңгіме айтуға болар еді, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Дульсинея дүниеде бар ма әлде жоқ па, ойдан шығарылған ба әлде шығарылмаған ба — ол тек бір құдайға ғана мәлім жайт, бұл секілді ізденістерде тым шектен шығып кетуге болмайды. Мен аяшымды ойдан шығарған жоқпын және ой-қиялым арқылы да өрнектеген емеспін, әйтсе де, оны көз алдыма көрген жанның бәрі тамсанып, таңдай қағуға лайық ізгі қасиеттерді бойына жиған сеньора есебінде елестетем, атап айтқанда: ол — үріп ауызға салғандай сұлу, маңғаз бірақ тәкаппар емес, махаббатта албырт, бірақ күнәдан пәк, әдептілігі себепті жылы шырайлы, тәрбиелілігі себепті әдепті және, ақыр соңында, тектілігі себепті теңдесі жоқ, өйткені күмәнсіз кемелдіктің жоғары дәрежелеріне жететін сұлулық нашар әулеттен шыққан сұлулардан гөрі текті әулетте тәрбие көрген сұлуларда бар салтанатымен шешек атып, бүр жарады.

— Дәп солай, — деді герцог, — алайда, сеньор Дон Кихот, ерлік істеріңіз жайындағы хикаядан туындаған бір ойымды ортаға салуға рұқсат етсеңіз: айталық, Дульсинеяны шынымен-ақ дүниеде бар және Тобосода немесе басқа бір жерде тұрып жатыр дейік әрі ол өзіңіз суреттейтіндей керемет сұлу болсын, бірақ әулетінің тектілігі жағынан ол өзіңізге жақсы мәлім романдардың әр бетінен жолығатын Орианамен, Аластрахареямен, Мадасимамен және басқа да осыларға ұқсас ханымдармен салыстыруға жарамайды ғой.

— Мұныңызға айтарым, — деп тағы да сөйлеп кетті Дон Кихот, — Дульсинеяны ісіне қарап бағалау қажет, адамның шыққан тегі ізгі қасиеттердің бағасын арттыра түседі, ақсүйек күнәкардан гөрі тегі нашар тақуа көбірек құрметтелуге лайық. Ақиқатында, Дульсинея — айрықша қасиеттер дарыған жан, осының арқасында ол толыққанды королеваға айнала алады: сүйкімді де ізгі ниетті әйелге тән қасиеттердің таңғаларлық іс тындырар құдіреті бар және бұлар көпе-көрінеу түрде андыздамағанымен, тым құрығанда, бүркемелі түрде болса да, ең жоғары ізгілік боп табылады.

— Байқауымша, сеньор Дон Кихот, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — аузыңыздан шыққан әр сөз ұзақ ойланып-толғанудың жемісі секілді, қай нәрсенің де түп-төркініне зер саласыз, енді мен Тобосода осындай Дульсинеяның бар екеніне, әлі күнге дейін бақуатты ғұмыр кешіп жатқанына, оның өте сүйкімді әрі текті әулеттен шыққанына және өзіне сеньор Дон Кихот секілді рыцарь қызмет етуге мейлінше лайық екеніне кәміл сенімдімін, сонымен бірге үйімдегі барша жанды, қажет болған жағдайда, тіпті әміршім герцогты да осыған сенуге мәжбүр етем, ал менің аузымнан шыққан мұндай сөзді ең керемет мақтау деп біліңіз. Әйтсе де, мынадай бір ыңғайсыздау жағдаят мазамды алып, Санчо Панса жөнінде азды-кем теріс пікір туғызғандай болады: аталмыш кітапта Дульсинеяға өзіңізден хат әкелген Санчо Пансаның оны дән елеп жатқан жерінде жолықтырғаны жайында айтылады, ол аздай, әлгі дәннің сапасы төмен екені де құлаққағыс етіледі, міне тап осы жәйт Дульсинеяның ақсүйек әулеттен шыққанына деген күдігімді күшейтіп тұр.

Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:

— Жоғары мәртебелім! Біліп қойғаныңыз сірә да артық қылмас, әрдайым немесе әрдайым дерлік менің басымнан кезбе рыцарьлар тап болатын үйреншікті ахуалдарға мүлдем ұқсамайтын не қилы жайлар өтіп жатады және бұл — оқиғаларды жазмыштың болжап болмас бұйрығы ма әлде қызғаншақ сиқыршының айла-шарғысы ма, кімнің бағыттап отыратынына да байланысты емес. Олай дейтінім, даңқты кезбе рыцарьлардың бәрінің немесе бәрінің дерлік өзіндік бір алабөтен ерекшелігі болғаны анықталып отыр ғой: бірі жадылау амалдарына берілмесе, екіншісін, мысалға, Францияның Он екі Пэрінің бірі, айбынды Роландты, терісінің найза тесе алмайтын, семсер кесе алмайтын қасиетіне байланысты жарақаттау мүмкін болмаған, — ол жайында мынадай аңыз бар: оны басқа еш жерінен емес, тек сол аяғының өкшесінен ғана мүрдем кетіруге болады екен, онда да басқа ешқандай қарумен емес, тек жуан түйреуішпен ғана түйреу қажет көрінеді, сол себепті Бернардо дель Карпьо Ронсевальда одан үстем шыққан кезде, құрыш қарудың оған дәрменсіз екенін көргеннен кейін және Геркулестің Антейді, Жер перзенті делінетін қаһарлы дәуді, қалай мерт қылғанын есте ұстап, Роландты қолына көтеріп алады да, тұншықтырып өлтіреді. Бұдан, бәлкім, өзімнің де осындай әлденендей бір ерекшелігім бар шығар, деген тұжырымға келдім, алайда менде зақым келмейтін қасиет жоқ, — терімнің мейлінше нәзік те осал екеніне өз тәжірибемде талай көз жеткіздім, — сондай-ақ арбаушылық айла-амалдарға беріспейтін де қасиеттен құралақан қалған адаммын; өйткені бір жолы мені торға отырғызып қойды, ал мені онда сиқыршылықтан басқа еш құдірет қамай алмас еді, алайда ұзамай, қайткенде де, әйтеуір, бостандыққа шықтым ғой, енді қандай да бір жаңа арбаушылық маған зардап тигізе алмайды деген ойдамын, міне осы жағдаятқа байланысты, арамза әрекеттерінің өзіме зәредей әсері жоғын көрген сиқыршылар, дүниедегі ең қымбат адамымнан өш алу арқылы қарымта қайтаруға кірісті: олар Дульсинеяға, — бұл жалғанда мен тек сол үшін ғана ғұмыр кешіп жүр емеспін бе, — ойына не келсе соны істеп жатыр, сөйтіп мені осындай жолмен көрге апарып тықпақ, ал, мұның бәрі атқосшым арнайы тапсырмам бойынша барған кезде олар Дульсинеяны шаруа әйелге айналдырып, дән елеу секілді ерен қара жұмыспен айналысуға мәжбүр еткен деп ойлауыма ерік береді. Дей тұрғанмен, орайы келгенде бұрын да бір айтқанымдай, ол дән емес, Шығыстың інжулері еді және осының ақиқат шындық екеніне дәлел ретінде сіздерге, жоғары мәртебелілерім, мынаны айтқым келеді: жақында Тобосода болдым, бірақ Дульсинеяның сарайын таба алмадым, ал ертеңіне оның өзі атқосшым Санчоға туа бітті әлпетімен, яғни аспан асты, жер үстіндегі жан тең келмес сұлудың әлпетімен, бой көрсетті, ал менің алдыма әдепсіз, сұрықсыз және ақылы да аздау шаруа әйел кейпінде келді, ал шын мәнінде ол өз бойына күллі әлемнің даналығын жинақтаған жан ғой. Ендеше, өзім жадыланбаған болсам және, бажайлап қарағанда, жадылана алмайтын болсам, онда, әрине, жадыланған, қорланған, айналдырылған, бұрмаланған және ауыстырылған сол болып шықпай ма — осылайша дұшпандарым менен ала алмаған өшін содан алған; міне, қашан ол алдыма әу бастағы қалпында қайтып оралғанша күні-түні жоқтау айтып жыламақ себебім де сол. Мұның бәрін мен дән елеп және ұшырып жатқан Дульсинея жайындағы Санчоның әңгімесі ешкімді ыңғайсыз жағдайда қалдырмасын деп айтып отырмын: өйткені, егер ол маған алмастырылған қалпында бой көрсетсе, атқосшыма да бұрмаланған түрде көрінгеніне таңырқауға болмайды. Дульсинея — ақсүйек те текті әулеттен шыққан, ал тағдыр-талайы, әлбетте, Тобосодағы толып жатқан байырғы әрі аса қадірлі дворян әулетінің тағдыр-талайынан әсте кем емес, өйткені Елена — Трояның, Кава — Испанияның даңқын шығарғаны секілді, жан тең келмес Дульсинеяның арқасында бұл қаланың да атағы алысқа тарап, ғасырдан ғасырға кетеді, бірақ тек Дульсинеяның даңқы олардан да зор әрі ұнамдырақ болады. Сіздерге тағы бір айтайын дегенім, мәртебелілерім, Санчо Панса — кезбе рыцарьларға бұрын-соңды қызмет еткен атқосшылар ішіндегі барып тұрған күлдіргісі. Оның аңқаулығы кей-кейде өте жарасымды боп тұрады, сол себепті ол аңқаулау ма әлде есебі түгел адам ба, мұның құпиясын ашпақ боп әлектенудің өзі бір ғанибет нәрсе. Кейбір қулығы оның алаяқ екенін көрсетеді, ал басқа бір шалыс қадамдарына қарап оны кеще ме деп қаласың. Ол бәріне күдікпен қарайды және бәріне сенеді. Кей-кейде дүниеде бұдан асқан су мый жоқ шығар деген ойға келесің, бірақ аяқ астынан әлденендей бір салиқалы сөзді сақ еткізгенде таңғалғаннан талып түсе жаздайсың, — бір сөзбен айтқанда, үстіне тұтас бір қаланы қосып берем десе де, оны басқа ешбір атқосшыға айырбастамас едім. Әйтсе де, оны өзіңіз тарту еткен аралды басқаруға жіберген қалай болар екен деген күдігім де жоқ емес; дегенмен, оның билік жүргізуге қабілетті екенін де білем, — тек жетесіне жеткізе ұғындыру қажет, сонда алым-салықты жаратудың жолын король қалай меңгерсе, ол да кез-келген губернаторлықты солай меңгеріп кетеді. Оның үстіне, ұзақ мерзімдік тәжірибемізден жақсы білеміз: губернатор болу үшін керемет ептілік те, керемет білімпаздық та қажет емес, — әр сөзді ежіктеп оқитын, бірақ басшылық жасауға келгенде бақайына шаң жұқтырмайтын губернаторлар қаншама! Ең бастысы, олар ізгі ниет арқалаған жан болсын және іске жауапкершілікпен қарасын, ал кеңесшілер мен тәлімгерлер оларға қашан да табылады: өйткені дворян текті оқымаған губернаторлар өкім шығарған кезде кеңесшілер көмегін пайдаланатыны белгілі ғой. Өз тарапымнан Санчоға пара алмауға, бірақ алым-салықтан құр қалмауға кеңес берген болар ем, кейінге сақтап отырғаным тағы бар, оның бәрін Санчоның пайдасы үшін және ол билік жүргізетін аралдың игілігі үшін кезінде баян етермін.

Герцог, герцогиня және Дон Кихот осындай әңгімемен отырған кезде кенет есік сыртынан әлденендей дабыр-дұбыр мен айқай-шу шығып, іле-шала ішке үрейі ұша үргелектеніп Санчо кіріп келді: мойнына майлықтың орнына сілті құйылған дорба іліп алыпты, соңынан топырлап бір топ малай, дәлірек айтқанда — аспазға көмекші балалар мен басқа да міскіндер қуып келеді; айта кетерлігі, біреуі қолына су құйылған шылапшын ұстап жүр, түсіне және ласқа былғанған түріне қарағанда онда ыдыс-аяқ жуғанға ұқсайды; аспаз бала Санчоның қыр соңынан қалмай қыдыңдап, шағын ағаш астауды иегінің астына тосуға жанын салып, екіншісі оның сақалын жуып бермек боп арпалысып жүр.

— Сендерге не болған, достарым-ау? — деп сұрады герцогиня. — Не болған сендерге? Мына мейірбан жанды неге мазалап жүрсіңдер? Оның губернатор боп тағайындалғанын білмеуші ме едіңдер?

Бұған сақал жуғыш аспаз бала былай деп жауап қатты:

— Бұл сеньор жуынғысы келмейді, ал біздегі дәстүр сондай, — герцогтың өзі де және мұның мырзасы да әлгі әзірде ғана жуынды ғой.

— Жоға, неге жуынғым келмесін, — деді қатты ашу үстінде тұрған Санчо, — бірақ маған сүлгінің тазалау, судың мөлдірлеу болғаны және бұлардың қолы мұншалықты лас болмағаны керек: өйткені мырзам екеуіміздің арамыздағы айырмашылық онша үлкен де емес қой, ал бұлар оны қастерлі сумен жуындырады да, мені мына қарғыс атқыр жуынды сумен шомылдырғысы келеді. Түрлі елдер мен князь мекен-жайларының дәстүрі ешкімге зиянын тигізбесе ғана бағалы, ал мұнда орныққан жуындыру дәстүрі өзіңді өзің қамшымен шықпыртудан да жаман. Сақалым таза, бұл секілді жуынуға мұқтаж емеспін, ал енді кімде-кім мені жуындырмақшы болса немесе басымдағы шашыма, яғни сақалыма, қолын тигізетін болса, мен оның, әбестеу айтылса айып санамаңыздар, басын басқа жаққа қаратып бұрап қоям, себебі сабындауға қатысты мына рәсуа ма, рәсім бе қонақтарға күтім жасаудан гөрі оларды келемеш қылуға көбірек ұқсаңқырайды.

Санчоның шат-шәлекейі шығып ашуланған түрін көріп, айтқан әңгімесін естіген герцогиняның күлкіден ішегі үзіле жаздады, алайда Санчоның иығына сүлгінің орнына лас шүберек ілінгеніне, ас үйде жүретін малайлардың оны келеке етіп тұрғанына Дон Кихот күйініп кетті, сондықтан сөз айтқысы келетінін білдіріп, жоғары мәртебелілерге еңкейе бас иді де, шешімі нық адамның дауысымен әлгі әңгүдік тобырға қарап былай деп сөйлеп кетті:

— Әй, сендер, мархабатты мырзалар! Бұл жігітті жайына қалдырыңдар да, келген жақтарыңа немесе қайда беттерің ауса, сол жаққа қайқайыңдар! Менің атқосшым басқалардан артық нас емес, ал мына ағаш астау — оған мүлдем келіссіз әрі оны кемсітетін ыдыс. Ақылымды алыңдар — оны жайына қалдырыңдар, өйткені ол да, мен де мұндай қалжыңды жаратпаймыз.

Санчо оның ойын іліп әкетіп, әрмен қарай өрістетті:

— Үй-күйсіз жүрген қаңғыбастарды ғана осылай мазақ етуге болады. Мұндайға төзер болсам, Санчо Панса деген атым өшсін! Тарақ немесе соған ұқсас бірдеңе әкеліп, сақалымды тарап көріңдерші, егер одан тазалықтарыңызға нұқсан келетін әлдене тапсаңыздар, онда шашымды “саты-саты” қылып қырқып-ақ тастасын.

Осы арада күлкіден әлі аузы жиылмай отырған герцогиня сөйлеп кетті:

— Санчо Пансаның айтқанының бәрі жөн және не демесін мейлі, оның айтқаны қашан да жөн болады. Ол — таза және, өзінің айтуынша, жуындыруға мұқтаж емес, ал егер біздің дәстүріміз оған ұнамаса, онда ерік өзінде. Ал, сендер, тазалық сақтағыштар, мұндай кісіге және анандай сақалы бар кісіге таза алтыннан жасалған леген мен құмыраны, немістердің сүлгісін берудің орнына, қайдағы-жайдағы ағаш астау мен ыдыс-аяқ сүртетін сүлгіні ұсынып, қиямпұрыстық демесем де, ағаттық әрі жаңсақтық жасағансыңдар. Жалпы, сендер түкке тұрғысыз адамсыңдар және теріс тәрбие алғансыңдар, сондай-ақ, ардан безгендерің сонша, кезбе рыцарь атқосшыларына деген өшпенділіктеріңді де іште сақтай алмайсыңдар.

Ас үйдің шеберлері ғана емес, аға малайдың өзі де герцогиняның шындап кеткенін сезді, сөйтіп, ыңғайсыз жағдайға тап болған әрі азды-кем ұялыңқырап та қалған олар Санчоның иығындағы шүберекті алды да, оны жайына қалдырып, залдан шығып жүре берді; ал Санчо өз түсінігіндегі осы бір қатері мол қауіптен құтылғанын көріп, герцогиняның алдына тізерлей кетіп, былай деді:

— Шоң сеньорлардың мейірім-қайырымы да шоң, ал сіздің маған жасаған қайырымдылығыңыз сондай, оның өтемін тек өмірімнің ақырына дейін өзіңізге, жоғары мәртебелі сеньора, қызмет ету үшін кезбе рыцарьлар қатарына қабылдануға дайын екенімді мәлім ету арқылы ғана қайтара алмақпын. Мен — шаруамын, есімім Санчо Панса, әйелім, балаларым бар, атқосшы болып қызмет етем — егер осының біреуі болмаса біреуі әжетіңізге жарай қалса, онда тек әмір етсеңіз болды, мен сізге, шарапатты ханым, қызмет етуге әзірмін.

— Бұл айтқан сөзіңнен, Санчо, әдепті болуды кішіпейілділік аталатын ізгі қасиеттің өз мектебінде оқып-үйренгенің анық көрініп тұр, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — сеньор Дон Кихот сені өз құшағында әлпештеп өсіргені қазір анық көрініп тұр дегенді айтқым келеді менің, ал ол болса, әрине, кішіпейілділіктің ең жоғарғы сатысы және рәсімдердің, немесе өзің айтатындай, рәсуалардың ең үздік үлгі-өнегесі ғой. Мұндай сеньор мен мұндай малай қандай мадаққа да лайық, өйткені бірі — күллі кезбе рыцарьлықтың жол көзер жұлдызы, ал екіншісі — барлық адал атқосшылардың шамшырағы. Түрегел, Санчо дос, кішіпейілділігіңе лайықты өтем аласың: герцогтан, өз әміршімнен, уәде етілген губернаторлыққа қолыңды мүмкін болғанынша тезірек жеткізуін сұраймын.

Осымен әңгіме тәмамдалды да, Дон Кихот түскі астан кейін демалмақ болды, ал герцогиня Санчодан егер онша ұйқысы келіп тұрмаса, өзімен және күтуші қыздарымен бірге қоңыр салқын залда бола тұруын өтінді. Санчо оған жаз айларында өзі, шындығына келгенде, түскі астан кейін қатарынан бес сағат бойы ұйқтауға дағдыланып қалғанымен, герцогиняның мейір-шапқатына ырзашылығын білдіру үшін әмірін орындауға және бүгін мүлдем ұйқтамауға бар күшін салатынын мәлім етті, соны айтып залдан шығып кетті. Ал, герцог болса, малайларына Дон Кихотқа кезбе рыцарь ретінде қарау қажеттігін, бағзыдағы кезбе рыцарьлар ұстанды делінетін жол-жораны қатаң сақтау керектігін тағы да қайталап ескертті.

ХХХІІІ тарау

Герцогиня мен күтуші қыздарының Санчомен арада өткен, оқып шығуға және атап өтуге әбден лайық тартымды сұқбаты жайында

Сонымен, хикаяда былай делінеді: түскі астан кейін Санчо демалған жоқ, айтқан сөзінде тұрып, түстеніп алған бойда герцогиняға келді, ал герцогиня болса, оның әңгімесін тыңдап рақатқа батпақ боп, қасындағы аласа орындыққа отыруын сұрады, бірақ Санчо, сөздің тура мағынасындағы тәрбиелі адам болғандықтан, бұл құрметтен бас тартты, алайда герцогиня оның губернатор секілді жайғасып, атқосшы секілді сөйлеуге ерікті екенін және бұл екі атақтың екеуі де оған тіпті Сид Руй Диас Сардардың креслосына отыруға да ерік беретінін мәлім етті. Санчо иығын қиқаң еткізіп, үнсіз бой ұсынды, герцогиняның дуэньялары мен күтуші қыздары оны айнала қоршап алды да, тым-тырыс тына қалып, зейін қоя тыңдауға бейіл берді, әйтсе де герцогиня бірінші боп сөйлеп кетті, ол былай деп бастады:

— Қазір біз оңаша отырмыз, ешкім тыңдап тұрған жоқ, сондықтан даңқты Дон Кихоттың жақында жарық көрген хикаясын оқыған кезде пайда болған кейбір күдігімді сеньор губернатордың сейілткенін қалаймын. Бұл күдіктің бірі мынадай: мейірбан Санчо Дульсинеяны, кешірім өтінем, сеньора Дульсинея Тобосскаяны, өмірі көрмегендіктен және Дон Кихоттан ешқандай хат апармағандықтан, өйткені хаты Сьерра Моренада қойын дәптерде қалған-ды, оған Дульсинея атынан жауап әкелуге және оны дән елеп жатқан кезде жолықтырғаны жайында өтірік айтуға қалай батылы жеткенін білсем деп ем. Өйткені, мұндай өтірік пен алдау жан тең келмес Дульсинеяның жақсы атына кір келтіреді, сондай-ақ мейірімді атқосшының абыройын ақсатады және адалдық парызымен де онша қабыспайды.

Герцогиня сөзін аяқтаған соң Санчо Панса үн-түнсіз орындығынан тұрды да, бүктетіле еңкейіп, “дымың ішіңде болсын” дегеннің ишаратын жасап саусағын ерніне қойып, дыбысын шығармай адымдап жүріп залдағы терезе жапқыштар қалтарысын түгел тінтіп шықты; сосын қайтадан орнына келіп отырып, мынаны мәлім етті:

— Міне, енді, жоғары мәртебелім, осында отырғандардан басқа ешкім бізді ұрлана тыңдап тұрмағанына көзім анық жеткеннен кейін, жаңағы қойған сұрағыңызға, сондай-ақ, білгіңіз келетін басқа да нәрсенің бәріне ештеңеден қорықпай-үрікпей жауап қайтара алам. Сізге ең алдымен айтарым: меніңше, мырзам Дон Кихот — дауасыз делқұлы, алайда кей-кейде оның салиқалы әңгіме айтатыны бар және көкейге қонымды, санаға сіңімді ғып баяндайтыны соншалық, өз ойымша да, оның сөзіне құлақ салған жандардың ойынша да, ібілістің өзі де ондай әдемі сөйлей алмайды. Солай бола тұрғанымен, ағымнан жарылып, ақ адал шынымды алдыңызға тартсам, оның жарымес екенінде зәредей шүбәм жоқ. Осыны көңіліме тоқып алғаннан кейін оған жаңағы хатқа жауап секілді не қилы шатқаяқ нәрселерді шатып-бұта беруден тайынбайтын болдым. Одан соң анау әлгі, бұдан бір апта бұрын болған, — сол себепті де кітапқа кірмей қалды ғой ол, — сеньора донья Дульсинеяның жадылануы да тап сондай нәрсе: оның жадыланғанына қожайынымды сендірген өзім ғой, ал шындығында бұл ақылға қонбайтын сандырақ, қоғадан жасалған қуырдақ.

Герцогиня сиқырлауға қатысты бұл қитұрқылық жайында егжей-тегжейлі айтып беруді сұрады, Санчо болған жайдың түгін қалдырмай баяндап, тыңдаушыларды қызыққа қарық қылды, герцогиня басталған әңгімені әрмен жалғап, былай деді:

— Мейірбан Санчоның әңгімесін естігеннен кейін көңілімде тағы бір күдік пайда болды, әлденендей бір дауыс құлағыма: “Егер Ламанчалық Дон Кихот жарымес, нақұрыс әрі делқұлы болса, ал оның атқосшысы Санчо Панса мұны біліп жүрсе, бірақ соған қарамай оған қызмет етіп, қайда барса да соңынан қалмай еріп жүрсе және оның орындалмайтын уәделеріне әлі күнге шейін сенетін болса, онда оның, шамасы, мырзасынан да асқан ауыш әрі ақымақ болғаны ғой. Ондай жағдайда сен байқа, герцогиня, Санчо Пансаға аралды басқартуға сенім білдірем деп қапыда қалып қойма: өйткені, ол өз еркін өзі билей алмаса, басқаларға қайтіп билік жүргізбек?” деп сыбырлайды.

— Құдай ақы, сеньора, — деп жауап қатты Санчо, — бұл күдік сізде бекерден-бекер пайда болған жоқ, тек дауысыңызға айтып қойыңызшы, кішкене қаттырақ сөйлесе нетті, бірақ, жалпы алғанда, қалай сөйлесе де өз еркі, — оның сөзі орынды екенін өзім жақсы білем ғой: ақылға бай адам болсам мырзаммен баяғыда-ақ қоштасар едім. Алайда, сірә, тағдырым сондай болар, маңдайыма жазылған мехнат шығар, өзгеше істей алмаймын, қалайда оған серік боп жүруім керек, басқадай амалым жоқ: екеуіміз бір селоданбыз, ол маған ас-су берді, мен оны құрмет тұтам, ол мұны бағалай біледі, тіпті маған бірнеше қодық та тарту етті, ал, ең бастысы, мен адал адаммын, сол себепті екеуімізді көрден басқа ештеңе ажырата алмайды. Ал әгәрәки, жоғары мәртебелім, уәде еткен аралыңызды беруден бас тарта қалсаңыз, онда неғылам енді, жасаған ием өзімді осындай тұзы жеңіл біреу ғып жаратқан болар; бәлкім, тіпті мұның өзі, бір жағынан, жанымның жай табуына септесетін де шығар, мен өзім аңқаулау болсам да, “Қатер төнгенде құмырсқаға да қанат біткен” дейтін мақалдың қандай мағына беретінін жақсы түсінем: кім біледі, жұмаққа губернатор-Санчодан гөрі атқосшы-Санчо көбірек лайықтау боп шығар. Губернаторлыққа тіреліп қалған дәнеңе де жоқ, одан соң: қараңғы түнде мысық атаулының түсі бірдей және түс ауғанша нәр татпаған адамнан асқан сорлы жоқ, сол сияқты, біреудің қарыны екінші біреудің қарнынан қарыс сүйем артық жаратылмайды және оны не болса сонымен, яғни қаймақпен де, қаспақпен де толтыруға болады, ал енді көкте ұшатын құстардың несібесін көктегі құдіреттің өзі береді, сеговиялық төрт кез жұқалтаң шұғадан куэнкалық төрт кез қалың шұға жылырақ, сондай-ақ, ажалымыз жетіп, қара жердің қойнына барған кезде ханзада болсын, қара жұмысшы болсын, екеуі де бірдей тар соқпаққа түседі, пономарьдың мәйіті моладан қанша орын алса, мансабы одан әлдеқайда биік бола тұрғанымен Рим папасының мәйіті де сонша орын алады: көрге түсіргеннен кейін бәріміз де құрысып, сіресіп қаламыз немесе, дәлірек айтқанда, бізді құрыстырып, сірестіріп тастайды, сосын — қайырлы түн! Тағы да қайталап айтам: егер сіз, жоғары мәртебелім, ақымақ болуым себепті маған аралды сыйға тартудан айнып қалсаңыз, оған опына қоймаймын және есебім түгел деп білем, олай дейтінім, крестің тасасында шайтан тұрады, жылтырағанның бәрі алтын емес, дегенді құлағым шалған, ал анау қарапайым қара шаруа Вамбаны өгіздерінен, соқасы мен мойынтұрығынан айырып, апарып испан королі етіп қойыпты, ал Родригоны үлде мен бүлдеден, шылқыған байлық пен ойын-күлкіден айырып бақа-шаянға жемге тастапты, егер тек ескілікті ән-жырлар өтірік айтып жүрмесе.

— Өтірік айтқаны қалай? — деп дауыстап жіберді тыңдаушылар арасында отырған дуэнья Родригес. — Бір романста былай делінген: король Родригоны тірі күйінде бақа, жылан, кесіртке құрттай қайнап жатқан шұңқырға лақтырыпты, арада екі күн өткеннен кейін шұңқырдан оның:

Күнәкар менің құрсағымды жын-жыбыр,

Жеп жатыр-ау, жеп жатыр-ау аямай! —

деген құмығыңқы әрі аянышты дауысы естіліпті, ал егер корольдердің өзі құрт-құмырсқаға жем болып жатса, онда мына сеньордың қара шаруа күйінде қала беруді қалағаны өте орынды.

Дуэньяның аңғалдау лебізі герцогиняның күлкісін келтірді, ал Санчоның ой-толғамдары мен мақалдары қайран қалдырды, сосын ол оған былай деді:

— Мейірбан Санчо, шамасы, білетін де шығар, егер дворян әлдене жайында уәде берсе, оны өлген-тірілгеніне қарамай қалайда орындап шығады. Күйеуім әрі әміршім герцог та, кезбе болмағанымен, рыцарь, сол себепті уәде етілген аралға қатысты сөзін, күллі әлемдегі қызғаныш пен күйінішке қарамай, қасақана түрде орындайды. Сонымен, Санчо, қуана бер: күндерде бір күн сен де өз аралың мен мемлекетіңнің тағына мінесің, билікті қолыңа аласың, сөйтіп қағанағың қарқ, сағанағың сарқ ғұмыр кешесің. Саған міндет қып айтарым жалғыз мынау ғана: бағынышты адамдарыңды қолыңнан келгенінше жақсылап басқар, олардың адал да абзал жандар екенін алдын-ала ескертіп қойғым келеді.

— Жақсылап басқару жағына келсек, ол жайында маған өтініш айтудың керегі жоқ, — деп мәлім етті Санчо. — Мен өзім иі жұмсақ адаммын, жоқ-жұқаға аузымдағыны жырып берем, ал кімде-кім нанды өзі илеп, өзі пісірсе, оның бір тілімін де ұрлатпайды, және, құдай куә, мен тұрған жерде атышулы ұры да аштан өледі, көре-көре көсем боласың дегендей, мені ешкім тақырға отырғыза алмайды, әр нәрсенің аңысын аңдимын және аңдамай сөйлеген ауырмай өлетінін білем, жалпы, өзім, негізі, ақырын жүріп, анық басқанды ұнатам, мұның бәрін айтып тұрған себебім, жақсылардың алдында жатып жастық, иіліп төсек болам, жамандарды маңайыма да жуытпаймын. Байқауымша, ел басқаруға тәуекел де де тас жұт дегендей, бірден кірісіп кету керек секілді, сонда бірер аптада губернаторлыққа әбден машықтанып, оны диқаншылықтан да артық меңгеріп кетерім кәміл, ал өзім көзімді тырнап ашқалы бері диқанмын ғой.

— Дұрыс айтасың, Санчо, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — ешкім іштен ғалым боп тумайды, тіпті епископтардың өзі де ағаштан емес, адамнан жаратылады. Алайда, әлгінде әңгіме еткен жайымызға, атап айтқанда, сеньора Дульсинеяның жадылану жайына, қайта оралайық: мырзасын күлкіге айналдыруға, оны әлгі шаруа әйел — Дульсинея дегенге сендіріп бағуға, ал егер танымастық білдірсе, мұның себебі оның жадылануынан деп ұғындыруға бағытталған Санчоның осынау әурешіліктерінің бәрі, — иә, осының бәрі сеньор Дон Кихоттың қыр соңынан қалмай жүрген сиқыршылардың әлде біреуінің айла-шарғысы екендігі маған еш күмән туғызбайды және мұны даусыз ақиқат деп білем. Олай дейтінім, мәшіге секіріп мінген шаруа әйелдің шын мәнінде де тап сол Дульсинея Тобосская екені және мейірбан Санчоның басқа біреуді алдаймын деп жүріп өзінің алданып қалғаны маған сенімді дерек көздерінен қолмен қойғандай анық мәлім боп отыр. Бұл да көзбен көруімізге жазбаған жайлар секілді шүбә келтіруге болмайтын шындық. Сеньор Санчо Пансаның біліп қойғаны артық етпес, біздің де мұнда өз сиқыршыларымыз бар, олар бізді қадір тұтады және жарық дүниеде нендей оқиғалар болып жатқанын жауып-жасырмай, барынша дәлдікпен, бұлтарыс-жалтарыссыз баяндап тұрады. Сол секіргіш шаруа әйелдің шын мәнінде де дәп сол Дульсинея Тобосская екені, өзіміз қаншалықты жадыланған болсақ, оның да соншалықты жадыланғаны жайындағы бұл сөзіме Санчо сенуге тиіс, күндердің бір күнінде ол бізге өзінің шынайы кескін-кейіпімен көрінеді, қалай қателесіп жүргенін Санчо сонда ғана түсінеді.

— Әбден мүмкін, — деп Санчо қайтадан сөйлеп кетті. — енді қазір мен мырзамның Монтесинос үңгірі жайындағы әңгімелеріне де сенуге бармын: сол жерден ол сеньора Дульсинея Тобосскаяны көрдім дегенді айтып еді ғой, үстіндегі киім-кешегі де сол жолы мына мен Дульсинеяны жолықтырып-мыс, жадылауға аңсарым ауған кездегідей деген; иә, аууын ауып еді-ау, бірақ, айналып келгенде, бәрі басқаша боп шықты ғой, — шамасы, жоғары мәртебелім, жаңағы айтқандарыңыз рас та болар, себебі жартыкеш ақылым ондай қитұрқы қулықты қас қағымда қайдан ғана қиыстыра қойсын, оның үстіне, дүдәмал да шалағай дәлелдеріме қарап анандай адам айтса нанғысыз нәрсеге илана қоятындай мырзам да соншалықты дәнекүс емес шығар деймін. Солай бола тұрғанымен, ақпейіл сеньора, мені қаскөй біреу екен деп қалмаңыз: өйткені, ана қарғыс атқыр сиқыршылардың арам ойлары мен қулық-сұмдықтарын алдын-ала аңғару мен секілді милаудың қолынан келмейді, — мұның бәрін сеньор Дон Кихотқа жамандық жасау үшін емес, одан сөгіс естімеу үшін ғана ойлап тапқам, ал егер керісінше боп шығып жатса, онда көкте құдай бар, пиғылымыз қандай екенін біліп отыр.

— Жөн сөз, — деді герцогиня. — Жаңа сен Монтесинос үңгірі жайында бірдеңе дегендей болып ең, енді маған сол жайында айтып берші, Санчо. Білгім кеп сондай қызығып отырмын.

Сол арада Санчо Панса жоғарыда сипатталған шытырман оқиға жайында егжей-тегжейлі әңгімелеп берді. Герцогиня мұны тыңдап алған соң былай деді:

— Бұл оқиғадан мынадай қорытынды жасауға болады: егер қадірменді Дон Кихот ол жерден Санчо тап сол Тобосо төңірегінен жолықтырған шаруа әйелді көрдім деп бой бермей тұрса, онда, әрине, оның тап сол Дульсинея болғаны, бұдан сиқыршылардың шектен тыс пысық әрі елгезек пәле екенін байқау қиын емес.

— Мен де соны айтып тұр емеспін бе, — деп Санчо Панса іліп әкетті, — егер сеньора Дульсинея Тобосская жадыланған болса — өзіне сол керек, ал мен мырзамның дұшпандарымен дүрдараз болғым келмейді: олар қисапсыз көп және бәрі де шетінен шақар екені анық. Ақ-адал шынымды айтсам, менің көргенім — шаруа әйел, оны шаруа әйел деп таптым және шаруа әйел деп есептеймін де, ал бұл Дульсинея боп шықса, мұнда менің шатағым жоқ және онда ешқандай шаруам да жоқ, әйтпесе ренжіп қалуым мүмкін. Бұл не пәле өзі, расында, соңымнан қалмай сүмеңдеп ереді де жүреді, не істейсің енді бұған. “Пыш-пыш-пыш, пыш-пыш-пыш, Санчо олай деді, Санчо былай қылды, Санчо кетті, Санчо келді”, құдды Санчо құр далақбай біреу секілді, ау ол деген күллі әлем кітаптардан таныс-біліс боп отырған Санчо Панса емес пе, — қалай болғанда да, әйтеуір, бакалавр Самсон Карраско маған солай деген-ді, ал ол кісі Саламанкада бакалаврлардың бакалавры саналады, мұндай адамдар әдетте өтірік айтпайды, тек өздері өте бір құштар болмаса немесе өте бір мұқтаждық туып қалмаса. Сондықтан маған жармаса бергендерін қойсын, ал енді өзім осындай абыройға жетіп отырсам, — адамның абыройы қандай байлықтан да бағалы дегенді мырзамнан естігем, — онда маған губернаторлықты ыңғайлап жіберіңіздер, сонда көресіздер қолымнан не келетінін; әлбетте, жақсы атқосшы жаман губернатор бола алмайды.

— Мейірбан Санчоның қазіргі айтқанын, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — Катонның қанатты сөздері немесе, аз дегенде, florentіbus occіdіt annіs³³ Микаэле Верринодан алынған үзінділер деуге келеді. Ақыр аяғында, мұның өз сөзімен айтсақ, жақсы маскүнем жаман плащ бүркенер, деудің қисыны бар.

— Тауып айттыңыз, сеньора, — деді Санчо, — арам ниеттің арбауымен өмірі бірдеңе ішіп көрген емен, — шөлдеген шақтарда ішкенім рас, өйткені көлгірсу дегеннен атымен аулақ жанмын: мен өзім зауқым соққан кездерде ішем, сондай-ақ біреу сый көрсеткенде бұлданшақ немесе кісәпір атанбас үшін зауқым соқпай тұрған кездерде де ішем. Өйткені, дос-жар адамың денсаулығың үшін стақан көтеріп жатса, жүрегің тастан жаралған жан болмасаң, оның денсаулығы үшін ішпей қалай тартынып қаласың? Дегенмен, шамамды білем, оның үстіне, кезбе рыцарь атқосшылары көбіне-көп қара су ұрттайды, себебі олар бар уақытын тоғайларда, ормандарда, шалғындарда, таулар мен жартастарда өткізеді, ал мұндай жерлерден бір жұтым шарапты емге де таба алмайсың.

— Әлбетте! — деді герцогиня. — Ал, енді қазір, Санчо, барып демал, қалған жайды бұдан да гөрі толығырақ, егжей-тегжейлі әңгіме ете жатармыз және саған губернаторлықты мүмкін болғанынша тезірек, өзің айтқандай, ыңғайлап жіберу жағын қарастырармыз.

Санчо герцогиняны тағы да қолынан сүйді, сосын айрықша көрсеткен жақсылығыңыз болсын, сұр жорғама қамқорлық жасаңызшы, өйткені оны көзімнің қарасындай көрем, дегенді айтты.

— Қандай сұр жорғаға? — деп сұрады герцогиня түсінбей.

— Есегіме, — деп жауап қатты Санчо. — Мұндай сүйкімсіз сөзбен атамау үшін мен, әдетте, оны “сұр жорға” деймін. Қамал-сарайға келіп кірген кезімде мына отырған сеньора дуэньядан оған көз қырын салуды өтінгем, ол болса, бейне бір мен оны кеспірсіз әйел немесе кемпір деп атағандай ал келіп байбалам салды дейсің, шынтуайтына келгенде, дуэньяларға сарайда сән түзегенше мал жайғау көбірек үйлесімді әрі ұнасымды ғой. Ойпырай, бір идальго, менің селоласым, бұларды иттің етінен жек көруші еді-ай!

— Шамасы, можантопай біреу болды ғой, — деп сөз қыстырды донья Родригес, — егер ол тәрбиелі идальго болса, мен сияқтыларды әулие тұтар еді.

— Жә, болды, қойыңыздар, — деп герцогиня оларға басу айтты, — донья Родригес, сіз де сабыр етіңіз, сен де, сеньор Панса, ашуыңды бас, — сұр жорғаға қамқорлықты өз міндетіме алам: Санчо үшін ол соншалықты бағалы болса, оны көздің қарашығындай сақтауға қам жасаймын.

— Оны есек ретінде сақтағаныңыздың өзі-ақ жетіп жатыр, — деп қарсылық білдірді Санчо, — есегіміз екеуіміз өте қарапайым жанбыз, сізге ауыртпалық түсіргенше өзімізді қанжармен жарып тастағанды артық көреміз. Рас, мырзамның: кішіпейілдік көрсетуге келгенде тұздықтың кемдеу болғанынан молдау болғаны тәуір, дейтіні бар, алайда, сөйте тұрғанымен, әңгіме есек мырзаларға тірелген кезде шектен шықпай, орта деңгейде қалған абзал.

— Басшылық жасауға аттанғанда есегіңді өзіңмен бірге ала кет, Санчо, — деді герцогиня, — ол жақта есегің айрықша күтім табады, жұмыстан да арқасы босайды.

— Енді қалай деп ойлап едіңіз, сеньора герцогиня? — деді Санчо. — Есектерді басшылық жасауға жібергендеріне өз басым талай куә болғам, сондықтан оны өзіммен бірге ала кетсем, бұған ешкім таңырқай қоймас.

Санчоның сөзі герцогиняны тағы да күлкіге кенелтіп, көңілін біраз көтеріп тастады, сосын оны демалуға жіберді де, өзі осы әңгіменің бәрін баян ету үшін герцогқа кетті; сөйтіп екеуі Дон Кихотты қатырып мазақ қылуға және мұны дәлме-дәл кезбе рыцарьлық рухында өткізуге келісіп, өзара уәде байласты; сөйтіп, олар оны бір мәрте емес, сан мәрте осындай күлкі-мазаққа ұшыратты: оның бәрі де қисынды еді, әрі тапқырлықпен ойлап табылған болатын және осынау теңдесі жоқ хикаяда суреттелетін шытырман оқиғалар ішіндегі ең тәуірі де солар еді.

ХХХІҮ тарау

Мұнда бұл кітаптағы ең керемет шытырман оқиғаның бірі — жан тең келмес Дульсинеяның жадысын қайтару амалы қалай ойлап табылғаны жайында әңгімеленеді.

Дон Кихотпен және Санчо Пансамен сұқбат герцог пен герцогиняны айтып жеткізгісіз жан рақатына кенелтті; сөйтіп, олар бұл екеуін шытырман оқиғаның ортасында жүргендей әсерде қалдыратын қалжыңмен әурелеуге бекінді, ал мұның шын мәнінде де есте қаларлықтай болуы үшін герцог пен герцогиня бұған Дон Кихоттың Монтесинос үңгірі жайындағы әңгімелерінің желісін арқау етуге ұйғарым жасады (айта кетерлігі, герцогиняны әсіресе Санчоның аңқаулығы қайран қалдырған-ды: Дульсинея Тобосскаяның жадыланғанын ол ақиқат шындық ретінде мойындаған еді, ал расында сиқыршының орнында жүрген де, осының бәрін реттестірген де өзі болатын); сөйтіп Дон Кихот қамал-сарайға келіп түскеннен кейін алты күннен соң, малайларына тиісті нұсқау берген герцог пен герцогиня оны итпен аң аулауға алып шықты, бұған король аңшылығында ғана көруге болатындай сұмдық көп аң қағушы мен итбегі қатысты. Дон Кихот пен Санчоға айрықша сапалы жасыл шұғадан тігілген аңшы киімі берілді, алайда Дон Кихот ұзамай қиындыққа толы жорық жолына қайта түсетінін, өзімен бірге киім-кешек және басқа да ұсақ-түйек арқалап жүруге мүмкіндігі жоқтығын айтып одан бас тартты. Санчо болса, киімді сәті түскен бойда сатып жібермек оймен қабыл алды.

Сөйтіп, белгіленген күні сауыт-сайманын асынған Дон Кихот пен киімін ауыстырып киіп, сұр жорғасына қонған Санчо, — оған жұтынып тұрған жақсы ат ұсынылғанымен, есегінен қол үзгісі келмеген, — аң қағушыларға келіп қосылды; бұдан соң барынша сәнді киінген герцогиня шықты: өзін кішіпейіл де ізетті кавалер ретінде көрсеткісі келген Дон Кихот оған герцогтың көмектесуіне жол бермей, жедел барып герцогиня мінген жорғаның сулығынан алды. Ақыры олар екі биік таудың арасындағы қалың орманға жақындады; аң соқпақтары, тұрақтар мен аңшы үйшіктері бекітіліп беріліп, жұрт әр жаққа тарағаннан кейін аңшылық басталып кетті де, құлақ тұндыратын ызы-қиқы шу мен ит қосып айтақтаған дауыстан, иттердің абалағаны мен кернейлер дыбысынан адамдар бір-бірін естуден қалды.

Герцогиня атынан түсіп, қолына үшкір шолақ найза ұстап, қабандар жүгіріп өтеді-ау дейтін өзіне мәлім тұсқа барып тұрды. Герцог пен Дон Кихот та түсіп, оның оң жағы мен сол жағынан орын алды; Санчо болса, герцогиняның арт жағына барып тұрды — есегі әлденендей бір жамандыққа ұшырап қала ма деп қауіп ойлап, ақыры одан түскен жоқ; сөйтіп герцог, герцогиня және Дон Кихоттың толып жатқан малаймен бірге аттарынан түсіп, қатар түзеп тұра қалғаны сол еді, үсті-басын ақ көбік жапқан, тістерін сақылдатқан бір дәу қабан кенет салып ұрып бұларға қарай төтелей тартты: оны өршелене абалаған бір қора ит пен итбегілер өкшелеп келе жатқан болатын. Соны көрген Дон Кихот қалқанын кеудесіне тосып, семсерін суырып алды да, қабанға қарсы жүрді, қолында шолақ найзасы бар герцог соңынан ілесті, герцогиня болса, герцог тоқтатпағанда, екеуінің де алдына шығып кететін еді. Ал, Санчо дығал хайуанды көрген бойда сұр жорғасынан секіріп түсіп, алды-артына қарамай зыта жөнелді де, бір биік еменге өрмелеп шығуға тырысты, бірақ оның сәті түспеді: ағаштың ортан беліне жеткен ол ұшар басына қарай көтерілу үшін бір бұтаққа жармаса кеткен, сорына қарай бұтақ омырылып кетті де, анау төмен құлдилай жөнелді, алайда жолшыбай басқа бір бұтаққа ілініп, аяғымен жер тіренуге мүмкіндігі болмай әуеде салбырап қалды. Осындай кепке душар боп, жасыл шолақ шекпені тігісінен ыдырап бара жатқанын байқап және қорқынышты хайуан осы жаққа қарай қашса, өзін жарып кететінін көз алдына елестеткен оның бар дауыспен және жан ұшыра бақырып көмек сұрағаны сонша, өзін көрмегенімен дауысын естіген жұрттың оны жабайы аңның жәукемдеп жатқанында еш күдігі қалмаған. Сансыз шолақ найзаға шаншылған, шошқа тістері арсиған қабан ақыры жер қауып құлады; Санчоны дауысына қарап таныған Дон Кихот айқай шығып жатқан жаққа қарай бұрылып, оның аяғы аспаннан келіп еменде салбырап қалғанын, қырсыққа ұшыраған қожасын тастап кеткісі келмеген есегі жанында тұрғанын көрді; осы арада Сид Ахмет Бен-инхали: жалпы алғанда, есегі жоқ Санчо Пансаны, Санчосы жоқ есекті жолықтыру өте сирек кездесетін жағдай еді — екеуінің бір-біріне шын берілгендігі мен іңкәрлігі сондай болатын, деген құлаққағыс жасайды.

Дереу жеткен Дон Кихот Санчоны ағаштан түсіріп алды, өзінің босағанын, жерді аяғымен нық басып тұрғанын сезген Санчо жыртылып қалған шолақ шекпенін көріп, жүрегі мұздап сала берді, өйткені мұндай киімнің бағасы бір үйдің ырыс-дәмін айыратын шығар деп жүрген. Бұл екі аралықта дәу қабанның ұшасы қашырға артылып, гүлшетен және мирт бұтақшаларымен бүркеліп, ормандағы алаңқайға тігілген даладай кең шатырға жеңістен түскен олжа іспетті жеткізілді; ол жерге үстелдер қойылып, ішіп-жемі мол дастарқан дайын етіліпті, қожайындардың жомарттығы мен жайсаңдығын дастарқандағы тағамдардың тек осы ас та төк молдығы мен алуан түрлілігіне қарап-ақ байқай беруге болатын. Санчо герцогиняға киімінің жыртығын көрсетіп, былай деді:

— Егер қоян немесе құс ауласақ, шолақ шекпенім мынадай күйге түспес еді. Шошқа тіспен бір шұқыса-ақ бітті, жаның шиқ ете қалатын аңды сарсыла күтіп тұрудан қандай пайда түсетінін түсінбеймін. Ежелгі бір әнде мынадай сөз бар емес пе еді:

Атақты Фавила секілді

Аю талап мерт қылсын сені.

— Бұл гот королі жайындағы романс, аң аулап жүргенінде оны аю талап өлтірген болатын, — деген түсініктеме берді Дон Кихот.

— Айтайын дегенім де сол, — деп Санчо сөзін жалғады, — шонжарлар мен корольдердің қызыққа кенелеміз деген дәмемен осындай қатерге бас тігетінін суқаным сүймейді, оның үстіне ешқандай айып-кінәсі жоқ жануарды өлтіруде тұрған қандай қызық барын да білмеймін.

— Жоқ, Санчо, қателесіп тұрсың, — деп қарсылық білдірді герцог, — корольдер мен шонжарларға әрі лайықты, әрі аса қажетті ермек — тап осы ит қосып аң аулау. Аңшылықта соғыстың сипаты бар: аң қағудың да өз басыңды аман сақтай отырып қарсыласты тізе бүктіруді көздейтін әскери айла-амалдары, торуылы мен тосқауылы бар. Аңға шыққанда біз қақаған аяз бен аңқа кептірер аңызақтың азабын көреміз, тәтті ұйқы мен жайлы төсектен жерінеміз, күшімізге күш қосамыз, шымыр тарта түсуі үшін денемізді шынықтырамыз, — қысқасын айтқанда, бұл ешкімге зиян тигізбейтін, ал жұрттың көбіне қуаныш сыйлайтын ермек, ал ит қосып аң аулаудың басты ерекшелігі — онымен екінің бірі айналыса алмайтындығында, аңшылықтың басқа түрінен оның айырмашылығы да осында, айтпақшы, бұған құс салуды қоспай отырмын, ол да тек корольдер мен ақсүйектерге арналған. Сонымен, Санчо, пікіріңді өзгерт, сосын губернаторлық еткен кезіңде аңға шығып тұр, мұның саған қандай пайда тигізетінін сонда өзің де білетін боласың.

— Жоға, атай көрмеңіз, — деп қарсылық білдірді Санчо, — адал губернаторлар үйде отырады, құр босқа далада тентіремейді. Өтініш айтушылар оған өте мұқтаж шаруасымен келсе, ал анау орманда көңіл көтеріп жүрсе — масқара емес пе! Өйте берсе, күллі мемлекеті күйреп қалмай ма! Сізге шынымды айтайын, сеньор: аң аулау мен басқа да ырду-дырду — губернаторлардан гөрі еріккендерге тән ермек. Ал өзім уақытты көңілді өткізу үшін үлкен мерекелерде карта соғып, жексенбілер мен шағын мейрамдарда — кегель ойнайтын болам, ал енді ана аңшылық-маңшылық дегендеріңіз жаным сүймейтін нәрсе және ондайға ұятым да жібермейді.

— Ылайымда солай болсын, Санчо. Ауызбен орақ орғанға шеберміз ғой бәріміз де.

— Сіз не десеңіз о деңіз, — деп қарсылық білдірді Санчо, — ал, тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ және таудай талап бергенше, бармақтай бақ бер, деген, сондай-ақ көз қорқақ, қол батыр екені де мәлім. Айтайын дегенім, жаратқан иеміз жар болса және өз міндетімді адал атқарсам, қатардағы бастыққа емес, қалаулы бастыққа айналарым кәміл — өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар емес пе!

— Әй, сен де бір нағыз антұрғансың-ау, айтпады деме! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Ау, өзім осынша үйреткендей, қашан ғана сен осы мақалдатпай, жатық та жүйелі сөйлейсің, а, Санчо? Ал, сіздер, мәртебелі мырзалар, абзалы бұл мұндарды жайына қалдырыңыздар, әйтпесе ол мақалдарымен әбден діңкелетері хақ: ондай дүниелер мұнда екеу де, үшеу де емес, көл-көсір және құдай оған да, онымен бірге маған да саулық бергей, тыңдауға бейіл бере қалсам, мақалдарын әманда дер мезгілінде және орынды жерінде қыстыра қояды, тіпті неғыларыңды білмейсің.

— Санчо Пансаның мақалы Командор Греческий мақалынан да көп екен, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — және Командор мақалынан еш те бір кем түспейтін ерекшелігі — қысқа да нұсқа екендігі. Командордікі сәттірек сомдалғанына және сәтіне көбірек сай келетініне қарамастан, өзіме Санчонікі көбірек ұнайды.

Осындай және осы тектес басқа да қызғылықты жайлар төңірегінде әңгімелесумен болған олар шатырдан шығып, орманға қарай бет алды, мұндағы аңшы үйшіктері мен тұрақтарын аралап көрумен жүргенде күн де кешкірді, сөйтіп байқаусызда қараңғы түсіп кетті, алайда бұл — маусымның осы мезгіліне тән айы сүттей жарық, тып-тыныш түн емес-ті; ал айнала-маңайдағы заттың бәрін бүркеген түнек герцог пен герцогиняның ойға алған ісінің орындалуына керемет жақсы жағдай жасаған еді, сөйтіп қараңғылық қоюланған кезде ойда жоқта орманның барлық жерінен бірдей дерлік лап етіп өрт шықты да, іле-шала, құдды бір орман ішімен қалың қол келе жатқандай, оңнан да, солдан да, аннан да, мыннан да сансыз көп мүйіз сырнай мен басқа да әскери аспаптардың дауысы естілді. Оттың жарқылы мен әскери музыканың әуені сол арада тұрғандардың, соның ішінде тіпті осыны ұйымдастырушы сыбайластардың да, көзін қарықтырып, құлағын тұндырды. Одан соң жан-жақтан маврлар ұрысқа кірген кездегі дағдылы: “Алла ил алла!” деген айқай естіле бастады, кернейлер мен кларнеттер тартылды, барабандар дүңкілдеді, флейталар боздады және бәрінің бір мезгілде дерлік, тоқтаусыз әрі қатты дауыспен үн қосқаны соншалық, осынша аспаптың беталды шыққан жүйесіз дыбысынан тек есі жоқ адам ғана есін жоғалтпастай еді. Герцог мелшиіп қалды, герцогиня не дерін білмей аңырды, Дон Кихот қайран болды, Санчо Панса қалтырап кетті, тіпті сыбайластардың да жүрегі түршікті. Қорқыныш буып тастауы себепті ешкім қыңқ ете алмады, осы сәт олардың қарсы алдынан шабарман бой көрсетті: үстіне қара түсті киім киіпті, ал корнеттің орнына қырылдаған үрейлі үн шығаратын, тесігі аумақты, алабөтен үлкен мүйіз сырнай ұстапты.

— Ей, қадірменді шабарман! — деп айқайлады герцог оған. — Сен кім боласың, қайда барасың және орман ішімен лек-лек боп келе жатқандай әсер етіп тұрған неғылған әскер?

Бұған шабарман құлақ жарардай қатты әрі жағымсыз жарғақ дауыспен былай деп жауап қатты:

— Мен — ібіліспін, Ламанчалық Дон Кихотты іздеп жүрмін, ал орман ішімен сиқыршылардың алты отряды салтанатты күймемен жан тең келмес Дульсинея Тобосскаяны әкеле жатыр. Ол мұнда жадыланған күйде жаужүрек француз Монтесиноспен бірге келеді, ал Монтесинос Дон Кихотқа жадыны қалай қайтаруға болатынын хабар етпекші.

— Өзің айтқаныңдай және сиықсыз сұрқыңа қарап-ақ шамалап тұрғанымдай, шын ібіліс болсаң, қарсы алдыңдағы мына менің рыцарь Ламанчалық Дон Кихот екенімді әлдеқашан аңғара қоймас па едің, — деді Дон Кихот шамданып.

— Құдайдың атымен және ар-ұятымның атымен ант етейін, байқамай қалдым, — деді ібіліс, — басымның қатып кеткені сонша, ең елеулі тұлғаға назар аудармаппын.

— Ендеше, бұл шайтанның — құрмет тұтуға лайық, мейірімді христиан болғаны, — деп құлаққағыс етті Санчо, — әйтпесе ол құдай мен ар-ұятын айтып ант бермес еді ғой. Осыған қарап, тозақтан да абзал жандарды жолықтыруға болады екен-ау деген ой келіп тұр маған.

Ат үстінде отырған шайтан сол арада Дон Кихотқа қарап жүзін бұрып, былай деді:

— Беу, Арыстан Рыцары (өй, арыстан талап жегір!), мені саған бақытсыз болғанымен көзсіз батыр, рыцарь Монтесинос жіберді және маған өзіңмен қай жерде кездессем сол жерде өзін күтіп тұруың керегін айтуға әмір етті: ол өзімен бірге Дульсинея Тобосская деген біреуді алып келе жатыр және саған оның жадысын қайтару үшін не істеу керегін хабарламақшы. Ал, енді саған айтар басқа ештеңем болмағандықтан, маған бұл арада қала берудің қисыны жоқ. Жә, сонымен, сені тап өзім сияқты шайтандар айналдырсын, ал сіздерді, сеньорлар, — ақ ниетті періштелер ғана төңіректесін.

Соны айтып, адам шошырлық сырнайын бажылдатып-бажылдатып жіберген ол атының басын бұрып алды да, зым-зия жоғалды.

Сол арада тұрғандар, әсіресе Санчо мен Дон Кихот, тағы да таңырқанып қалды: Санчо — ақиқат шындық басқа екеніне қарамай, жұрттың бәрі бір ауыздан Дульсинеяны жадыланған деп тұрғанына аң-таң болса, Дон Кихот — Монтесинос үңгіріндегі сан-алуан оқиғаны шынымен-ақ бастан кешкеніне нық сенімі жоқтығынан таңырқанған еді. Осы оймен дал боп тұрғанында герцог одан:

— Күте тұрасыз ба, неғыласыз, сеньор Дон Кихот? — деп сұрады.

— Күтпегенде ше? — деп жауап қатты Дон Кихот. — Маған тіпті тәмам тозақ қарсы шықсын мейлі, бәрібір, түршікпей һәм тайсалмай тосып тұрам.

— Ал егер тағы бір осындай шайтанды — көзім, тағы бір осындай сырнайды — құлағым шалатын болса, онда мен Фландрияның бір түкпіріне барып тосатын шығармын, — деп мәлім етті Санчо.

Бұл екі аралықта қараңғылық әбден қоюланды да, жер бетінен көтерілген құрғақ тозаңның аспанда жылт-жылт етіп көрінетіні, мұның көзімізге аққан жұлдыз секілді елестейтіні іспетті орман ішін жылт-жылт еткен от кеуледі. Осының артынша-ақ өгіз жегілген сансыз көп арба доңғалақтарының шиқылына ұқсайтын аса бір ұнамсыз дыбыс естілді; білетіндердің айтуынша, осынау үзілмес-тынбас әрі өзектен өтерлік ащы дауыстан тіпті қасқыр мен аю да зәресі қалмай қорқатын көрінеді. Бұл зобалаңға одан да өткен ұнамсыз, одан да бетер зардапты жаңа зобалаң қосылды, атап айтқанда: сол арада тұрғандарға орманның төрт бұрышынан бірдей және бір мезгілде қызу шайқас басталып кеткендей көрінді, себебі әне бір жақтан зеңбіректердің жан түршігерлік гүрсілі естіліп, мына бір жақта мушкеттерден жиі-жиі оқ атылып жатты, таяу маңнан жауынгерлердің айқай-сүреңі ес кетіріп, алыстан маврлардың: “Алла ил алла!” деп тыным таппай сарнаған дауысы құлаққа шалынды. Ұзын сөздің қысқасы, корнеттер, аңшы сырнайлары, мүйіз сырнайлар, кларнеттер, кернейлер, барабандар, зеңбіректер, аркебуздар, ең бастысы, арбаның жан шошырлық шиқылы — бәрі қосылып аза бойды қаза қылатын бей-берекетсіз гуілге айналды; қорқынышқа бой алдырмас үшін Дон Кихоттың барынша батылданып бағуына тура келді, ал Санчо болса осалдық танытып қойды: ес-түстен айрылып, тура герцогиняның белдемшесіне құлап түсті, — анау оны киімімен бүркемелеп, тезірек су әкеліп бүркуге әмір етті. Су әкеліп бүріккеннен кейін ол есін жиды; тап сол кезде доңғалағы шиқылдаған арбалардың алғашқысы да көрініс берген болатын.

Арбаны қара түсті жабу жабылған төрт өгіз сүйретіп келе жатыр еді; әрқайсысының мүйізіне балауыз шырақ байланыпты, ал арбаның өзіне биік орынтақ орнатылыпты, оған қара кенептен тігілген қолпылдаған кең хламида киген, беліне түсетін ұзын, аппақ қардай сақалы бар мосқал жастағы бір қария жайғасыпты; арбаның іші самаладай жарық еді, сондықтан онда не бар, не жоғы алақандағыдай анық көрініп тұрған. Үстіне дәл сондай кенеп шапан киген, сұрықсыз екі шайтан делбеші міндетін атқарып отырған болатын, ұсқындарының ұнамсыздығы сонша, оларға қараған сәтте-ақ Санчоның жүрегі қозғалып, енді қайтып көрмеу үшін көзін тас қып жұмып алды. Арба тұраққа қатарласа берген сәтте мосқал жастағы қарт биік орынтағынан тұрып, бойын тіктеді де, бар дауысымен:

— Мен данагөй Лиргандеймін! — деп бақырып жіберді.

Ол басқа дым ештеңе айтқан жоқ, арба әрмен қарай жылжып жүре берді. Одан соң орынтағына басқа бір қария жайғасқан, тап осындай екінші арба жақындады; қария белгі беріп, арба тоқтаған соң, ол да алғашқы қарт секілді мейлінше салтанатты түрде:

— Мен данагөй Алкифпін, Ұстатпайтын Урганданың ең жақын дос-жарымын! — деп жария етті.

Сосын әрмен қарай аса берді.

Мұнан кейін осындай тәртіппен үшінші арба келді, алайда бұл жолы орынтақта отырған қария емес, кеспіріне қарап қарақшы деп ойлауға болатын мығым денелі еңгезердей біреу еді; таяп келген соң ол да алғашқы екеуі секілді орнынан тұрып, әлгілердің де дауысынан өткен қырылдақ әрі қатулы үнмен:

— Мен сиқыршы Аркалаймын, Амадис Галльский мен оның барлық туысының қас жауымын! — деді.

Сосын әрмен қарай асты. Үш арба да былайырақ барып тоқтады, доңғалақтардың маза кетірген шиқылы тиылды, орманда мүлгіген тыныштық орнады, осы сәт музыканың жанды баураған әдемі әуезі құлаққа шалынды, соны естіген Санчоның бойын қуаныш кернеді, өйткені мұны жақсы ырымға жорыған-ды; осы жағдаятқа байланысты ол өзі қасынан әліге шейін бір адым былай жырақ шықпаған, қас қағым сәтке көз таса қылмаған герцогиняға қарап:

— Сеньора! Музыка ойнап жатқан жерде жамандық болуы мүмкін емес, — деді.

— Оттың жарқылы көрініп, жарық түсіп тұрған жерде де солай, — деп қоштай кетті оны герцогиня.

Санчо оған қарсылық білдірді:

— Жарқыл — оқ атылғаннан, ал жарық — дәл қазіргідей айналамызда лаулап жанған алаудан болады және бұл бізді оңдырмай үйтіп те жіберуі мүмкін, ал музыка ойналып жатқаны — ол жердегі жұрттың ойын-сауық өткізіп, көңіл көтеріп жатқанының белгісі.

— Бал ашпай қоя тұр, — деді бұл әңгіменің бәрін естіп тұрған Дон Кихот.

Оның айтқаны рас-ты, ал мұны келесі тараудан білуге болады.

ХХХҮ тарау

Мұнда Дон Кихоттың Дульсинея жадысын қайтару әдісін қалай білгені жайындағы, сондай-ақ басқа да таңғаларлық оқиғалар төңірегіндегі әңгіме әрмен жалғасады.

Сол кез жұрттың бәрі осынау жанға жағымды музыка әуенінің жебеуімен сән-салтанатқа арналған алапат арба тәрізді бірдеңенің өздеріне қарай жақындап келе жатқанын көрді: оған аппақ жабу жабылған алты торы қашыр жегіліпті, әр қашырға қолына жарқырай жанған үлкен балауыз шырақ ұстаған бір-бір тақуа мініпті. Бұл арба бұрынғыларынан екі, тіпті үш еседей дерлік аумақты болатын; арбаның өзінде және жиектерінде аппақ киім киген, қолына жанған шырақ ұстаған тағы он екі тақуа отыр еді: бұл әрі қайран қалдырарлықтай, әрі зәрені аларлықтай көрініс-тұғын; ал биік орынтақта, күмістей көркем матадан тігілген сан қатпар жамылғының астында, нимфа отырған-ды, жамылғының бәрі алтын түсті жылтырауықпен көмкерілгендіктен бұл әшекей қыздың қарапайымдау киім-кешегіне ерекше сән беріп тұрған-ды. Бикештің беті мөлдір де жұқа торғынмен бүркеулі болатын, әйтсе де қыртыстарының қатпарынан жас қыздың сүйкімді сиығы айқын аңғарылатын, ал оған жарық түсіріп тұрған қыруар шырақ ажарлы әлпеті мен он жетіден асқан, бірақ жиырмаға әлі жете қоймаған жас шамасын бажайлауға мүмкіндік беретін. Оның жанында ұзын сүйретпесі бар, етегі тобығына дейін жететін киім киген, қара жамылғы бүркенген тағы біреу отыр еді. Арба герцог пен герцогиняның және Дон Кихоттың тура қарсы алдына кеп тоқтады, сол сәт ондағы гобойлардың, лютнялар мен арфалардың да үні өшті, әлгі отырған белгісіз біреу орнынан тұрып шұбатылған киімін айқара ашып, жамылғысын серпіп тастады, сол арада жұрт мұның сүйегі арсиған, сұрықсыз Ажалдың тап өзі екенін көрді. Соған көзі түскенде Дон Кихоттың бойы дір ете қалды, Санчоның зәресі зәр түбіне кетті, тіпті герцог пен герцогиняның да құты қашты. Орнынан тұрып, бойын тіктеп алған осынау тірі Ажал ұйқылы-ояу дауыспен әрі тілі күрмеліңкіреп былай деп сөйлеп кетті:

Әкесі Шайтан делінетін аңызда

Мерлин деген мен болам.

(Жалған сөз бұл келе жатқан бағзыдан!)

Сиқыршылық серісі, ежелгі Зороастр

Ілімінің бас абызы һәм қазынасымын.

Уақытпенен ұстасып келем әдейі,

Сендер ұмыт қалдырмасын деп,

Кезбе рыцарьларды айбынды:

Өжеттігі үшін ардақ тұтам оларды.

Жұрт айтады: сиқыршы, дуагер мен

Жәдігер шетінен қызғаншақ,

Зымиян әрі зұлым жандар деседі.

Ал мен жуас, мейірбан, ақпейілмін,

Жақсылық жасауға дәйім талпынам.

Диттің үрейлі үңгірінде болғанмын,

Шеңбер, ромбы және басқа да

Құпия белгі сап жүргенмін.

Кенет сүйкімді Тобосолық Дульсинеяның

Қайғылы үнін құлағым шалды.

Сиқыршылық оны ақсүйек ханымнан

Шаруа әйелге айналдырғанын түсініп,

Жаным ашып кетті де, өз рухымды

Діңкелеп қалжыраған тәннің

Құр сүлдеріне әкеп енгіздім.

Сиқыршылық құпиялары сақталған

Жүз мың кітапты қарап шықтым.

Сосын мына оқыс та ауыр қырсықты

Аластау үшін осында асықтым.

Беу, сен, құрыш және диамант сауыт

Кигендердің көркі мен мақтанышы;

Сен, дымға зауқы жоқ жалқаулық пен

Құс төсекте босқа уақыт өткізуден

Қанды да қатерлі істі артық көретіндердің

Шырағы, манары, үлгісі, ұстазы, көсемі!

Беу, ерлік істерімен мәңгілікке

Даңқы кеткен қаһарман, сен біліп қой,

Испания жұлдызы, Ламанча күні,

Әрі ақылман, әрі әдепті Дон Кихот!

Сенің адал атқосшың Санчо

Ашық аспан астында өз еркімен,

Жалаңаш құйрығынан өзін-өзі қамшымен,

Кәдімгідей қыз-қыз қайнап, дуылдап,

Жан шыдатпай дызылдағанша,

Үш мың үш жүз рет ұрмайынша

Тобосолық Дульсинеяң балшекер,

Әу бастағы әлпетін қайта таппайды.

Оның бақытсыздығына айыптылардың

Бәрі түгел мақұлдаған бұл шешімді

Сендерге айтқалы келдім, сеньорлар.

— Оттапсың! — деп айқайлап жіберді сол арада Санчо. — Үш мың түгіл қамшымен үш шықпыртудың өзі де мен үшін қанжармен үш ұрғанмен бірдей. Жадыны қайтаратын мұндай әдісіңмен бірге құры сен біржола! Ау, сиқыршылық айла-амалдарға менің құйрығымның қатысы қанша! Құдай ақы, егер сеньор Мерлин сеньора Дульсинея Тобосскаяның жадысын қайтарудың басқа жолын таппайтын болса, онда сеньорамыз да о дүниеге сол жадыланған қалпында кете барсын!

— Ендеше, сен найсапты қазір ұстап алайын да, тырдай жалаңаш күйіңде ағашқа апарып байлайын, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — сосын саған үш мың үш жүз емес, алты мың алты жүз қамшы жегізейін және мейлі, тіпті үш мың үш жүз рет жұлқынсаң да, құсып тастай алмайтындай қылайын. Қарсыласып көр тек, жаныңды жаһаннамға жөнелтейін.

Бірақ, осы арада Мерлин сөзге араласты:

— Жоқ, олай болмайды, мейірбан Санчо мәжбүрлеу арқылы емес, өз ықтиярымен көнуге тиіс және көңілі соққан кезде ғана орындалуы керек, өйткені ешқандай нақты мерзім белгіленбеген. Оған қоса, егер дүренің екінші жартысы басқа бір адамның қолымен, тіпті қолы ауыр болса да мейлі, соғылса, онда қамшылау тең жартысына қысқарады.

— Басқаныкі болсын, өзімдікі болсын, ауыр болсын, жеңіл болсын, — деп мәлім етті Санчо, — маған ешкім қол тигізбеуге тиіс. Ау, сеньора Дульсинея Тобосскаяны мен туып па екем? Оның қылтың-сылтыңы үшін неге мен құйрығыммен жауап беруім керек? Ал, мына менің мырзам болса, шын мәнінде-ақ оның бір бөлшегі іспетті, күндіз-түні ауыз жаппай оны өмірім, жаным, тірегім және қамқорым дейді де жүреді, сондықтан сеньора үшін ол өзін-өзі дүрелей алады және дүрелеуге міндетті де, сондай-ақ оның жадысын қайтару жолында қолынан келгеннің бәрін жасауы керек, ал мен не себепті өзімді өзім қамшымен сабауға тиіспін?.. Abernuntіo³⁴.

Санчо осыны айтып аузын жапқаны сол еді, Мерлин рухының жанында отырған күмістей жылтыраған нимфа орнынан атып тұрды да, айдай сұлу дидарын бүркемелеп тұрған жұқа жамылғыны былай серпіп тастап, Санчо Пансаға қарап еркекке лайық әдепсіздікпен және дөрекілеу дауыспен былай деп сөйлеп кетті:

— Беу, ақылсыз атқосшы, ешкі бас, емен жүрек, іш құрылысы малта тас пен тасқайрақ мақұлық! Егер саған, арсыз неме, биік мұнарадан жерге құла деп әмір етсе, егер саған, адамзат баласының қас жауы, он шақты бақа, жиырма шақты кесіртке, отыз шақты жылан же деген өтініш айтылса, егер сені өткір де қайқы қылышпен әйелің мен балаларыңды айуандықпен шауып өлтіруге үгіттесе, онда мына секілді бәлденуің мен еріншектенуің ешкімді таңғалдырмас еді, ал бірақ жетімханадағы ең әдепсіз жүгермектің өзі ай сайын жеп жүрген үш мың үш жүз қамшыға осынша мән беруің — бұл енді осы арада саған құлақ сап тұрған мейірбан жандардың қай-қайсысын да қайран қалдырады, таңдандырады, шошынтады және бұл жайында кейінірек хабарланатындарды да шошынтатын болады. Үріккен үкінің көзіндей шадырайған көзіңді сал деймін саған, сезім атаулыдан жұрдай жексұрын жануар, сал деймін көзіңді менің жұлдыздай жайнаған жанарыма, көз жасымның тасқын-тасқын, жылға-жылға боп тоқтаусыз сылдырай төгіліп, бал-бұл жанған бетімнің бар кеңістігінде жыра, шұқанақ, жол жасап жатқанын көр. Әліге шейін жиырмадан аспаған гүл атқан жастық шағыма аяушылық білдір сен, алаяқ әрі қаскүнем құбыжық: өйткені, мен бар-жоғы он тоғыз жаста ғанамын, жиырмаға әлі толғам жоқ, алайда еркекке тән кескін-кейіпте өмірім өтіп, қурап, солып барам, ал дәл қазір ер пішінде көрінбей тұрсам, онда бұл тек осы арада тұрған сеньор Мерлиннің арқасы ғана: әдемі ажарым аяушылық сезіміңді оятуы үшін ол маған айрықша жақсылық жасады, өйткені қайғы шеккен сұлу қыздың көз жасы жартасты топыраққа, жолбарысты қоянға айналдырады. Сабала өзіңді, сабала құйрықтан, қасиетсіз хайуан, қомағайлыққа, тек қана қомағайлыққа бағытталған батырлығыңды жұмса соған, сөйт те маған терімнің нәзіктігін, мінезімнің биязылығын, әлпетімнің ажарын қайтарып бер. Ал егер маған жаның ашымаса және көңілге қонымды шешім қабылдағың келмесе, онда, ең болмаса, мына қасыңдағы, жаны шығар-шықпастың аз-ақ алдындағы бейшара рыцарь үшін, яғни өз қожайының үшін ақылға кел; осы арадан жақсы көріп тұрмын: оның жаны ернінен он елідей жерде, кеңірдегіне кеп тіреліп тұр және жауабың қандай болатынына — қатыгездік танытасың ба әлде қайырымдылық көрсетесің бе, соған байланысты не аузынан ұшып шығуға, не ішкі құрылысына қайта оралуға оқталып тұр.

Бұл сөздерді естіген Дон Кихот кеңірдегін сипап қойды, сосын герцогқа қарап:

— Құдай атымен ант етем, сеньор, Дульсинея рас айтады: жаным шынымен-ақ арбалеттің добы іспетті кеңірдегіме кеп тіреліп тұр, — деді.

— Ал, сен не дейсің бұған, Санчо? — деп сұрады герцогиня.

— Сол бұрынғы айтқаным — айтқан: қамшы жайын — аbernuntіо, — деп жауап қатты Санчо.

— Аbrеnuntіо деу керек, Санчо, дұрыс айтпай тұрсың, — деп түзетті оны герцог.

— Жә, неғыласыз мені, жоғары мәртебелім, — деді Санчо, — бір әріпті қосып жібердім бе әлде қалдырып кеттім бе, қазір ондайға мән беретін халым жоқ, — әлдебіреудің мені шыбыртқылайтыны немесе өзімді-өзім шыбыртқылауға тиіс болатыным көңілімді құлазытып жібергені сонша, не айтып, не қойғанымды білмей тұрмын. Алайда, өстіп те өтініш айтуға бола ма екен, мұндайды сеньора донья Дульсинея Тобосская ханымым қайдан көрді екен: теріңнен таспа тілуге келісіміңді бер деп маған өзі келіп дігерлейді, сөйте тұра мені ешкі бас, қасиетсіз хайуан атандырады және жерден алып, жерге салып тілдейді: бұған тіпті шайтан екеш шайтан да төзбес. Ау, қалай сонда, менің тәнім тастан жаралған ба немесе оның жадыланған-жадыланбағанының маған бәлендей бір қатысы бар ма? Басқа ханым болса, көңіл аулау үшін себет толы іш киім ала келер еді, жейделер, орамалдар және, өзім кимейтін болсам да, қысқа қонышты етіктер әкелер еді, ал мынау балағаттаудан басқа ештеңе білмейді, — шамасы, біздің елде айтылатын: есекке алтын артсаң тау басына шейін талмай емпеңдейді, ақысын берсең боқысын шығарады, сондай-ақ, құдайдан сұрауын сұра, бірақ өзің де қапы қалма, көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық деген сөздерді қаперінен шығарып алған-ау. Ол аздай, мына мырзам да көңілімді табудың, арқамнан қағудың орнына, — сонда бұл балауыз сияқты жұмсақ болады, нендей мүсін жасағың келсе де еркің, деген оймен, — мені ұстап алып, тыр жалаңаш күйде ағашқа байлап қоятынын, екі сыбаға қамшы жегізетінін мәлім етті. Шер жұтқан бұл сеньорлар бір нәрсені естен шығармауы керек еді: олар әлдебір атқосшыға емес, губернаторға қамшы жегізбекке құлшынып тұр ғой, абайлаған абзал емес пе. Соны айтам-ау, жоқты соқпасын, әуелі сұрауын табуды үйренсін, адамның тілін таба білсін және әдептірек болсын, әйтпесе кешегі күн бүгінгіге ұқсамайды және адам әрдайым ақжарқын қалпында қала бермейді. Жасыл шолақ шекпенімнің дар-дары шыққанына күйініп, жарылып кете жаздап шақ тұрсам, маған келіп шыбыртқылауға өз ықыласыңмен келіс дегенді айтады, өзіме салса, ондайға ықылас білдіргенше касикке айналғаным артық.

— Саған ашығын айтайын, достым Санчо, — деді герцог, — егер уылжып піскен інжірден де жұмсақ мінез көрсетпесең, аралға иелік ете алмайсың. Қайғы шеккен қыздардың көз жасы да, парасатты, құдіретті және ежелгі сиқыршылар мен данагөйлердің өтініші де шемен боп қатқан жүрегін жібіте алмаған қатыгез губернаторды аралымның тұрғындарына бастық қылуға ар-ұятым жібере ме? Тоқ етері, Санчо, не сен өзіңді өзің шыбыртқылайсың, не сені біреу шыбыртқылайды, немесе губернаторлықтан үмітіңді үзесің.

— Сеньор! — деді Санчо. — Не істеу керегін ойлануым үшін маған екі күнге пұрсат бере алмайсыз ба?

— Жоқ, берілмейді, — деп қарсылық білдірді Мерлин. — Бұл мәселе осы арада және тап қазір шешілуге тиіс: не Дульсинея Монтесинос үңгіріне қайтып оралып, шаруа әйел кейпін қайта табуы керек, не дәл қазіргі кескінінде Елисей даласына апарылып, белгіленген дүре саны түгел санақтан өткенше сол жерде тосып отыруы керек.

— Жә, жетер, мейірбан Санчо, — деді герцогиня, — тәуекел ет те, қожайының Дон Кихоттан жеген наныңның өтемін жақсылықпен қайтар, — жағымды мінез-құлқы мен рыцарьлық жарқын істері үшін оған бәріміз де қызмет етіп, көңілін табуымыз керек. Дүреге келісіміңді бере ғой, достым, қоянжүрек біреу секілді көрінбе: өйткені, тәуекел деген желқайық, өтесің де кетесің, деген ғой.

Жауап орнына Санчо Мерлинге мынадай мәнсіздеу әңгіме айтты:

— Сеньор Мерлин, рақымшылық етіп маған мынаны түсіндіріңізші: осында шабарман ретінде келген бір шайтан сеньор Монтесиностың атынан менің мырзама оны осы арада күтіп тұруы керегін айтқан, себебі ол осы жерге өзі келіп сеньора донья Дульсинея Тобосскаяның жадысын қалай қайтарудың жолын үйретемін, депті, бірақ әліге шейін біз ешқандай Монтесиносты көре алмай тұрмыз.

Мерлин бұған былай деп жауап қайтарды:

— Достым Санчо! Ол шайтан — нағыз надан әрі барып тұрған алаяқ: оны мырзаңа Монтесиностың атынан емес, өз атымнан жібергем, ал Монтесинос болса сол баяғы үңгірінде отыр және жадымды қашан қайтарар екен деп тағаты таусылып бара жатқанын да айта кету керек, жұмаққа барғым-ақ келеді, бірақ күнәм жеңімнен тартады, деген ғой. Егер ол саған қарыздар болса немесе оған әлденендей ісің түсіп жатса, саған оны ән сағатта жеткізіп бере алам және қайда алып кел десең сол жерге әкелем. Ал әзірше дүреге тезірек келісіміңді бер, — қара да тұр, бұл сенің жаныңа да, тәніңе де өте пайдалы болады: жаныңа пайдалы болатын себебі — жақсылық жасайсың, ал тәніңе пайдалы болатын себебі — байқап тұрғанымдай, сен тым етженді адамсың, сондықтан аздап қан алғанның саған еш зияны жоқ.

— Бұл дүниеде не көп — емші көп: тіпті сиқыршылардың өзі емші боп кеткен, — деп құлаққағыс етті Санчо. — Жә, енді, өзім басқаша пікірде болғаныммен, жұрттың бәрі жалынып қоймай тұрғандықтан, келісейін бұған, өзімді өзім үш мың үш жүз рет қамшымен шықпыртайын, алайда бір ғана шартым бар: өзімді қашан көңілім соқса, сонда шықпыртатын болам және ешкім маған оның күні мен сағатын көрсетпеуге тиіс, ал мен өз тарапымнан жұрт сеньора донья Дульсинея Тобосскаяның сұлулығын тамашалауға мүмкіндік алуы үшін, — ол, шамасы, күткендегідей емес, шынымен-ақ керемет көрікті шығар, — мұны тезірек тындыруға тырыспақпын. Бұған қоса айтар тағы бір шартым: өзімді қан-жоса ғып қамшылауға міндетті емеспін, сондай-ақ кейбір соққым шыбын үркітерліктей боп шықса да, бәрібір, есепке алынуға тиіс. Сол сияқты, әгәрәки есептен жаңылып қалғандай болсам, онда жердің асты мен үстіндегінің бәрін білетін сеньор Мерлин санап шықсын да, қаншасы жетпей тұрғанын немесе артылып қалғанын маған хабарлауды өз міндетіне алсын.

— Артылып қалғаны жайында хабарлаудың қажеті болмайды, — деп қарсылық білдірді Мерлин, — соққының белгіленген мөлшері толық өтелген бойда сеньора Дульсинея жадысынан аяқ асты арылады да, жасаған жақсылығы үшін мейірбан Санчоға келіп алғыс айтады және тіпті оған ізгілікті ісі үшін сыйлық та береді. Сол себепті, артылып қалуы немесе кем шығуы жайында уайым жемей-ақ қой, оның үстіне саған зәредей болсын қаралық жасауға маған көктегі құдіреттің өзі де жол бермейді.

— Ендеше, жаратқан ием жар болғай! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Тағдыр-талайым тап болған тақсіретке бой ұсынам, яғни мына епитимьяны әлгінде аталған шарттар бойынша қабыл алам.

Санчо осыны айтып үлгеруі мұң екен, кернейлер қайтадан ойнап кетті де, аркебуздың сансыз көп тарсыл-гүрсілі қайтадан құлақ тұндырды, ал Дон Кихот болса, Санчоны мойнынан құшақтай алып, маңдайы мен бетінен шөпілдетіп сүйе бастады. Герцог, герцогиня және басқалары мәз-майрам болды, іле арба да орнынан қозғалды; кетерінде Дульсинея герцог пен герцогиняға бас иіп тағзым етті, ал Санчоға басын тіптен еңкейтіңкірей иді.

Ал, бұл екі аралықта қуанышты да көңілді таң шапағы аспан аясын үсті-үстіне әрлендіріп, даланың әсем гүлдері басын көтеріп, жылға атаулының мөлдір суы ақ және сары түсті малта тастар арасымен сылдырай жүйткіп, өзін күткен өзенге сыбаға ала жөнелген еді. Шаттыққа толы қара жер, ажарлы аспан, мөлдір ауа, өткір сәуле — осының бәрі, тұтастай алғанда да, жекелей алғанда да, Аврораға ілесе жеткен күннің тымық та ашық болатынын аңғартып тұрған. Герцог пен герцогиня болса, аңшылықтың ойдағыдай өткеніне, сондай-ақ өз мақсаттарына осынша жарасымды да ұнамды жолмен жеткеніне риза көңілмен және жаңа бір істі қолға алмақ ниетпен өз қамал-сарайларына келді: не қилы қитұрқыны ойлап табу оларға орасан зор қуаныш сыйлайтын.

ХХХҮІ тарау

Мұнда дуэнья Құсавананың, қосалқы есімі бойынша графиня Үшфальдидің, басынан кешкен адам айтқысыз шытырман оқиғасы жайында әңгімеленеді, сондай-ақ зайыбы Тереса Пансаға Санчо Пансаның жазған хаты келтіріледі.

Герцогтың керемет әзілқой әрі сауықшыл үй басқарушысы бар-тын: Мерлиннің рөлін орындаған сол еді, осы шытырман оқиғаның басы-қасында болған да, өлең шығарып, паждардың біріне Дульсинеяны бейнелеуді үйреткен де сол болатын. Шамалы ғана уақыттан кейін ол мырзаларының көмегімен жаңа шытырман оқиғаның жоспарын жасап, ой-қиялының асқан шалымдылығы мен шектен тыс байлығын паш етті.

Ертеңіне герцогиня Санчодан Дульсинеяның жадысын қайтару мақсатында өз міндетіне алған тәубеге келу шарасына кіріскен-кіріспегенін сұрады. Санчо кіріскенін, өткен түнде ғана өзіне бес рет соққы бергенін хабарлады. Герцогиня одан соққыны немен бергенін сұрады, Санчо қолымен бергенін айтты.

— Ол шапалақпен соғу ғой, шыбыртқымен емес, — деп құлаққағыс етті герцогиня. — Өзіңе мұншалықты жан аярлық жасауың данагөй Мерлинге онша ұнай қоймас деп ойлаймын. Абзалы, мейірбан Санчо, тікенегі немесе түйіні бар қамшыны таңдағаның жөн, — сонда жанға батыңқырайтын болады: өйткені, оқу мен тоқуға да тоқпақ керек, деген сөз тегін айтылмаған ғой, ал Дульсинея секілді айтулы ақсүйек ханымға мұндай татымсыз да жарытымсыз құрбандықпен бостандық әпере алмайсың. Одан соң, Санчо, сылбыр әрі жүрдім-бардым атқарылған игі істердің есепке алынбайтынын және ондайдың ешқандай құны болмайтынын қаперіңде ұстағаның жөн.

Бұған Санчо былай деп жауап қатты:

— Ондашы, сіз маған, биік мәртебелім, қамшы ма немесе арқан ба, қайсысын хош көрсеңіз соны тауып бере қойыңызшы, сосын өзімді шықпыртуға кірісейін, бірақ қатты ауыратындай етіп ұрмаймын, себебі, біліп қойғаныңыз мақұл, мейірбан ханым, қарапайым мұжық болғаныммен, тәнім қалың кендір матадан емес, мақта матадан жаралғандай, ал біреудің пайдасы үшін өзіңді өзің мүгедек қылудан асқан миғұлалық жоқ.

— Ендеше, іске сәт, — деді герцогиня, — ертең тілегіңе сай келетін бір қамшы тауып берейін, үлбіреген терің оны туған апасындай жақсы көріп кететін болады.

Одан соң Санчо герцогиняға былай деді:

— Сізге айтып қойғаным артық етпес, қымбатты сеньорам, зайыбым Тереса Пансаға хат жазып, өзінен қол үзгелі бері басымнан кешкен жайларымның бәрін түгел хабарлаған едім; хатым осында, қойнымда, тек адресін жазу ғана қалып тұр; осы хатты, парасатты ханым, өзіңіз оқып шықсаңыз деп ем, өйткені, меніңше, ол губернаторларша жазылған секілді, яғни, басқаша айтқанда, губернаторлар ғана жазуға тиісті хат секілді.

— Оны жазған кім? — деп ынтықты герцогиня.

— Кім жазсын, мына күнәкар пендеңіз тұрғанда? — деді Санчо.

— Сонда оны өз қолыңмен жаздың ба? — деп тімтіне берді герцогиня.

— Қайдан, — деп жауап қатты Санчо, — мен оқи да, жаза да алмаймын, тек қол қоюды ғана білем.

— Жарайды, көрелік, — деді герцогиня, — бұл хатыңда ақыл-ойыңның қаншалықты ұшқыр екенін анық көрсеткеніңде еш күмәнім жоқ.

Санчо қойнынан желімделмеген хатты алып герцогиняға ұсынды, ал онда былай делінген еді:

«Олар қатырып жон терімді сыдырды, есесіне қатырып атқа мініп қыдырдым; жақсы аралға ие болатын түрім бар, бірақ өтеміне жақсылап тұрып таяқ жеуден қашып құтыла алмасым анық. Сен қазір мұның мән-жайын түсінбейсің, сүйікті Тересам, кейін өзім айтып берермін. Біліп қой, Тереса, мен мынадай нық шешімге келдім: енді сенің тек күймемен ғана жүруің керек, әйтпесе саған басқаша үйлеспейді, себебі басқадай бірдеңеге мініп жол шегуің — ендігі жерде сен үшін төрт аяқтап еңбектеп жүрумен тең боп шығады.

Сен губернатордың зайыбысың, байқағын: ешкім саған ешқандай мін таға алмайтын болсын! Осы хатпен бірге сеньора герцогиня өзіме тарту еткен аңшының жасыл шекпенін де қоса жолдап отырмын, бұдан қызымызға белдемше мен кофта шықпас па екен, байқап көрші. Бұл жақтағылар қожайыным Дон Кихотты есуас ақылман және күлкілі кеше атандырып жүр, ал мені оған іздесе таптырмайтын серікке балайды. Біз Монтесинос үңгірінде болғанбыз, ал данагөй

Мерлин келіп Дульсинея Тобосскаяның, — айтқандайын, оны жерлестерінің бәрі Альдонсо Лоренсо деп атайды, — жадысын қайтаратын құрал етіп мені таңдап алды: енді маған өзіме өзім үш

мың үш жүз мәрте соққы дарытуға тура келеді, осыған дейін дарытқан бес соққымды алып тастағаннан қалғаны түгел атқарылған соң ол жадысынан арылып, екеуімізден еш айырмашылығы жоқ боп шығады. Бұл жайында ешкімге ештеңе айтушы болма, әйтпесе абайсызда аузыңнан шығып кетсе — өсек-аяң қаулай жөнеледі. Бірнеше күннен соң мен ақшаны күреп табуға деген ерен құштарлықпен губернаторлық етуге аттанам, — біреулерден естігенім бар-ды: жаңадан тағайындалған бастықтардың бәрі дәл осындай құштарлықпен аттанатын көрінеді. Онда барған соң жағдайды көрем ғой, мұнда келуің керек пе, жоқ па — оны сосын жазып жіберермін. Сұр жорғам есен-сау, саған көптен-көп сәлем айтып жатыр, мені тіпті түрік сұлтанының тағына отырғызса да, бәрібір, оны ешқашан тастамаймын. Сеньора герцогиня сені қолыңнан мың рет сүйеді, ал сен оның қолынан екі мың рет сүй, өйткені, мырзам айтатынындай, кішіпейілдік ишараты дүниедегі ең арзан және ешқандай міндет артпайтын нәрсе. Өткен жолғы сапардағыдай ішінде жүз эскудосы бар тағы бір шамаданға тап қылуды құдай қош көрмеді, бірақ сен, сүйікті Тересам, бұған қайғырма, ешкіні бақшаға жіберді емес пе, губернатор қызметінде есемізді артығымен қайтарармыз. Мені әсіресе қатты мазалап жүрген бір ғана жәйт: білетіндердің айтуынша, бұл өзі бір рет татып көрсең, дәмі таңдайыңнан өмір бақи кетпейтін нәрсе көрінеді, ал егер шынымен сондай боп шықса, онда губернаторлық маған арзанға түспейін деп тұр. Айта кетерлігі, мұнда мүгедектер мен мүсәпірлерге садақаның мол берілетіні сонша, олар канониктер сияқты тұрмыс кешеді. Сонымен, енді олай болмаса, бұлай болар, қайткен күнде де, әйтеуір, дәулетің таситын кез келер деген сенімім бар. Құдай саған бақ бергей, ал мені өзің үшін аман-сау сақтағай.

Осы қамал-сарайда 1614 жылғы шілденің 20-да жазылды.

Күйеуің, губернатор

Санчо Панса».

Герцогиня хатты оқып шықты да, Санчоға былай деді:

— Мейірбан губернатор, сіз екі жерде азын-аулақ ағаттық жасапсыз. Біріншіден, губернаторлық сізге өзіңізді өзіңіз шыбыртқылауға келіскеніңіз үшін берілді деп хабарлайсыз және солай ұғындырасыз, ал шындығында, герцог жұбайым губернаторлықты уәде еткен кезде шыбыртқылау мәселесі түсіңізге де кірмегенін жақсы білесіз және олай емес деп айта алмайсыз. Екіншіден, мына жерде шамадан тыс пайдакүнемдік байқатыпсыз, олай дейтінім, тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп жүріп құлақтан айрылыпты, деген бар ғой, сондай-ақ, өзі тоймастың көзі тоймайтыны және ашкөз бастықтың қашан да әділетсіз болатыны мәлім.

— Айтпағым мүлде басқа еді, сеньора, — деп құлаққағыс етті Санчо, — ал егер бұл хатты ойдағыдай жазылмаған деп тапсаңыз, онда біз оны қолма-қол жыртып тастайық та жаңасын жазайық, бірақ өз зейін-зердеме сүйенсем, оның әлгіден де нашар боп шығуы ықтимал.

— Жо-жоқ, — деп қарсылық білдірді герцогиня, — бұл өте жақсы хат, оны герцогқа апарып көрсеткім келеді.

Бұдан соң олар бұл күні түскі ас берілетін баққа қарай бет алды. Герцогиня Санчоның хатын герцогқа көрсетті, анау оны оқып мәз-майрам болды. Түстік ішу тәмамдалды, ыдыс-аяқ жинап әкетілді, бұдан кейін де герцог пен герцогиня талай уақыт бойы Санчоның қызықты әңгімелерін тыңдап, рақатқа батты; өстіп отырғанда кенет флейтаның зарлы үні мен барабанның үзік-үзік қатқыл дыбысы құлаққа шалынды. Осынау түсініксіз, қатулы және қайғылы музыка сол арада отырғандардың бәрін де дегбірден айырғандай болды, әсіресе Дон Кихоттың қатты толқығаны сонша, отырған жерінен тұрып кетті; Санчо жайында айтпаса да түсінікті: зәре-құты қалмай қорыққан ол дағдылы панасына, яғни герцогиня қанатының астына кірді, өйткені музыка әуені шынымен-ақ тым жабырқау, тым зарлы болатын. Асып-сасып, абыржып тұрған бұлар кенет бақтың ішімен қара жамылған екі адамның келе жатқанын көрді: етегі жерде сүйретілген ұзын киім киген бұл екі бейтаныс та үлкен барабанды дүңкілдете соғып келе жатыр еді, барабандар да қара матамен қапталыпты. Олардың жанында флейташы бар-тын, бұл да әлгілер секілді қап-қара әрі қорқынышты-тұғын. Бұл үшеудің соңынан үстіне шұбатылған ұзын сүйретпесі бар көмірдей қара хламида киген, дәлірек айтқанда, жамылған, бойы еңгезердей алып денелі адам келе жатты. Хламиданың сыртынан жалпақ, бұл да қара түсті, қайыс белбеу буыныпты. Белбеуге тұтқасы қара, қара түсті қынға салынған дырау наркескен ілініпті. Бетін селдірлеу қара шілтер кіреукелепті, одан аппақ қардай ұзын сақалы көрініс беріп тұр. Адымын барабанның ырғағына сай маңыздана алып, алшаң басып келеді. Бір сөзбен айтқанда, сомадай бойы, жай басып, жалпақ алған жүрісі, қара түсті киімі, сондай-ақ нөкері мұның кім екенінен хабары жоқ жандарды абыржытып жіберуі мүмкін еді және абыржытып та тастаған болатын.

Сонымен, жоғарыда суреттелгендей шабандау жүріспен және айрықша салтанатпен ол герцогқа таман жақындады, ал герцог оны басқалармен бірге орнынан түрегеліп қарсы алды; анау жақындап келген бойда герцогтың алдына тізерлей кетті, бірақ герцог тізесінен тұрмайынша онымен сөйлесуден үзілді-кесілді бас тартты. Құбыжық айтқанға көнді, бойын тіктеп, бетіндегі шілтерді былай серпіп тастады, ал шілтердің астынан адам баласы бұрын-соңды көрмеген, сондай ұзын, аппақ әрі керемет қалың сөлекет сақал көзге шалынды. Бұдан соң сақалдының керегедей кеудесінен жуан да қуатты дауыс лек-легімен лықсыды; герцогтан көз алмай қарап тұрған қалпы сақалды былай деп сөйлеп кетті:

— Мәртебелі де құдіретті сеньор! Менің есімім Үшфальдин Ақ Сақал, мен графиня Үшфальдидің, қосалқы ныспысы бойынша дуэнья Құсавананың, қызметшісімін және соның тапсыруы бойынша сізге елшілікпен келіп тұрмын, атап айтқанда: сізден, жоғары мәртебелім, оған осы араға келуге және жер бетіндегі ең жабырқау ой-қиял иесі ғана көз алдына елестете алуы мүмкін алабөтен әрі қайран қалдырарлық қайғы-қасіреттің бірінен саналатын өз қасіретін паш етуге рұқсат беруді өтінеді. Бірақ, алдымен ол жеңіліс дегенді білмейтін айбынды рыцарь Ламанчалық Дон Кихот қамал-сарайыңызда бар ма, жоқ па, соны білгісі келеді, өйткені соны іздеп Кандайя корольдігінен сіздің мемлекетіңізге жаяу және нәр татпай ұзақ сапар шеккен еді, яғни ғажайып немесе сиқыршылық деп санауға болатын және солай саналуға тиіс те іс тындырған-ды. Қазір ол бекінісіңіздің, айтпақшы, жазғы қамал-сарайыңыздың қақпасы алдында күтіп тұр, келісіміңізді берген бойда-ақ алдыңызға келеді. Мен болдым.

Соны айтып, жөткірініп, сақалын қос қолымен салалады да, барынша байсалдылықпен жауап тосып тұрып қалды. Ал, герцог былай деп жауап қатты:

— Сиқыршылар өзін дуэнья Құсавана деп атауға мәжбүр етіп жүрген жоғары мәртебелі графиня Үшфальдидің басына түскен бақытсыздық жайындағы хабардың, қадірменді Үшфальдин Ақ Сақал, бізге жеткеніне де біраз болды, сол себепті, алабөтен қызметші, одан ішке кіруін өтін және жүрегінің мейірімділігі сонша, қандай да болсын көмек беруге және қанатының астына алуға дайын жаужүрек рыцарь Ламанчалық Дон Кихоттың осында екенін айт. Бұған қоса менің атымнан оған мынаны жеткіз: егер ол менің де қамқорлығыма мұқтаж болса, мен де қарап қалмаймын, өйткені рыцарь атағым өзіме осындай міндет жүктейді, ал әйел атаулыға, әсіресе қуғын көріп, қайғы шегіп жүрген жесір дуэньяларға, — жоғары мәртебеліні сондай халде деп ойлауға болатын секілді, — қамқорлық жасау рыцарь біткеннің борышы және парызы боп табылады.

Герцогтың бұл сөзінен кейін Үшфальдин оның алдына барып тізесін иді де, барабаншылар мен флейташыға белгі берді, сосын баққа келіп кіргенде естілген музыканың жебеуімен және тап сондағыдай алшаңдай басқан адыммен шығар есікке қарай бет алды, ал сол жерде тұрғандар оның кескін-келбеті мен түр-пішініне тағы да таңырқаушылық білдірді. Герцог болса, Дон Кихотқа қарап былай деді:

— Сонымен, айбынды рыцарь, надандық пен зымияндықтың қара түнегі ізгілік пен тектіліктің жарық сәулесін тұншықтыруға дәрменсіз боп шықты. Мұны айтып отырған себебім, қамал-сарайымда тұрып жатқаныңызға аптаға да толмас уақыт өткеніне қарамастан қиырдағы жат өлкелерден жұрт сізге қарай ағыла бастады — күймемен де, түйемен де келіп жатқан жоқ, нәр сызбастан әрі жаяу-жалпылап жетіп жатыр; олардың бәрі де — аса құдіретті айбынды білегіңіздің арқасында барша уайым-қайғысы мен әуре-сарсаңынан арылатынына анық сенетін жапа шеккендер мен жәбір көргендер, ал бұл өзіңіздің қастерлі қарекетіңіздің нәтижесі, ол жайындағы қауесеттің бізге мәлім елдердің бәрін түгел құстай ұшып аралап шыққаны мәлім.

— Ана жолы дастарқан басында отырып, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — кезбе рыцарьлар жайында соншалықты жақтырмаушылық пен соншалықты жек көрушілік танытқан құрметті діни қызметшінің тап қазір осы арадан табылғанына қарсылық білдіре қоймас ем, сеньор герцог: аталмыш рыцарьлардың жұртқа қажеті бар ма, жоқ па — бұған қазір өзі-ақ кәміл көз жеткізген болар еді. Қайткен күнде де, әйтеуір, шектен тыс жәбір көрген және тығырыққа тірелген жандардың, өмірде айтып жеткізгісіз ауыр қасіретке душар болған шақта жанға пана іздеп соттардың үйіне де, селолық псаломшы үйіне де, қожалығынан ешқашан қарыс адым былай шығып көрмеген дворянға да, не жаңалық барын тіміскілеп тауып, оны басқа біреулерге жария қылуды және айтып беруді ұнататын, бірақ басқа біреулердің әңгіме етуіне және жазуына татитын әрекеттер мен ерліктер жасауға аттап баспайтын қалалық жатып ішерлерге де бармайтынына иланар еді. Бәледен құтқаруға, қиналғанда қол ұшын беруге, бойжеткендерді қорғауға және жесірлерді жұбатуға кезбе рыцарьлардан артық ептейлі ешкім жоқ, осы себепті өзімнің рыцарь болғаным үшін құдайға айтар алғысым шексіз және осынау құрметті салада өзіме жолығатын қандай тақсірет пен теперішке де налымаймын. Келсін әлгі дуэнья, сұрасын менен өзіне не керегін: білегімнің қуаты мен мәңгі сергек рухымның бет қаратпас батылдығы оны нендей қырсықтан да құтқара алады.

ХХХҮІІ тарау

Бұл тарауда дуэнья Құсаванаға қатысты айтулы шытырман оқиға өз жалғасын табады.

Өздері ойластырып іске асырған осынау әурешілікке Дон Кихоттың имандай сеніп қалғанына герцог пен герцогиняның қуанышында шек болмады, бірақ сол арада Санчо сөйлеп кетті:

— Бұл сеньора дуэнья губернаторлығыма байланысты ши шығарып жүре ме деп қорқам. Толедолық бір дәріханашының, — өзі керемет айтқыш адам еді, — дуэньялар жүрген жерде шөп шықпайды, дегенін естігенім бар-ды. Апырай, қалай жек көретін еді десеңші оларды әлгі дәріханашы! Осыған орай, дуэнья атаулының бәрі атағы мен әл-ауқаты қандай екеніне қарамай беймаза әрі бетпақ болса, онда шын әулет есімі әлде Үш Фалда³⁵, әлде Үш Құйрық боп табылатын әлгі дуэнья Құсавана атанып жүрген графиня қандай адам екен деген ойға қалып тұрмын. Олай дейтінім, біздің селода фалданы құйрық деп атайды.

— Қоя тұр, достым Санчо, — деді Дон Кихот, — бұл сеньора дуэнья мені алыс елдерден арнайы іздеп келіп тұр, сондықтан оны дәріханашың айтқан дуэньялар санатындағы біреу деуге аузым бармайды, оның үстіне, ол — графиня, ал графинялар дуэнья боп қызмет етсе тек король айымы мен патша айымы төңірегінде ғана жүреді, ал өз үйінде бұлар — жоғары қауымдық ақсүйек, оларға басқа дуэньялар қызмет көрсетеді.

Осы арада әңгімеге донья Родригес араласты.

— Қолайлы жағдай орайласқанда, — деп құлаққағыс етті ол, — біздің сеньора герцогиняға қызмет көрсетіп жүрген дуэньялар да графиняға айналар еді, бірақ адам көзін тігеді, ал құдай өзі біледі емес пе. Қалай болған күнде де, дуэньялар жайында, әсіресе кәрі қыздар жөнінде сөлекет сөз айтуға ешқашан жол бермеймін, — өзім кәрі қыз қатарына жатпасам да, бәрібір, жесір дуэньядан бикеш дуэньяның артықшылығы болатыны мен үшін айдан анық, ал енді кімде-кім біздер, дуэньялар, жайында жаман сөз айтса, соның аузы қисайып кетеді.

— Ол енді басқа мәселе, — деді Санчо келіспей, — менің таныс шаштаразым: дуэньяларды қисайған жағынан қайтып түзете алмайсың, дейді, сондықтан бұл әңгімені жылы жауып қоя салғанымыз жөн шығар.

— Малайлар атам заманнан бізбен бақталас, — деп қарсылық білдірді донья Родригес, — олар күндіз-түні ауыз үйден шықпайды, біз қашан да солардың көз алдында жүреміз, бізді тек құдайға құлшылық еткен кездерінде ғана жайымызға қалдырады, ал қалған уақыттың бәрінде өсек айтып, жерден алып, жерге салады, не түрлі сөзбен ғайбаттайды. Жә, мейлі, ол әумесерлер не десе о десін, біз оларға қасақана түрде өз тірлігімізді жасай береміз, оның үстіне дәріпті мырзалардың үйінде тұрмыс кешетін боламыз, алайда, айта кетерлігі, бұл жерде бізге ашығуға да тура келеді, мерекелік шерулер өткенше көң-қоқырды кілеммен жауып қоятыны секілді, нәзік денемізді, — ал кейбіреулердікі, мүмкін, онша нәзік те емес шығар, — қара хламидамен бүркемелеуге де мәжбүр боламыз. Шын сөзім, егер маған рұқсат етілсе және оңтайлы жағдай туса, дуэньялардың барша ізгі қасиеттер қоймасы екенін тек осы арада отырғандарға ғана емес, күллі әлемге дәлелдеп берер едім.

— Менің ойымша, — деді герцогиня, — мейірбан дуэньям донья Родригестің айтып отырғаны рас және дау тудыра қоймайды, бірақ қазір өзіңді де, басқа дуэньяларды да ақтап алам деп және әлгі берекесіз дәріханашының қадірменді Санчоның көкейінде қалып қойған пікірін теріске шығарам деп әуреге түсетін уақыт емес.

Бұған Санчо былай деді:

— Губернаторлыққа көңілім ауғалы бері малайға тән тартыншақтықтан арылып та үлгердім, сондықтан дүниедегі дуэнья атаулының бәріне, шынымды айтсам, түкіргенім бар.

Дуэньялар жайындағы талас әлі жалғаса түсер ме еді, кім біледі, бірақ дәл осы кезде флейта мен барабандардың дуэнья Құсавананың баққа келіп кіргенін аңғартқан үні естілді. Герцогиня герцогқа оны алдынан шығып қарсы алған жөн бе, не дегенмен, ол графиня ғой әрі ақсүйектер әулетінен емес пе, деген сұрақ қойды.

— Ол графиня болғандықтан, — деп герцогтың орнына Санчо жауап қатты, — сіздерге, жоғары мәртебелілерім, оның алдынан шыққандарыңыз жөн деген ойға кеп тұрмын, бірақ, сонымен бірге оның дуэнья болуы себепті, менің ойымша, отырған орындарыңыздан тырп етпегендеріңіз дұрыс.

— Саған аралас деген кім бар, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.

— Кім дейсіз бе? — деді Санчо саспай. — Өз мектебіңізде әдептілік қағидаларынан дәріс алған атқосшы ретінде араласуға қақым болғандықтан араласып тұрмын, ал сіз болсаңыз — айрықша кішіпейіл, айрықша тәрбиелі рыцарьсыз, әдептілердің ішіндегі ең әдептісісіз, оған қоса, өзіңіз айттыңыз емес пе, тақсыр: бұл ыңғайда көбірек тұздықтасаң да, азырақ тұздықтасаң да — нәтиже біреу демедіңіз бе? Жә, осымен доғарайын, — ұғынықты қып жеткіздім-ау деймін.

— Санчоның сөзі орынды, — деді герцог, — әуелі графиняның түрін көріп алайық, қандай құрмет көрсетуге лайық екенін сосын жобалай жатармыз.

Осы арада, дәп сол алғашқы реттегідей боп, флейта мен барабандар жүз көрсетті.

Қысқа ғана бұл тарауды автор осымен аяқтайды да, баян етіліп жатқан шытырман оқиға одан әрі жалғасын табатын жаңа тарауды бастайды, ал бұл оқиға бүкіл хикаямыздағы назар аударуға тұрарлық ең тәуірлерінің бірі боп табылады.

ХХХҮІІІ тарау

Мұнда дуэнья Құсавананың өз тақсіреті жайындағы әңгімесі келтіріледі.

Жабырқау музыканттардың соңында қос қатар боп тізіліп, қолпылдаған кең және, сірә, әжептәуір тығыз шұғадан хламида киген, оның сыртынан канекендік ақ жамылғы жамылған, — ал мұның ұзындығы сонша, хламида етегінің тек жиегі ғана көрініп тұрған-ды, — он екі дуэнья келе жатыр еді. Бұлардың арт жағында атқосшы Үшфальдин Ақ Сақалдың қолына сүйеніп, кербездене басып графиня Үшфальдидің өзі келе жатты; үстіне сапалы қара бәйкеден тігілген киім киіпті, бәйке түгінің ұзындығы сондай, егер шиыршықтаса әр қылшығының өзі кәдімгі мартос бұршағындай боп шығар еді. Сүйретпесінің, басқаша айтқанда — құйрығының (мұны олай да, бұлай да атай беруге болады) үш тарамға бөлінген ұшын қара жамылған үш паж көтеріп келеді: оның үш сүйір бұрыш құрап тармақталған ұштары геометриялық көркем фигура жасап тұрған-ды; үшкірлене бітетін осы сүйретпеге көзі түскен кез-келген адам оның неліктен графиня Үшфальди, яғни Үш Фалда графинясы атанғанын сол бойда-ақ аңғара қояр еді; мұның шынында да солай екенін, ал өзінің төл әулет есімі — графиня Бөруана екенін Бен-Инхали да растайды, өйткені оның графтығында бөрі өте көп болған, егер де сол графтықта бөрі емес, түлкі өте көп болса, онда ол графиня Түлкиана атануы мүмкін еді, дейді ол; себебі иелігінде нендей нәрсе немесе нәрселер молынан ұшырасса билік басындағы князьдар да өз әулет есімін жергілікті дәстүр бойынша соның атауынан туындатып отырған; алайда біздің графиня сүйретпесінің алабөтен ерекшелігін ескерту үшін Бөруана деген әулет есімін Үшфальди деп өзгертіпті.

Графиня да, оның он екі дуэньясы да кербездене адымдап жүріп келе жатты; дуэньялардың беті қара шілтермен кіреукеленген еді, бірақ Үшфальдин шілтері секілді селдір емес-ті, керісінше, тығыздығы сонша, түк ештеңе көрсетпей тұрған. Дуэньялар тобы бақ ішімен бермен жақындаған бойда герцог, герцогиня және Дон Кихот, сондай-ақ оларға ілесіп осынау шабандау шеруді тамашалап тұрғандардың бәрі түгел орындарынан тұрды. Ақыры он екі дуэнья тоқтап орталарынан жол ашты да, сол бұрынғыша Үшфальдиннің қолына сүйенген Құсавана солардың арасымен өтті, ал герцог, герцогиня және Дон Кихот үшеуі оған он екі адым қарсы жүрді. Графиня тізерлей кетіп, жіңішке де нәзік деуден гөрі қатқыл да қырылдақ деуге келіңкірейтін дауыспен сөйлей жөнелді:

— Өздеріңізді айрықша қадір тұтатын құлға, айтпақшы, күңге мұншалықты қошемет көрсетпеуіңізді өтінем, жоғары мәртебелілерім: олай дейтінім, мен қазір ерен қайғы үстіндемін, соның салдарынан сіздерге қарымтасын қайтара алмаймын, өйткені бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген бақытсыздығым ақыл-ойымды санамнан ажыратып тастады және әлдебір жаққа алып кетті, шамасы, өте алысқа әкетті-ау деймін, себебі қанша іздегеніммен ақыл-ойымды әліге шейін таба алмай жүрмін.

— Біздіңше, ақыл-ойдан шын мәніндегі ада адам — бойыңыздағы асыл қасиеттерді бір қарағанда-ақ тани алмаған адам, сеньора графиня, — деді герцог, — ал бұл қасиеттеріңіз ең жоғары деңгейдегі қошемет пен ең жоғары дәрежедегі салтанатты рәсімге лайық.

Осыны айтып герцог оған қолын созды, сосын оны герцогиня жанындағы креслоға отырғызды, герцогиня да оған әлгіден кем ілтипат білдірген жоқ. Дон Кихот үндемей тұрды, ал Санчо Пансаның есіл-дерті Үшфальдидің өзінің немесе оның қисапсыз дуэньяларының кез-келген біреуінің бет-әлпетін көру болды да қалды, алайда мұның мүмкіндігі олар шілтерді өз еркімен және ықыласымен алып тастағанда ғана туатын-ды.

Ешкім қыбыр еткен жоқ, біреудің бірдеңе деп тіл қатуын тосып бәрі де үнсіз тұрды, ақыры дуэнья Құсавана алғаш боп тіл қатып, былай деп сөйлеп кетті:

— Құдіреттіден де құдіреттірек сеньор, сүйкімдіден де сүйкімдірек сеньора және мәдениеттіден де мәдениеттірек барша қауым, менің зардаптыдан зардапты тақсіретіме сіздердің ізгі ниеттіден ізгі ниеттірек жүрегіңіз әрі кеңпейілдікпен қарап, әрі мейірім мен жанашырлық білдірер деп сенем, өйткені маған тап болған тақсіреттің ауырлығы сондай, ол жер бетіндегі ең қатыгез жүректің мәрмәрін жібітіп, алмасын жұмсартып, құрышын майыстырып жібере алады. Алайда оны сіздердің назарыңызға (құлақ деген сөз маған тым тұрпайылау көрінеді) жеткізбес бұрын, сіздің қауымда, ортада және топта мүлтіксізден де мүлтіксізірек рыцарь — Ламанчалықтан да Ламанчарақ Дон Кихот пен оның атқосшыдан да атқосшырақ Пансасы бар ма екен, соны білгім келеді.

— Панса осында, Кихоттан да Кихотырақ Дон да осы арада, — деп мәлім етті Санчо, біреу жауап қатып үлгергенше, — сондықтан да сіз, бақытсыздан да бақытсызырақ және дуэньядан да дуэньялырақ, не жайында айтқыңыз келсе сол жайында айта беруге еріктісіз, ал сізге қызмет көрсетуге біз әр қашаннан да әр қашанырақ әзірден де әзірірекпіз.

Осы кезде Дон Кихот орнынан көтеріліп, жабырқау дуэньяға қарап былай деді:

— Егер қайғы-қасіретіңіз, құсалы сеньора, кезбе рыцарьдың қайраты мен айбаты өзіңізге көмек бере алады-ау деген болмашы үмітке орын қалдырса, онда мен аз болсын, әлжуаз болсын бар қуатымды сізге қызмет ету жолына сарп етуге дайынмын. Мен — Ламанчалық Дон Кихотпын, менің парызым — қаріп-қасірлерді қорғау, ендеше сізге, сеньора, ықыласымды аударам деп әуреге түсудің, сөйтіп алғы сөзден бастаудың қажеті жоқ, — өкініш-налаңыз жайында тұспалдамай-ақ турасын айтыңыз: өзіңізді бәледен құтқарып алуға құдіреті жететін, тым құрығанда, қайғыңызға ортақтаса алатын адамдар әңгімеңізге құлақ тосып отыр.

Мұны естіген дуэнья Құсавана Дон Кихоттың аяғына жығылуға оқталғандай қимыл жасады және шынымен-ақ жығылды да, сосын оның аяғын құшуға әрекеттеніп жатып, былай деп сөйлеп кетті:

— Беу, жеңімпаз рыцарь, аяғыңызға жығыламын сіздің, өйткені бұл аяқ — кезбе рыцарьлықтың негізі және тірегі боп табылады! Басымдағы барлық қайғы-қасіретімнен арылуым басқан қадамына тығыз байланысты болып тұрған бұл аяқты өпкім келеді менің, беу, шындығы шүбә келтірмейтін ерлік істері Амадистердің, Эспландиандардың және Бельянистердің адам айтса нанғысыз ерлік істерінен әлдеқайда асып түсетін және оларды жолда қалдыратын айбынды кезбе рыцарь!

Одан соң ол Санчо Пансаға бұрылды да, оны қолынан ұстай алып, былай деді:

— Беу, сен, бұл ғасырда да, сондай-ақ бұрынғы ғасырларда да кезбе рыцарьларға қызмет еткен атқосшылар ішіндегі адалынан да адалырақ, қадір-қасиеті осы арада тұрған серігім Үшфальдиннің сақалынан да көбірек атқосшы! Даңқты Дон Кихотқа қызмет көрсетіп жүргеніңді мақтан тұтуға қақың бар сенің, өйткені оған қызмет ету арқылы бұрын-соңды қолына қару алған тәмам рыцарьға түгел қызмет істеп жүрсің. Бұлжымайтын ізгі қасиеттеріңнің атымен жалбарынамын: осынау момыннан да момынырақ және жолы ауырдан да жолы ауырырақ графиняға қол ұшын беруге жедел кірісуі үшін қожайының екеуіміздің арамызға ақжүрек делдал болшы.

Санчо бұған былай деп жауап қатты:

— Қадір-қасиетімнің, сеньора, атқосшыңыздың сақалындай көптігі мен кереметтігі мені мүлдем дерлік толғандырмайды. Тек ана дүниеге ауысқан кезде жанымның сақалы мен мұрты болсын деңіз, — міне, мен үшін ең маңыздысы осы, ал мына жақтағы сақалдарда шаруам аз, дәлірек айтқанда, шаруам тіптен жоқ. Алайда, мұндай алдап-сулау мен тілемсектенусіз-ақ мырзамнан сізге қолынан келгенінше көмек көрсетіп, қамқорлық жасауын өтіне алам (оның мені, әсіресе қазір, өзіне мәлім бір шаруаны атқаруым қажет боп тұрған шақта, айрықша жақсы көретінін білем). Қандай бәлеге тап болғаныңызды айтып беріңіз бізге, бәрін рет-ретімен баян етіңіз және құр босқа абыржымаңыз: сіз бен біздің бірдеңе ғып тіл табысарымыз кәміл.

Герцог пен герцогиняға бұл шытырман оқиғаның астары жақсы мәлім-ді, сондықтан қазір олар күлкіден езу жия алмай қалған және графиня Үшфальдидің аңғарымпаздығы мен аярлығына іштей дән риза боп отырған, ал графиня бұл екі арада қайтадан креслоға барып жайғасты да, әңгімесін бастап кетті:

— Атақты Трапобана мен Оңтүстік теңіз аралығында, Коморин мүйісінен екі мильдей жерде орналасқан әйгілі Кандайя корольдігінде Архипелаг есімді корольдің жесірі королева Майнция билік құрды, ол марқұм жұбайы мен әміршісінен тақ мұрагері боп табылатын Метонимия деген қызды жарық дүниеге әкелген-ді. Аталмыш инфанта Метонимия менің қадағалауыммен және бақылауыммен бағым көріп, тәрбиеленді, өйткені мен анасының ең байырғы және ақсүйек әулеттен шыққан дуэньясы болатынмын. Сөйтіп жүргенде кішкентай Метонимия он төртке толды және сүйкімділігі сонша, бұдан асқан кереметті сомдау табиғаттың қолынан келмейтіндей көрінетін. Бірақ ақыл-ой жағы олқылау болған екен деп ойлап қалмаңыздар! Жоға, әлпеті қандай ажарлы болса, ақылы да сондай зерек еді, ал сұлулығы жағынан әлемде оған ешкім тең келмейтін, егер іші тар жазмыш пен қатыгез тағдыр өмірінің қылын үзіп жібермесе, ешкім тең келе де алмайтын. Алайда, олай болуы мүмкін емес: жер бетінде мұндай зұлымдықтың орын алуына, дүниедегі ең тәуір жүзім сабағының пісіп-жетілмей тұрған шағында үзілуіне жаратқан иеміз жол бере қоймас. Жеріне жеткізе дәріптеуге ебедейсіз тілім дәрменсіздік көрсетіп тұрған оның сұлулығы жергіліктісі бар, шет жерден келгені бар, жоғары лауазымды сансыз көп князьды дәмелендірген-ді, солардың ішінде қыздың айдай сұлу ажарының аспанына көз тігуге әлдебір қарапайым кавальеро да тәуекел еткен болатын; ол өзінің жастығы мен жүректілігін, сан салалы қабілеті мен дарынын, ойының ұшқырлығы мен алғырлығын арқа тұтқан еді, оған қоса, егер әңгімем сіздерді әлі жалықтырмаса, мынаны да біліп қойғандарыңыз артық болмас, жоғары мәртебелілерім: оның қолына түскен гитара адамша сөйлеп қоя беретін, сондай-ақ, ол өлең шығаратын, керемет жақсы билейтін және құстарға арналған тор жасай білетін, егер ерен мұқтаждыққа тап болса, осы торларымен-ақ нанын тауып жей алатын, — тоқ етерін айтқанда, мұндай қасиеттер мен қабілеттер балауса қыздың басын айналдырмақ түгіл, тау қопаруға да жарайтындай еді. Алайда, бұл бұзақы, бұл ұятсыз әуелі мені өзіне қаратып алуды жөн көрмегенде оның күллі сүйкімділігі мен жанды баурайтын жайдарылығының, сол сияқты күллі дарын-қабілетінің тәрбиемдегі қыздың бейнесіндегі бекіністі өзіне қаратарлық дәрмені аз еді, немесе, тіпті, түк ештеңе істей алмайтын. Осынау мүттайым, осынау ардан безген алаяқ ең әуелі оңбаған комендант — менің аузымды майлауға, көңілімді аулауға ниет қылды, сөйтіп қорғап отырған бекінісімнің кілтін қолына түсірмек болды. Қысқасын айтқанда, не түрлі жарамсақтықпен ақылымнан адастырды ғой, не түрлі бұйымдармен, ұсақ-түйек әшекейлермен жүрегімді жібітті ғой. Ақыры бір күні түнде тұйық көшеге қарайтын терезе алдында отырып оның әнін естіген кезімде қарсы тұрарлық әддім қалмай, ақи-тақи беріліп тындым; ал, ұмытпасам, ол мынадай әнді айтқан болатын:

Жек көретін бір сұлу

Жаралады жүрегімнен.

Ең ауыры бәрінен —

Үнсіз шыдап, тұншығу.

Бұл маған ән атаулының жауһары, ал дауысы балдай тәтті боп көрінген, тек кейін ғана, осы секілді және осыған ұқсас өлеңдердің өзімді қалай қапыда қалдырғанын білген кезімде ғана, Платон кеңес еткендей, ақындарды, соның ішінде, әсіресе, құшаққұмар ақындарды, түтіні түзу мемлекеттерден қуып тастау керек деген ойға тірелдім — өйткені, мұндай ақындар өлеңдерінің маркиз Мантуанский жайындағы, — тыңдаған жұртты тәнті қылатын, балаларды да, әйелдерді де көз жасын көлдетуге мәжбүр ететін, — өлеңдермен үш қайнаса сорпасы қосылмайды, ал құшаққұмар ақындардың тапқыр сөзі жаныңызды қылдай нәзік тікенек секілді тесіп өтеді, найзағай секілді күйдіреді, бірақ сыртыңыз сау күйінде қалады. Одан соң ол тағы мынадай ән айтты:

Ажал! Сол сәтті иек қағатын

Жеткізе ғой сен жылдам.

Өзіңнен тауып мен мырғам,

Ұмытайын өмір рақатын.

Әнге қосқанда арбап алатын, дауыстап оқығанда қайран қалдыратын осы тақылеттес әндер мен шумақтардың ол тағы да талайын айтты. Ал, ақындар сол тұста Кандайяда кеңінен тараған және сегидилья деп аталатын поэзия түріне ден қойғанда қандай ахуал орнайды десеңізші! Мұндайда жаның гүл жайнайды, тәнің билеп ала жөнеледі, күлкіден езу жимайсың, сезімдерің алабұртады. Мұндай ақындарды Кесірткелер аралына жер аударып жіберген әбден әділетті іс болар еді дегенді айтуымның да себебі, міне, осы болатын, мархабатты мырзаларым менің. Әйтсе де кінәлі бұлар емес, бұларды дәріптеуші ашық ауыздар мен соларға сенетін су мыйлар; егер парызына мүлтіксіз адал, ізгі ниетті дуэнья болсам, жеті түннің ортасында орындалатын осынау әнсымақтарға бейіл бермес ем, сондай-ақ: “Өліп қалсам да өмір сүрем, мұз ортасында от боп жанам, от ортасында қалтырап тоңам, үміт жоқ болса да үміттімін, кетіп қалсам да қалып қойдым” секілді сөздер мен мұндай шатпақтарда бықып жүретін осыған ұқсас басқа да ерсіліктердің шын жүректен шыққанына күдікпен қараған болар ем. Шындығына келейікші, өлең жазғыштардың өз ғашықтарына Арабияның фениксін³⁶, Ариаднаның тәжін, Күннің сәйгүліктерін, Оңтүстіктің жауһарларын, Тибардың алтынын және Панкайяның бальзамын тарту етем дейтіні өтірік пе? Алда ғана сорлы басым-ай! Өз бойымдағы кемшіліктерді әлі айтып тауыса алмай отырғанда біреудің кем-кетігін жіпке тізгенім неғылған кещелігім, неғылған есалаңдығым! Тағы да айтам: алда ғана сорлы басым-ай! Өйткені, мені құртқан өлеңдер емес, аңқаулығым еді ғой; мені түзу жолдан тайдырған музыка емес, жеңілтектігім еді ғой; менің миғұла тәжірибесіздігім мен сақтықты азайтып алғаным дон Шалдуариоға — әлгі кавальероны осылай атайтын — даңғыл жол ашып берді. Сөйтіп, ол менің жеңгетайлық етуіммен Метонимияның, — ал мұның басын айналдырған анау емес, өзім болатынмын, — жатын бөлмесіне бір емес, екі емес, бәленбай рет кірді және заңды қосағы секілді емін-еркін келіп-кетіп жүрді, егер бұл іске өзім араласпасам, онда қаншалықты күнәкар болсам да, өз күйеуінен басқа біреуге, ғафу өтінем, басқа біреуге емес, басқа ешкімге шәркейінің жұлығынан да сипауға жол бермес едім. Жо-жоқ, атамаңыз. Қандай іске араласпайын мейлі, некені мен ең алдыңғы орынға қоям. Ал, мына істе бәленің бәрі әулет теңсіздігіне тірелетін: дон Шалдуарио — қарапайым дворян еді, ал инфанта Метонимия, бұрын айтқанымдай, король тағының мұрагері болатын. Бұл ашынажайлық біраз уақыт бойы сақтығымның саналы әрекеті саясында бүркеулі, жасырулы жатты, бірақ кейін мұның қалайда ашылмай қалмайтынын түсіндім, өйткені Метонимияның құрсағы белгісіз себептен томпайған үстіне томпая берген-ді, міне осы Метонимия ішінің өскенінен зәре-құтымыз қалмағандықтан, үшеуіміз бас қосып мәжіліс аштық, бұл бәлелі іс жұртқа жария болмас бұрын дон Шалдуарио викарийдің көзінше Метонимияға өзіне күйеуге шығуға ұсыныс жасайтын болды, ұсынысқа инфантаның оған әйел болуға уәде еткен хатын желеу ету ұйғарылды; бұл хатты өзім оған айтып жаздырғам және тапқырлығымның арқасында оны не түрлі жан тебірентерлік сөзбен толтырғам, мұны тіпті Сампсонның қуаты да қаусата алмастай еді. Қажетті шаралар қабылданды, инфантаның хатын оқып шыққан соң викарий инфантамен әңгіме өткізді, ол бәрін мойнына алды, бұдан соң викарий оған астаналық бір қадірменді альгуасилдің үйіне барып бой тасалауға кеңес берді.

Сол арада Санчо сөзге килікті:

— Кандайяда да альгуасилдер, ақындар мен сегидильялар бар болса, онда жер бетіндегінің бәрі біркелкі жаратылғанына ант ішуге бармын. Тек сіз, мейірбан ханым, сеньора Үшфальди, тездетіңкіреп айтсаңызшы: күн болса кешкіріп кетті, мына ұзыншұбақ хикаяның немен аяқталарын білмекке сұмдық құмартып отырмын.

— Қазір, қазір, — деді графиня.

ХХХІХ тарау

Мұнда Үшфальди өзінің таңғаларлық әрі есте қаларлық хикаясын әрмен жалғастырады

Санчо Пансаның әр сөзі герцогиняны мәз қылып, Дон Кихоттың жынын келтірумен болды; Дон Кихот оған аузын жабуға әмір еткеннен кейін Құсавана әңгімесін әрмен жалғады:

— Ақыры, қисапсыз сұрақ-жауаптан кейін, инфантаның ұйғарымы нық екеніне, алғашқы шешімінен айнымайтынына және оны өзгертпейтініне ақи-тақи көз жеткізген викарий істі Шалдуарионың пайдасына шешіп, Метонимияны оған заңды түрде әйелдікке берді, ал бұған инфанта Метонимияның шешесі королева Майнцияның қатты қайғырып, қапаланғаны сонша, арада үш күн өткенде біз оны жерлеп те үлгердік.

— Олай болса, ол, шамасы, өлген ғой, — деп тұжырды Санчо.

— Енді қалай деп ең! — деп дауыстап жіберді Үшфальдин. — Кандайяда тек дүние салғандарды болмаса тірі адамдарды жерлемейді.

— Ес-түс жоқ талып жатқан адамды қайтыс болдыға санап, молаға апарып көміп тастаған жағдайлар да кезіккен, сеньор қызметші, — деп Санчо оған қарсылық білдірді. — Ал, королева Майнцияға келсек, меніңше, оған өліп қалғаннан гөрі талып қалған дұрыс еді: олай дейтінім, қанша дегенмен, бойыңда жаның барда көп нәрсені орнына келтіруге болады, оған қоса, сол үшін осылай өле қалатындай инфантаның соншалықты бір ауыр күнәға батқан да дәнеңесі жоқ қой. Егер ол өзінің пажына немесе құл-құтанының біреуіне тиіп кетсе, — бұл секілді сеньоралардың басында ондай жағдайлардың жолығып тұратынын құлағым шалған, — онда бұл шынымен-ақ орны толмас өкініш болар еді, ал бірақ дворянға, осында бізге сипаттап бергендей, соншалықты ізгі жүректі, соншалықты қабілетті адамға күйеуге шығуды, құдай ақы, ақ-адал шыным, есалаңдық дегеннің өзінде де, бұл анау айтқандай онша керемет есалаңдық емес, себебі қожайыным, ол өзі осы арада отыр және қателессем түзете жатар, ғалым адамдардан епископ шығатыны секілді, рыцарьлардан, соның ішінде, әсіресе, кезбелерінен, корольдер мен императорлар шығуы мүмкін дегенді әрдайым құлаққағыс етіп жүреді.

— Дұрыс айтасың, Санчо, — деп қоштады оны Дон Кихот, — егер өмірде сәл-пәл жолы боп кетсе кезбе рыцарьдың қысқа мерзімнің ішінде-ақ әлем әміршісіне айналуға толық мүмкіндігі бар. Алайда, әңгімеңізді жалғастыра беріңіз, графиня: менің ойымша, осы кезге шейін өте тартымды бұл хикаяның өкінішпен аяқталар кезі әлі алда сияқты.

— Өкінішті болғанда қандай! — деп іліп әкетті графиня. — Өкініштілігі сонша, онымен салыстырғанда шомыр бізге балдай тәтті, ал шіріген жеміс керемет дәмді көрінері хақ. Сонымен, королева дүние салды, әсте талып қалған жоқ, біз оны апарып жерледік, сөйтіп, бетін топырақпен жауып, қоштасу сөзімізді айтып үлгергеніміз сол еді, кенет (quіs talіa fando temperet a lacrymіs?)³⁷ королева қабірінің үстінен ағаш атқа мінген Бәлеқұмар деген дәу пайда бола кетті, бұл — Майнцияның немере ағасы болатын, ол өзі әрі зұлым, әрі оған қоса сиқыршы еді; не керек, сөйтіп немере қарындасының өлімі үшін кек алуды және оспадарсыздығы үшін дон Шалдуарионы жазалауды көздеп, сондай-ақ Метонимияның ұятсыздығына деген күйініштен анау оларды сиқыршылық айла-амалдар арқылы тура сол моланың басында тұрған жерінде жадылап тастады: инфантаны — мыстан жасалған маймылға, дон Шалдуарионы — беймәлім металлдан жасалған қорқынышты қолтырауынға айналдырып жіберді, екеуінің ортасына металлдан құйылған бағана орнатты, сосын оған сириялық жазу таңбаларын түсірді, ал бұл жазбаларды әуелі кандайя тіліне, одан соң испан тіліне аударғанда мынадай мағына береді: “Айбынды ламанчалық менімен жекпе-жекке шықпайынша мына оспадарсыз ғашықтар да әу бастағы кескін-кейпін қайта таппайды, өйткені бұрын-соңды болмаған осынау шытырман оқиғаны жазмыш тек соның ғана дәріпті даңқына бұйыртып тұр”. Одан соң ол қынынан сала құлаш жалпақ наркескенін суырды, сосын мені шашымнан ұстап алды да, тамағымнан орып жіберіп, басымды кесіп тастауға оқталды. Зәрем зәр түбіне кетті, не дерімді де, не істерімді де білмей есім шықты, әйтсе де әупірімдеп өзіме-өзім келіп, діріл қаққан жалынышты дауыспен оған әр нәрсені бір айтып жалбарынғаным сонша, ақыр аяғында анау қатыгез үкімін өзгертті-ау. Сөйтіп, ол сарайдағы барлық дуэньяны, — қазір олар осы арада тұр, — қабірдің басына алып келуге әмір етті, одан соң айып-кінәмізді барынша дабырайта көрсетіп сөйлеп кетті: мінез-құлқымызды, сөлекет дағдымызды, одан да сөлекет арам пиғылымызды әшкереледі, менің кінәма бәрімізді ортақ қып шығарды, сосын бізге белгілеген өлім жазасын әрі ұятты, әрі үзілмес-тынбас өлімге айналмақшы ұзаққа созылатын өлім жазасымен ауыстыратынын мәлім етті. Ол сөзін аяқтаған бойда, сол қас-қағым сәтте-ақ, бет терімізден титімдей ұсақ қуыстар ашылып, оған иненің өткір ұшы қадалып жатқандай сезіндік. Қолымызды бетімізге апарып, қазір өздеріңіз куә болатын нәрсені таптық.

Осыны айтып Құсавана да, басқа дуэньялар да бетіндегі шілтерді кейін серпіп жіберді, сол арада бәрінде де: бірінде ақ сары, бірінде қара, бірінде аппақ, бірінде бурыл тартқан сақал бар екені көзге шалынды, бұл көрініс герцог пен герцогиняны қайран қалдырғандай, Дон Кихот пен Санчоны абыржытып тастағандай, қалғандарының бәрін есеңгіретіп жібергендей болды. Ал, Үшфальди әңгімесін әрмен жалғай берді:

— Сұрқия һәм жексұрын Бәлеқұмардың бізге берген жазасы, міне, осындай болды: бетіміздің үлбіреген жұп-жұмсақ терісін қатты қылшықпен көмкеріп қойды. Әттең, әлпетіміздің күн сипатты ажарын бетімізді басқан қалың жүн көз таса қылғанынан, жаратқан иеміз хош көріп, әлгінің сала құлаш наркескенімен басымызды шауып тастағаны жақсы еді! Олай дейтінім, егер ой жіберіп көрсеңіздер, мархабатты мырзаларым (шіркін-ай, осы сөздер аузымнан шыққанда көз жасым көл боп ақтарылса қандай ғанибет болар еді, бірақ тақсіретіміз жайында күндіз-түні бірдей уайым шегу мен ағыл-тегіл еңіреп жылау көзімнің жасын суалтып, оны сабан секілді құрғатып қойды, сондықтан маған көзден жас төкпей-ақ айта беруге тура келеді), — міне, сіздерден сұрайтыным да осы: сақалды дуэнья кімге қажет? Қандай әке мен қандай шеше оған аяушылық білдіреді? Оған кім көмекке келеді? Тіпті бет терісі татаусыз кездің өзінде де, бетке арналған не қилы жағатын мен майлайтынды пайдаланып жүрген кездің өзінде де дуэньяға көз салатындар өте сирек болатын, ал енді бетінде тұтас бір орман өсіп тұрғанда қайтпек? Қайран, құрбыларым менің, дуэньялар! Бұл дүниеге мезгілді уақытымызда келмеппіз, ата-аналарымыз бізді бақытты шақтарында жаратпапты!

Осыны айтып ол талып кеткендей болды.

XL тарау

Осы шытырман оқиға мен есте қаларлық бұл хикаяға қатысты нәрселер жайында.

Бұл секілді хикаяларды ұнататындар оның алғашқы авторы Сид Ахметке әуесқойлық қасиетінің арқасында бұған қатысты жәйттердің ұсақ-түйегіне дейін анықтап, тіпті елеусіздеу көрінетін нәрселерін де назардан тыс қалдырмай айшықты суреттеп бергені үшін шын жүректен ырзашылық білдіретін шығар. Ол ой-түйіндерді қайта тірілтеді, арман-мақсаттар сырын ашады, іште жатқан сұрақтарға жауап береді, күдіктерді сейілтеді, нендей наразылық болатынын алдын-ала біліп отырады, қысқасы, қандай бір әуесқой жанның да күллі көңіл ауанын тап басып таниды. Беу, мақтауға тұрарлық автор! Беу, диуана Дон Кихот! Беу, атақты Дульсинея! Беу, күлкілі Санчо Панса! Тірлік кешіп жүргендердің қуанышы мен алданышына айналып, бәрің бірге және әрқайсың өз алдыңа ұзақ жасайтындарың анық сендердің!

Одан әрі хикаяда талып қалған Құсаванаға көзі түскен бойда Санчоның былай дегені айтылады:

— Жөні түзу адамның ар-ұяты және марқұм болған күллі Пансалар жанының жаһаннамнан амандығы атымен ант етем, өмірі мұндай ештеңені көрген де, естіген де емен, мұндай шытырман оқиға жайында мырзам да ешқашан ештеңе айтқан емес, оның үстіне мынадай нәрсе оның ойына кіріп те шықпас еді. Қазір менің ұрсысқым келіп тұрған жоқ, сондықтан айтарым тек мынау ғана: әй, атың өшкір сиқыршы, антұрған дәу Бәлеқұмар! Апырай, мына күнәкар қатындарға сақалдандырудан басқа жаза таба алмағаның ба? Бұлардың сақалын өсіргенше, мұрнының жоғары бөлегін шекіп алып, пұшық еткенің, — мыңқ-мыңқ етіп жүре берер еді ғой, — жақсы емес пе еді және өздеріне әбден үйлесіп тұрмас па еді? Бәс тігуге бармын, бұлардың шаштаразға төлейтін ақшасы да жоқ шығар.

— Тауып айттыңыз, сеньор, — деп қоштады оны он екі дуэньяның бірі, — сақал қыруға төлейтін ақшамыз жоқ екені рас, сондықтан кейбіріміз мынадай арзан әдіс қолданып жүрміз: жабысқақ пластырь немесе әлденендей бір жапсырманы аламыз да, бетімізге басамыз, сосын бар күшпен тартып кеп қаламыз, сонда жағымыз тас келінің түбіндей тап-таза, теп-тегіс боп шыға келеді. Айтқандайын, Кандайяда үй аралап жүріп шаш қиятын, қас тегістейтін, ханымдарға қажетті әртүрлі сыланып-сипанатын нәрсе әзірлейтін әйелдер бар, бірақ біз, мәртебелі ханымның дуэньялары, олардан ешқашан көмек сұраған емеспіз: өйткені, олар бізге туған сіңлі де, тіпті өгей сіңлі де емес, — олар жүрген әншейін жеңгетайлар, сондықтан егер сеньор Дон Кихот ара түспесе, біз ана дүниеге де сақалды күйімізде кете барамыз.

— Сақалдарыңыздың өсуіне ерік бергенше, маврлардың өз сақалымды жұлып алуына ерік бергенім жақсы, — деп мәлім етті Дон Кихот.

Ол осыны айтқанда Үшфальди есін жиып алды да, былай деді:

— Берген уәдеңіз, айбынды рыцарь, талықсып жатқан кезімде құлағыма алыстан талып естілді, мені оятып, есімді жиғызған да сол. Сонымен, сізге, кезбе рыцарьлар ішіндегі даңқтылардан да даңқтыға, сеньорлар ішіндегі өжеттерден де өжетке, тағы да жалбарынам: кеңпейілдікпен берген уәдеңізді іске асырыңызшы.

— Мен қашан да дайынмын ғой, — деді Дон Кихот, — тек не істеуім керегін ғана айтыңыз, сеньора, ал қайтпас-қайсар батылдығым сізге қызмет көрсетуден аянып қалмайды.

— Әңгіменің мәнісі мынада боп тұр, — деп мәлім етті Құсавана. — Егер құрлықпен жүрсең осы арадан Кандайя корольдігіне дейін бес мың немесе соған жуық миль болады, ал әуемен және төтелей ұшсаң, онда бар болғаны үш мың екі жүз жиырма жеті миль шығады. Одан соң мынадай нәрсені де біліп қойған жөн: Бәлеқұмар маған тағдыр өзіме құтқарушы-рыцарьды жолықтырса, онда ол, Бәлеқұмар, әлгі рыцарьды дығал мініс атына отырғызатынын және одан жалға берілетін аттарда кездесіп тұратындай кемістік табылмайтынын айтқан еді, өйткені бұл тап сол айбынды Пьер айдай сұлу Магелонаны алып қашқан және маңдайына бекітілген, тізгіннің орнына жүретін, қазық арқылы басқарылатын ағаш ат болмақ; ал бұл аттың әуеде көз ілеспес шапшаңдықпен ұшатыны сонша, бейне бір оны шайтандар алып ұшқан секілді көрінеді. Ежелгі аңыздың айтуынша, бұл атты данагөй Мерлин өз қолымен жасап, досы Пьерге уақытша пайдалануға беріпті, сөйтіп анау онымен ұзақ уақыт сапар шегіп, әлгінде айтқанымдай, айдай сұлу Магелонаны аттың сауырына отырғызып алып қашыпты және оны отырғызған бойда бірден аспанға самғай жөнелгені сонша, осы кезде оларға төменнен көз салып тұрғандар таңғалғаннан талып түсе жаздапты. Алайда Мерлин атын тек өзі жақсы көретіндерге немесе бұл үшін өзі бірдеңе алатындарға ғана беретін болған, әйтсе де атышулы Пьерден кейін оған басқа біреу мінді ме, жоқ па, ол жағы бізге беймәлім. Бәлеқұмар оны сиқыршылық айла-амалдар арқылы қолына түсірген, енді өзі жеке-дара меншіктеніп, оған мініп шартарапты шарлап жүр: бүгін осында болса, ертең Францияда, бүрсігүні Потосиде жүреді. Ал, ең бастысы, аталмыш ат жем де жемейді, көз де ілмейді, тағаны да тоздырмайды және қанаты жоқ болғанына қарамай әуеде төрт аяғы тең жорғалап ұшатыны сонша, оған мінген адам қолына су толы тостақ ұстап отыра алады және судың бір тамшысы да төгілмейді, — ол аттың жүрісінің жайлылығы мен бірқалыптылығы осындай. Айдай сұлу Магелонаның бұл атпен қуана-қуана сапар шеккені де содан.

Осы арада Санчо сөзге араласты:

— Жайлы да бірқалыпты жүріске келсек, сұр жорғам аспанда ұша алмағанымен, әйтеуір, жер бетінде кез-келген жорғамен бақ сынасуға дайын.

Бәрі мәз боп күлді, ал Құсавана сөзін сабақтады:

— Міне, дәп сол ат (егер тек Бәлеқұмар азап-ақиретімізді аяқтауға бейіл берсе) қараңғылық түскеннен кейін жарты сағатқа жетпейтін уақыттың ішінде осы арадан табылады, өйткені Бәлеқұмар маған атты еш кідіріссіз жіберетінін алдын-ала ескерткен еді: ал аттың келуі — іздеп жүрген рыцарымды ақыры тапқанымды өзіме сездіретін белгі-нышан болуға тиіс.

— Сонда атыңызға қанша адам жайғаса алады? — деп сұрады Санчо.

Құсавана былай деп жауап берді:

— Екеу ғана. Біреуі аттың еріне, екіншісі сауырына отырады, егер алып қашатын әлдебір қыз ұшырасып қап жүрмесе, әдетте, бұл екеу — рыцарь мен атқосшы боп келеді.

— Білгім кеп тұрғаны, сеньора Құсавана, ол тұлпарыңыздың аты қандай? — деп сұрады Санчо.

— Оның аты Беллеропонттың Пегас деп аталған тұлпарының атындай емес, — деп жауап қатты Құсавана, — Ұлы Александрдың Буцефал деп аталған тұлпарының да атындай емес, Қаһарлы Роландтың да Брильядор деп аталған тұлпарының атындай емес, сондай-ақ, ол Ринальд Монтальванскийдің тұлпары Баярд деп аталғандай да емес, Руджердің тұлпары Фронтин деп аталғандай да емес, Күннің сәйгүліктері, ұмытпасам, Боотос және Перифой деп аталғандай да емес, сол сияқты, готтардың соңғы королі сормаңдай Родригоның өмірінен де, корольдігінен де айрылған шайқасқа мініп шыққан тұлпарының атымен Орелья деп те аталмайды.

— Бәс тігуге бармын, — деді Санчо, — егер бұл сәйгүлікке осынау даңқты тұлпарлардың бірде біреуінің дәріпті аты қойылмаған болса, онда оған менің мырзамның — Росинант дейтін тұлпарының да аты берілмегені кәміл, ал бұл тауып қойылғандығы жөнінен өзіңіз айтып өткен барлық лақап аттың бәрін жолда қалдырады.

— Ол рас, — деп мақұлдады оны сақалды графиня, — бірақ бұған да мейлінше лайықты ат берілген: оны Клавиленьо Желаяқ деп атайды, — леньо, яғни ағаш кесіндісі, оның неден жасалғанын көрсетеді, ал клави — клавиха, яғни қазық деген сөзден, бұл оның маңдайындағы қазықты меңзейді, ал анықтауыш шабысы қандай екенін куәландырады, осы себепті лақап атқа қатысты мәселеде оның атақты Росинантпен тайынбай бәсекеге түсуіне болар еді.

— Лақап ат маған, жалпы, ұнап тұр, — деді Санчо, — ал оны қалай басқаруға болады, соны білсек: жүгені немесе ноқтасы бар ма өзінің?

— Қазықтың көмегімен басқарылады, деп айттым емес пе, — деп жауап қатты Үшфальди. — Оған мінген рыцарь қазықты біресе бір жағына, біресе екінші жағына бұрады, сонда ат та оның барғысы келген жағына қарай жүреді: не бұлттарға қарай заулайды, не тұяғы жерге тиер-тимес болады, не қақ ортасымен зымырайды, — күллі парасатты іс-шараның бәрінде де, абзалы, осындай орта тұсты тапқан және соны ұстанған дұрыс қой.

— Ол атқа көз жіберуге еш қарсылығым болмас еді, — деді Санчо, — бірақ, ерге болсын, сауырға болсын, қайда болса онда болсын, мені оған отырады деп ойлау да бір, шегіршіннен алмұрт іздеу де бір. Сұр жорғамның үстінде қалт-құлт етіп шақ отырғанымның өзіне рақмет айтыңыздар, ал ондағы ерім болса — жібектен жұмсақ, енді келіп сіздер ешқандай көпшігі де, көрпесі де жоқ ағаш сауырға отыр дейсіздер! Құрып кетсін! Әлдекімдердің сақалдан арылуы үшін мұндай атқа мініп селкілдей алмаймын: сақалынан кім қандай жолмен құтылғысы келсе, солай құтыла берсін, ал мырзаммен бірге мұндай алыс қиянға сапар шегуге ешқандай ықыласым жоқ. Оның үстіне, аталмыш сақалдарды жоюдан гөрі сеньора Дульсинеяның жадысын қайтаруға пайдам көбірек тиері кәміл.

— О не дегенің, достым, — деп қарсылық білдірді Үшфальди, — егер сен қатыспасаң бұл шаруамыздан ештеңе шықпай ма деп қорқам.

— Сақта құдай бәледен! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Ау, мырзалар бастаған шытырман оқиғада атқосшылардың шаруасы қанша? Бұдан табатын атақ-даңққа мырзалар ие болады да, бізге тек әуре-сарсаңы ғана еншіленеді. Тапқан екен! Егер хикая авторлары: “Бәлен деген рыцарь осындай да осындай шытырман оқиғада жеңіске жетті, бұл істе оған түген деген атқосшы көмек көрсетті, ол қол ұшын бермесе жеңістің ауылы алыс еді...” деп жазса ғой. Жоқ, өйтпейді: “Дон Паралипоменон, Үш Жұлдыз Рыцары, алты құбыжықпен айқаста жеңіп шықты”, деп жазады, ал мұның басы-қасында болған атқосшы жайында бір ауыз сөз таппайсың, бейне бір ол тіпті жарық дүниенің де есігін ашпағандай! Сонымен, сеньорлар, қайталап айтам: мырзам мейлі өзі бара берсін, оған табыс тілеймін, ал өзім осында, сеньора герцогиняның қасында қалам, бәлкім, қожайыным қайтып оралғанша сеньора Дульсинеяға қатысты шаруада бір жаңалық боп та қалар, себебі қол боста және не істерді білмей еріккенде өзімді өзім жата да, отыра да алмайтын халге жеткізгенше жақсылап тұрып шыбыртқыламақ ойым бар.

— Қалай болған күнде де, ақпейіл Санчо, қажеттілік туа қалған жағдайда мырзаңа серік болуыңа тура келеді, абзал жандардың бәрі өзіңнен осыны өтінеді: тектен-тек қатер ойлағаныңның салдарынан мына сеньораларды бетін жүн басқан күйде қалдыру обал емес пе, — бұл деген тіптен келіссіз нәрсе ғой.

— Тағы да айтам: сақта, құдай бәледен! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Егер монастырьдағы әлдебір жас әйелдерге немесе жетімдер мектебіндегі қыз балаларға көмек қажет боп жатса, онда бұл үшін қандай машақатқа да шыдап бағуға болар еді, бірақ дуэньяларды сақалдан арылту жолында мен неге азап шегуім керек? Атамаңыз! Мейлі, сақалдарын сапситып жүре берсін бәрі: жасы үлкені де, жасы кішісі де, барып тұрған назданғышы мен барып тұрған бәлденгіші де.

— Сен дуэньяларды жек көреді екенсің, достым Санчо, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — толедолық дәріханашының нағыз жақтасы екеніңді қазір анық көрсетіп бердің. Бірақ, әділін айтайын, мұның дұрыс емес, өйткені менің үйімде үлгілі дуэньялар бар: міне, донья Родригесті көріп отырсың, — кім екенін кескін-кейпінің өзі-ақ көрсетіп тұр емес пе.

— Сіздің айтайын дегеніңізден де көбірек көрсетіп тұр, мәртебелі ханым, — деп іліп әкетті Родригес, — әлбетте, жаратқан иемізге аян ғой бәрі де, онан соң біздер, дуэньялар, қандай болсақ та: жақсы болайық, жаман болайық, сақалды болайық, сақалсыз болайық, мейлі, басқа әйелдер жарық дүниеге қалай келсе, бізді де аналарымыз өмірге солай әкелген еді, ендеше, құдай бізге өмір тарту етсе, не үшін тарту еткенін өзі білетін болғаны ғой, сондықтан мен әлдекімдердің сақалынан емес, жаратқанның мейірім-қайырымынан ғана үміт күтем.

— Бұл әңгімені осымен доғарайық, сеньора Родригес, — деді Дон Кихот. — Сеньора Үшфальдиге және оның нөкері боп табылатын мына сіздердің бәріңізге айтарым, жасаған иеміз қайғы-қасіретіңізге аяушылықпен қарар және қандай бұйрық бермейін, Санчо оны бұлжытпай орындар деп сенем. Тек Клавиленьо тезірек келсе екен, Бәлеқұмарды сол бойда-ақ шайқасқа шақырар едім; семсерім Бәлеқұмардың басын қас пен көздің арасында қырқып тастар еді — ешқандай ұстара сақалыңызды ондай жылдам қыра алмас еді, оған еш күмәнім жоқ, — жаратқан жауыздарға шыдамдылық көрсетіп бағады, бірақ шыдамның да шегі болады.

— Аһ! — деп дауыстап жіберді осы жерде Құсавана. — Айбынды рыцарь, құдіреттілер мекен еткен әлемнің барша жұлдызы мәртебелі жүзіңізге жылы шырайлы назарын салса нетті, әманда жолыңызды оңғарып, рухыңызды ерлікке деген құштарлықпен нықтаса нетті, сонда сіз дәріханашылар жек көретін, малайлар қаралап күйе жағатын, паждар алдап жіберетін, қара бет болған және қыспаққа түскен дуэньялар қауымының қалқаны мен қорғанына айналар едіңіз. Ал, болып-толған жасында монастырьға кетудің орнына, дуэнья болуға ең тұңғыш тілек білдірген сол бір сұмпайыны қарғыс атсын! Бақытсыз сорлымыз ғой біз, дуэньялар! Тіпті әке жағынан троялық Гектордың өзінен тараған ұрпақ болсақ та, бәрібір, сеньораларымыз бізді жай күтуші секілді жайдақтап, бізге “Былай ғой, бикеш” деп сөйлейді, құдды бір осылай тәлімсігенде өздері королеваға айналып кететіндей-ақ! Беу, Бәлеқұмар дәу! Сен өзің сиқыршы болғаныңмен уәдеңе сондай беріксің, ендеше азап-ақиретіміз аяқталуы үшін ғажайып Клавиленьоны жіберсеңші бізге, өйткені күн ысып кетсе, ал жағымызды әлі сақал жауып тұрса, онда қырсығы арылмаған біз бейбақтың көрген күніміз құрысын!

Бұл сөздерді Үшфальдидің ерекше тебіреніс үстінде айтқаны сонша, сол арада тұрғандардың бәрінің де көзіне жас үйірілді, тіпті Санчо екеш Санчо да көзіне жас алды, сөйтіп ол осынау мейірбан әлпеттердегі жүн-жыбырды аластауға пайдасы тиер болса, жер түбіне барса да мейлі, мырзасының қасынан қалмауға өзіне-өзі іштей уәде етті.

ХLІ тарау

Клавиленьоның қалай пайда болғаны және осынау ұзаққа созылған шытырман оқиғаның немен аяқталғаны жайында.

Бұл екі аралықта күн қараңғы тартқан, яғни Клавиленьо аталатын атақты тұлпардың пайда болатын мезгілі туған, ал оның кешігуі Дон Кихотты абыржыта бастаған да еді, — Бәлеқұмар атты жіберуге асықпай жатқандай немесе бұл шытырман оқиға басқа бір рыцарьдың сыбағасына бұйыратындай немесе Бәлеқұмардың өзі мұнымен жекпе-жекке шығудан жүрексініп қалғандай көрінген еді оған. Бірақ дәл осы кезде ойда жоқ жерден баққа дығал ағаш атты иықтарына салған, шырмауықтың жасыл сабағына оранған төрт жабайы кіріп келді. Олар ағаш атты жерге түсіргеннен кейін жабайының бірі тұрып:

— Бұған тек батылы жеткен рыцарь ғана отырсын, — деді.

— Мен отырмаймын, — деп Санчо оны бөліп жіберді, — біріншіден, батылым жетпейді, ал, екіншіден, рыцарь емеспін.

Жабайы сөзін сабақтады:

— Егер рыцарьда атқосшы болса, онда ол сауырға отырсын және екеуі де өз тағдырын айбынды Бәлеқұмарға сеніп тапсырсын, өйткені Бәлеқұмардың семсерінен басқа ешқандай семсер де, ешкімнің қаскүнемдігі де оларға зардабын тигізе алмайды. Аттың мойнына орнатылған қазықты бұраса болды, рыцарь мен атқосшыны ол әуе арқылы Бәлеқұмар өздерін тосып отырған жерге жеткізеді, алайда биікте ұшудан басы айналмауы үшін екеуі де көзін байлап алуға тиіс және ат кісінеп қоя бергенше таңғышты шешпеу керек, ал аттың кісінегені саяхаттың аяқталғанын білдіреді.

Бұдан соң жабайылар Клавиленьоны қалдырды да, асықпай адымдап келген жақтарына қайтып кетті. Атқа көзі түскен бойда Құсавана жыламсырап, Дон Кихотқа қарап былай деді:

— Айбынды рыцарь! Бәлеқұмар уәдесін орындады: ат міне тұр, ал біздің сақалымыз болса өскен үстіне өсіп барады, оны қырқып және қырып тастауды сенен әрқайсымыз сақалымыздың әр қылшығы атынан жалбарынып сұраймыз, ол үшін саған атқосшыңмен бірге атқа отыру, сөйтіп адам таңғаларлық бұл саяхаттарыңа сәтті қадам жасау ғана қалып тұр.

— Сеньора графиня Үшфальди, өз еркіммен және ықтиярыммен тап солай істегелі де тұрмын және күттіріп қоймау үшін астыма салатын көпшік те алып жатпаймын, шпорымды да тақпаймын, — өзіңіздің, сеньора, бетіңізді және басқа да дуэньялардың бетін жүн-жыбырдан таза қалпында көруге деген ынтызарлығымның ересендігі, міне, осындай, — деді Дон Кихот.

— Ал, мен олай істемеймін, — деп мәлім етті Санчо, — өз ықтиярыммен де, біреудің ықтиярымен де олай істемеймін. Егерде сақалдан арылту тек өзім ат сауырына отырғаннан кейін ғана іске асатын шаруа болса, онда мырзам өзіне серіктікке — басқа атқосшы, ал сеньора дуэньялар — бетін жылтырататын басқа амал іздей берсін, мен әуеде ұшуды рақат санайтын сиқыршы емеспін. Оның үстіне, губернаторлары ұшып-қонып жүр дегенді естігенде аралдағы адамдарым қандай ойда қалмақ? Одан соң тағы бір мынадай мәселе шығып тұр: осы арадан Кандайяға дейін үш мыңдай миль, егер ат болдырып қалса немесе дәу ашу шақырса, онда қайтар жолға алты жылдай уақытымыз кетеді екен, олай болса арал жайындағы уәденің әншейін әңгіме боп қалары кәміл. Өйткені, кеш қалудан асқан қатер жоқ, деген сөз текке айтылмаған ғой, сондай-ақ: баспақ берген екен, дереу бас жібін байла, деген бар; сосын, мына сеньоралардың сақалы кешіре көрсін, шадияр Петрге Римнен жайлы жер жоқ, — айтайын дегенім, маған осы арадан жайлы жер жоқ, бұл үйде маған күтім жасалады, ал қожайыннан үлкен жақсылық күтіп жүрмін, яғни губернаторлыққа бекітер деген үмітім бар.

Бұған герцог былай деп жауап қатты:

— Достым Санчо! Өзіңе уәде еткен арал жылжитын немесе жүзетін аралдар санатына жатпайды, тамырының тереңдігі сонша, жеті қат жер астына кеткен, сондықтан оны екі-үш ырғап жұлып тастай алмайсың, орнынан да қозғалту мүмкін емес. Одан соң, кез-келген жоғары қызметке қол жеткізу үшін аз ба, көп пе, міндетті түрде пара беру керек екенін өзің де менен кем білмейсің, ал мен болсам, сенен губернаторлықтың өтеміне мырзаң Дон Кихотпен бірге аттанғаныңды және осынау айта қаларлықтай шытырман оқиғаны аяқтап, ақырына дейін жеткізгеніңді қалап тұрмын. Бірақ, сен Клавиленьоға салт мініп, оның ұшқырлығына сай шапшаңдықпен жедел қайтып ораласың ба, әлде, күтпеген кепке ұшыраған жағдайда, бір тавернадан екінші тавернаға, бір бекеттен екінші бекетке тентіреумен, ілініп-салынып, сүйретіліп, жаяу-жалпылап жетесің бе, тоқ етерін айтқанда, қашан және қалай қайтып оралма мейлің, аралыңды тап сол бұрынғы орнынан табасың, арал тұрғындары өздерін қашан басқаратыныңды күтіп сені сол бұрынғыша шыдамсыздана тосып отыратын болады; сондай-ақ, мен де, өз тарапымнан, шешімімді өзгертпеймін, осы себепті, Санчо, бұған зәредей де күдік келтірме, әйтпесе өзің жайындағы жақсы ойларымның жалған боп шыққанына үлкен өкініште қалуым ықтимал.

— Жә, жетер, сеньор! — деді Санчо. — Мен қара табан атқосшымын, мұндай ілтипат-ықыласыңызға дәрежем сай келмейді. Қожайыным отырсын атқа, сосын менің көзімді байлаңыздар, құдайға мен үшін мінәжат етіңіздер; одан соң мынаны айтыңызшы: ана жақта, зеңгір көкте ұшып жүрген кезімізде өзімді құдайға тапсыруға, періштелерді көмекке шақыруға қақым бар ма?

Үшфальди оған былай деп жауап қатты:

— Сенің, Санчо, өзіңді құдайға және кімді қаласаң соған тапсыруға толық қақың бар: Бәлеқұмар өзі сиқыршы болғанымен, бәрібір христиан ғой, шатаққа қалмас үшін арбаушылық айла-амалдарын ол алды-артын байқап, асқан сақтықпен жасайды.

— Онда ештеңе емес екен, — деді Санчо. — Өзіме жаратқан ием мен Гаэтаның үш кейіптегі әулие бейнесі жар болсын!

— Шұға басатын шеберханаға қатысты есте қаларлық сол оқиғадан бері, — деді Дон Кихот, — Санчоның дәл қазіргідей үрейге бой алдырған кезін ешқашан көрген емеспін, егер басқа біреулер секілді ырымшыл болсам, онда мұның сужүректігі менің ержүректігімнің еңсесін түсіріп те жіберер еді. Қане, бермен келші, Санчо! Мына сеньорлар рұқсат етсе, саған оңашада бір ауыз бірдеңе айтайын деп ем.

Сөйтіп, ол Санчоны ағаш аясына алып барып, екі қолынан ұстап тұрып оған былай деді:

— Байқаған да шығарсың, бауырым Санчо, сапарымыз ұзаққа созылғалы тұр ғой, қашан қайтып оралатынымызды да және бос уақыт, қолайлы жағдай табылар-табылмасын да құдай біледі, осы себепті қазір жолға бірдеңе ала шыққың келетінін сылтауратып өз бөлмеңе барып, мойныңда жүрген үш мың үш жүз дүренің, бастапқы үлес ретінде, құрығанда бес жүзін қас қағым сәттің ішінде өзіңе-өзің шықпырта салғаныңды жөн көріп тұрмын, — сонда, қалай дегенмен де, әйтеуір, азды-кем бірдеңе жасалған есепті болады ғой, — ал қандай істі болсын бастау — оны жартылай аяқтап тастаумен бірдей.

— Апырай, шынымен анандай екенсіз ғой! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Бұныңыз: “Айым-күнім жетіп әрең отырсам, балиғатың бар ма дейсің” деген мақалды есіме салып тұр. Маған қу тақтайға қонжиюға тура келеді, ал сіз болсаңыз құйрығымды қан-жоса қылуды талап етесіз, ә? Оллаһи, тақсыр, мұны мүлде ойланбай айттыңыз. Одан да әуелі дуэньялардың сақалын қырайық, сосын, өзіміз қайтып оралған соң, — атқосшылық адал сөзім, — борышымнан барынша тез құтылатыным сонша, өзіңіз риза боп арқамнан қағатын боласыз, сонымен әңгіме де тәмам.

Бұған Дон Кихот былай деді:

— Не деуге болады енді, мейірбан Санчо, уәдеңді қанағат тұтам және оны орындарсың деп сенем, — шындығына келсек, аңқаулау көрінгеніңмен, сен өзің басалқалы адамсың.

— О не дегеніңіз, әсте басбұзар емеспін, өз жөнін білетін жуас адаммын, — деп қарсылық білдірді Санчо, — ал, жалпы, қандай болсам да, әйтеуір, айтқан сөзімде тұрам.

Одан соң олар Клавиленьоға қарай бет алды, Дон Кихот оған мінгелі жатып былай деді:

— Көзіңді байла да, отыр атқа, Санчо: анадай алыс елдерден арнайы алдыртқалы жатса, бізді ешкімнің алдамайтыны сөзсіз, өйткені өзіңе имандай сенетін адамды алдау — абырой әперетін іске жатпайды, тіпті олай болмай, басқаша болған күннің өзінде де, осындай ерлікке тәуекел етуіміз арқылы бөленер даңқымызға қандай зымияндық та қара күйе жаға алмайды.

— Қане, жүрелік, сеньор, — деді Санчо, — мына сеньоралардың сақалы мен көзінен төгілген жасы жанымды қоярға жер тапқызбай тұр, бұлардың беті туа бітті татаусыз қалпын қайта тапқанын өз көзіммен көрмейінше, нәр татып алмауға да бармын. Әуелі сіз отырыңыз, тақсыр, сосын көзіңізді байлап алыңыз: мен сауырға отырам ғой, ендеше, ерде кім отыратын болса, сол бірінші боп мінуі керек.

— Дұрыс айтасың, — деп келісті Дон Кихот.

Сосын қалтасынан орамал шығарды да, Құсаванадан көзін жақсылап байлап беруін өтінді; бірақ, анау өтінішін орындаған кезде, ол ойда жоқ жерден таңғышты жұлып алып, былай деді:

— Қара басып қателесіп жүрмесем, Вергилийдің троялық Палладиум жайында жазғандарын оқығам: ол — гректер ару-құдай Палладаға тарту еткен ағаш ат болатын және оның ішінде кейін Трояны тас-талқан етіп қиратқан қарулы сарбаздар отырған, сондықтан Клавиленьоның құрсағында не бар екенін алдын-ала біліп алғанның артығы болмас еді.

— Оны білудің қажеті шамалы, — деді Құсавана келіспей. — Бәлеқұмардың әлденендей бір опасыз сатқын еместігі маған жақсы мәлім және оған кепілдік бере алам. Ештеңеден қауіп ойламай-ақ отыра беріңіз атқа, сеньор Дон Кихот, — ешқандай зиян шекпейтініңізге басымды бәске тігуге бармын.

Қауіп айта берсе, жұрт арасында берік қалыптасқан, өзін көзсіз батырға балайтын пікірге сызат түсіп қалар деп ойлаған Дон Кихот көп сөзді қойып Клавиленьоға мініп алды, сосын қазықты қозғап көрді: бақса, қазық оп-оңай бұралады екен; ал үзеңгі болмағандықтан Дон Кихоттың аяғы салбырап қалған-ды, осы қалпында ол әлдебір фламанд кілеміне салынған немесе, дәлірек айтқанда, тоқылған Рим триумфын кескіндейтін бейнеден аумайтын. Санчо атқа ырғалып-жырғалып әрі ықылассыз мінді, ақыр соңында сауырға ыңғайын тауып жайғасты, алайда аттың сауыры әсте жұмсақ емес, керісінше тіптен қатты екен, осы себепті герцогтан өзіне сеньора герцогиняның дивандар қойылған бөлмесінен болсын немесе күтуші қыздарының біреуінің кереуетінен болсын көпшік әкеп берілуін өтінді, өйткені мына аттың сауыры ағаштан гөрі мәрмәрға көбірек ұқсас екен, дегенді айтты. Бұған жауап ретінде Үшфальди Клавиленьо басына жүген, арқасына тоқым салуға көнбейтінін ескертті, — бұдан шығар жалғыз ғана жол, атқа әйелдерше отыру екенін, сонда оған жұмсақтау болатынын құлаққағыс етті. Санчо тап солай жайғасты, сосын жұрттың бәрімен қоштасып, көзін байлатуға кеңшілік жасады, бірақ оны сол бойда шешіп алып, бақ ішінде тұрғандарға жалынышты жүзбен жаутаңдай қарап, кемсең қағып тұрған күйі олардан осынау сын-сынақтан аман-сау оралуын тілеп мінәжат етуді, “Pater noster” дұғасы мен “Ave Marіa” дұғасын әлденеше қайталап оқуды сұрады, ал мұның өтеміне жаратқан оларға осындай сын-сынаққа тап болған кездерінде өздері үшін мінәжат ететін адам тауып беретінін тілге тиек етті. Бірақ сол арада Дон Кихот килікті:

— Мұндай өтініш айтатындай не көрінді саған, жексұрын-ау: әлде сені біреу дарға асуға әкетіп бара ма, әлде жан тәсілім еткелі жатырмысың? Ау, ар-ұяттан жұрдай кембағал сорлы, сен дәп сол анау айдай сұлу Магелона жайғасқан орында отырған жоқпысың, осы орыннан ол, жылнамашыларға сенер болсақ, әсте көрге қарай емес, француз тағына қарай қадам басқан жоқ па еді? Ал, қасыңда отырған мына мен дәл қазір өзім жайғасқан орынды иеленген айбынды Пьерден қалыса қоям ба екем? Қане, байла көзіңді, қоян жүрек найсап, бірдеңеден қорқатыныңды ең болмаса өзім тұрған жерде байқатпа.

— Жә, бопты, байлаңдар көзімді, — деді Санчо. — Құдайға мінәжат етейін десем — хош көрмейді, басқа жұрт мен үшін мінәжат етейін десе, оны да хош көрмейді, — бұдан соң жолда бір қора жын кездесіп, бізді Перальвильоға қарай сүйрей жөнеле ме деп қорқатыныма таңғалатын не бар?

Екеуі де көзін байлап алды, сосын бәрі де ойдағыдай екеніне көңілі кәміл сенген Дон Кихот қазықты қозғады, сөйтіп оның қазыққа қолы жанасуы мұң екен, дуэньялар мен сол арада тұрғандар жапатармағай былай деп айқайға басты:

— Сақтай гөр құдай, айбынды рыцарьды!

— Құдай жар болсын саған, жаужүрек атқосшы!

— Мінекей, жерден көтеріліп те кеттіңдер, енді қазір ауаны жебедей жарып барасыңдар!

— Сендерге жерден көз салып тұрғандардың бәрі таң-тамаша боп таңырқанысып тұр!

— Қозғалмай тыныш отыр, айбынды Санчо, шайқалақтама! Байқа, құлап қалма, әйтпесе, сенің құлағаның әкесінің, яғни Күннің, күймесін айдауға тәуекел еткен өжет жігіттің құлағанынан да өкініштірек болады!

Бұл айқайды естіген Санчо мырзасына қарай лықсып, оны екі қолымен құшақтай алды да, былай деді:

— Сеньор! Бізді шырқау биікке көтеріліп кетті дейтіндері қалай, шындығында, олардың дауысын әлі естіп отырмыз ғой және ап-анық естілетіні соншалық, осы арада, тап жанымызда сөйлесіп тұрған секілді.

— Бұған көңіл аударма, Санчо: мына шытырман оқиғалар мен ұшулардың бәрі дағдылы өмір құбылыстарына қарама-қайшы келетін жайлар, сондықтан нені болсын мың мильден астам қашықтықтан да көзің шалып, құлағың ести береді. Сосын тым тығылыспа, өйте берсең құлатып та жіберерсің. Шынында да, неге сонша елегізіп, неге сонша зәре-құтың қалмай тұрғанын түсінбей отырмын, — жүрісі осыншама бірқалыпты атқа өмірі мініп көрмегеніме ант ішуге әзірмін: тіпті орнымыздан қыл елі қозғалмаған секілдіміз. Қорқа бергенді қой, достым: рас айтамын, желіміз оңынан тұрып, бәрі ойдағыдай өтіп жатыр.

— Мұныңыз рас, — деп қоштай кетті оны Санчо, — мына жақтан маған сондай қатты жел соғып тұр, құдды бәленбай көрік бір мезгілде жел үрлеп жатқандай.

Шын мәнінде де солай болатын: жел тұрғызып жатқан бірнеше үлкен көрік еді; герцог пен герцогиня екеуі үй басқарушымен бірігіп бұл шытырман оқиғаны жан-жақты ойластырып, ұсақ-түйегіне шейін мейлінше нанымды боп шығуын қарастырған-ды.

Желдің лебін сезген Дон Кихот былай деді:

— Әуенің бұршақ пен қар туындайтын екінші қатпарына жеткенімізге еш күмәнім жоқ, Санчо; ал, үшінші қатпарда күннің күркірі, найзағай мен күн сәулесі туындайды, егер осындай керемет жылдамдықпен ұша беретін болсақ, онда ұзамай от-жалын қатпарына жетеріміз анық, бірақ өртеніп кетер жерге барып қалмас үшін қазықты қай жаққа қарай бұру керегін білмей отырмын.

Дәл осы кезде Дон Кихот пен Санчо нар қамыстардың басына байланып, от қойылған зығыр талшығының қызуынан ыстықтай бастаған да еді, ал зығыр талшығының тез тұтанатыны және оны жырақтан жылдам өшіре қоюға болатыны мәлім. Қызуды сезген Санчо былай деді:

— Олла-біллә, от-жалын қатпарына еніп кеткеніміз немесе соған жақындап қалғанымыз кәміл: сақалымның жартысы күйіп қалды, сондықтан, сеньор, таңғышты шешіп, қайда тап болғанымызға қарағым келіп отыр.

— Олай істеме, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — лиценциат Торральбаның бастан кешкен бір өтірігі жоқ хикаясын есіңе ал; шайтандар оны көзін байлап, шыбыққа отырғызып әуеге көтерген еді: он екі сағаттан кейін ол Римге жетіп, Тор ди Нонда — көшенің аты осындай, — жерге түсті, әйгілі шабуыл мен қырғынға, сондай-ақ герцог Бурбонскийдің қазасына куә болды, ал ертеңіне таңертең Мадридте жүрді және не көріп, не қойғанын баяндап берді. Сөз арасында ол әуеде ұшып келе жатқанда шайтанның бұған көзін ашуға әмір еткенін, бұл көзін ашқан кезде айдың қол созым жерде тұрғандай көрінгенін хабарлады, бірақ басым айналар деп қорыққандықтан жерге көз жіберуге ақыры жүрегі дауаламапты. Сондықтан, Санчо, бізге таңғышты шешуге болмайды. Бізге кім кепілдік етсе, сол бәріне жауап береді, оған қоса, сұңқардың немесе қырғидың тырнаға шырқау биіктен шүйілетіні секілді, бәлкім, біз де кейін қас қағым ішінде Кандайя корольдігіне құлдилау үшін осынша биіктікке көтеріліп, қалықтап жүрген болармыз; ал екеуіміздің бақтан ұшып шыққанымызға жарты сағаттан аспағандай көрінгенімен, тым-тым жыраққа шығандап кеткенімізде шүбә жоқ.

— Нендей құпиясы бар екеніне басым жетер емес, — деп ағынан жарылды Санчо Панса, — бірақ, бір білетінім: егер сеньора Миғұлонаға — айтпақшы, қалай еді: Магелона ма еді? — мына аттың сауырында отыру керемет ұнаған болса, онда оның құйымшағы аса бір нәзік болмаған-ау деп ойлаймын.

Бақтағылардың бәрі секілді, герцог пен герцогиня да қос батырдың әңгімесін бір сөзін қалдырмай естіп, одан ләззат тауып отырған-ды; сосын осынау аса бір шетін әрі аса бір шеберлікпен іске асырылған шытырман оқиғаны тәмамдауға ниет қылған олар Клавиленьоның құйрығына жанып тұрған зығыр талшығын тигізуге әмір етті, ал оның құрсағы шартылдақ ракетаға толы болатын, сондықтан сол сәтінде-ақ сұрапыл қатты гүрс еткен жарылыс шығып, ағаш ат быт-шыт боп бөлшектеніп кетті, азды-кем жалын шарпыған Дон Кихот пен Санчо жерге құлап түсті.

Бұл екі аралықта Үшфальди бастаған сақалды дуэньялар тобы бақтан дереу қарасын батырып та үлгерген-ді, ал өңгелерінің бәрі талып қалғандай кейіпте жерде сұлап жатқан болатын. Дон Кихот пен Санчо құлаған кезде денесін қатты ауыртып алған еді; ақыры бас көтеріп, орындарынан тұрып жан-жағына қаранған олар не дерді білмей аңтарылып қалды: қарсы алдарында — өздері сапарға аттанған сол баяғы бақ, ал жерде адамдар қатар-қатар боп тырайып жатыр; бірақ оларды әсіресе қайран қалдырған нәрсе бақтың бір бұрышында жерге шаншулы тұрған ұзын сапты найза болды: оған екі жасыл жібек жіп байланыпты, ал жіптерде жылтыр ақ пергамент салбырап тұр, онда алтын түстес ірі әріптермен мынадай сөз жазылыпты:

«Мұқым елге мәшһүр Ламанчалық Дон Кихот осы сапарға тәуекел етуі арқылы қосалқы есімі дуэнья Құсавана боп табылатын графиня Үшфальди мен оның серіктеріне қатысты шытырман оқиғаны тәмамдап, ақыр аяғына дейін жеткізді. Бәлеқұмардың оған енді ешқандай өкпе-реніші жоқ, дуэньялардың иегі татаусыз қалпына келіп, жүн-жыбырдан арылды, ал ерлі-зайыпты корольдер дон Шалдуарио мен Метонимия әу бастағы қалпына қайта оралды. Атқосшының өзін-өзі қамшымен шықпыртуы аяқталған бойда ақ көгершін қазір өзін тырнағында тұтып отырған сасық кезқұйрықтың шеңгелінен сытылып шығады да, гүркілге салып тұрған ғашығының құшағына барып құлайды, өйткені сиқыршы атаулының ең атақтысы данагөй Мерлин солай ұйғарым етті».

Пергаменттегі жазуды оқып шыққан Дон Кихот әңгіме Дульсинеяның жадысын қайтару жайында болып тұрғанын түсіне қойды, сөйтіп осындай теңдесі жоқ қарекетті онша жан қинамай атқарып шығуына және қадірменді дуэньяларға, — айта кетерлігі, олар зым-зия жоғалған болатын, — беттерінің әу бастағы татаусыз қалпын қайта таптыруына жәрдем еткен жаратқанға алғысын жаудырған ол герцог пен герцогиняның қасына келді, ал олар талмаусыраған күйден әлі арылмаған-ды, — соны көрген Дон Кихот герцогты қолынан алып, былай деді:

— Жә, болар, мейірбан сеньор, тұра қойыңыз, ештеңеден қорықпаңыз! Мемориалдық ұстындағы жазудан айқын көрініп тұрғанындай, шытырман оқиға ойдағыдай аяқталды.

Терең ұйқыдан әзер оянғандай болған герцог ақыры көзін ашты, герцогиня да, бақ ішінде сұлап жатқан басқалар да оның қарекетін аунытпай қайталады; қатты үрейленіп әрі таңырқанып тұрғанын олардың мейлінше шыншылдықпен бейнелегені сонша, жоғарыда суреттелген жайды шектен тыс шеберлікпен іске асырылған әзіл-қалжың емес, шын мәнінде болған оқиға деп ойлап қалуға болатын. Герцог жаңағы мадақнамадағы жазуды көзі жартылай жұмық қалпында оқып шықты да, құшағын айқара ашқан күйі Дон Кихотқа қарай қадам басты, сосын оны құшағына алып, жер бітіп, су аққалы дәл өзіндей айтулы рыцарь болмағанын айтты. Бұл екі арада Санчо көзімен Құсавананы іздей бастаған: сақалынан арылған кездегі кейпі қандай екенін, бетінің ажары тұлғасының сымбатына сай шығар-шықпасын көргісі келген, алайда оған от-жалынға оранған Клавиленьо күйреген бойда дуэньялардың Үшфальди бастаған тобының бірі қалмай тайып тұрғаны, әйтсе де беттеріндегі жүн-жыбырдың ізі де қалмағаны, — дуэньялар беті аса мұқият түрде қырылғаны мәлім етілді. Герцогиня осынау ұзақ саяхатты Санчоның қалай өткергенін білмекке ынтықты. Санчо оған былай деп жауап қатты:

— Сеньора! Мырзам ұғындырғандай, от-жалын қатпарымен ұшып бара жатқан кезімізде сәл ғана сығалап қарағым келді. Мырзамнан таңғышты шешуге рұқсат сұрағам, бірақ ол рұқсат бермей қойды, ал мен өзім керемет әуесқой адаммын, маған біреу мынаған жолама, маңынан жүрме десе болды, оның не екенін білмекке ынтығам да қалам. Көзімді жауып тұрған орамалдың шетін кеңсірігім тұсынан жайлап қана, білдірмей ғана көтердім, титтей саңылау жасап, төменге қарадым, — сонда мұқым жер маған қыша дәніндей, ал онда жүрген адамдар жаңғақтай боп көрінді: шамасы, сол тұста біз тым биікке көтеріліп кеткен болдық.

Ал, герцогиня оған былай деді:

— Достым, Санчо! Не айтып тұрғаның жайында ойлансаңшы, — мына сөзіңе қарағанда сен жердің өзін емес, онда жүрген адамдарды көрген боп шығасың ғой: өйткені, егер саған жер — қыша дәніндей, ал әр адам — жаңғақтай боп көрінсе, онда бір адамның өзі ғана жерді толайым-тұтасымен көлегейлеп кетпей ме.

— Дұрыс айтасыз, — деп қоштады оны Санчо, — әйтсе де, жер бір жақ бүйірінен көрініп тұрған, сондықтан оны тұтастай көрдім.

— О не дегенің, Санчо, — деп қарсылық білдірді герцогиня, — қандай затқа болсын бір жақ бүйірінен қарап, оны тұтастай көріп алу мүмкін емес.

— Менің деген-демегенімде тұрған не бар, — деп құлаққағыс етті Санчо, — айтарым тек біреу ғана: әлдеқашан-ақ аңғаратын уақытыңыз болды ғой, жоғары мәртебелім, біз сиқырдың күшімен ұшқан жоқпыз ба, ендеше мен де, қай тұсынан қарамайын мейлі, жердің күллі аумағы мен ондағы барлық адамды сиқырдың күшімен көрдім емес пе, ал егер бұған сенбейтін болсаңыз, онда басқа нәрсеге де сенбейсіз, атап айтқанда: қабағымдағы таңғышты ысырып тастап қарасам — аспан деген мынадай жерде ғана тұр екен, әрі кетсе бір жарым сүйемдей болар және ол, өтірік айтсам оңбай кетейін, айтып жеткізгісіз ғаламат үлкен екен, мархабатты ханым! Одан соң бізге жеті ешкінің жанынан ұшып өтудің орайы келді, мен өзім бала кезде ешкі баққан адаммын ғой, сондықтан, оллаһи-белләһи ақ-адал шыным, көрген бойда олармен аз уақытқа болса да бірге жүре тұруға сондай қатты аңсарым ауды!.. Олардың қасына жақындап бармасам, өкініштен өртеніп кететін шығармын деп ойладым. Мұндайда не істеу керек енді? Амал жоқ, ешкімге ештеңе айтпастан, әсіресе мырзама түк ештеңе білдірместен, Клавиленьодан жайменен сырғып түстім де, ешкілермен бір сағатқа жуық бірге болдым, ал бұл ешкі дегенің қырмызы ғой, қалампыр ғой, айтары жоқ; Клавиленьо болса, осы уақыттың ішінде тұрған орнынан тырп етпеді, бір адым да алға аттап баспады.

— Ал, мейірбан Санчо ешкілермен шұғылданып жатқанда сеньор Дон Кихот немен айналысты екен? — деп сұрады герцог.

Дон Кихот оған былай деп жауап берді:

— Бұл уақиғалар мен оқиғалардың қай-қайсысы да өмірдің табиғи жолмен қалыптасқан тәртібіне бағынбайды, сол себепті Санчоның әңгімесі бізді таңғалдырмауға тиіс. Өзім жайында айтсам, мен таңғышты көтерген де, түсірген де жоқпын, аспанды да, жерді де, теңізді де, құмды да көрген емен. Рас, ауа қатпарынан өтіп бара жатқанымызды, одан соң от-жалын қатпарына жақындап қалғанымызды бірден сездім, бірақ одан да биік көтерілдік деп ойламаймын, өйткені от-жалын қатпары айдың аспаны мен ауаның соңғы қатпарының арасында, олай болса, Санчо сөз қылған жеті ешкі орналасқан жерге күйіп қалмай жетуіміз мүмкін емес еді, ал енді біздің отқа үйтілген ештеңеміз жоқ, сондықтан, Санчо не өтірік айтып тұр, не қиялға беріліп тұр.

— Өтірік те айтқан жоқпын, қиялға да берілген емеспін, — деп қарсылық білдірді Санчо. — Ондай жағдайда, менен ешкілердің түр-түсін сұрасаңыздаршы, өтірік пе әлде шын ба, сонда өздеріңіз-ақ білесіздер.

— Ал, айта қойшы, Санчо, олардың түсі қандай екен? — деп сұрады герцогиня.

— Ешкілердің екеуі жасыл, екеуі қызыл, екеуі көгілдір, ал біреуі шұбар-ала, — деп жауап қатты Санчо.

— Бұл бір жаңадан шыққан тұқым екен, — деді герцог, — бізде, жер бетінде, мұндай түстер болмайды, яғни мұндай түстегі ешкілер.

— Бұл түсінікті ғой, әрине, — деді Санчо өзіндік тұжырымға келіп, — бірақ, аспан мен жердің ешкілерінде айырмашылық болуы керек емес пе.

— Ал, айтшы, Санчо, сол ешкілердің арасында мүйізді теке болған жоқ па? — деп сұрады герцог.

— Болған жоқ, сеньор, — деп жауап қатты Санчо, — бірақ айдың мүйізіне жердегі мүйізділердің ешқайсысы да мүйізін түйістіре алмайды, дегенді естігенім бар.

Саяхатқа қатысты басқа сұрақ қойылған жоқ; Санчоның бақтың ішінде отырып-ақ аспан астымен серуен жасап, онда болып жатқан жайларды түгел баяндап беруге қабілетті екенінде күмән қалмады.

Дуэнья Құсаванаға қатысты шытырман оқиға осылай аяқталды; бұл хикмет герцог пен герцогиняның тек сол кезде ғана емес, өмір бойы мәз бола күліп жүруіне жететін азық болды, сондай-ақ бұл оқиға жайындағы әңгіме Санчо Пансаға да бірнеше ғасыр бойы айтуға жетер еді, әрине, тек егер осынша өмір сүрсе; ал, Дон Кихот болса, Санчоның қасына жақындап, құлағына былай деп сыбырлады:

— Санчо! Аспанда көргендеріңіз жайындағы әңгімеңізге жұрт сенсін десеңіз, Монтесинос үңгірінде көргендерім жайындағы менің әңгімеме де сенетін болыңыз. Айтайын дегенім осы ғана еді.

XLІІ тарау

Дон Кихоттың Санчо Пансаға аралды басқаруға аттанар алдында айтқан ақыл-кеңесі турасында, сондай-ақ басқа да мейлінше маңызды нәрселер жайында.

Құсаванаға қатысты шытырман оқиға көңілдегідей аяқталғанына дән риза болған және осынау әзіл-мазақтың шындық екеніне зәредей шүбә келмейтінін көрген герцог пен герцогиня әзіл-мазағын әрмен жалғастыра түспекке ниеттенді; осы мақсатта герцог малайларына Санчо уәде етілген аралды басқаруға кіріскен кезде оның алдында өздерін қалай ұстауы керегі жөнінде нұсқау берді, ал Клавиленьо ұшқан күннің ертеңіне Санчоға үсті-басын тәртіпке келтіріп, губернатор қызметіне кірісуге дайын болуы қажеттігін мәлім етті, өйткені аралдықтар оны мамырдағы жаңбырдай асыға күтіп отыр, деді. Санчо оған еңкейе басын иіп құрмет көрсеткен соң, мынадай әңгіме айтты:

— Аспаннан жерге түскелі бері және сонау шетсіз-шексіз шырқау биіктен жерді көзбен шолып, оның қандай бәлекей екенін көргелі бері губернатор болсам деген ықыласым суыңқырап қалды: шынтуайтында да, қышаның дәніне қожа болуда тұрған қандай керемет өпіремдік бар, жаңғақтай ғана бес-алты адамды басқару деген неғылған зор мансап және неғылған ала-бөтен билеп-төстеушілік? Өйткені, сонда өзіме жер бетінде басқа ешқандай адам жоқтай көрінген еді. Ал, егер сіз, шарапатты мырзам, маған аспанның титтей ғана, көлемі жарты мильдей-ақ, бөлігін тарту етсеңіз, бұған әлемдегі ең үлкен аралды алғаннан бетер қуанар ем.

— Бері қара, достым Санчо, — деп сөйлеп кетті герцог, — аспанның қандай бөлігін де, тіпті көлемі қара тырнақтайын да, кімге де болсын үлестіруге менің құқым жоқ, — мұндай мырзалық пен шүлеңгірлік тек жаратқан иеміздің ғана тарапынан жасалуы мүмкін. Саған қолымда бар нәрсені ғана, атап айтқанда, дөңгелек те теп-тегіс, аса бір құнарлы да несібелі нағыз аралдың өзін бергелі отырмын, оны меңгеріп кетсең, жер бетіндегі осынша игілікке ие болуың арқылы аспандағы игілікке де қол жеткізе аласың.

— Мейлі енді, арал болса арал болсын, — деді Санчо, — алаяқтар атаулыға қасақана түрде жаным жұмақта жай табуы үшін ғаламат губернатор болуға барымды салам. Дөкей бастық атануға және шонжардың сәнді сарайына бас сұғуға мені пайдакүнемдік итермелеп тұрған жоқ, — губернаторлық деген не екен өзі, соны байқап көргім ғана келеді.

— Бір байқап көрсең, дәмі өмірі таңдайыңнан кетпейді, — деп құлаққағыс етті герцог, — бұйрық беруден және жұрттың саған сөзсіз бағынатынын көруден асқан ғанибет жоқ. Көр де тұр, қожайының император атанған кезде, — істің барысына қарағанда, оның міндетті түрде сондай болары кәміл, — бұл лауазымды одан ешқандай амал-айламен қайтарып ала алмайсың, ал өзі іштей тым кештеу император атанғанына өкініп жүретін болады.

— Сеньор! — деп мәлім етті Санчо. — Мен өзім, тіпті қотандағы қойға болсын, бұйрық бергеннен артық жанға жағымды ештеңе жоқ деп білем.

— Екеуіміздің, Санчо, талғамымыз ұқсас екен және өзіңнің не нәрседен де тәп-тәуір түсінігің бар, — деп құлаққағыс етті герцог. — Аузыңнан шыққан сөз қандай парасатты болса, басқаруда да сондай парасаттылық танытарсың деп сенем. Әзірше айтарым осы, тек мына бір жайды — аралды басқаруға күні ертең аттанатыныңды ұмытпа, ал бүгін кеште саған жаңа лауазымыңа лайық киім-кешек береді және өзіңді жолға дайындайды.

— Қалай киіндірсе олай киіндіре берсін, бәрібір сол баяғы Санчо Панса қалпымда қала берем, — деді Санчо.

— Бұл да жөн сөз, — деп келісті герцог, — дей тұрғанмен, киім-кешегің айналысатын кәсібің мен атқаратын қызметіңе сай келуі керек қой: мысалға айтсақ, заң маманына солдат секілді, ал солдатқа священник секілді киінген жараспайды. Ал, сен, Санчо, жартылай сот, жартылай әскер басы тәрізді киінуге тиіссің, өйткені өзіңе тарту еткелі тұрған аралым ғалымдарға қандай мұқтаж болса, әскерилерге де сондай мұқтаж, әскерилерге қандай мұқтаж болса, ғалымдарға да сондай мұқтаж.

— Анау әлгі ғалымдық деген мәселе менің осалдау жерім, — деп ағынан жарылды Санчо, — мен тіпті әріп екеш әріпті де танымаймын. Әйткенмен, жақсы губернаторға қол қоюдың орнына крест сала білудің өзі жетіп жатыр. Ал егер маған қару берілсе, онда оны, жаратқан иеміз жар болса, қашан құлап түскенімше қолдан шығара қоймаспын.

— Қашанда осындай биік ұстанымдарды басшылыққа ал, Санчо, сонда қателік жібермейсің, — деді герцог.

Осы кезде ішке Дон Кихот кіріп, әңгіменің ау-жайынан Санчоның шұғыл түрде билікке ие болғалы жатқанын білген соң оны қолынан жетелеп алды да, бұл қызметте өзін қалай ұстауы қажеттігі жайында ақыл-кеңес бермекке герцогтың рұқсатымен өз бөлмесіне ертіп кетті. Сөйтіп, жатын бөлмесіне кіріп, есікті кілттеп алғаннан кейін, Санчоны күштеп дерлік қасына отырғызып, байыппен, баппен былай деп сөйлеп кетті:

— Қолыма бақыт қонардан көп бұрын және ертерек осындай сәттілікке тап болғаның үшін құдайға айтар алғысым шексіз, достым Санчо. Адал қызметің үшін өзіңе сый-сияпат жасауға қолайлы жағдай кездесіп қалар деп үміттеніп жүргем, сөйтіп, міне, енді-енді ғана жолым оңғарыла бастаған кезде сенің арманың мезгілінен бұрын және парасат-пайымға керіғалаң түрде іске асып та үлгерді. Біреулер пара беру арқылы әрекет жасайды, мазаны алады, тыным таппайды, таң атпай тұрады, жалынып-жалпаяды, қыр соңынан қалмайды — мақсатына, алайда, ақыры жете алмайды, ал енді біреу қалай және неліктен екені белгісіз, талайлар битін салған лауазым мен қызметке аяқ асты ие бола кетеді, осы араға “таудай талап бергенше, бармақтай бақ бер” деген мақал өзінен-өзі сұранып тұр. Менің түсінігімде, сен — можантопай біреусің, басқа ешкім де емессің: сен таң атпай тұрған жоқсың, түн ортасы ауғанша үстел басында да отырмадың, талаптанып талпынған да емессің, бірақ саған кезбе рыцарьлықтың рухы шарапатын тигізді — міне, енді сен, ал керек болса, аралдың губернаторысың. Мұны саған айтып отырған себебім, Санчо, өзіңе жасалған жақсылықтың бәрін өз қадір-қасиетім арқылы таптым деп ойлаушы болма, — жоқ, сен әуелі не нәрсені де әкелік қамқорлықпен игілікке бағыштап отыратын жаратқан иемізге рақмет жаудыр, сосын ең ізгі қасиеттерді бойына жинақтаған кезбе рыцарьлық орденіне алғысыңды білдір. Сонымен, осы айтқанымның бәрін шын ықыласыңмен қабыл алуға тырыс; одан соң, балам, өзің қадам басуға ниет қылған осынау буырқанған теңізден жайлы да тыныш жағалауға қарай бағыт сілтейтін әрі соған алып шығатын жетекші және жол көзер жұлдыз болуға ынталы Катоныңның ақыл-кеңесіне бар ынты-шынтыңмен құлағың сал, өйткені жоғары лауазым мен жоғары қызметтер — жанжал мен шатақтың шеті де, шегі де жоқ ми батпағы есепті нәрсе.

Ең алдымен, балам, сен құдайдан қорқуға тиіссің, өйткені даналық құдайдан қорқудан туындайды, ал дана болсаң қателіктен де ада боласың.

Екіншіден, өз ішіңе үңіліп, өзіңді өзің тани біл, қиындық атаулының ең ақиреті де осы таным. Өзіңді танығаннан кейін, өгізбен теңеспекке тырысқан бақа секілді ісініп-кебінбейтін боласың, ал ісініп-кебіне қалсаң, онда кеспірсіз аяғына көзі түсіп қымсынып, көрерге көз керек құйрығын жасыра бастайтын тауыс тәрізді, туған өлкеңде бір кезде шошқа баққаның есіңе оралып, парықсыз атаққұмарлығыңның құйрығын еріксізден еріксіз жасыра бастайтын боласың.

— Жөн сөз, — деп келісе кетті Санчо, — бірақ ол кезде мен бала едім, ал естияр шағымда шошқаны емес, қазды бақтым. Алайда бұл әңгіменің маған пайдасы аз сияқты: өйткені, билеушінің бәрі бірдей король тұқымынан емес қой.

— Дұрыс айтасың, — деді Дон Кихот, — маңызды қызметте отырған, бірақ ақсүйек әулеттен шықпаған жандар, міне, осы себептен де жұмсақтық пен мейірімділік танытуы қажет; ал бұл қасиеттер саналы түрдегі сақтықпен астасса, оларды өшпенді өсек-аяңнан сақтап қалады, өйтпеген жағдайда одан қандай қызметте жүрсең де құтыла алмайсың.

Нашар нәсілден өрбігенің жөнінде, Санчо, мақтанышпен айтатын бол және қара шаруадан шыққаныңды еш қысылып-қымтырылмай мойында, өйткені бұдан өзің ұялмасаң, мұны бетіңе басу ешкімнің ойына келмейді; жалпы, менмен күнәкар болғанша момын тақуа болуға тырыс. Тегі нашар екеніне қарамастан қисапсыз көп адам ең жоғары дәрежеге жетті, лауазымы биік дінбасы немесе император атанды, бұған соншалықты көп мысал келтірер едім, бірақ сен тыңдаудан жалығып кетесің ғой.

Есіңде болсын, Санчо: ізгілік жолына түссең және игі істер тындыруға тырыссаң, саған князьдар мен сеньорлар қарекетіне іштарлық жасаудың қажеті болмайды, өйткені адамның тегі туа бітті меншікке айналады, ал ізгілік жүре қалыптасады; ізгілік — өз алдына дара құндылыққа ие, ал текте ондай құндылық жоқ.

Ендеше, жақын-жуықтарыңнан біреу-міреу өзіңмен жүз көріспекке аралыңа келе қалса, сен оны қума және ренжітпе де, керісінше, оны құрметпен қарсы ал, күтім жаса, — осы арқылы сен қай пендесінен болсын жиренгенді хош көрмейтін жаратқанның көңілін табасың, оған қоса жаратылыс заңын жүзеге асырасың.

Егер өзіңмен бірге әйеліңді ала келсең (өйткені, ұзақ мерзімге созылатын қызмет бабындағы міндетін орындап жүргендердің зайыбынан қол үзіп қалғаны жақсы емес), оған ақыл-кеңес бер, баулы және табиғатына тән әумесерлігінен арылт, өйткені ақылды губернатордың жиып-тергенін ақылсыз да әумесер әйелінің шашып-төгуі оп-оңай.

Егер зайыбың дүние салса (ондай жағдай болмай тұрмайды), сөйтіп мансабыңның маңыздылығына байланысты тәуірірек тең тапсаң, онда, байқа, жаңа әйелің ұзын сапты қармаққа айналып: “Ақ балық-ау, ақ балық, қармағымды қап, балық!” деп зар илей бастамайтын болсын, — ақ-адал шыным, соттың әйелі бопсалап алған параға Қорқынышты сот күні оның күйеуі жауап береді және көзі тірісінде көңіл аудармаған көлденең табыстары үшін өлгеннен кейін төрт есе көп азап шегеді.

“Айттым — бітті, кестім — үзілді” дейтін қағида бойынша ешқашан қарекет жасаушы болма: бұл қағиданы өзін оқып-тоқыған адам санайтын надандар көбірек ұстанады.

Екі жаққа да бірдей қалтқысыз әділ болу ниетіңнен айнымағаныңмен, байдың шағымынан гөрі кедейдің көз жасына көбірек көңіл бөл.

Байдың қандай сыйлық ұсынып, нендей уәде бергеніне және кедейдің қанша жерден жылап-сықтағанына қарамастан, ақиқатты анықтауға барыңды сал.

Кеңшілік жасаудың мүмкіндігі бар жерде және жасалуға тиіс жерде айыпкерге заңның барлық қатаңдығы бойынша жаза кеспе, өйткені қатал соттың абырой-атағы қайырымды соттың абырой-атағынан әсте артық емес.

Егер әділ соттың қолыңдағы асатаяғы күндерде бір күн майыса қалса, онда ол тарту-таралғының салмағынан емес, аяушылық білдірудің әсерінен майысатын болсын.

Егер күндерде бір күн дұшпаныңның дау-шарын қарауыңа тура келсе, өзіңе көрсеткен жәбірі жайындағы ойдың бәрін былай ысырып таста да, шындық кімнің жағында екенін анықтаумен ғана шұғылдан.

Іс қарағанда жеке басыңның пайдасын күйттеушілік алға түсіп кетпесін, ондайда қателікке ұрынасың, ал мұны жөндеу көпшілік жағдайда мүмкін болмайды, егер мүмкін боп жатса, жақсы атыңа, тіпті дүние-мүлкіңе де зардабы тиеді.

Егер әлдебір сұлу араша түсуіңді сұраса, көзіңді сұлудың көл боп аққан жасынан, құлағыңды аһ ұрған ащы даусынан аулақ ұста, сөйт те өтінішінің мән-жайын салқынқандылықпен сарапта, әйтпесе ақыл-парасатың оның көз жасына тоғытылып, ізгілігің — күрсінісіне көміліп қалады.

Егер біреуді іс-әрекетің арқылы жазаласаң, онда оған қоса сөзбен де сазайын беруден сақтан, өйткені сормаңдайға тән жазасының өзі-ақ жеткілікті, уытты сөздер арқылы оған жан жазасын қосарлаудың қажеті аз.

Әділ үкіміңді есту үшін алдыңа келетін айыпкерге жарасымы бұзылған жаратылысымыздың кемшіліктерінен арыла алмаған, аяушылық көрсетуге лайық адам ретінде қара және оған, мүмкін болғанынша, талапкерге залал келмейтін дәрежеде, мейірім білдір, өйткені жаратқан иеміз бойымызға дарытқан қасиеттің бәрі тең құқылы болғанымен, біз үшін, алайда, аяушылықты білмейтін әділдіктен гөрі қайырымдылық әлдеқайда сүйкімді әрі тартымды.

Егер де, Санчо, осынау ақыл-кеңестер мен қағидаларды бұлжытпай орындасаң, онда ғұмырың сенің ұзақ болады, абырой-атағың мәңгіге кетеді, керемет зор игілікке кезігесің, айтып жеткізгісіз жан рақатына кенелесің, балаларыңды өз қалауыңмен үйлендіресің, балаларың мен немерелерің құрметті атаққа жетеді, жанға жайлы тіршілік пен жұрттың сый-құрметін сыбаға етесің, сосын әбден қартайып тыныш тапқаннан кейін, уақыт болғанда сені ажал келіп алып кетеді, шөберелеріңнің нәзік те жұмсақ қолы кірпігіңді жабады. Бұл ғибратты сөздің бәрі жаныңды көркейтуге қызмет етпек, ал енді тәніңді көркейтуді мұрат тұтатын ғибратты сөзге құлақ сал.

XLІІІ тарау

Дон Кихоттың Санчо Пансаға айтқан ақыл-кеңесінің екінші бөлегі жайында.

Дон Кихоттың жоғарыда келтірілген пайымдауларын естігендер арасында оны кәдімгі ақыл-есі бүтін, жүрегі ізгі мұраттарға толы адам қатарына қоспайтындар табылар ма екен? Алайда, бұл жайында теңдесі жоқ осынау хикаямыздың өне бойында әлденеше мәрте құлаққағыс етілгеніндей, әңгіме ауаны рыцарьлық жайына ойысқанда ол мағынасыз бірдеңені шатып кететін, ал бірақ басқа кез-келген тақырыптан сөз таратқанда ақыл-парасатының айқындығы мен ауқымдылығын паш ететін, сондықтан іс-әрекеті ой-пікірімен, ой-пікірі іс-әрекетімен әрдайым қабыспай жататын; ал енді Санчоның құлағына құйған ережелерінің екінші бөліміне келсек, бұл жерде ол шектен тыс тапқырлық танытып, парасаттылықтың да, ақылдан алжасқандықтың да шырқау шыңына көтерілді. Санчо оны зейін қоя тыңдап, ақыл-кеңестерін қаперінде сақтап қалуға тырысты: жаңа губернатордың өмірге келуінде кінәрат болмауы үшін бұларды жақсылап есте сақтамақ ниеті бары байқалып тұрды. Ал Дон Кихот сөзін одан әрі жалғастырды:

— Үйіңе және өзіңе қандай күтім жасау қажеттігі жайына келсек, Санчо, саған ең алдымен айтарым: тазалық сақта және тырнағыңды алып жүр; әлдекімдерге ұқсап оны ешқашан ұзын ғып өсіруші болма, олар өз надандығына бағып, тырнақтың ұзындығы қолдың сәнін келтіреді деп ойлайды, ал шындығында, уақытылы алып отырмаса бұлар жыртқыш құстың тырнағына ұқсап кетеді: бұл — жан шошырлық сиықсыздық әрі настық.

Ешқашан, Санчо, белбеуленбей алқам-салқам жүруші болма: киім киюге жүрдім-бардым қараушылық — рухтың әлсірегендігінің белгісі, егер бұл тек енжарлық пен жүгенсіздік көрінісі боп шықпаса, — Юлий Цезарьға, мысалға, сондай айып тағылған-ды.

Қызметіңнің маңызы қандай екеніне анық көз жеткіз, егер қоғамда алып отырған орның адамдарыңның ливрей киіп жүруіне мүмкіндік берсе, онда ливрейдің ашық түсті, сәнді болғанынан гөрі, оңды әрі төзімді болғанына қам жаса және бұларды малайларың мен кембағалдарыңа бөліп бер, яғни алты малайды киіндірудің орнына үш малай мен үш кембағалды киіндіргенің жөн, сонда сенің жерде де, аспанда да малайың болады: ливрей үлестірудің бұл жаңа әдісін түсінуге атаққұмар адамдардың ақылы жетпейді.

Сарымсақ та, пияз да жеме, өйткені бұлардың иісі қара табан шаруадан шыққаныңды білдіріп қояды.

Адымыңды жаймен ал, асықпай сөйле, бірақ өзіңді өзің тыңдап отырғандай тым баяулап қалма, өйткені тәлімсу жеркеніш туғызады.

Түскі асты шамалап іш, ал кешкі асты одан да шамала, себебі денеміздің саулығы асқазанымыздың көрігінде шыңдалады.

Қызыңқырап қалған адамның құпия да сақтамайтынын, уәдесін де орындамайтынын ескеріп, ішімдік ішкенде шектен шықпа.

Тағамды ұртыңды толтырып шайнаңдап жеме, Санчо, сондай-ақ, ол кім болса да мейлі, басқа бір адамның көзінше эрутирлеме.

— Эрутирлеме дегеннің не білдіретінін ұқпадым, — деп мәлім етті Санчо.

Дон Кихот оған түсіндірді:

— Эрутирлеме, Санчо, кекірме дегенді білдіреді, ал мұның өзі әжептәуір бейнелі сөз болғанымен, күллі испан тіліндегі ең анайы сөздердің бірінен саналады, осы жағдайға байланысты құлағы нәуетектеу адамдар латын тіліне жүгініп, “кекірді” деген сөзді эрутирледі деген сөзбен, “кекіру” дегенді эрутация деген сөзбен ауыстырған; ал жаңадан пайда болған сөздерді жұрттың көбі әлі түсінбейтіндігінен қорқудың қажеті жоқ, уақыт өте келе бұл сөздер қолданысымызға енеді де, баршаға бірдей ұғынықты боп кетеді: тіл — дәстүр билігі мен қара халық билігіне бағынады, осындай жолмен байи түседі.

— Шын сөзім, сеньор, — деді Санчо, — барлық айтқан ақыл-кеңесіңіздің ішінен анау әлгі кекірмеу жайындағысын есімде әсіресе жақсы сақтап қалуға тырысармын, себебі ондай жағдай менде жиі болып тұрады.

— “Кекірмеу” демесеңші, Санчо, эрутирлемеу десеңші, — деп түзетті оны Дон Кихот.

— Бүгіннен бастап эрутирлемеу деп айтатын болам, қам жемеңіз, ұмытпаймын, — деді Санчо.

— Сол сияқты, Санчо, сөз арасына не қилы мақалды қиыстыра беретін ғадетіңді қойғаның жөн, өйткені мақалдың өзі шағын ғана нақыл сөз болғанымен, сен оны көп ретте орынсыз қыстырасың, соның салдарынан сенің аузыңнан шыққанда олар әдемі нақыл сөзге емес, әншейін бір пақыр сөзге айналып кетеді.

— Бұдан мені тек жасағанның өзі ғана құтқара алады, — деп қарсылық білдірді Санчо, — себебі менің басымда кітаптағыдан да көп мақал бар, сөйлеп тұрған кезімде солардың бәрі түгел тілімнің ұшына келіп үйіріледі де, бірін-бірі кимелеп, бұрын ұшып шықпақ боп арпалысқа түседі, ал тілім болса орынды-орынсызына қарап жатпастан алғаш кездескен біреуін ытқыта салады. Енді мен, әрине, жеке басымның қадір-қасиетіне зардабы тимейтін мақалды келтіруге тырысам ғой, өйткені дәулетті үйдің дастарқаны да жылдам дайын болады, кішкентай тастан қауақтай бас жарылады, қоңырау соғып жатқанның өрт сөндіруге бармасы анық, сондай-ақ, есті адам есесін жібермейді.

— Жарайсың, Санчо! — деп Дон Кихот дауыстап жіберді. — Сөзіңе қосып өр мақалды, сөз арасында тізбектет мақалды, сөзіңді шырма мақалмен — тіліңді тұсап тұрған ешкім жоқ! Шешем сабаймын деп зәремді алып жатыр, мен болсам әлі зырылдауық ойнап отырмын! Мен саған мақалдан аулақ жүр дегенді айтам, ал сен болсаң қас қағым сәтте оның бір дорбасын бір-ақ лақ еткізесің және бұл мақалдарыңның әңгімеміздің тақырыбына сиырға ер салғандай жараспайтынына да қарап жатпайсың. Сен мынаны түсін, Санчо: орынды жерінде қолданылған мақалға ешқандай қарсылығым жоқ, бірақ қалай болса солай үйіп-төгіп, тізбектей берсең — сөзің мәнсіз боп шығады әрі ұзарып кетеді.

Атқа мінген кезіңде ердің артқы қасына қарай шалқалақтаушы болма, аяғыңды алшайта созып жіберме, аттың бүйіріне жақынырақ ұста, одан соң сұр жорғаңа мініп келе жатқан кезіңдегідей мықырайма, өйткені адамның ат үстінде қалай отырғанына қарап, оның атқұмар ақсүйек пе әлде қарапайым атшы ма — кім екенін бірден біле қоюға болады.

Ұйқыңды шекте: таңмен таласа тұрмаған адам ол күннің қызығынан құр алақан қалады; одан соң, Санчо, мынаны қаперіңе ал: сәттіліктің серігі — жинақылық боп табылады, ал оның қас дұшпаны — жалқаулық ізгі мұратқа жетуге қашан да кедергі келтірумен болады.

Қазір өзіңе айтқалы отырған соңғы ақылымның тәнді көркейтуге қатысы жоқ, әйтсе де оны қаперіңде қастерлеп сақтағаныңды қалар едім, өйткені мұның саған ілгеріде айтылғандардан кем пайдасы тимейді деп білем: сонымен, қандай да болсын бір әулеттің тектілігіне күдік келтіруші болма, қайткен күнде де, әйтеуір, бір әулетті екіншісімен салыстырма, себебі салыстырудың нәтижесінде бір әулет лажсыздан лажсыз екіншісінен тектілеу боп шығады да, өзің кемсіткен адам сені өлердей жек көріп кетеді, ал өзің айдынын асырған адам сені әсте жақсы көріп жарылқай қоймайды.

Тағы бір айтпағым: ұзын балақ шалбар, ұзын етекті камзол және одан да ұзындау плащ киюің керек; ал шаровар жайында ауыз ашпай-ақ та ғой, өйткені шароварлар рыцарьларға да, губернаторларға да жараспайды.

Өзіңмен әңгімелеспек болғанда ойыма оралғаны осылар ғана, Санчо. Кейін, жағдайға қарап, жаңа ақыл-кеңес берермін, ал сен шаруаң қалай жүріп жатқанынан мені хабардар етіп тұратын бол.

— Сеньор! — деп сөйлеп кетті Санчо. — Сіздің маған ізгілікті, қастерлі және қажетті нәрселерді үйретіп отырғаныңызды жақсы түсінем, алайда бәрі түгел тарс есімнен шығып кетсе, бұл айтқандарыңыздың маған пайдасы тие қояр ма екен? Әйтсе де, анау әлгі тырнақты өсірмеу және реті келіп жатса екінші рет үйлену жайындағыларды құлағыма құйып алдым, ал басқа қитұрқылар, айла-шарғылар мен қулық-сұмдықтар есімде қалған жоқ және олар жадымда өткен жылғы бұлт секілді ғана сақталмақ, сондықтан осының бәрін қағазға түсіріп, қолыма ұстатқаныңыз абзал болар еді: әрине, мен өзім оқи да, жаза да алмаймын, бірақ қағазды тәлімгеріме берер едім де, қажет бола қалған жағдайда ол бұларды қайталап есіме салып тұрар еді.

— Саған не деуге болады енді! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Губернатордың оқи да, жаза да алмайтыны қандай жаман! Айтып қойғаным артық етпес, Санчо, егер біреу қара танымайтын болса немесе солақай болса, бұл екінің бірін: не оның өте қарапайым немесе тіпті мүлдем жұпыны шаңырақтан шыққан адам екенін, не өз басының мұндарлығы мен милаулығы сонша, ізгілікті өнеге де, ізгілікті ілім де қонбаған адам екенін білдіреді. Бұл сенің үлкен кемшілігің; құрығанда, әулет есіміңді жазып қол қоя білгеніңді қалар едім.

— Қолымды қоюды білем ғой, — деді Санчо. — Селомызда старшина болған кезімде жүк теңдерінде таңбаланатындай әріптерді жазып үйренгем, жұрт маған өз әулет есіміңді жаздың, деген. Одан соң оң қолым жансызданып қалғандай түр жасап, біреу-міреуге өзім үшін қол қоя салуға қашан да әмір ете алам ғой: бұл дүниеде өлімнен басқа нәрсенің бәрінің де орнын толтыруға болады, ал анда мен өзім би, өзім қожа емеспін бе, ендеше, менің сөзім — заң. Әкесі алькальд адам сотқа да ақ жарқын көңілмен барады, деген сөз тегін айтылмаса керек. Ал, мен болсам әлдеқандай бір алькальд емес, ауыз толтырып айтарлық губернатормын ғой, — ойнап көрсін менімен. Қане, тиісіп көр маған: мүйіз сұраймын деп жүріп құлақтан айрылғың келмесе, ал жаратқан біреуді жарылқайын десе оны теңіздің түбінен де іздеп тауып алады және сосын: аузы қисық болса да бай баласы сөйлесін, деген бар, губернатор атануым себепті мен де бай болам, оған қоса жомарт губернатор болмақпын, ендеше кемшіліктерім де көлеңкеде қалады. Иә, біз де бірдеңе білеміз, “ақшаң қанша болса, қадірің де сонша” деуші еді әжем, сондықтан: қалталымен алыспа, босқа қансорпа боласың.

— Өй, сен құры, Санчо, құрып кет! — деп дауыстап жіберді сол арада Дон Кихот. — Алты мың шайтан алып кетпейді екен сені, мақалдарыңмен қосып! Бір сағат бойы ағыл-тегіл ақтарып жатырсың — мен үшін бұл жанымды ақырын азаптаумен бірдей болды. Айтпады деме, күндердің күнінде осы мақалдарың сені дар ағашына да алып барады. Осы мақалдарыңның қырсығынан вассалдарың сені тақтан да құлатады — шыдамы таусылып, шатақ шығарады. Айтшы, сауатсыз, сен бұларды қайдан аласың осы және оны қалай қолданасың, миғұла? Өйткені, ең болмаса бір мақалды еске түсіріп, оны орынды қолдану — мен үшін қияметтің қияметі.

— Олла-біллә, қожайын, түкке арзымас нәрсеге бола бұлқан-талқан боп отырсыз. Сол да сөз бе екен! Өз байлығымның пайдасын көргенімді қызғанасыз ба? Ал мендегі бар байлық пен дүние-мүлік осы мақалдар ғой. Міне, қазірдің өзінде бірнешеуі тілімнің ұшында тұр және әңгімемізге сай келетіні сонша, құдды арнайы өлшем бойынша жасалғандай-ақ, бірақ бұларды сізге айтып жатпаймын: “Ізгі ниетпен үндемесең, атанасың Санчо сен”.

Дон Кихот бұған былайша қарсылық білдірді:

— Сен — Санчосың, бірақ ана Санчо емессің: ізгі ниетті үндемес еместігің өз алдына, парықсыз мылжың, парықсыз қиқарсың. Әйтсе де, әлгінде өзі сұранып тұр дегендеріңнің қандай мақал екенін білуге сондай құмартып қалдым: ал өзім қаперімді қопарыстырып көргеніммен, лайықты ештеңе таппай қойдым, ал менің қаперім әжептәуір екенін білесің ғой.

— Бұлардан артық орынды мақалды табу да қиын болар, — деді Санчо: — “Абайла-байқа, ақыл тістің астына саусағыңды салма”, сосын тағы: “Саған біреу: қане, аман-сау тұрғаныңда жөніңді тап және әйеліме де бір ауыз тіл қатпа, десе, — аузыңа төрт елі қақпақ қой”, деген бар; одан соң: “Жер тепкілегеннен тас жарылмайды”, — бұлардың бәрі осы араға өзі сұранып тұрған жоқ па? Губернатормен немесе басқа да бастықтармен ешқашан байланыспа, әйтпесе ақыл тістің астына саусағыңды салғандай шыңғыратын боласың, — жалпы алғанда, ақыл тіске салу шарт емес, әңгіме — азу тісте. Сосын, құдды біреу саған: “Қане, аман-сау тұрғаныңда жөніңді тап және әйеліме де бір ауыз тіл қатпа!” деген кездегідей, губернатор не айтса да оған қарсы келуге болмайды. Ал, енді жер мен тас жайына келсек, бұл енді соқырға таяқ ұстатқандай нәрсе ғой. Әңгіме қайда, жұрт өзі туралы: “Жығылып жатып сүрінгенге күліпті” демес үшін, біреудің басындағы шоқты көре қоятындар, әуелі өзінің басындағы отты көріп алғаны абзал емес пе, оған қоса, тақсыр, біреудің үйінде отырған ақылдыдан гөрі өз үйінде отырған ақымақтың ойы ұшқырлау болатыны да сізге бек жақсы белгілі ғой.

— Жоға, оныңа келіспеймін, Санчо, — деді Дон Кихот, — өз үйінде де, басқаның үйінде де ақымақтың басына ақылды ой кірмейді, себебі: кещеліктің іргетасына келісті ғимарат тұрғыза алмайсың. Жә, бұл әңгімені осымен доғаралық, Санчо: дұрыс басқармайтын болсаң — жауабын өзің бересің, масқарасы менде қалады. Дегенмен, қолымнан келгеннің бәрін жасағанымды, сені терең мағыналы және мейлінше парасатты ақыл-кеңестермен қамтамасыз еткенімді көңіліме медеу тұтам: парызым мен уәдемді орындап шықтым. Құдай өзі жар болғай саған, Санчо, билік жүргізген жеріңде ол сені өз билігінде ұстап тұрғай және менің алаңға толы көңілімді тыныш таптырғай, өйткені күндердің күнінде аралыңмен бірге аяғың аспаннан келіп жүрмей ме деген ойдан ала көңіл боп алдым ғой әбден, ал, шынтуайтына келгенде, герцогқа сенің кім екеніңді айтып берсем, етженді, тұлғалы түріңе қарамастан сенің бар-жоғы мақал-мәтел мен айла-шарғы толы қапшықтан басқа ештеңе емес екеніңді түсіндірсем, мұның алдын алуыма да болар еді.

— Сеньор! — деп қарсылық білдірді Санчо. — Мені губернаторлыққа лайық емес деп ойласаңыз, онда бұл лауазымнан тап осы отырған жерімде, қолма-қол бас тартайын, себебі жанымның қара тырнақтай бөлегінің өзін бүкіл тәнімнен қымбат санаймын: әншейін ғана Санчо боп қала берейін, нан мен пияз жеп-ақ қуырылған құр мен семіртілген қораз жейтін губернатордан кем тірлік кешпеспін, олай дейтінім: ұйқыға батқан кезде бәріміз бірдейміз ғой — бастық та, бағынышты да, бай да, кедей де. Егер сіз, тақсыр, бұл төңіректе ой кешіп көрсеңіз, мені губернаторлыққа итермелеген мына өзіңіз екенін еске түсірер едіңіз, өйткені шошқаның апельсин жайындағы түсінігі қандай болса, губернаторлықтар мен аралдар жайындағы менің түсінігім де сондай, ал егер мені губернатор болуымның қырсығынан шайтанның шырмауына ілігіп кетеді деп ойласаңыз, онда губернатор ретінде тамұққа аттанғанша, қарапайым Санчо ретінде пейішке барғаным жөн деп білем.

— Құдай ақы, Санчо, — деді Дон Кихот, — мына соңғы лебізің үшін сені бір емес, мың аралдың губернаторы етіп тағайындауға болады-ақ. Сенің жүрегің мейірімге толы, ал мұнсыз ешқандай тағылымның көкірекке қонбайтыны мәлім. Өзіңді құдайға тапсыр және әу баста қабылдаған шешіміңнен ауытқымауға тырыс: айтайын дегенім, бұлжытпай орындайтын қағидаң, нақтылы бағыт-бағдарың болуы керек, ол — қандай істе де көздеген мақсатқа жету; ал жаратқан иеміз ізгі ниеттен жәрдемін қашан да аямайды. Енді барып түстік ішейік, қожайындар бізді күтіп те қалған шығар.

XLІY тарау

Санчо Пансаның билікке қалай ие болғаны жайында және герцогтың қамал-сарайында Дон Кихот тап болған таңғаларлық шытырман оқиға жөнінде.

Жұрттың айтуынша, хикаяның түп нұсқасымен салыстырып қарағанда, тәржімашы бұл тарауды Сид Ахметтің жазғанындай етіп аудармаған көрінеді, ал мавр болса оны Дон Кихоттың бастан кешкендері секілді жақсы атақ әпермейтін әрі тар шеңбердегі тақырыпты қайдан ғана таңдап алғанына өзіне өзі шағымданғандай түрде жазыпты, өйткені өне бойы тек Дон Кихот пен Санчо жайында ғана айта беруге мәжбүр болатынын, шегіністер жасау және маңыздырақ әрі қызықтырақ әр-алуан басқа эпизодтар енгізу мүмкіндігінен айрылғанын сөз етіпті; бұған қоса, мавр ой-қиялдың, қол мен қаламның тек жалғыз осы тақырыпты сипаттауға бағытталуын қас қақпай қадағалап отыру және саусақпен санарлық басты кейіпкерлердің атынан сөйлеу — айта қаларлықтай ауыр жұмыс екенін, нәтижесі автордың еңбегін ақтамайтынын, осы себепті алғашқы бөлімде, бір қарағанда, хикая желісінен шеттеу тұратын “Пәруайсыз әуестік жайындағы хикаят” және “Тұтқын капитан жайындағы хикаят” тәрізді бірнеше хикаятты сыналап енгізу тәсіліне жүгінгенін, ал оған кірген өзге хикаяттар Дон Кихоттың басынан өткен жағдайлар екенін, осы себепті суреттелуге тиіс болғанын құлаққағыс етеді. Одан әрі мавр: өз ойынша, Дон Кихоттың ерлік істеріне еліккен оқырманның көпшілігі даралық сипаты бар хикаяттарға жете көңіл бөлгісі келмейді: асығыс, тіпті кейістікпен көз жүгіртіп өтеді де, бұлардың қаншалықты көркем де шебер жазылғанын байқамай қалады, ал бұл хикаяттар Дон Кихоттың делқұлы әрекеті мен Санчоның сандырақ сөзінен іргесін басы бүтін аулақ салып, өз алдына бөлек жарық көргенде аталмыш қасиеттері барынша айқын көзге ұрып тұратын болады, дегенді айтады — осы себептен де, ол, автор, дара және жалғамалы хикаяттардың орнына екінші бөлімге тек оқиғалардың, өз ойынша, табиғи даму барысынан туындайтын бірнеше эпизодты ғана енгізуге ұйғарым жасапты, тіпті солардың өзін мейлінше ықшам, қысқа да нұсқа түрде баяндағанды жөн көріпті; міне, енді күллі әлемді сипаттап беруге шеберлігі де, қабілеті де, ақыл-ойы да әбден жететіндігіне қарамастан, өзін-өзі хикаяның тар шеңберіне қамап, шектеп тастаған ол өз еңбегіне қорсына қарамауды және өз атына мақтау айтыла қалса жазып отырған нәрсесі үшін емес, көп нәрсені жазбай тастап кеткені үшін айтуды сұрайды.

Осы арада автор өз тақырыбына қайта ойысады да, тап сол Санчоға кеңес берген күні түскі астан кейін Дон Кихоттың кейінірек біреу-міреу Санчоға оқып беруі үшін аталмыш ақыл-кеңестерін қағазға түсірумен айналысқанын хабарлайды; алайда бұл қағазды Санчо сол бойда жоғалтып алды да, ол герцогтың қолына түсті, ал герцог оны герцогиняға оқып берді, сөйтіп екеуі Дон Кихоттың есалаңдығы мен ақыл-ойының тереңдігіне тағы да қайран болысты; одан соң әурешіліктерін әрмен жалғастырған олар сол күні кеште қасына көп нөкер қосып беріп Санчоны арал атын жамылған қалашыққа аттандырып жіберді. Санчоны қызмет орнына бастап баратын адам герцогтың үй басқарушысы боп шықты, бұл өзі өткір тілді әрі ойын-күлкіні ұнататын жан еді (айта кетерлігі, өткір сөз бен қалжыңсыз ойын-күлкінің болмайтыны белгілі), әлгі графиня Үшфальдиді жоғарыда суреттелгендей сүйкімді бейнелеген де сол-тұғын; міне, осындай қасиеттерге ие болғандықтан, оған қоса Санчоның алдында өзін қалай ұстауы керектігі жөнінде қожайындарынан тиісті нұсқау алғандықтан бұл міндетін де ол мүлтіксіз атқарды. Алайда, үй басқарушыны алғаш көрген сәтте Санчо оның бет әлпеті Үшфальдиге ұқсас екенін аңғарып қалған-ды, сол себепті мырзасына қарап:

— Сеньор! Герцогтың үй басқарушысының, әне тұрған адамның, бет-әлпеті Құсаванадан аумайды-ау аумайды, егер олай емес десеңіз тап осы қазір тозақ отына топ ете түсуге дайынмын, — деді.

Дон Кихот үй басқарушының жүзіне қадала қарап біраз тұрды да:

— Саған тозақ отына осы қазір де, кейін де (мұны неге айтып тұрғаныңды түсінбедім) топ етудің қажеті жоқ, Санчо: үй басқарушының бет әлпеті Құсаванадан аумайтыны рас, бірақ бұдан үй басқарушыны сол Құсавананың тап өзі екен дейтін ой тумауға тиіс, өйткені ондай жағдайда бұдан үлкен қарама-қайшылық туындар еді, ал қазір мұндай зерттеулер жүргізетін уақыт емес, өйтсек бұл бізді шығар жолы жоқ шытырманға кіргізіп жіберері хақ. Сөзіме сен, достым, өзімізді жауыз сиқыршылар мен жауыз көз байлаушылардан құтқаруын сұрап құдайға құлдық ұрып жалбарынуымыз керек, — дегенді айтты.

— Мен ойнап тұрған жоқпын, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — әлгі әзірде оның біреумен сөйлесіп тұрғанын естіп, оны Үшфальди екен деп қала жаздадым. Жарайды, бұл жайында енді ештеңе айтпай-ақ қоям, бірақ өзім өте сақ болам, тағы қандай ұқсастықтары байқалар екен, соны аңдимын, бәлкім бұл ұқсастықтары күдігімді күшейте түсер, бәлкім, керісінше, сейілтіп те жіберер.

— Солай ет, Санчо, — деді Дон Кихот, — және осы тұрғыда байқастағандарыңды, сондай-ақ губернаторлығыңа қатысты жайлардың да бәрін маған хабарлап тұр.

Сөйтіп, ақыры Санчо жолға шықты; қыруар нөкер оны айнала қоршап алған-ды; үстіне лауазымды сот қызметшісінің костюмін киген болатын, кең пішілген сырт киімі қызғылт-сары жолағы бар камлоттан еді, ал басында дәл сондай матадан тігілген телпек бар-тын; ол өзі қашырға шірене жайғасқан-ды, ал қашырдың соңынан, герцогтың айрықша нұсқауына сәйкес, сұр жорғасы еріп келе жатқан: ол жаңа жібек әбзелмен және есек атағына лайық әшекейлермен жабдықталған болатын. Санчо есегіне деміл-деміл көз тастап қойып отырды, оның өзімен бірге келе жатқаны жүрегін қуанышқа толтырғаны сондай, тіпті герман императорымен де орын айырбастамас еді. Герцогпен және герцогинямен қоштасарда Санчо оларды қолынан сүйді, сосын мырзасынан бата беруін өтінді, анау көзіне жас алып тұрып бата берді, Санчо болса оны жылап жіберудің аз-ақ алдында тұрып тыңдады.

Ал, енді мейірбан Санчоны жөнімен қоя бер, құрметті оқырман, және оған сәт сапар тіле, — жаңа қызметінде оның өзін қалай ұстағанын білген кезіңде сен әлі талай рақаттана күлетін боласың, ал әзірше сол күні түнде оның қожайыны қандай кепке тап болғанын біл: ішек-сілең қата күле қоймасаң да, құрығанда, мартышка құсап тісіңді ақситарың хақ, өйткені Дон Кихоттың бастан кешкен бұл жағдайы тек таңырқауға немесе күлуге ғана лайық. Тоқ етерін айтқанда, хикаяда одан әрі былай делінеді: Санчо аттанып кеткен бойда-ақ Дон Кихоттың жалғыздықтан көңілі жабырқап сала берді, егер ықтияры болса, Санчоның қызметке тағайындалуы жайындағы бұйрықтың күшін жойып, оны губернаторлықтан айырар еді. Оның көңілі пәс екенін герцогиня байқап қалып, себебін сұрады; егер Санчодан қол үзіп қалғандығынан қапалы болса, қамал-сарайда қызметшілер, дуэньялар мен күтуші қыздардың көп екенін, олар мұның кез-келген тілегін орындайтынын айтты.

— Санчоның жоқтығын сезініп тұрғаным рас, сеньора, — деп жауап қатты Дон Кихот, — бірақ мұңға батуымның негізгі себебі басқада; маған жасап жатқан сансыз көп жақсылығыңызды өзіме деген құрметіңіздің белгісі ретінде қабылдаймын және солай бағалаймын да, ал енді басқадай мәселелерге келсек, жатын бөлмемде өзіме өзім қызмет көрсетуіме рұқсат етуіңізді және келісім беруіңізді сұраймын.

— Әуре боп неғыласыз, сеньор Дон Кихот, — деді герцогиня, — сізге гүлдей әсем төрт қыз қызмет көрсететін болады.

— Маған олар гүл сияқты емес, жүректі жаралайтын тікенек секілді боп көрінеді, — деп наразылық білдірді Дон Кихот. — Олар да, солар секілді басқа біреулер де, жатын бөлмеме ешқашан ешқандай себеппен кіре алмайды. Егерде, жоғары мәртебелім, бұған лайықты болмағаныма қарамай, басыма бар жақсылықты үйіп-төге бергіңіз келсе, маған есігімді жауып алып өзіме өзім күтім жасап, қызмет көрсетуіме рұқсат етіңіз, құштарлығым мен пәктігімнің екі арасына тас қабырға тұрғызуға рұқсат етіңіз, — өзіме көрсетіп жатқан осынау ізеттілігіңіздің салдарынан қалыптасқан дағдыма сатқындық жасағым келмейді. Қысқасы, өзімді біреудің шешіндіруіне келісім бергенше, киімшең ұйқтағаным жақсы.

— О не дегеніңіз, о не дегеніңіз, сеньор Дон Кихот! — деді герцогиня. — Ант етейін сізге, жатын бөлмеңізге қыз түгіл, шыбын кірмейтін болады: сеньор Дон Кихоттың сыпайылығын сыйламайтындай теріс тәрбие көрген адам емеспін, — менің түсінігімше, өзіңізге тән көптеген ізгі қасиеттің ішінде, әсіресе пәктігіңіз сізге айрықша жарасады. Өз ықтиярыңыз бойынша және қашан, қай кезде зауқыңыз соқса, сонда, оңаша отырып шешінуіңізге де, киінуіңізге де еріктісіз, — ешкім сізге бөгет жасамайды: есікті кілттеп алып ұйқтайтындарға және әлдебір табиғи мұқтаждығы оны ашуға мәжбүр еткенін жақтырмайтындарға қажет боп қалатын сауыттарды да өз бөлмеңізден табасыз. Атақты Дульсинея Тобосская мың ғасыр жасағай, даңқы күллі әлемге жайылғай, өйткені ол өзіне мынадай көзсіз батыр, мынадай пәк рыцарь ғашық болу құрметіне ие болды ғой, сондай-ақ осынау сеньорамыздың ғажайып сұлулығына әлем қайтадан сұқтана қарап, сүйсінуі үшін губернаторымыз Санчо Пансаның өзін-өзі шықпыртуды тезірек тәмамдауына жарылқаушы жаратқан иеміз қамқор болғай!

Дон Кихот бұған былай деп жауап қатты:

— Сөзіңізді тыңдап отырған адам оны кімнің айтып тұрғанын бірден білер еді, өйткені ізгі ниетті сеньораның аузынан нашар сөз шықпауға тиіс және сіздің, жоғары мәртебелім, мақтауыңыз Дульсинеяға әлемнің ең ділмар шешендерінің дәріптеуінен де гөрі көбірек бақыт пен даңқ әкеледі.

— Бопты онда, сеньор Дон Кихот, — деді герцогиня, — ал енді қазір кешкі асқа барайық: герцог бізді күтіп те қалған шығар. Барып тамақ ішейік, мейірбан мырза, сосын ертерек жатып ұйқтауыңызға болады: Кандайяға жасаған кешегі саяхатыңыз әжептәуір ұзаққа созылды ғой, шамасы шаршаңқырап та қалған шығарсыз.

— Шаршаған дәнеңем жоқ, сеньора, — деді Дон Кихот келісіңкіремей. — Шын сөзім, жоғары мәртебелім, Клавиленьо секілді соншалықты жуас, аяғын соншалықты бірқалыпты алатын жануарға өмірі ешқашан отырып көрмегем, — мұндай желаяқ әрі асыл туған мініс атымен қош айтысуға және оны себепсізден-себепсіз өртеп жіберуге Бәлеқұмарды не итермелегенін түсінбеймін.

— Менің ойымша, — деді герцогиня, — Бәлеқұмар, шамасы, Үшфальдиді, оның құрбыларын және басқа да адамдарды қайғыға батырғанына, сол сияқты, сиқыршы әрі көз байлаушы ретінде не қилы зұлымдық жасағанына өкініш білдіріп, тәубеге келсе керек, сөйтіп кәсіби құралдарының көзін құртпақ болған ол, ең әуелі негізгі құралы — өзіне бір сәт мігір таптырмай бір елден екінші елге ұшыртып алып барып, алып келіп жүрген Клавиленьоны өртеп жіберсе керек, ал Клавиленьоның күлі мен Бәлеқұмардың олжа есебіне жатқызуға болатын мадақнамасы даңқты Ламанчалық Дон Кихоттың ерлік істерінің мәңгілік ескерткіші боп қала береді.

Дон Кихот герцогиняға тағы да алғыс жаудырды, сосын кешкі асын ішіп, жалғыз өзі жатын бөлмесіне кетті, кетерінде өзіне қызмет көрсетуге ешкімді жібермеуді екінші мәрте өтінді, — жүрегінің әміршісі Дульсинеяға пәктігін сақтау жөнінде берген сертін бұзуға әлденендей бір кездейсоқтық түрткі боп, өзін соған мәжбүр етіп жүре ме деген ой оны керемет қатты үрейлендіріп тұрған, өйткені кезбе рыцарьлардың бетке ұстары һәм шарайнасы Амадистің ізгі қасиеттері оның санасына қайта өшпестей боп сіңген еді. Ол есігін іштен кілттеп алды да, қос балауыз шырақтың жарығында шешінді, ал аяқ киімін шешіп жатқан кезде естілген (неткен қисынсыз қырсық!), күрсініске ұқсас немесе кіршіксіз тәрбиесіне көлеңке түсірерлік басқадай бірдеңеге ұқсас дыбысты шығарған оның өзі емес-ті, бұл дыбыс шұлығының ойда жоқта жиырма шақты ілмегі бірден тарқатылып кетуі салдарынан шыққан-ды, сөйтіп шұлығы терезе торына ұқсады да қалды. Мейірбан сеньорымыз бұған қатты қапаланды: ол қазір жасыл түсті жібек жіптің бір сабағына бір унция күміс бере салуға әзір еді, жасыл түсті деп тұрмын — себебі, шұлығы жасыл болатын.

Осы арада Бен-инхали былай деп саңқ ете түседі:

“Беу, кедейлік, кедейлік! Кордовалық ұлы ақынның өзің жайында:

Қасиетті де қадіріне ешкім жетпеген сый, —

деуіне не түрткі болғанын білмеймін.

Мен өзім мавр болсам да христиандармен аралас-құралас жүргендіктен, әулиелік дегеннің қайырымдылық, бой ұсыну, сенім, тәубеге келу және кедейлік секілді ерекшеліктердің жиынтығынан тұратынын жақсы білем, әйтсе де кедейліктен көңіл хошын табатын адам көп сипатында құдайға ұқсас болуға тиіс деп есептеймін, егер бұл тек данышпан әулиелердің бірі айтып кеткен кедейліктің түрі боп жүрмесе, ал аталмыш кедейліктің сыңайы: “Бұл дүниенің қызығын көріп жүргендер ол қызықты көрмей жүргендер секілді болмақ”, яғни рухани қайыршылық дейтін нәрсе. Әй, сен, кедейліктің екінші түрі (қазір сен жайында айтып отырмын)! Неге ғана сен өз құрбандығың етіп көбінесе идальголар мен басқа да текті тұқымнан шыққан жандарды таңдап аласың осы? Неге ғана сен оларды аяқ киімін күйе жағып тазартуға және жібектен, қылдан, әйнектен істелген әрқилы ілгек тағылған киім киюге мәжбүр етесің? Неге олардың жағалары қатпарлы болмай, көбіне-көп тегіс боп келеді?”

Осы айтылғаннан крахмал мен қатпарлы жағалардың ерте заманнан қолданыста келе жатқаны аңғарылып тұр.

Бен-инхали сөзін сабақтайды: “Үйінде оны-мұнымен жүрек жалғап, көшеге шыққан соң маңғаз да паң кейіпке еніп, екіжүзділеніп мәсуекпен тісін шұқып тұратын дворян қандай бейшара — өйткені ол тісін шұқуға мұқтаждық туатындай түк ештеңе жемеген еді ғой! Сондай-ақ, меніңше, арланғыш та намысқой, шәркейінің жамауы барын, қалпағының терден жылтырап кеткенін, жамылғысының жырымдалғанын және қарнының шұрылдап тұрғанын жұрт анадайдан байқап тұр-ау деп қыпылықтайтындар да — бейшара!”

Тарқатылған ілмектер Дон Кихотты осындай ойға жетелеген еді, алайда Санчоның жолға киетін етігін өзіне қалдырып кеткенін көріп көңілі орнына түсті де, ертеңіне соны киюді ұйғарды. Ақыры ол қамкөңіл де қапалы күйде төсегіне жатты: бұған, біріншіден, Санчоның қасында жоқтығы, екіншіден, шұлыққа қатысты көлденең ұшырасқан қырсық әсерін тигізген-ді; ол шұлығын өзге түсті жібекпен жамап алуға да дайын болатын, рас, бұл кедейленген идальго бастан кешер қорлықтың ең соңғы сатыларының бірі боп шығар еді. Ол шырақтарды өшірді, бірақ бөлме іші қапырық болғандықтан көз іліндіре алмады; ақыры тұрып, әдемі баққа қарайтын, темір тор тұтылған терезені сәл ашып қойды; терезені ашқан оған бақта біреулер серуендеп жүргендей көрінді, сөздерін де құлағы шалғандай болды. Елегізіп қалды. Сол кез бақтағылар дауысын көтере сөйлеп кетті де, біреудің былай дегені анық естілді:

— Ән айт деп жалынба маған, Эмеренсья! Қамал-сарайымызға келіп түскен мына жолаушыны алғаш көзім шалған сәттен бері ән салуды біржола қойғанымды, тек қана жылайтынымды өзің де білесің ғой. Оның үстіне ханымымыз да құс ұйқылы, бізді мына арадан көріп қалса масқарамыз шығар. Тіпті ханым ұйқысынан оянбаған күнде де, бәрібір, мына жаңадан пайда болған Эней ұйқтап жатса, ықылас қойып тыңдамаса, онда ән салғанымда қандай мән бар, — ол өзі, шамасы, біздің жаққа мені мазақ ету үшін келген ғой деймін.

— Қорықпашы, күнім Альтисидора, — деп жауап қатты біреу оған, — герцогиня да, қамал-сарайдағы басқа адамдар да, әлбетте, ұйқтап жатыр, — тек сенің жүрегіңнің әміршісі, көңіліңнің қуанышы ғана ояу: жаңа маған жатын бөлмесінің тор тұтылған терезесі ашылғандай көрінді, ендеше, оның ояу екені анық. Арфаның сүйемелдеуімен, балдай тәтті баяу дауыспен айта бер әніңді, байғұсым, егер герцогиня естіп қалса, бөлме қапырық дей салармыз.

— Мен одан қорқып тұрғаным жоқ, Эмеренсья, — деп жауап қатты Альтисидора, — салған әнім жүрегімнің сырын аңғартып қоя ма деп, махаббаттың ес кетірер керемет сиқырын бастан кешпегендер мені жеңілтек, еркетотай біреу деп ойлап жүре ме деп қауіптенем. Жә, енді не болса ол болсын: жүрегім күйгенше, бетім күйсін.

Іле арфаның сыңғырлаған әсем сазы есілді. Бұл дыбысты естігенде Дон Кихот селк ете қалды, өйткені дәл осы жағдаяттан аумайтын: терезелер, тор тұтылған жақтаулар, бақтар, музыка, ғашықтығын айту мен есінен танып, талып қалуға толы шытырман оқиғалар ойына сап ете түскен-ді — мұның бәрін ол кімді де болсын есінен тандыра алатын рыцарьлық романдардан оқып, көңіліне тоқыған еді. Сол жерде ол герцогиняның күтуші қыздарының бірі өзіне ғашық боп қалған екен, алайда қызға тән ұялшақтық салдарынан ынтызарлығын білдіре алмай жүр екен деп түйді, сөйтті де, елтіп кетермін деп қорқып, қайтсе де табанды болуға өзіне-өзі ойша сөз берді; бар жан-тәнімен сеньора Дульсинея Тобосскаяның қамқорлығына берілген ол, алайда, әнді тыңдауға тәуекел етті, сөйтіп, бар екенін білдіру үшін өтірік жөткірініп қойды, бұл бикештерді қатты қуантты: өйткені, оларға керегі де Дон Кихоттың тыңдағаны болатын. Сонымен, арфасының күйін келтіріп, бірнеше аккордты алған Альтисидора мына романсты әндете жөнелді:

Сен голландтық ақжаймада,

Күн батқаннан таң атқанша

Тәтті ұйқымен манаурап,

Жылы төсекте жатқан жан;

Сен, жаужүрек ұлы Ламанчаның,

Рыцарьлықтың көркі мен мақтанышы,

Арабияның бар қазынасынан

Ғажапсың әрі қымбатсың!

Тағдырдан қатты теперіш көрген,

Сұлу қыздың тыңда зарын.

Өйткені жанын қуратып жіберді

Жанарыңның от-жалыны.

Есіл-дертің даңққа жету,

Басқаға тек әкелесің қайғы:

Жаралайсың сен оларды,

Ал жазар емін айтпайсың.

Батыл жігіт! Жауап бер маған:

Аңызақ жайлаған Ливияда ма,

Әлде құнарсыз Хакада ма,

Қай жерде тудың сорыма?

Жас кезіңде сені жыландар

Асырап, бағып-қағып па еді,

Әлде сені ну жыныс пен

Жабырқау жартас өсірді ме?

Иә, мақтанарлық жөні бар екен

Сылқым бикеш Дульсинеяның,

Осындай рақымсыз жолбарысты

Жуасыттым өзім деп.

Арланса мен Писуэрга,

Мансанарес пен ерікті Тахо,

Энарес пен Харама да

Бұл ерлікті дәріптесін мәңгі!

Осындай шын бақытты қызбен

Тағдыр-талай алмастыру үшін,

Белдемшемді әдібі алтын,

Беруден де бас тартпас ем.

Аһ, жатар ма еді құшағыңда

Иә болмаса қасыңда жай тек,

Және басыңды сенің қарап,

Жәндіктерден тазалап!

Ондай бақыт қайда бізге

Бірақ, тым құрығанда, маған

Аяғыңды уқалатсаң,

Соған да разы болар ем.

Сол үшін сыйлыққа менен

Алар едің қанша көйлек,

Тарақтар мен атлас шалбар

Және де сәнді шұлықтарды!

Оған қоса, ғаламат інжулерді,

Аса бағалы әрі сұрыпталған,

Әдемілігі мен ірілігі үшін

"Сирек" деп атайтындарды!

Ламанчалық Нерон-ay, айтшы,

Өз қолыңмен қойған өртіңе,

Тарпей жартасынан қызықтап,

Қашанғы қарап тұрмақсың сен?

Өтірік айтсам, құдай куә,

Бүлдіршін қызбын мен әлі:

Он беске де толғам жоқ,

Жарты жылдай уақыт бар оған.

Сымбатымда мін жоқ менің,

Ақсақ-тоқсақ, маймақ емен;

Лалагүлден де әсем бұрымым,

Жүрсем жатар шұбатылып жерде.

Жайын ауыздау болсам да өзім,

Таңқы танаулау көрінсем де,

Қос қатары топаздай тісімнің

Түр береді маған ғажап.

Дауысым сондай сүйкімді менің,

Өзің де естіп тұрсың ғой оны;

Ал, бойым, ашығын айтсам,

Ортадан сәл төмендеу ғана.

Жебеге ұқсас жанарың сенің

Сұлулығын жаралаған бейбақ,

Осы қамал-сарайда тұрам,

Альтисидора болады ныспым.

Махаббаттан жаралы болған Альтисидораның әні осымен тәмам болды, бірақ оның назары ауған жанның, Дон Кихоттың, азапты сәттері басталды; ауыр күрсініп алған ол өзіне-өзі былай деді: “Апырай, көзі түскен қыздың бәрі қолма-қол ғашық бола қалатын мен неткен бақытсыз кезбе рыцарь едім?.. Апырай, жан тең келмес Дульсинея Тобосскаяның тағдыры алабөтен адалдығымның рақатын бір өзі емін-еркін көре алмайтындай соншалықты қасіретті ме еді? Айтыңдаршы, сендерге одан, королевадан, не керек осы? Неге оның, императрицаның, қыр соңынан қалмайсыңдар сендер? Он төрт пен он бестің аралығындағы қыздар, неге ғана осынша қинайсыңдар оны? Жайына қалдырсаңдаршы ол байғұсты, жүрегімді билеп-төстеуге ерік беріп, жанымды қолына тапсырған Амурдың сыйы үшін шат-шадыман қуанышқа бөленіп, жан рақатын тауып, мақтаныштан масайрап жүрсін де ол. Сөзіме құлақ салыңдар, өзіме өлердей ғашық қисапсыз жанның бәрі: тек жалғыз Дульсинея үшін ғана мен жұмсақ қамыр және бадамнан жасалған бәлішпін, ал басқалар үшін — шақпақ таспын; ол үшін — балмын, сендер үшін — алоэмін; маған тек жалғыз Дульсинея ғана сүйкімді, ақылды, пәк, нәзік және асыл текті, ал басқалардың бәрі — ұсқынсыз, ақылсыз, жеңілтек және тексіз, табиғат мені әлденендей басқа әйелге емес, тек соған ғана тиесілі болу үшін дүниеге әкелді. Альтисидора жыласын, ән шырқасын мейлі, ал жадыланған маврдың қамал-сарайындағы әне бір ханым, — соның қырсығынан таяққа да жығылғам, — қайғыға батсын мейлі, бәрібір, қайткен күнде де, мен тек Дульсинеяға ғана тиесілі болуға тиіспін, сондықтан әлемдегі күллі сиқыршылық айла-амалға қасақана таза, ізгі ниетті және пәк күйімде қала берем”.

Сол арада ол терезені тарс еткізіп жауып жіберді де, құдды бір үлкен бақытсыздыққа тап болғандай қапалы да күйінішті кейіпте төсегіне келіп жатты; енді біз оны осы арада қалдыра тұрамыз, өйткені бізді губернаторлығы жолында айтулы қадам жасауға ниеттенген сұңғыла Санчо Панса өзіне шақырып жатыр.

XLY тарау

Сұңғыла Санчо Пансаның арал билігін қолына қалай алғаны және оны қалай басқара бастағаны жайында.

Беу, антиподтардың ежелгі шолғыншысы, дүние жүзілік алау, аспанның жанары, сүйкімді құмыра айналдырғыш, мына жақта — Тимбрий, ана жақта — Феб, біреулер үшін — мерген, екіншілер үшін — дәрігер, поэзияның атасы, музыканың әкесі, сен, мәңгі бақи тек жоғары өрлеумен ғана болатын, көзімізге солай көрінгенмен, ешқашан батпайтын аспан шырағы! Беу, өз жәрдеміңнің арқасында адамнан адам жаралатын қасиетті күн, саған жалбарынам мен! Сұңғыла Санчо Пансаның ел басқару тарихын алғашқы адымынан бастап егжей-тегжейлі қарастыруыма қамқорлық жаса, ақыл-парасатыма жарық сәулеңді төк деп жалбарынам саған, өйткені сен қолдау көрсетпесең өзімді сүлесоқ, қауқарсыз және қолайсыз сезінем.

Сонымен, Санчо барлық нөкерін ертіп, мыңға жуық тұрғыны бар, герцогтың тәуір иеліктерінің бірі боп табылатын қалашыққа келіп жетті. Санчо Пансаға аралдың Баратария деп аталатыны мәлім етілді: бұл атау қалашықтың атына байланысты пайда болуы мүмкін, бәлкім, тіпті губернаторлықтың Санчо Пансаға арзанға түскенін де меңзеп тұрған шығар. Губернатор нөкерімен бірге қаланы айналдыра қоршаған тас қабырғаның қақпасына жақындағанда қарсы алдынан құшақ жайып жергілікті билік өкілдері шықты, қоңыраулар қаңғырлады, шат-шадыман, мәз-майрам тұрғындар Санчоны зор салтанатпен соборға алып барды, сол жерде ырзашылық уағызы оқылды, одан соң күлкіге қарық қылар рәсімдер арқылы оған қаланың кілті табыс етіліп, ол Баратария аралының өмірлік губернаторы боп жарияланды. Жаңа губернатордың киімі, сақалы, қабақтай қарыны мен тәпелтек бойы кілтипан неде екенін білмейтін адамдарды ғана емес, сонымен қатар, бұдан жақсы хабардар жандарды да, — ал мұндайлар өте көп болатын, — қайран қалдырды. Ақыры олар Санчо Пансаны собордан сот палатасына ертіп келіп, креслоға жайғастырды; сол арада герцогтың үй басқарушысы былай деді:

— Біздің аралда, сеньор губернатор, ертеден келе жатқан мынадай дәстүр бар: осынау атақты аралға билік жүргізуге келген адамға әжептәуір күрделі әрі қиынға соғатын түрлі сұрақ қойылады, әйтсе де анау бұған жауап қайтаруға міндетті, қала тұрғындары сол жауапқа қарап жаңа губернатордың парасат-пайымы турасында өзіндік тұжырым жасайды: келгеніне қуанады немесе, керісінше, жабығып қалады.

Үй басқарушы осыны айтып тұрған кезде Санчо креслоның қарсы бетіндегі қабырғаға үлкен әріптермен бедерленген ұзын-шұбақ жазбаға тесіле қараумен болған; бірақ өзі әріп танымайтындықтан онда не шимайланғанын сұрады. Оған мынадай жауап қайтарылды:

— Сеньор! Онда сіздің, жоғары мәртебелім, аралға иелік етуге ырзашылық білдірген күніңіз жазылып қойылған, жазбада: “Бүгін, бәленінші жылдың түгенінші айы мен күнінде, сеньор дон Санчо Панса осы аралға билік жүргізуге кірісті, өмір жасы ұзақ болғай”, делінген.

— Дон Санчо Панса дегендері кім сонда? — деп сұрады Санчо.

— Сіз, жоғары мәртебелім, — деп жауап қатты үй басқарушы, — мына креслода шалжиып отырған адамнан басқа ешқандай Панса біздің аралға келген жоқ.

— Ендеше, есіңде болсын, бауырым, — деп мәлім етті Санчо, — мен дон емеспін және тұқымымда да ешкім дон болған емес: мені жай әншейін Санчо Панса деп атайды, әкемнің де есімі Санчо-тұғын, атам да Санчо еді және бәрі де, ешқандай дон-монсыз-ақ, Панса болатын. Байқауымша, аралдарыңызда дон дегендер кесек тастан да көп секілді, жә, көре жатармыз, құдай ойымды құп көрсе және мұнда құрығанда бірнеше күн губернаторлық етсем, бұл дон дегендеріңнің басына су құярмын: олар мұнда қаптап жүргендіктен масадай ызыңдап жұрттың бәрін ығыр қылған шығар. Ал, енді, сеньор үй басқарушы, қане, қоя бер сұрақтарыңды, мен бәріне хал-қадерімше жауап берем, ал қала тұрғындары неғылады — жабыға ма, жабықпай ма, оны өздері білсін.

Осы сәт сот палатасына екі адам келіп кірді: бірі шаруа адамша киініген-ді, екіншісі тігіншідей киініп, қолына қайшы ұстап тұр еді; сөзді де сол бастады:

— Сеньор губернатор! Мына шаруа екеуіміз сізге мынадай жайға байланысты келіп тұрмыз. Кеше осы жігіт шеберханама келіп (айып санай көрмеңіз, мен тігінші едім және, құдайға шүкір, өз ісімнің шеберімін), қолыма шұғаның шағын кесіндісін ұстатты да: “Сеньор! Мына матадан маған телпек шыға ма?” деп сұрады. Мен шамалап көрдім де: “Шығады”, дедім. Сол арада ол ойланып қалды, ойланғанда, әлбетте, мені шұғасының бір пұшпағын жымқырып қалғалы тұр деп ұйғарғаны анық, — мұндай ұйғарымға ол өзі сондай залым болған соң келген шығар немесе тігіншілер жайында тараған өсек-аяңға ерген болар, — сөйтіп, бұл маған: байқап көрші, екі телпек шықпас па екен, деді. Өзім жайында қандай ойда екенін түсіне қойдым. “Шығады”, дедім. Бұл болса, әу бастағы, өзімді қорлайтын ұйғарымына орныға түсіп, телпектер санын көбейте берді, мен: “Шығады”, “Шығады”, дей бердім, не керек, ақыр аяғында бес телпекке жеттік. Бүгін соларын алуға келді, мен бердім, әйтсе де ол еңбегіме ақы төлегісі келмейді, оған қоса, шұғасын қайтарып беруімді немесе құнын төлеуімді талап етеді.

— Айтып тұрғаны дұрыс па мұның, бауырым? — деп сұрады Санчо.

— Дұрыс, сеньор, — деп қоштады шаруа, — бірақ тек, тақсыр, маған арнап тіккен телпектерін көрсетуге әмір етіңізші бұған.

— Қуана-қуана көрсетем ғой, — деп тіл қатты тігінші.

Сол бойда-ақ плащының қаға беріс қалтарысынан әр саусағына бір-бір телпектен кигізілген қолын шығарып:

— Мына жігіт тапсырыс берген бес телпек, міне, мынау, құдайдың және ар-ұятымның атымен ант етейін, шұғаның бұдан басқа бір суыртпағы да қалған жоқ менде, еңбегімді цех старшиналарының төрелігіне ұсынуға дайынмын, — деді.

Телпектің саны мен даудың ерекшелігі сол арада тұрғандардың бәрін күлкіге қарық қылды, Санчо болса, азды-кем ойланып алған соң, мынаны айтты:

— Меніңше, бұл іске бола бас қатырып жатуымыздың қажеті жоқ: ақыл-парасат безбеніне салайық та, қолма-қол шешімін айтайық. Менің үкімім мынадай болмақ: тігіншіге еңбегі үшін ештеңе төленбесін, шаруаға шұғасы қайтарып берілмесін, телпектер түрмеде отырғандарға тарту етілсін, осымен іс те тәмам.

Егер малшының шиланы жайындағы іске қатысты төмендегі үкім жиналғандарды таң-тамаша қалдырса, мына үкім оларды күлкіге кенелтті, алайда бәрі губернатор ұйғарымына сай бұлжытпай орындалды. Бұдан соң губернаторға екі шал келді; бірі қолына әдеттегі таяқтың орнына асатаяқ ұстапты, ешқандай асатаяғы жоқ екіншісі былай деп сөйлеп кетті:

— Сеньор! Мына адамға қарызға он алтын теңге бергем — жалынып сұраған соң меселін қайтарғым келмеген, алайда, сұрай қалсам сол бойда тауып бересің деген шарт қойғам. Уақыт өтіп жатты, мен болсам ақшамды әкел деп тықақтаған жоқпын, өйткені өзімнен қарыз алған кездегіден де қиындау жағдайға душар етем бе деп ойладым; ақыры оның қарызынан құтылу қаперінде жоқ екенін көріп, құлаққағыс ете бастадым, ал мынау қайтармақ түгіл, өзіме бәле жауып тұр: маған ешқашан он эскудо қарызға берген жоқсың, дейді, тіпті берген күніңде де, оны саған әлдеқашан өтегем, дейді. Қарыз бергеніме де, оның қайтарғанына да куә жоқ және, жалпы, бұл өзі қарызын өтеу жайында мүлдем ойламаған адам ғой. Бұл кісіден, тақсыр, ант алуға болмас па екен, егер ант ішіп отырып ақшаңды бердім десе, онда тап осы арада, жаратқан иеміздің алдында, оған қолма-қол кешірім етер едім.

— Ал, сен бұған не айтасың, аса таяғы бар қария? — деп сұрады Санчо.

Шал оған былай деп жауап берді:

— Сеньор! Оның аталған соманы қарызға бергенін мойындаймын, — қолыңыздағы жезлді сәл төменірек түсіріңізші, тақсыр. Егер ол ант ішкенімді қалап тұрса, онда оған қарызын расында және шын мәнінде қайтарғаным және төлегенім жөнінде ант етем.

Губернатор жезлін төмен түсірген соң асатаяғы бар шал бейне бір асатаяғы бөгет жасап тұрғандай кейіп танытып, екінші шалдан оны ант беріп болғанша ұстай тұруын өтінді, сосын губернатор жезліндегі крестке қолын қойды да, қазір өндіріп алынғалы жатқан он эскудоның өзіне шынымен қарызға берілгенін, бірақ бұл ақшаны қарыз берушінің өз қолына ұстатқанын, ал анау жаңылысып, кейін ақшасын әлденеше мәрте талап еткенін айтты. Сол арада аты шулы губернатор қарыз берушіден қарсыласына қояр қандай талабы барын сұрады; ол борышкердің шындықты айтып тұрғанында енді зәредей күмәні жоқтығын, өйткені бұл, қарыз беруші, оны жөні түзу адамға, ақ пейіл христианға балайтынын, он эскудоны өзіне қашан және қалай қайтарғанын, асылы, ұмытып қалғанын, енді қайтып одан ештеңе сұрамайтынын мәлім қылды. Борышкер асатаяғын алып, бас иіп құрмет көрсеткен соң шығар есікке қарай беттеді; жауапкердің түк ештеңе болмағандай сыртқа шығып бара жатқанын, ал талапкердің оған мондыбастықпен мөлие қарап қалғанын көрген Санчо басын төмен салып, оң қолының сұқ саусағын қабағы мен кеңсірігіне қойған күйі ойға шомып қалды, бірақ көп ойланып жатпай басын көтеріп алды да, сот палатасынан шығып кеткен асатаяғы бар шалды қайтаруға әмір етті. Қызметшілер шалды алып келді, ол ішке кірген бойда Санчо:

— Қане, ағатай, асатаяғыңды бере қойшы маған, керегі боп тұр, — деді.

— Бергенде қандай, сеньор, мінекей алыңыз, — деді шал.

Сосын асатаяғын берді. Санчо асатаяқты алып, оны екінші шалдың қолына ұстатып:

— Үйіңе қайта бер, қарызың осымен өтелді, — деді.

— Ау, бұл қалай, сеньор? Он алтын теңгеге татитын таяқ па бұл? — деп сұрады шал.

— Татиды, — деп жауап қатты губернатор, — егер татымаса, онда бұл дүниеде менен асқан нәгүманның болмағаны. Тұтас бір корольдікті басқаруға жараймын ба, жоқ па, оны көресіздер қазір.

Соны айтып, асатаяқты жұрттың көз алдында сындырып, қақ жаруға әмір етті. Айтқаны бұлжытпай орындалған кезде, таяқтың ішінен он алтын теңге шықты; жұрттың бәрі таң-тамаша болып, губернаторды жаңадан пайда болған Сүлейменге балады. Санчоға он эскудоның мына таяқтың ішінде жасырулы жатқанын қалай білгені жайында сұрақ қойылды. Санчо былай деп жауап берді: ант ішуге тиіс шалдың талапкерге асатаяғын уақытша ұстатып қойғанын, сосын қарызын расында және шын мәнінде қайтарғаны жөнінде ант берген соң қайтып алғанын көрген ол, Санчо, өндірілмекші қарыз таяқтың ішінде жатыр-ау деп күдіктеніп қалады. Бұдан: әміршілердің өз басы қаншалықты кеще болғанымен, әділ үкім шығару үшін құдай оларға қол ұшын беріп отырады-ау деген түйін түюге болады; оған қоса, ол, Санчо, осыған ұқсас бір жағдай жайында селодағы священнигінен естіген де еді, ал мұның өз қаперіне өкпесі жоқ, егер тек есте сақтауға міндетті нәрселерді ұмытып қалатын дағдысы болмаса оған тең келетін басқа қаперді мұқым аралдан іздесең де таппайсың. Қара бет болған шал мен қанағаттанған шал ақыры сот палатасынан шығып кетті де, қалғандары таңырқанумен болды, ал Санчоның айтқан сөзі мен іс-әрекетін қағазға түсіріп отыру міндеті жүктелген адам не істеу керегін: Санчоны ақымақ санау керек пе әлде ақылды санау керек пе, соны біле алмай басы қатты.

Осы дау-дамай аяқталған бойда сот палатасына киіміне қарап дәулетті малшы екенін аңғаруға болатын еркекті білегінен тас қып ұстап алған бір әйел келіп кірді; әйел шаңқылдай сөйлеп былай деді:

— Әділдік керек, сеньор губернатор, әділдік! Егер оны жер бетінен таппасам, көктен іздеуге аттанам! Құрметті сеньор губернатор! Мына арсыз маған маң далада тап беріп, тәнімді бейне су шүберектей сығымдады. Неғылған бақытсыз жан едім мен! Жиырма үш жылдан астам сақтап жүрген асыл қазынамды бір демде қағып кетті бұл; оны маврлардан да, христиандардан да, өз жігіттерімізден де, келімсектерден де қорғап жүр едім ғой, емен ағаш секілді қашан да былқ етпейтінмін, отқа түскен саламандра секілді немесе тікенек ілген көйлек секілді қашан да бүтін қалатынмын, енді, міне, мына бұзақы келіп быт-шытымды шығарды!

— Қазір бұл қарағымның өзінің быт-шытын шығарамыз, — деді Санчо.

Сосын әлгі еркекке қарап мына әйелдің шағымына байланысты қандай уәжі мен наразылығы барын сұрады. Қатты ыңғайсызданған еркек былай деп сөйлеп кетті:

— Сеньорлар! Мен кедей шошқашымын. Бүгін таңертең бірнеше, айып санай көрмеңіз, шошқаны сатқан соң сіздің қалаңыздан шығып бара жатқам, — ал бұдан пайда таба қойғам жоқ: түскен ақша түгел дерлік баж салығы мен параға кетті, — сөйтіп, деревняма қайтып келе жатқанымда жолшыбай мына сүйкімді ханымды кезіктірдім; қандай іске де араласпай қалмайтын және жұрттың бәрін желіктіретін шайтан сол арада екеуіміздің аздап ойнап-күлуімізге септесіп жіберді. Бұған тиесілі ақысын төлеген едім, бірақ бұл оған аз көрінді, содан маған жабыса кетті де, осы үйге дейін сүйреп әкелді. Ол мені зорладың дейді, бірақ ант етем сізге, тағы да ант ішуге бармын, — өтірік айтады. Болған жайды сізге ақиқат шындық қалпында баян еттім, ештеңе жасырып қалғам жоқ.

Сол арада губернатор одан қалтасында күміс теңгелері бар-жоғын сұрады; анау қойнындағы былғары шиланда отыз дукат жатқанын айтты. Губернатор оған шиланын сол күйінде талапкер әйелге беруге әмір етті; бойын діріл басқан малшы бұйрықты орындады; әйел шиланды алды да, оны екі қолымен бірдей қатты қысып ұстаған қалпы оңды-солды басын иіп, жетім-жесірлер мен қорғансыз бикештерге осынша қамқорлық жасайтын сеньор губернатордың бақуатты боп, ұзақ ғұмыр кешуін тілеп құдайға жалбарынған күйі сот палатасынан шығып кетті; айта кетерлігі, оның ең әуелгі атқарған шаруасы — шиланда күмістің бар-жоғына көз жеткізіп алған болатын. Әйел кеткен бойда Санчо малшыға қарап (ал оның көзінен жас парлап, жан-тәні де, жанары да шиланның соңынан мөлиіп қалған-ды):

— Туысқан! Ана әйелді қуып жет те, берсе қолынан, бермесе жолынан шиланыңды қайтып ал, сосын өзін осында алып кел, — деді.

Малшы көп күттірген де, жалындырған да жоқ; көрсетілген бағыт бойынша оқша атылып жүгіре жөнелді. Сол арада тұрғандар бұл шатақтың немен тынарын білмей, аңтарыла күтіп қалды, сөйтіп, арада шамалы уақыт өткенде, бір-біріне осында алғаш келгендегіден де бетер қаттырақ жармасып, тас түйін боп ұстасқан еркек пен әйел қайтып оралды: әйелдің етегі түріліп кетіпті, шиланды тұп-тура қарнына жабыстыра ұстап алғаны, еркектің оны жұлып алмаққа тырысатыны, бірақ әйел жан ұшыра қарсыласқандықтан оған дәрмені жетпей дымы құрып тұрғаны байқалады; оған қоса әйел бар дауысымен шаңқ-шаңқ етіп, былай деп айқайды салып жатыр еді:

— Аспан мен жердің әділ сотына жүгінем! Көрдіңіз бе, сеньор губернатор, мына қарақшыда ұят та, ар да жоқ: өзіңіз маған беруге әмір еткен шиланды қаланың қақ ортасында, көшеде қайта тартып алмақшы болды.

— Сонымен, неғылды, тартып алды ма ақыры? — деп сұрады губернатор.

— Қайдан тартып алады ол менен! — деп дауыстап жіберді әйел. — Шиланнан айрылғанша, өмірімнен айрылмаспын ба! Боқмұрын қызды тапқан екен! Басқа біреу болса бір жөн, мынадай бейшара саспақ текеге берісермін бе, сірә. Қандай қышқаш пен атауыз да, қандай бұрауыш пен қашау да, арыстанның қандай тырнағы да шиланды қолымнан жұлып ала алмайды: одан гөрі жанымды суырып алу оңай тәнімнен!

— Бұл дұрыс айтады, — деді еркек, — мен қойдым, жеңілдім, шиланды тартып алуға күшім жетпейтінін мойындаймын, мейлі, шилан өзінде қала берсін.

Сол кез губернатор әйелге:

— Қане, шиланды бере қойшы маған, құрметті де жаужүрек ханым, — деді.

Әйел сол бойда шиланды губернатордың қолына ұстатты, ал губернатор болса, оны еркекке қайтарып берді де, қайраты тасып-төгілген, бірақ абыройы әсте төгілмеген әйелге қарап былай деді:

— Әңгіме былай, шырағым: мына шиланды қорғау барысында байқатқан жауынгерлік рухың мен өжеттігіңнің ең құрығанда жарты бөлігін өз тәніңді қорғауға жұмсағаныңда тіпті тау қопарардай қайратты Геркулестің өзі де саған түк ештеңе істей алмаған болар еді. Бара бер жөніңе, жоға, дұрысы: қайда кетсең онда кет, әйтеуір қараңды батыр — аралдың өзінде де, аралға алты миль жақын жерде де төбең көрінбейтін болсын, әйтпесе екі жүз қамшы дүре жейсің. Қане, жоғал деймін саған, ардан безген алдамшы һәм алаяқ!

Әйелдің зәресі ұшып кетті, налалы да наразы кейіпте шығар есікке қарай бет алды, ал губернатор малшыға қарап былай деді:

— Ақшаңа абай бол, туысқан, енді асықпай деревняңа қайта бер; бірақ болашақта есіңде болсын: ақшаңнан айрылып қалмайын десең қатындармен құшақтасуға құштар болма.

Малшы алғысын былдыр-былдыр жеткізіп жөнін тапты, ал сол жерде жиналып тұрғандар жаңа губернатордың шешімдері мен үкімдеріне тағы да таң-тамаша болысты. Мұның бәрі жылнамаға түсірілді де, түзушісі оны тағатсыздана тосып отырған герцогқа кідіртпестен жөнелтіп жіберді.

Бірақ біз осы арада мейірбан Санчоның жайын қоя тұрамыз да, Альтисидораның әнінен өте ыңғайсыз жағдайда қалған мырзасының жайын білмекке асығамыз.

XLYІ тарау

Дон Кихоттың ғашықтық дертіне шалдыққан Альтисидораға арналған сөзін бөліп жіберген, қоңыраулар шылдыры мен мысықтар әлегінен туған сұмдық ала топалаң жайында.

Біз Дон Кихоттан ғашықтық сезім баураған Альтисидора бикештің әніне бола терең ойға шомған жерінде қол үзгенбіз. Ол осындай жабырқау көңілмен ұйқыға жатқан, бірақ бүргедей талаған бұл ойлардан оған жөнді ұйқы да, демалыс та болмап еді, ол аздай, бұған шұлық ілмектерінің тарқап кетуіне қатысты өкініш қосылған; алайда уақыттың желаяқтығы сондай және күллі дүниеде оған кедергі боларлық қандай да бір жарғабақтың жоқтығы соншалық, түнгі сағаттарды лезде-ақ артқа тастап, асқан шапшаңдықпен таң ағарып ататын сағатқа да келіп жетті. Сол мезгілде Дон Кихот құс төсегінен тұрып, түйе жүнінен тоқылған киім-кешегін тездетіп киіне бастады және шұлығындағы өкінішті олқылықты жасыру үшін жорық етігін киіп алды; бәрінің сыртынан алқызыл мантияны жамылды, басына жасыл барқыттан тігілген, күміс зер төгілген телпек киді, байырғы болат семсері тағылған қайыс таспаны мойнына ілді, қашан да өзімен бірге жүретін таспиығын қолына ұстады, сосын мейлінше маңғаз да тәкаппар кейіпте қонақ бөлмеге қарай беттеді: онда өзін кәдімгідей киініп те алған герцог пен герцогиня күтіп отырған шығар деп ойлаған. Алайда, өзі өтуге тиіс болған галереяда оны жанында құрбы қызы бар Альтисидора тосып тұр еді; сөйтіп, Дон Кихотты көзі шалған Альтисидора тұтқиылдан талықсып кеткендей бола қалды, ал құрбысы оны шап беріп ұстай алды да, жанталасып корсажының бауын ағыта бастады. Дон Кихот мұның бәрін байқап үлгерген; қыздарға жақындап келген ол:

— Мұндай талықсудың неден болатынын жақсы білем, — деді.

— Ал, мен білмеймін, — деді құрбысы. — Альтисидора — қамал-сарайдағы денсаулығы ең мықты қыз, екеуіміз танысқалы бері оның ыңқыл-

сыңқылға бой алдырғанын ешқашан көрген емеспін. Егер бәрі шетінен осындай тасжүрек болса, дүниедегі күллі кезбе рыцарь атаулының барлығын түгел қарғыс атсын! Өте беріңіз, сеньор Дон Кихот: сіз мына арада тұрғанда бұл бейшара қыз есін жия қоймас.

Дон Кихот оған былай деді:

— Кешкісін жатын бөлмеме лютня әкелінуіне қам жасаңызшы, сеньора: сүйіспеншілік дертіне шалдыққан бұл бикешті қолымнан келгенінше жұбатып бағайын, өйткені махаббаттың ең алғашқы кезеңінде-ақ күдер үзуден асқан дару жоқ бұған.

Бұдан соң ол өзін біреу-міреу көріп қоймасын деп бұл жерден тезірек кетуге асықты. Талып жатқан Альтисидора анау ұзап кеткен бойда-ақ есін жиып алды да, құрбысына:

— Оған лютняны міндетті түрде апару керек: шамасы, Дон Кихот музыкамен құлағымыздың құрышын қандырмақ қой; бәлкім, шынымен-ақ тым-тәуір өнері бар шығар, — деді.

Олар сол бойда герцогиняға барып, Дон Кихотпен кездескендері жөнінде және оның лютня сұрағаны жайында айтып берді, бұған қатты қуанған герцогиня герцогпен және қыздармен Дон Кихоттың көңіліне ауыр тимейтін, бірақ күлкіге қарық қылатын тағы бір әзіл-мазақ ойынды орайластыруға сөз байласып алды, сөйтіп бәрі қызыққа кенелер сәтті аңсап, кеш түсуін күтті; ал бұл күннің таңы қалай тез атса, кеші де солай тез түскен-ді, айта кетерлігі, жоғары мәртебелілер күндізгі уақытты Дон Кихотпен тартымды әңгіме-сұқбат үстінде өткізген болатын. Сол күні герцогиня малайын (жадыланған Дульсинеяны бақ ішінде бейнелеген бозбаланы) Тереса Пансаға күйеуі Санчо Пансаның хаты мен Тересаға арнап қалдырған, киім-кешек салынған түйіншегін табыс етуге аттандырып жіберді, сондай-ақ оған сапары жайында кейін өзіне егжей-тегжейлі есеп беруі керегін қатаң ескертті. Малай аттанып кетті; ал кешкі сағат он бірде Дон Кихот өз бөлмесінде виола тұрғанын көрді, оның сым ішектерін бұрап қатайтты, сосын тор тұтылған терезенің қақпағын ашып, бақ ішінде әлдекімдердің серуендеп жүргенін байқады; сол бойда виоланы жылдам қолына алып нәшіне келтірмекке шертіп көрді де, бар ынтасын салып құлақ күйін келтірді, тамағын кенеп, жөткірінді, одан соң өзі алдын-ала құрастырып қойған романсты қарлығыңқы, бірақ әуен ырғағын бұзбайтын қоңыр дауыспен әндете бастады:

Ақылынан адастыруға жанды

Ынтызарлық сондай шебер ғой:

Айдап салар мұндайға —

Ермек таппай зеріккендерді.

Алайда жұмыс пен іс тігу,

Және үйдегі таусылмас күйбең —

Махаббат машақатының

Мың да бір емі осылар.

Заңды некеге тұрғанды

Армандайтын адал қыздың,

Сыпайылық қой — жасауы мен

Арзымас абырой-беделі.

Өйткені, кезбе рыцарь да,

Астаналық сарай сәнқойы да

Жұтыр қызға қоразданар,

Жұпыны қызды жұбай етер.

Кездескенде пайда болып,

Қоштасқанда солғын тартар

Аз ғұмырлы сезімді

Махаббат деу күнә болар.

Көңіл ауаны бұл бір ғана сәттік,

Ертең-ақ ұмыт болатын.

Ондай сезімнен жүрегімізде

Ешқашан терең із қалмас.

Ескі бояудың үстінен салған —

Суретші емес, сылақшы;

Ескі ынтызарлық өшпеген жерде

Жаңа ынтызарлыққа орын жоқ.

Орнықты берік жүрегіме —

Тобосолық Дульсинея бейнесі.

Ешкім де енді оны ол жерден

Шығара алмас ығыстырып.

Тұрақтылық — адам бойындағы

Айрықша бір асыл қасиет:

Соның көмегімен ғашықтарды

Өз деңгейіне Амур жеткізеді.

Дон Кихотты герцог пен герцогиня, Альтисидора және қамал-сарайдың басқа да тұрғындары түгел дерлік келіп тыңдап тұр еді, ол осы араға жеткенде кенет жоғарыдан, дәп сол өз терезесі үстіндегі галереядан, сансыз көп қоңырау ілінген арқан салбырап төмен түсті, іле-шала әлдекім қапшық толы мысықты ақтарып салды: бұлардың құйрығына да титімдей қоңырау байланған еді. Қоңыраулар шылдыры мен мысықтардың мияулаған даусынан туған ызы-қиқы шудың ес тандырарлық болғаны сонша, тіпті осының бәрін ойластырған герцог пен герцогиня да абдырап кетті, ал үрейі ұшқан Дон Кихот отырған жерінен тырп ете алмай қалды; сол екі арада әлгі мысықтардың бірсыпырасы сәтін тауып тордың көздері арқылы Дон Кихоттың жатын бөлмесіне де еніп кетіп, құдды бөлмеге бір қора жын кіргендей, жан ұшыра ерсілі-қарсылы шапқылай бастады. Бөлмеде жанып тұрған шырақтарды төңкеріп тастаған мысықтар шығар есікті іздеп олай да бұлай тыным таппай жосылумен жүрді; ал бұл екі аралықта үлкен қоңыраулар ілінген арқан біресе төмен түсіп, біресе жоғары көтерілумен болған-ды. Бұл істің мән-жайынан бейхабар қамал-сарай тұрғындарының басым көпшілігі айран-асыр боп, аңтарылып қалды, ал Дон Кихот болса, орнынан атып тұрып, семсерін суырып алды да, тордың көздері арқылы соққы беруге кірісіп, қатты дауыспен былай деп айқай салды:

— Аулақ, зұлым сиқыршылар! Аулақ, көзбайлаушы зымиян тобыр! Мен Ламанчалық Дон Кихотпын, қандай қаскөйлік жасамақ болсаңдар да, бәрібір, маған шамаларың жетпейді және ештеңе істей алмайсыңдар!

Сол арада ол бөлме ішінде әрлі-берлі жүйткіп жүрген мысықтарға тап беріп, оларды соққының астына ала бастады; мысықтар торға қарай ұмтылып, сол арқылы бақтың ішіне қарғып түсіп жатты, бірақ Дон Кихот соққыларының салдарынан әбден құтырынып кеткен біреуі тұп-тура оның бетіне қарай атылып, тырнағын мұрнына батырған күйі қатты да қалды, ауру батқан Дон Кихот жан дауысы шығып айқайлап жіберді. Айқайды естіп, нендей жағдай болғанын аңғара қойған герцог пен герцогиня оқиға өтіп жатқан орынға қарай ұмтылды, сөйтіп ортақ кілтпен Дон Кихоттың жатын бөлмесінің есігін ашып, бейшара рыцарьдың мысықты бетінен аулақтатуға барын салып жатқанын көрді. Шырағдан ұстаған адамдар да жетіп, әділетсіз айқасқа жарық түсірді; герцог сайыскерлерді ажыратпаққа әрекеттеніп еді, Дон Кихот аяқ асты айқай салды:

— Қумай тұра тұрыңыз оны бұл арадан! Осынау шайтанмен, осынау сиқыршымен, осынау арбаушымен қоян-қолтық айқасқа түсуге мүмкіндік беріңіз маған. Көрсетейін оған Ламанчалық Дон Кихоттың кім екенін!

Бірақ мысық қоқан-лоқыға еш көңіл аудармастан баж-баж етіп, тырнағын одан әрмен батыра түсті; ақыры герцог оны ажыратты да, терезеден лақтырып жіберді.

Дон Кихоттың беті жосадай боп тырналған еді, мұрны да сыбағасын алған-ды, алайда ол осынау зұлым сиқыршымен арадағы қиян-кескі айқасты аяғына жеткізуге мүмкіндік берілмегеніне қатты қапалы болатын. Сол арада апарис майы әкелініп, Альтисидораның өзі аппақ қардай қолымен оның жарақатын таңып берді; таңғыш тартып жатқан ол Дон Кихотқа былай деп сыбырлады:

— Мына бәленің бәрін қаталдығың мен қайтпайтындығың үшін берілген жаза деп біл, тас жүрек рыцарь. Атқосшың Санчо өзін-өзі шықпыртуы керегін ұмытып кеткей, өзің өлердей ғашық Дульсинея сиқырлы жадылаудың шырмауында қала бергей, одан ләззат қызығының дәмін тата алмағайсың, онымен неке төсегінде құшақ қауыштырмағайсың — қалай болғанда да, әйтеуір, өзіңді сонша ұнататын мына менің көзім тіріде солай болғай.

Оған Дон Кихот ешқандай жауап қайырған жоқ, тек терең күрсініп қана қойды; бұдан соң ол кереуетіне жатты да, ерлі-зайыпты герцогтарға қол ұшын бергені үшін алғыс айтты, мысықтар мен сиқыршылардың осынау қоңыраулы тобыры өзін әсте қорқыта алмағанын, әсте ол үшін емес, жоғары мәртебелілердің бұған жалғыз тек жәрдем бермек ізгі ниетін байқатқаны үшін ырза екенін, мәлім етті. Герцог пен герцогиня оған қайырлы түн айтып шығып кетті; әзілдің соңғы жағы оларды өкініште қалдырған-ды, бұл шытырман оқиға Дон Кихотты осынша қасіретке ұшыратып, жанына осынша ауыр тиетін жағдайға душар етеді деп ойламаған, ал мұның салдарынан Дон Кихоттың, шын мәнінде де, бес күн төсек тартып жатуына тура келді және осы уақыттың ішінде бұдан да қызықтырақ жаңа шытырман оқиғаға тап болды, алайда Дон Кихоттың ғұмырнамашысы бұл жайында қазір айтып жатқысы келмейді, мемлекеттік істермен бар ынты-шынтысын салып және мейлінше күлкілі түрде шұғылданып жатқан Санчо Пансаға жетуге асығады.

XLҮІІ тарау

Мұнда Санчо Пансаның губернатор қызметінде қандай қарекет жасағаны жайындағы әңгіме әрмен жалғасады.

Хикаяда Санчоны сот палатасынан аумағы ат шаптырым бөлмесінің біріне көз жауын аларлық ас та төк мол дастарқан әзірленген салтанатты сарайға алып келгендері айтылады; Санчо бөлме табалдырығын аттаған бойда музыка ойнап қоя берді, оны қол шаюға қажет асай-мүсейлерін дайын ұстаған төрт малай қарсы алды, бұл рәсімді Санчо қадір-қасиетіне қылау түсірмей атқарып шықты. Музыка тына қалды да, Санчо төрдегі орынға барып отырды; айта кетерлігі, үстел жанында ешқандай басы артық орындық та, дастарқанда ешқандай басы артық прибор да жоқ-ты. Санчоның қасына қолында кит мұртынан жасалған таяқшасы бар әлдебір адам келіп тұрды, — кейін белгілі болғанындай, бұл дәрігер еді. Үстелден жеміс пен алуан түрлі тағам салынған табақшалардың бетін жауып тұрған, аса қымбат матадан тігілген ақ дастарқан алынып тасталды. Тағы бір бейтаныс, түріне қарағанда — діни лауазымы бар адам, асқа бата берді, бір малай Санчоның мойнына шілтерлі салфетка байлады, ал сарайдың аға малайы міндетін атқарып жүрген екінші малай оның алдына жеміс салынған табақшаны әкеп қойды, алайда Санчо оған ұмсынғанша болмай, табақшаға кит мұрты тық ете қалды да, бір малай оны зып еткізіп үстелден алып кетті; аға малай сол бойда оның алдына басқа табақшаны қойды. Санчо одан дәм татып көруге оқталған, бірақ ауыз тимек түгіл, қолын созып та үлгермеді: әлгі таяқша оған жедел тық етті де, жаңағы малай алғашқы жолғыдай ылдым-жылдым қимылдап, оны үстелден ала жөнелді. Санчо аң-таң боп аузын ашып қалды, сосын сол арада тұрғандарға қарап: бұл немене өзі, маған түстік бермексіздер ме әлде қолдың ептілігін көрсетпексіздер ме, деп сұрады. Оған таяқшасы бар адам былай деп жауап қатты:

— Сеньор губернатор! Губернатор билік жүргізетін арал атаулының бәрінде түстік ішудің тәртібі осындай. Мен, сеньор, — дәрігермін, осы аралдағы губернаторларға қызмет етем және сол үшін жалақы алам, сондықтан өз денсаулығымнан гөрі губернатордың денсаулығына көбірек уайым жеймін: мен губернаторды күндіз-түні бақылаймын, ауырып қалғанда емдеп жазу үшін дене бітімін зерттеймін, ал ең басты міндетім — оның түскі және кешкі асында бірге болам, өзім жөн деп тапқан тағамдарды ғана жеуіне рұқсат етем, ал, өз ойымша, оған зиян келтіретін және асқазанын бұзатын тағамдар болса, ондайды дастарқаннан алдырып тастаймын. Міне, осы себепті жеміс салынған табақшаны алып кетуге әмір еттім, өйткені жемісте ылғал шамадан тыс көп болады, сондай-ақ тағы бір тағамды да жаратпадым, себебі ол денені шамадан тыс қыздырып жібереді, оның үстіне, таңдай кептіретін түрлі дәмдеуіш қосылған, ал суды көп ішетіндер өз бойындағы туа бітті ылғал қорын азайтып, бірте-бірте жойып алады — өмірге икемділігіміз осы ылғал қорына тікелей байланысты.

— Ендеше, әне бір қуырылған құр, түріне қарағанда керемет дәмді тағам секілді, содан маған сірә да ешқандай зиян келмейтін шығар, — деді Санчо Панса.

Алайда, дәрігер бұған:

— Көзім тірі тұрғанда, сеньор губернатор одан татып та алмайды, — деген уәж айтты.

— Ау, не себепті? — деп сұрады Санчо.

Дәрігер оған былай деп жауап қатты:

— Себебі, ұстазымыз Гиппократ, бүкіл медицинаның шамшырағы және жол көзер жұлдызы, нақыл сөздерінің бірінде былай деген еді: Omnіs saturatіo mala, perdіcіs autem pessіma. Бұл: “Күпті болудың қандай түрі де зиянды, ал құрдың етіне күпті болудың зардабы тіптен жаман”³⁸, деген мағына береді.

— Олай болса, сеньор дәрігер, — деп тұжырды Санчо, — мына үстелде тұрған тағамдардың ішінен ең пайдалы және ең зиянсыз дегендерін маған өзіңіз таңдап бере қойыңыз, сосын оны таяқшаңызбен соққыламай, тыныш отырып жеп алуыма мұрсат беріңіз, себебі, губернатордың өмірімен ант етейін, құдай ғұмырымды ұзақ қылғай, өзегім талып барады және сіз не демеңіз мейлі, сеньор дәрігер, қалайсыз ба мұны, қаламайсыз ба, бәрібір, ішкім келген тамақты ішкізбеуіңіз арқылы өмірімді ұзартудың орнына, керісінше, қысқарта түсетініңіз анық.

— Бұл сөзіңіз өте орынды, сеньор губернатор, — деді дәрігер, — сондықтан, өз ойымша, сізге қоян етінен әзірленген әне бір рагуды жеудің қажеті жоқ деп білем, өйткені ол ауыр қорытылады. Ал мына бір бұзау етін, егер ол қуырылмаған бұзау еті болса және үстіне тұздық құйылмаса, жеуіңізге де болар еді, бірақ мынадай түрдегісіне — қарсымын.

Санчо оған былай деді:

— Әне бір жерде, әрменіректе, буы бұрқыраған үлкен табақ тұр, — қателеспесем, сол олья подрида секілді, ал олья подридаға не түрлі нәрсе салынады, содан өзіме ұнайтын дәмді де пайдалы бірдеңе табарым кәміл.

— Absіt!³⁹ — деп дауыстап жіберді дәрігер. — Оны тіпті ойыңызға да алушы болмаңыз: бұл дүниеде олья подридадан асқан зиянды тағам жоқ. Оны канониктердің, оқу орындары ректорларының немесе деревнядағы үйлену тойларының дастарқанына қоя берсін, бірақ оған губернатордың бәрі түгел кемелдік пен талғампаздықтың үздік үлгісіндей болуға тиіс дастарқанында орын жоқ, өйткені, қай жерде де, қашан да жұрт құрама дәрі-дәрмектен гөрі жай дәрі-дәрмекке ерекше ден қояды: себебі жай дәрі-дәрмек жасауда қате жіберу мүмкін емес, ал құрамада оның құрамына енетін заттардың мөлшерін шатастырып алу оп-оңай. Ал, сеньор губернаторға қазір қандай тамақ ішуге болады дегенге қайта оралғанда айтарым мынау: егер денсаулығын сақтауды және нығайтуды хош көрсе, оған жүз вафли мен алқорының бірнеше жұқалау тілімі жарап жатыр, — бұл асқазан жұмысын жақсартып, ас қорытуға жәрдемдеседі.

Мынадай әңгімені естіген Санчо креслоның арқалығына шалқайды да, дәрігерге оқты көзбен қарап, қатқыл дауыспен аты кім екенін, қайда оқып, білім алғанын сұрады. Дәрігер оған былай деп жауап қатты:

— Сеньор губернатор, менің есімім — дәрігер Педро Қатыбезеро де Ғылым, Каракуэль мен Альмодовар дель Кампо аралығында, сәл оңға қарай орналасқан Тиртеафуэра деген елді мекенде туып-өскем, ал дәрігер дәрежесін Осуна университетінде алғам.

Ыза қысқан Санчо сол арада былай деп айқайлап жіберді:

— Ендеше, әңгіме былай, Каракуэльден Альмодовар дель Кампоға бара жатқанда оң жақта қалатын Тиртеафуэра немесе Қиянтүкпірио деген елді мекенде туып-өскен, Осунада дәреже алған сеньор дәрігер Педро Қатыбезеро де Дәлдүріш: дереу қараңызды батырыңыз бұл жерден, әйтпесе, шоқпарды алам да, басымды бәске тігуге даярмын, өзіңізден бастап осы аралда қанша емші бар, бәрін, бәрін болмаса да, әйтеуір, өзім топас деп тапқандарымды, түгел айдап шығам, ал ақылды, пайымды және парасатты дәрігерлерді көздің қарашығындай сақтаймын, киелі адамдай құрмет тұтатын болам. Қайталап айтам, Педро Қатыбезеро, көрінбеңіз көзіме, өйтпеген жағдайда мына өзім отырған креслоны алам да, басыңызға ұрып сындырам және сот та мені ақтап жібереді: надан емшіні, мемлекетімнің қас жауын, өлтіру — құдайдың өзі хош көретін нәрсе, деймін. Ал, енді маған ішетін тамақ беріңдер немесе губернаторлықты қайтып алыңдар, өйткені иесін асырай алмайтын лауазымның құны қара бақыр.

Губернатордың қатты ашуға мінгенін көрген дәрігердің иманы ұшып, алды-артына қарамай зыта жөнелмек болған, бірақ дәл осы мезетте көшеден пошта сырнайының сарнаған дауысы естілді, аға малай терезеден сыртқа көз салды да, Санчоның қасына жақындап:

— Сеньор герцогтан шабарман келді, сірә, маңызды хабар әкелсе керек, — деп мәлім етті.

Бетін тер басқан, әлденеден абыржулы шабарман ішке кіріп, қойнынан пакет шығарып, губернатордың қолына ұстатты, Санчо оны, өз тарапынан, герцогтың үй басқарушысына беріп, адресін оқуға әмір етті; ал оның адресі мынадай болатын: “Баратария аралының губернаторы дон Санчо Пансаға, өз қолына немесе хатшысына табыс етілсін”. Сол арада Санчо:

— Ал, менің хатшым кім? — деп сұрады.

Бұған сол жерде тұрғандардың бірі:

— Мен ғой, сеньор: оқи да, жаза да білем, оған қоса бискайлықпын, — деп жауап қатты.

— Мұның керемет болды ғой, — деп құлаққағыс етті Санчо, — ондай жағдайда сіз тіпті императордың өзіне хатшы бола алады екенсіз. Пакетті ашып, онда не жазылғанына көз салыңызшы.

Жаңадан пайда болған хатшы бұйрықты орындап, жолдауды оқып шықты да, мұның құпия мәлімет екенін хабарлады. Санчо залды босатуға әмір етті, тек герцогтың үй басқарушысы мен аға малайды ғана қалдырды, ал өңгесі, оның ішінде дәрігер де бар, шығып кетті; сол бойда хатшы мынадай мазмұндағы хатты дауыстап оқып берді:

«Сеньор дон Санчо Панса, екеуімізге өш жаулар аралыңызға түн жамылып жойқын шабуыл жасағалы жатқаны жайында мәлімет алып отырмын, ал қашан — ол жағы белгісіз, осы себепті қапыда қалмас үшін сергек болуыңыз және күзетте тұруыңыз қажет. Оған қоса, жалған айтпайтын жансыздарым арқылы аралыңызға киім ауыстырып киген төрт қаскүнемнің өтіп кеткенін біліп отырмын, мақсаты - Сізді өлтіру, өйткені ақыл-парасатыңыздан қауіптенетін көрінеді. Мейлінше сақ болыңыз, өзіңізге өтініш айта келгендер мұқият тексерілсін, сондай-ақ ұсынылған тағамның бәрінен бас тартыңыз. Сізге қатер төнген жағдайда мен дереу көмекке барам, ал Сіз өз ақылыңызбен әрекет жасай беріңіз. Біздің қамал-сарайда, тамыздың он алтысы күні, сағат таңғы төртте жазылды.

Досыңыз герцог».

Хат Санчоны есеңгіретіп жіберді, жанында тұрғандар да таңырқанып қалғандай көрінді; сол арада Санчо үй басқарушыға қарап былай деді:

— Бізге ең алдымен және шұғыл түрде дәрігер Қатыбезероны түрмеге тығу керек, себебі мені өлтіруге ниеттенген бір адам болса, ол — тап соның өзі ғана және, оған қоса, мені ұзаққа созылатын, ең азапты өлім, яғни аштан қатыру арқылы өлтірмекші.

— Әйтсе де, менің ойымша, — деді аға малай, — сіз, тақсыр, үстелде тұрған тағамның бірде-біреуінен дәм татпауға тиіссіз: бұларды монах әйелдер әзірлеген еді, крестің тасасында шайтан тұрады, деген сөз тегін айтылмаған ғой.

— Дауым жоқ, — деді Санчо, — әйтсе де, маған әзірше нанның кішкене құрышы мен бірнеше фунт жүзім бере тұрыңдар: бұларда у болуы мүмкін емес. Шын мәнінде де, нәр татпай жүре алмаймын ғой, оның үстіне алдағы айқастарға да дайын болуымыз керек — ендеше, бізге жүрек жалғап алу қажет: өйткені ерлікке асқазан дем береді, асқазанға ерлік дем бермейді. Ал, сіз, хатшы, сеньор герцогқа жауап қайтарыңыз және берген бұйрығының бәрі, ештеңесі елеусіз қалмай, өзі қалай бұйырса солай, мүлтіксіз орындалатынын жазыңыз. Сондай-ақ, сеньора герцогиняға да қолынан сүйетінімді және зайыбым Тереса Пансаға менің атымнан хат пен түйіншек тапсыру үшін арнайы адам жіберу жайын ұмытпауын өтінетінімді айтыңыз: сөйтсе, ол маған үлкен жақсылық жасаған болар еді, ал енді оның өтемін кейін бірдеңе ғып қайтара жатам ғой. Осымен бірге, мырзам Ламанчалық Дон Кихот мені рақметі жоқ адам екен деп ойлап қалмасы үшін оны қолынан сүйетінімді де қыстырып жіберуіңізге болады, мұның соңына өзіңіз, мейірбан хатшы һәм мейірбан бискайлық ретінде, ойыңызға не келсе соның бәрін тіркей беруге еріктісіз. Қазір енді үстелдегі тағамдарды алып кетсін де, маған жейтін басқа бірдеңе әкелсін, ал өзіме және аралыма тап бермекші жансыздар, кісі өлтірушілер мен сиқыршыларға келсек, олардың бәрін түгел тәубаға келтірерім кәміл.

Осы кез ішке малай кіріп:

— Сізге бір шаруа өтінішпен келіп тұр, айтуынша, өте маңызды бір іске байланысты өзіңізбен сөйлескісі келеді, — деді.

— Бұл сұраншақтар өзі қызық жандар, — деді Санчо. — Апырай, осындай беймезгіл уақта шаруамен келуге болмайтынын түсінбейтіндей бұлар соншалықты кеще ме еді? Әлде олар бізді, билеушілер мен соттарды, тірі адам деп, бұлар да белгілі бір сағаттарда табиғи мұқтаждығын өтеуге ділгер-ау деп ойламай ма екен, тас сияқты сезімсіз болғанымызды қалай ма екен? Құдайдың және ар-ұятымның атымен ант етейін, егер болашақта да губернатор қызметін атқарсам (алайда, бұған күмәндана бастадым), онда сұраншақтарымды міндетті түрде тәртіпке шақырам. Ал, енді бір жолға жібер әлгі адамды, бірақ әуелі жансыз немесе кісі өлтіруші еместігіне көз жеткізіп ал.

— Саспаңыз, сеньор, — деп қарсылық білдірді малай, — меніңше, ол ақ көңіл, жайдары адам секілді; байқауымша, қой аузынан шөп алмас біреу.

— Қорқатын дәнеңе жоқ, мұнда көп адам тұрмыз ғой, — деді үй басқарушы.

— Айтыңызшы, аға малай, — деп сұрады Санчо, — дәрігер Педро Каныпезеро бұл арадан қарасын батырғандықтан, маған тыңқиып тойып алатын тәуір тамақ, айталық, бір тілім нан мен пияз жеуге болмас па екен?

— Түскі аста олқы соққанның орнын кешкі астың кезінде толтырасыз, жоғары мәртебелім, есесі артығымен қайтқандай сезінесіз, мырғамға батасыз, — деді аға малай.

— Айтқаныңыз келсін, — деді Санчо.

Осы кез жүзі жылы бір шаруа келіп кірді: ақ жүрек те ақ пейіл жан екені мың шақырымнан аңғарылып тұрғандай еді. Ең алдымен ол:

— Мұнда губернатор кім? — деп сұрады.

— Креслоға жайғасқан адам болмағанда кім болушы еді? — деді хатшы.

— Мен оның аяғына жығылам, — деп мәлім етті шаруа.

Тізерлей кеткен ол губернатордан қолын беруін өтінді. Санчо қолын берген жоқ, орнынан тұруға және қандай шаруамен келгенін айтуға әмір етті. Шаруа оның айтқанын құп алып, сөзін былай деп бастады:

— Сеньор! Мен Сьюдад Реалдан екі мильдей жердегі Мигельтуррада туып-өскен шаруамын.

— Міне, тағы бір Қиянтүкпірио! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Жә, сөзіңді жалғай бер, бауырым, Мигельтурраны өте жақсы білетінімді айтайын дегем: ол менің селомнан онша жырақ емес.

— Әңгіменің мәнісі былай боп тұр, сеньор, — деп шаруа сөзін сабақтады. — Жаратқанның жәрдемі арқасында, қасиетті римдік-католиктік шіркеудің батасы мен рұқсатына орай некелі тұрмыс кешіп келе жатқан адаммын. Екі студент ұлым бар: кенжем — бакалаврға, тұңғышым — лиценциатқа оқып жатыр. Қазір бойдақпын, себебі зайыбым дүниеден өткен, дәлірек айтқанда, надан емші болды оның түбіне жеткен: аяғы ауыр кезінде оған іш өткізетін дәрі берген-ді, ал егер құдай хош көріп, аман-сау жеңілденіп, тағы бір ұл тауып бергенде, бакалавр және лиценциат ағаларын күндемес үшін оны дәрігерлік оқуға берген болар ем.

— Сонда айтқың кеп тұрғаны, егер әйелің дүние салмаса, яғни оны біреу мүрдем кетірмесе, қазір бойдақ болмас едің ғой, солай ма? — деді Санчо.

— Әрине, сеньор, оған сөз бар ма, — деп қоштай кетті оны шаруа.

— Әб-бәрекелде! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Тездет, бауырым: қазір ұйқтап демалатын уақыт, шаруамен айналысатын уақыт емес.

— Айтайын дегенім, — деп сөзін қайта сабақтады шаруа, — бакалаврға оқып жатқан ұлым селомыздағы Клара Перлалитико есімді бір бикешке, Андрес Перлалитико деген байдың қызына, ғашық боп қалған-ды; бұл өзі олардың әулет есімі де, атадан мұра болған ныспылары да емес, — лақап аттары, өйткені олардың тұқымынан тарағандардың бәрі сал болған еді, сондықтан көңілдеріне келмес үшін жұрт оларды Паралитико демей, Перлалитико⁴⁰ деп атап кеткен-ді; ал, ақиқатын айтқанда, бұл қыз шын мәнінде ерекше жаратылған, оң жақ бүйірінен қарағанда даланың әсем гүлінен аумайды. Бірақ, енді сол жақ бүйірінен онша ұнамды көрінбейді-ақ, себебі бір көзі жоқ: шешекпен ауырған кезде ағып түскен, бетіндегі шешек дағының соншалық көптігіне және әжептәуір тереңдігіне қарамастан, оған үздігіп жүргендер мұны даққа баламайды, ғашық болғандардың жаны жай тапқан бейітке балайды. Оның кербездігі сондай, иегін былғап алудан қорыққандай мұрыны тура көкке қарай шаншылып тұр, құдды бір аузынан аулақ жерге қашып кеткісі келетіндей; қалай болғанда да ол көзге өте сүйкімді көрінеді, себебі нағыз жайын ауыздың өзі, егер тек он ба әлде жиырма ма күрек тісі мен азу тісінің кемдігі болмаса, сұлулардың сұлуы боп шыға келер еді. Еріні жайында айтып жатқым келмейді: жұқалығы мен нәзіктігі сонша, егер созып көрер болса, одан тұтас бір орам шығар еді, бірақ ернінің түсі кәдімгідей емес: көк-жасыл-күлгін түсті, — ғажап, айтатыны жоқ. Ерте ме, кеш пе, келін боп түсуге бұйырған қыздың сырт келбетін осынша егжей-тегжейлі әспеттей суреттеп отырғаным үшін кешірім өтінем, сеньор губернатор: мен оны жақсы көрем, ол маған ұнайды.

— Қалай суреттегің келсе, солай суреттей бер, — деді Санчо, — мен де өзім сурет өнеріне кетәрі емеспін, егер қазір түстік ішіп алғанымда, маған өзің бейнелеп берген қыздың портретінен асқан тәтті сусын болмас еді.

— Бұл әншейін кіріспесі ғой, — деп іліп әкетті шаруа, — ең тәттісін соңына сақтап отырмын. Сөйтіп, сеньор, егер оның сымбаты мен мүсінін бейнелеп берсем, сіз тіптен таңғалған болар едіңіз, бірақ бұл мүмкін емес, өйткені ол құныс боп бүкірейіп қалған, екі тізесі иегіне тиіп тұр, алайда оған көз тоқтатып қарағандар егер оның бойын тіктер шамасы болса, басы төбеге барып тірелер еді дегенді айтады. Және ол бакалавр ұлыма қолын беруден де қашпас еді, бірақ бере алмайды, себебі қолы семіп қалған. Есесіне тырнағы сондай ұзын әрі науалы, ал мұндай тырнақ тек мейірімді әрі мүшелерінде мін жоқ адамдарда ғана болады.

— Жарайды, — деді Санчо, — бірақ, бір нәрсені ұмытпа, бауырым, сен оны басынан аяғына дейін сипаттап шықтың. Тағы не айтқың келеді? Астарламай, тұспалдамай, бүкпесіз және әсірелемей дереу шаруаңды баянда.

— Сізден мынадай жәрдем сұрағалы келгем, тақсыр, — деп мәлім етті шаруа, — рақымшылық жасап, болашақ құдама хат жазып, осы некеге келісім беруін өтінсеңіз етті, — өйткені, тағдырдың берген сыйы жағынан да, табиғаттың берген сыйы жағынан да біз олардан еш кем түспейміз: ақ-адал шынымды айтсам, сеньор губернатор, баламның құтырма ауруы бар еді, құдайдың құтты күні үш-төрт мезгіл жын-пері жабылып жанын көзіне көрсетеді; ол да аз болғандай, отқа құлап түскен-ді, содан бері беті түгел пергамент секілді боп бырысып қалды, ал көзі жасаурап, іріңдей береді. Әйтсе де, мінез-құлқында зәредей кінәрат жоқ, егер өзін-өзі оңдырмай ұрып, жұдырықтап алатын дағдысы болмаса, оны әулие санау артық етпес еді.

— Ей, байғұс-ай, осы ма еді айтпағың? — деп сұрады Санчо.

— Бар ғой, әлі де, — деп жауап қатты шаруа, — бірақ, айтуға қорқасоқтап тұрмын, әй, жарайды, не болса ол болсын, көңілімде кір қалмасын, айтсам айтайын. Әңгіме былай, сеньор: сізден сол бакалавр ұлымның жасау-жабдығы үшін, жоға, өз керек-жарағын құрап алуы үшін дегенім ғой, үш жүз, абзалы — алты жүз дукат сұрағым келеді: өйткені, жас жұбайлардың ата-анаға қарап жаутаңдай бермей, өз алдына түтін түтеткені дұрыс қой.

— Байқа, тағы бірдеңеңені ұмыт қалдырған жоқсың ба, айта бер ұялмай. — деді Санчо.

— Бәрін түгел баяндадым-ау деймін, — деп мәлім етті шаруа.

Әлгінің осыны айтып, аузын жабуы мұң екен, губернатор орнынан атып тұрып, отырған креслосына жармаса кетті де, былай деп бақырып жіберді:

— Өй, сен, пәлен-пәштуан, арсыз, ұятсыз, көргенсіз! Жоғалт көзіңді, қараңды батыр бұл жерден, әйтпесе мына кресломен басыңның мылжа-мылжасын шығарам! Өй, сен, иттен туған, жексұрын, сүмелек суретші, менен алты жүз дукат сұрайтын мезгілді тапқан екенсің! Ау, қайдан тауып берем оны саған, мақұлық-ау? Ондай ақша өзімде болған күнде де, не себепті оны саған сыйға тартуға тиіспін, мәттақам болғаныңмен мәнжубас неме? Ау, менің Мигельтурраға және мұқым Перлалитико тұқымына қандай қатысым бар? Кет деп тұрмын саған бұл жерден, әйтпесе, сеньор герцогтың өмірімен ант етейін, жаңағы айтқанымды қолма-қол іске асырам! Оған қоса, сен Мигельтуррадан шыққан адамға ұқсамайсың, күнәға батыру үшін жын-шайтан өзіме арнайы жіберген әлдебір әзәзілсің. Өзің ойлап көрсеңші, кісәпір-ау: губернатор болғаныма бар-жоғы бір жарым ғана тәулік, бұл екі арада алты жүз дукат менде қайдан пайда болмақшы?

Аға малай шаруаға кете бер деп ымдады, анау басын тұқыртып алды да, губернатордың қаһарынан шынымен қорыққан жандай түр көрсетіп, залдан шығып жүре берді: алаяқ өз міндетін ойдағыдай атқарған болатын.

Алайда ашуға мінген Санчоны жайына қалдыра тұрайық, аралында қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған мамыражай тіршілік орнағанын тілейік оған, сөйтейік те, Дон Кихотқа оралайық; біз одан мысықтар бетіне салған жарақатты таңып жатқан жерде қол үзіп едік қой, бұл жарақаттан ол тек бір аптадан кейін ғана оңалды, бірақ сол аптаның ішінде тағы бір шытырман оқиғаға тап болды: Сид Ахмет осы хикаяға қатысты барлық оқиғаны, соның ішінде тіпті елеусіздеуін де, қалай егжей-тегжейлі және барынша шыншылдықпен баяндаса, бұл шытырман оқиғаның жайын да тап солай баян етпекші.

XLYІІІ тарау

Дон Кихот пен герцогиняның дуэньясы донья Родригес арасында болған жағдаят жөнінде, сондай-ақ қағазға түсіруге және мәңгілікке қалдыруға лайықты басқа да оқиғалар жайында.

Қатты жарақаттанған Дон Кихот бұл күндерді түпсіз терең уайым мен қайғы құрсауында өткізіп жатты: беті таңылып тасталған еді және оған белгі соғылған болатын, бірақ бұл құдайдың қолымен емес, мысықтың тырнағымен соғылған белгі еді, — қысқасын айтқанда, ол кезбе рыцарьлар өмірінде көптеп ұшырасатын келеңсіз жағдайдың біріне кезіккен-ді. Алты күн бойы ол жұрт көзіне көрінбеді, сөйтіп бір күні түнде, көзі жұмық, көңілі ояу қалпында жаңадан тап болған тақсіреттері турасында және Альтисидораның жабысып қалмай жүргені жайында ой кешіп жатқанында, әлдекім жатын бөлмесінің есігін кілт салып ашып жатқандай көрініп кетті, сол бойда оған бұл өзін алдап-арбау арқылы аяулы ханымы Дульсинея Тобосскаяға деген адалдығынан айныту үшін келіп тұрған ғашық бикеш шығар деген ой келді.

— Жоқ! — деді ойдан шығарған өтірігіне құлай сенген ол өзіне-өзі, бірақ басқалар да еститіндей етіп қатты дауыстап. — Асыл бейнесі жүрегімнің түкпіріне таңбаланып, жанымның құпия қойнауларында жатқан аяшымды ардақ тұтудан тандыра алатындай айдай сұлу ару дүниеге әлі келе қойған жоқ; әміршім менің, жуа сасыған шаруа әйелге немесе алтындай жылтыраған Тахоның алтын және жібек жіптерден кесте төгіп отырған нимфасына айналып кетсең де, Мерлин немесе Монтесинос сені қай қиянға жасырып тастаса да мейлі, қайда жүрсең де сен мендіксің, ал мен қайда жүрсем де сендік болдым және бола берем.

Ол сөзін аяқтай берген сәтте есік те ашылды. Дон Кихот сарғыш атлас көрпеге басынан аяғына дейін оранып алды да, кереуеттің үстіне шығып түрегеп тұрды; басында төбетей, беті мен мұртында таңғыштар бар-тын: бетіндегісі — жарақатқа арналса, мұртындағысы — мұрты тым төмен салбырап кетпеуі үшін байланған еді; осындай түр-сықпытымен ол үш ұйқтасаң түсіңе кірмейтін алабөтен кейіптегі елеске ұқсап тұрған. Дон Кихот есік жаққа тесірейе қарап қалды, бірақ ынтызарлықтан күйіп-жанып, ада-күде еркінен айрылған Альтисидораның орнына бөлмесіне жесірлер жамылатын, етегі кесілген, бірақ ұзындығы сонша, басынан аяғына шейін кіреукелеп, бүркемелеп тұрған жамылғысы бар қадірменді дуэнья келіп кірді. Сол қолына шырақтың тұтатылған тұқылын ұстап, оң қолымен қомақты көзілдірік киген көзін жарықтан көлегейлеген ол жай басып, жеңіл адымдап жүріп келе жатты.

Оған жоғарыдан көз сап тұрған Дон Кихот киген киімдері мен тіл қатпайтын тұнжыр түріне қарап, оны өзіне осы кейіпте әлденендей бір жауыздық жасауға келген мыстан кемпір жә болмаса сиқыршы шығар деп ойлап қалды да, үсті-үстіне шоқына бастады. Ал елес болса, бұл кезде жаймен жақындап келе жатты; бөлменің ортасына кеп тоқтаған ол басын көтеріп, Дон Кихоттың асығыс-үсігіс шоқынып жатқанын көрді: Дон Кихот әйелдің сұлбасын көріп сескеніп қалса, Дон Кихотты көрген бейшара дуэньяның одан бетер зәре-құты кетті; сырықтай ұзын, реңі ақшылтым-сарғыш, көрпе жамылып алған, бет-аузын адам шошырлық таңғыштар жапқан міскінді көзі шалған бойда ол:

— Құдай-ай! Бұл не сұмдық? — деп дауыстап жіберді.

Қатты толқып кеткендіктен шырағын қолынан түсіріп алған дуэнья тас қараңғыда шығар есікке қарай беттеді, бірақ бойын үрей билеп, абдырап, белдемшелеріне шырматылып қалды да, жерге құлап түсті. Зәресі зәр түбіне кеткен Дон Кихот сол арада оған былай деп тіл қатты:

— Жалбарынам саған, елеспісің әлде басқамысың, мейлі кім болсаң ол бол, айтшы маған, сен кімсің өзің, айтшы маған, не керек саған менен? Егер тыншу таппаған рух болсаң, онда менен тығылып-тасаланба, саған қолымнан келген көмектің бәрін жасаймын, өйткені мен шынайы христианмын, кез-келген жанға қайырымдылық көрсетуге дайынмын: міне, дәл осы мақсат үшін де кезбе рыцарьлық орденіне кіргенмін, ал оның баршаға бірдей жақсылық жасау шарапатынан мақшарда зарыққан жандар да тыс қалмайды.

Асып-сасып, алақтаған дуэнья Дон Кихоттың өзіне жалбарынып тұрғанын естіп, оның да үрейден есі шығып кеткенін байқап, баяу да қамкөңіл дауыспен былай деп сөйлеп кетті:

— Сеньор Дон Кихот (егер тек сіз Дон Кихоттың нақ өзі болсаңыз)! Өзіңіз ойлап қалғандай, мен елес те, көрініс те, мақшарда зарыққан жан да емеспін, мен герцогиняның жақын адамы, дуэнья донья Родригеспін, тек өзіңіз ғана, тақсыр, көмектесе алатын өте маңызды шаруамен келіп тұрмын.

— Айтыңызшы, сеньора донья Родригес, — деп Дон Кихот қайтадан сөйлеп кетті, — сіз мұнда жеңгетай ретінде келіп тұрған жоқсыз ба? Ондай жағдайда біліп қойыңыз, мұныңыз бос әуейілік боп шығады, оған себеп — жүрегімнің әміршісі Дульсинея Тобосскаяның жан тең келмес сұлулығы. Тоқ етерін айтқанда, сеньора донья Родригес, сүйіспеншілікке қатысты әурешілікпен басымды қатырмауға уәде етсеңіз шырақты жағып берменірек жақындауыңызға болады, келген шаруаңыз жайында ма, басқа жайында ма, қалауыңызша әңгіме-дүкен құрайық, бірақ, қайталап айтам, тек түрлі қылық көрсетіп, қылымсушы болмаңыз.

— Апырай, біреудің сүйіспеншілік ісіне араласады деп ойлайсыз ба мені, мархабатты мырзам? — деп дауыстап жіберді дуэнья. — Мені жөнді білмейді екенсіз, тақсыр. Ондай болымсыз іспен айналысатындай егде жасқа жете қойғам жоқ әлі: құдайға шүкір, тәніммен қош айтысу жанымның қаперіне де кірмейді, барлық азу тісім мен күрек тісім аман, тек суық тигізіп алған екеу-үшеуі ғана болмаса, — өйткені, мұнда, біздің Арагонада, салқын тигізу деген оп-оңай. Сәл кідіре тұрыңыз, тақсыр: шырақ жағайын, сосын тез қайтып оралып, реніш-налам жайында баяндап берейін, — сіздің қандай қасіретке де көмектесе алатыныңыз мәлім ғой.

Ол жауап тоспастан бөлмеден шығып кетті, Дон Кихот болса, көңілі тыныш тауып, ойға шомған қалпы оны күтіп қалды, алайда сол сәтте-ақ оның басында осынау жаңа шытырман оқиға жайында сан-алуан жорамал-болжам қоздап сала берді; соның ішіндегі әсіресе біреуі — аяшына адал болу жөніндегі сертінен айнытуға жасалған әрекет — оған барып тұрған күпірлік секілді көрінді де, өзімен-өзі былай деп сөйлесіп кетті:

“Не қилы айла-шарғыға шебер шайтан мені императрицалардың, королевалардың, герцогинялардың, маркизалардың және графинялардың көмегімен жолдан тайдыра алмаған соң, бұл жолы мына дуэньяның көмегімен адастырмақ емес пе екен? Көпті көрген адамдардан талай естігем: оңтайы келген жердің бәрінде шайтан байқатпай сұлудың орнына сұқсырды сұға қояды екен. Егер мына орайы келіп тұрған сәт, оңашалық және тылсым тыныштық ұйқыдағы тілекті оятып жіберсе, осы күнге шейін бірде-бір сүрінбеген жерде, жасым еңкейген шақта, құлап түсуім де мүмкін-ау? Мұндай жағдайда ұрыстың басталуын күткенше қашқан жақсы. Жоға, осындай қисынсыз нәрсе жайында ой кешіп, әңгіме етіп тұрғаныма қарағанда мен, шамасы, ақылдан адасқан шығармын: ұзын жамылғысы бар көзілдірікті дуэнья әлемдегі ең тойымсыз, ең ашкөз нәпсіқұмардың да ынтызарлық сезімін оята алмайтыны анық. Жалпы, өзі дүниеде ес тандыра еліктіретін дуэньялар бола ма екен? Жалпы, өзі жер-жиһанда мазаны алмайтын, кіржіңдемейтін, қылымсымайтын ең болмаса бір дуэнья табылар ма екен? Ендеше, аулақ жүріңдер менен, жан баласына жақсылық әкелмейтін дуэньялар қауымы! Иә, диван тұратын бөлмесінің бұрышына көзілдірік киген, қолдарына, бейне бір кесте төгіп отырғандай, кергіш ұстаған екі дуэньяның мүсінін орнатып қойған сеньора қандай ақылды еді десеңші! Өйткені, бұл әлгі бөлмеге нағыз дуэньялар отырғанмен бірдей салиқалы сипат берген көрінеді!”

Дон Кихот осыны айтып кереуеттен секіріп түсті, есікті кілттеп алып, сеньора Родригесті кіргізбей қоюға оқталған, бірақ есікке жақындағанында қолына жанып тұрған ақ балауыз шырақ ұстаған сеньора Родригес те ішке кірді; таңғышпен шырмалған, көрпеге оранған, басына әлденендей төбетей ме, кепеш пе киген Дон Кихотты бұл жолы тұп тура қарсы алдынан жолықтырған оның сол арада тағы да иманы бір уыс болып, кейін шегіншектеп кетті де:

— Қауіпсізбін деп есептей алам ба өзімді, сеньор рыцарь? Меніңше, төсегіңізден тұрып кеткеніңіз аса бір әдептілік болмаған секілді, — деді.

— Тап осыны сізден менің сұрауым керек еді, сеньора, — деп мәлім етті Дон Кихот. — Міне, енді соны сізден сұрап та тұрмын: бас салу мен зорлаудан қауіптенбеуіме бола ма?

— Сізді кімнен кім қорғауға тиіс, сеньор рыцарь? — деп сұрады дуэнья.

— Мені сіз өзіңізден қорғауыңыз керек, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Өйткені, мен мәрмәрдан, сіз мыстан жаралған жоқсыз, қазір таңғы сағат онның кезі емес, түн ортасы болған шақ, тіпті одан да кешкіріп кетсе керек, ал біз болсақ, опасыз да оспадарсыз Эней сүйкімді де ұяң мінезді Дидонаны құшағына алып, құмарын қандырған үңгірден де оңашалау орында тұрмыз. Жә, енді қолыңызды беріңіз маған, сеньора, — менің пәктігім мен сыпайылығым, сол сияқты сіздің айрықша құрметті жесірлік жамылғыңыз екеуіміз үшін ең жақсы қорғаныш болмақ.

Осыны айтып, ол өзінің оң қолын сүйіп алды, сосын донья Родригесті қолынан алды: ол да қолын бұған дәл осындай рәсім жасап ұсынған еді.

Осы арада Сид Ахмет шегініс жасайды да, Мұхаммедтің атымен ант етіп, осынау қосақтың қол ұстасып есіктен кереуетке қарай кетіп бара жатқанын бір көру үшін екі альмалафамның ең тәуірін қуана-қуана берер едім дегенді айтады.

Ақыры Дон Кихот төсегіне келіп жатты, ал донья Родригес көзілдірігін алмаған күйі және сол бұрынғыша қолына шырақ ұстаған қалпы кереуеттен жырақтау жердегі креслоға барып отырды. Дон Кихот бүктетіле жатты да, көрпені иегіне дейін келтіріп жамылды; екеуі өздеріне оңтайлы қалып тауып жайғасқаннан кейін Дон Кихот алғаш боп тіл қатты.

— Ал, енді, сеньора донья Родригес, — деді ол, — жаралы жүрегіңіз бен күйік жайлаған көкірегіңізде жиналған шердің бәрін түгел ақтарып, асықпай айтып беруіңізге болады: мен сізге пәк-таза пиғылмен құлақ қоям және мейірбандық әрекетпен жәрдем берем.

— Солай болатынын білгем, — деді дуэнья, — ізгілік шуағын себелеген жылы жүзіңізден бұдан бетер христиандық жауап күту қиын еді. Әңгіменің мәнісі мынадай, сеньор Дон Кихот. Дәл қазір қарсы алдыңыздағы мына креслода отырғаныммен және Арагон корольдігінен орын тепкеніммен, үстімде жұрттың бәрі жек көретін және жәбірлейтін дуэньяның киімі болғанымен, мен өзім Овьедолық Астурияда туып-өскем және сол провинциядағы ең тәуір әулеттермен туыстығы бар отбасында дүниеге келгем, алайда тақсіретті тағдыр-талайым мен мүлдем күтпеген жерден, неліктен және қалай екені белгісіз, кедейленіп шыға келген ата-анамның қамсыздығы мені астанаға, Мадридке алып келді, сол жерде ата-анам өз келісімім бойынша және бұдан да жаман бәлеге тап болмауым үшін мені бір ақсүйек сеньораға тігіншілікке берді; ал енді, біліп қойғаныңыз артық болмас, тақсыр, сәнді тігіс пен іш киім тігісі саласында осы күнге дейін менен озған ешкім жоқ. Сөйтіп, ата-анам мені малайлыққа берді де, өздері қайтып кетті, бірақ арада бірнеше жыл өткенде екеуі де дүние салды, — сірә, қазір олар аспанда шығар, себебі екеуі де ізгі ниетті, шынайы христиан еді. Мен жетім қалдым, бар дүние-мүлкім — жарытымсыз жалақым мен дәулетті үйлерде малай қыздарға берілетін болымсыз оны-пұныдан ғана тұратын; сол шамада мені, — оған өзім қандай да бір ыңғай танытып, ықылас білдірмегем, — атшы малай сүйіп қалды, ол өзі жасамыстау, толықша, қою сақалы бар еркек еді, ал тәрбиелілігі сонша, құдды бір король ме дерсің: себебі ол тау тұрғыны болатын. Кездесуімізді қаншалықты жасырып баққанымызбен, қожайын ханымым бәрібір мұны біліп қойды да, өсек-аяң мен ғайбат сөзден құлағы тыныш болуы үшін қасиетті анамыз римдік-католиктік шіркеудің батасымен және рұқсатымен екеуімізді үйлендіріп тынды; бұл некеден қыз баламыз дүниеге келді, міне тап осы қыздың қырсығынан өмірімдегі ең қастерлімнен айрылып қалдым, бұған себеп — босану кезінде өліп кетпегендігім емес: жоқ, мен ай-күнім жетіп, жеңіл босандым, бұған себеп — босанғаннан кейін көп ұзамай күйеуімнің үрейден дүние салғаны еді; егер асығыс болмағанымда сізге бұл жайында да айтып берер едім және сіз бұған шынымен-ақ таңырқанып қалар едіңіз.

Сол арада ол еңірей жылап жіберді де, былай деді:

— Өзімді өзім ұстай алмағанымды кешіріңіз, сеньор Дон Кихот: сол сормаңдай күйеуім есіме түссе болды, көзімнің жасын тия алмай қалам. Құдай-ай десеңші, ханымды көмірдей қара дығал қашырдың сауырына отырғызып алып, қандай маңғаз кейіпте көшеге шығатын еді ол! Ол кезде қазіргідей күйме де, зембіл де болған жоқ қой, — ханымдар қашырға салт мініп жүретін: алда — атшы малай, артта — ханым. Жоқ, бұл жайында сізге міндетті түрде айтып беруге тиіспін, сонда сүйікті күйеуімнің қандай тәрбиелі әрі ыждағатты адам болғанына өзіңіз де көз жеткізесіз. Бір жолы Мадридтегі Әулие Иаков көшесіне қарай бұрылған кезінде алдында екі альгуасилі бар алькальд қарсы ұшырасады, ақкөңіл жұбайым оны шығарып салуға ниеттеніп дереу қашырының басын бұрады. Артта отырған ханым оған сыбырлап: “Қайда бет алдың, ақымақ? Баратын жағым басқа екенін білмейсің бе?” дейді. Алькальд та ізеттілікпен тізгін тартып: “Өз жолыңмен жүре бер, бауырым, мені сеньора донья Касильда емес, менің оны шығарып салғаным жарасымды” (біздің ханымды солай атайтын), дегенді айтады. Алайда жұбайым, бас киімін сыпырып алған қалпы, алькальдты шығарып салу керек деп тұрып алады, бұған қатты ыза болып, қызбаланып кеткен ханым қорапшадан жуан түйреуіш шығарып, оны кәдімгі біздің өзі десе де болғандай еді, бар күшімен күйеуімнің арқасына шаншады; күйеуім шыңғырып жібереді де, екі бүктетілген күйі жерге гүрс етіп құлап түседі, ханымды да өзімен бірге ала кетеді. Екі малай ханымға қол ұшын бермекке тұра ұмтылады, сондай-ақ алькальд пен альгуасилдер де көмекке келеді. Гуадалахар қақпасы азан-қазан болады, әрине, мен қақпаның өзін емес, сол арада ермек іздеп сенделіп жүрген жұртты айтып отырмын. Ханым үйге жаяу кетеді де, күйеуім жүгіріп шаштаразға барып, оған түйреуіш іш құрылысын тесіп өткенін айтады. Жұбайымның кішіпейілдігі жайындағы қауесеттің ауыздан-ауызға тез тарап кеткені сонша, балалар көшеде соңынан қалмай жүгіріп жүретін болды, міне осы себептен және оған қоса, көзі алыстан онша көрмейтіндіктен, ханым онымен есеп айырысып, жұмыстан шығарып жіберді, оның құсадан өлгенінде еш күмәнім жоқ. Осылайша жастай жесір боп қызымды құшақтап қала бардым, ал қызымның көркі гүл шанағындай күн өткен сайын ажарлана түсті. Ақыр соңында, сол тұста сеньор герцогқа күйеуге шыққан сеньора герцогиня, айтулы ісмерлігім жайындағы дақпырт кең жайылып үлгергендіктен, қызым екеуімізді өзімен бірге Арагон корольдігіне ала кетуді ұйғарды; міне, тап осы жерде, арада жылдар өткенде, қызым да толған айдай толықсып бой жетті, ал енді оның қандай сүйкімді қыз боп өскенін мынадан-ақ көре беріңіз: ән салса — бозторғай ма дейсің, билесе — от-жалынға айналып, құлап түскенше бір тынбайды, оқу мен жазуда мектеп мұғалімінен қалыспайды, есеп-қисапта саудагермен бірдей. Тазалығы жайында айтып та жатпаймын: ағын судың өзі де одан таза емес. Қателеспесем, қазір оған он алты жас, бес ай, үш күн толды, — шатыссам, күнінен шатысқан шығармын. Бір сөзбен айтқанда, қызалағымды осы араға жақын маңайдағы, сеньор герцогтың иелігіндегі деревнялардың бірінде тұратын дәулетті шаруаның ұлы ұнатып қалды. Олардың бір-бірін қалай тапқандарын білмеймін, әйтеуір әзіл-күлкісі жарасып, жұбы жазылмайтын болды, ұзамай жігіт оған үйленетінін айтты, бірақ алдап соққан екен, қазір уәдесін орындау жайын ойына да алмайды. Сеньор герцог та бұдан жақсы хабардар, себебі оған әлденеше мәрте шағынып, әлгі жігітке қызыма үйленуге әмір етуін сұрағам, бірақ бұл өтінішім герцогтың бір құлағынан кіреді де, екінші құлағынан шығып кетеді. Өйткені, кілтипан мынада боп тұр: алдамшының әкесі асқан бай, герцогқа қарызға ақша береді, оны-мұны шаруасын шыр айналдырады, сондықтан герцог оны ашуландырып алам ба деп қорқады. Міне, өзіңізден өтінерім де, мархабатты мырзам, осы бір міндетті мойныңызға алып, сендіру арқылы ма әлде қарудың күшімен көндіру арқылы ма, әділдік орнатыңызшы: өйткені, сіздің мына жарық дүниеге жалғандықтың тамырына балта шабу үшін, қисық-қыңырды түзетіп, үлестен қағылғанды қорғау үшін келгеніңізді жұрттың бәрі біледі. Оған қоса, тақсыр, қызымның жетімдігін қаперге алыңыз; сондай-ақ, әлгінде ғана өзім сипаттап берген сүйкімділігі мен өндірдей жастығын, басқа да ерекше қабілеттерін ұмыта көрмеңіз, — құдайдың атымен және арыммен ант етем, қожайын ханымның күтуші қыздарының қай-қайсысы да, тіпті соның ішінде Альтисидора дейтіні де, оның басқан ізіне татымайды: әлгіні мұндағылар ең еркін де ерке, ең көркем қызға балайды, бірақ оның өзі де менің қызыммен бәске түсе алмайды. Біліп қойғаныңыз артық болмас, мархабатты мырзам, жылтырағанның бәрі алтын емес: анау әлгі Альтисидора дейтін өңділігімен емес, өпіремдігімен дақпыртқа көбірек ие боп жүр ғой және оның қарапайымдылығынан қарабайырлығы басымдау, оған қоса денсаулығы да онша емес: аузынан алап жаман иіс шығатыны сонша, қасында қатар тұрудың өзі ақирет. Тіпті, сеньора герцогиняның өзін алсақ та... Жә, жетер, аузымды жабайын, үй артында кісі бар, дегендей.

— Ал сеньора герцогиняға не болған, айтыңызшы, құдай ақы, сеньора донья Родригес? — деп сұрады Дон Кихот.

— Шын ықыласпен сұрап отырғаныңыз сонша, сізге бәрін ағымнан жарылып айтып бермеуге шарам қалмай тұр, — деді дуэнья. — Сеньора герцогиняның қандай әдемі екенін өзіңіз де білесіз ғой, сеньор Дон Кихот: терісі айнадай жылтыратылған мәрмәр тәрізді теп-тегіс, бетінен қаны тамып тұр, көзі көктегі жұлдыз іспетті, ал жүргенде қалықтап ұшып бара жатқандай көрінеді; осыған қарап оның денсаулығында дым кінәрат жоқ екен деуге болады, ал шын мәнінде, тақсыр, мұның бәрі құдайдың қамқорлығы мен аяғындағы екі фонтанельдің арқасы, солар арқылы сеньора герцогиняның бойында, емшілер айтып жүргендей, шамадан тыс көп жиналған арам сөл түгелімен ағып кетеді.

— Сұмдық-ай, не дейді! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Апырай, шынымен-ақ сеньора герцогиняның осындай су ағатын науасы болғаны ма? Егер мұны маған жалаңаяқ ағайындар айтса мүлдем сенбес ем, бірақ бұл әңгіме сеньора донья Родригестің аузынан шығып тұрғандықтан, бәлкім, солай болса солай да шығар. Дегенмен, ондай әсем аяқтағы фонтанельдердің арам сөл емес, хош иісті сұйықтық ағызып тұратыны анық. Осыған қарап, фонтанель дегеннің өзі денсаулыққа өте пайдалы нәрсе ме деп қалдым.

Дон Кихоттың осыны айтып үлгеруі мұң екен, бөлменің есігі сарт етіп айқара ашылды, шошып кеткен донья Родригес шырағын жерге түсіріп алды, бөлме ішін көзге түртсе көргісіз қараңғылық басты. Бұдан кейін бейшара дуэнья әлдекімнің қолы кеңірдегінен ала түскенін сезді және қатты сығымдағаны сонша, қыңқ еткен дыбыс шығарарлық шамасы болмады, ал екінші біреу асқан ептілікпен, түк ешқандай тіл қатпастан, тілдеместен, дуэньяның белдемшесін түріп тастады да, әлденемен, сірә, туфлимен шығар, төмпештің астына алып, бейбақты адам аярлық халге жеткізді; Дон Кихот та оны аяп кетті, бірақ қыбыр етіп қозғалған жоқ: ол мұнда не болып, не қойып жатқанын түсінбеген, сондықтан өзіме де сыбаға тиіп қалар деп қорқып, тынысын ішке тартып, жата берген. Ол бекерден-бекер қауіп ойламаған екен, өйткені дуэньяны сілейтіп салған соң (ал дуэньяның дыбыс шығаруға да дәрмені жетпеді), меңіреу жендеттер Дон Кихоттың қасына келді де, ақжаймасы мен көрпесін жұлып алып, оны оңдырмай шымшуға кірісті және үсті-үстіне әрі жанға батыра шымшығандары сонша, жауап ретінде оның жұдырық жұмсауына тура келді: айта кетерлігі, осы әрекеттің бәрі құлаққа ұрған танадай тыныштықта іске асып жатты. Шайқас жарты сағаттай уақытқа созылды, сосын елестер ғайып болды да, белдемшесін жөндеп киіп алған донья Родригес қырсыққа ұшырағанына күңірене зар илеп, бөлмеден шығып кетті, Дон Кихотқа тіс жарып тіл қатқан жоқ. Әптер-тәптері шыққан, шымшудай-ақ шымшылған, абдырап, дағдарған Дон Кихот жалғыз қалды; өзін көк ала қойдай қылған зұлым сиқыршының кім екенін білуге қаншалықты құштар боп отырғанына қарамастан, біз оны осы арада қалдыра тұрамыз. Бұл жөнінде кезінде айтыла жатады, ал қазір хикая тәртібінің талабына сай Санчо Пансаның жайына ойысамыз.

XLХІX тарау

Аралды аралау кезінде Санчо Пансаның қандай кепке тап болғаны жөнінде.

Даңқты губернаторды өзі суретші, өзі суқит бір шаруаға қатты ренжіп, күйіп-пісіп жатқан жерінде қалдырған едік, өйткені үй басқарушы үйретіп қойған шаруа, — ал үй басқарушыны, өз тарапынан, герцог үйретіп қойған-ды, — Санчоны келеке қылған-ды; алайда аңқаулау, можантопайлау және күпшектей жуан болғанына қарамастан Санчо ешкімге есе жібере қоймайтын, сөйтіп, герцогтың хатына байланысты өткізілген құпия кеңес аяқталып, дәрігер Педро Қатыбезеро залға қайтып оралған кезде, Санчо сол арада тұрғандарға қарап былай деді:

— Соттар мен губернаторлардың мыстан жаратылуы керегін енді ғана жақсы түсіндім, әйтпесе беймаза келімсектер бұлардың түбіне жетпей тынбайды; олар дау-дамайына кез-келген сағатта, кез-келген уақытта құлақ қоюды және төрелік айтуды талап етеді, олар тек өз шаруаларын тындырып алуды ғана ойлайды, одан соң күл болмаса, бүл болсын; ал егер бейшара сот арыз-шағымына құлақ қоймаса және оны қолма-қол қарастырмаса, — бәлкім, мұның анық-қанығына жетуге оның әл-дәрмені жоқ шығар, бәлкім, әлгілер оған беймезгіл уақытта келген шығар, кім біледі, — оны дереу қарғап-сілеп, ол жайында не қилы өсек таратып, ғайбаттап күстаналайды, тіпті жақын-жуықтарын да тыныш қалдырмайды. Су ми сұраншақ, кеще сұраншақ! Асықпа, қолайлы уақытты тап, орайлы сәтті күт, қандай шаруамен келгеніңді сосын ғана баянда, түскі ас мезгілінде де, ұйқыға жатар кезде де келуші болма. Өйткені, соттар да — адам, олар да табиғат алдында табиғи борышын өтеуге тиіс, — айтпақшы, мұның маған қатысы жоқ, осы арада тұрған сеньор дәрігер Педро Қатыбезеро Қиянтүкпірионың арқасында табиғи тілегімді тояттандырудан тиылдым: ол мені аштан қатырып отыр және өмір дегеніміз — өлім деп сендіргісі келеді, құдай оның өзін де, әріптестерін де дәп сондай өмірге тап қылғай, — әрине, мен жаман емшілер жайында айтып отырмын, ал жақсыларын қалай ардақтасақ та артық емес.

Санчоны білетіндер оның айтар ойын ажарлы сөзбен жеткізетініне қайран қалысты, мұндай қабілетке қайдан ие боп жүргенін түсіне алмады, сөйтіп мұның себебі, сірә, жоғары лауазым мен қызметке қолы жеткен адамның ой-сезімі не ұштала түсетінінде, не мұқала түсетінінде шығар деген байламға келді. Ақыр аяғында Тиртеафуэра немесе Қиянтүкпірио елді мекенінде туып-өскен дәрігер Педро Қатыбезеро Гиппократ белгілеген барша тәртіпке қайшы келетініне қарамастан кешкісін губернаторға тоя тамақ ішуге рұқсат беретінін айтты. Губернатор мұны қанағат тұтты да, кеш түсіп, кешкі ас берілетін кезді тағатсыздана тосумен болды, уақыт тоқтап қалғандай, орнынан жылжымайтындай көрінгенімен, алайда, көптен күткен сәт те туып, кешкі тамаққа оған пияз туралған бұқтырылған сиыр еті мен жасамыстау бұзаудың суға піскен сирағы берілді. Санчо мұның бәріне өзін миландық құрмен, римдік қырғауылмен, соррентолық бұзау етімен, морондық шілмен немесе лавахостық қазбен қонақ еткеннен де бетер ден қойыңқырады. Ас үстінде ол дәрігерге қарап былай деді:

— Әңгіме былай, сеньор дәрігер! Алдағы уақытта маған бөлекше әзірленген тағам мен ерекше дайындалған ас берем деп әуре болмасын, — ондайдың асқазанымды бұзғаннан басқа пайдасы жоқ: өйткені, асқазаным ешкінің, сиырдың, шошқаның етіне, ветчинаға, шалқан мен пиязға дағдыланып қалған, егер оған не түрлі сарай тағамын тықпалайтын болсаңыздар, бұл оған ұнамауы мүмкін, кейбірінен тіпті лоқсуы да ықтимал. Аға малай одан да маған олья подрида дейтінді, яғни буға піскен көкөністерді әкелсін, бұлар буға неғұрлым ұзағырақ бөксе, иісі де соғұрлым сүйкімді бола түседі, ал аға малай оған ойына не келсе соның бәрін салып, араластыруға ерікті, тек әйтеуір жеуге жарамды нәрсе болса болды, бұл үшін оған алғыс қана айтам және реті келгенде сыйлық та берем, бірақ өзімді келеке-мазаққа айналдыруға ешкімге жол бермеймін, ондай жағдайда ісіміз оңға баса қоймайды. Ендеше, бәріміз тату-тәтті тірлік кешіп, тамағымызды ішейік. Жетпейтін не бар бізге? Бұл аралды мен алым-салықты кешірмеу, сонымен бірге пара сұрап есірмеу қағидасын ұстана отырып басқармақпын, ал сендер менің қарауымда бетегеден биік, жусаннан аласа болыңдар, сонда біз, біліп қойғандарың артық емес, ешкімге есе жібермейміз және, орайы кеп жатса, не ғажайып іс тындырамыз. Кейде аңшыға аңның өзі кеп соқтығатын жағдайы болады.

— Әлбетте, сеньор губернатор, — деді аға малай, — айтқан сөзіңіздің бәрі орынды, арал тұрғындарының атынан сізге бар ынтамызбен, ыстық ықыласымызбен және адал ниетімізбен қызмет етуге уәде берем, өйткені өзіңіз әу бастан-ақ ұстанған басқарудың биязы түрі сізге қарсы әлденені іске асырмақ түгіл, тіпті ойластыруға да ырық бермейді.

— Ондай бірдеңені іске асырсаңдар немесе ойластырсаңдар нағыз ақымақ сендер болар едіңдер, — деді Санчо. — Ендеше, тағы да қайталап айтам, өзіме және сұр жорғама қажетті азық-түлік жағын естен шығармаңдар, тәмам шаруаның ішіндегі ең маңыздысы да, ең шұғылы да осы болсын, ал белгіленген уақытта сіздермен қаланы аралауға шығамыз: аралды әр қилы азғындардан — қаңғыбастардан, жалқаулар мен қырсыздардан арылтқым келеді. Біліп қойғандарың артық болмас, достарым, мемлекеттегі не істерді білмей зеріккен жұрт та бір — жұмысшы аралар жиған балды жалап-жұқтап жеп қоятын омартадағы еркек ара да бір. Мен шаруаларға қамқорлық жасамақпын, идальго қауымының атаулы құқын қорғамақпын, ізгі ниетті адамдарға сый-сияпат жасамақпын, ал ең бастысы — дінге құрметпен қарап, діни қызметшілерге қошемет көрсетпекпін. Ал қалай, достарым? Дұрыс айттым ба әлде шатып кеттім бе?

— Сізді тыңдап отырған адам, сеньор губернатор, — деп жауап қатты герцогтың үй басқарушысы, — таңырқанбай қала алмайды: өзіңіз секілді сауатсыз кісінің, — білуімше, тақсыр, сіз оқи да, жаза да алмайсыз ғой, — ойламаған жерден осыншама көл-көсір ғибратты да лұғатты сөзді үсті-үстіне түйдектеткені қайран қалдырады: бізді осында жіберген жандар да, өзіміз де сізді мұндай пайым-парасат иесі деп ойламаған ек. Күн сайын бір жаңалыққа тап боламыз: әңгіме әзілден басталады да, арты шынға айналып кетеді, біреуді ақымақ қылғың келеді — қалай ақымақ боп қалғаныңды артынан бір-ақ білесің.

Сонымен, кеш түсіп, сеньор дәрігер Қатыбезероның рұқсатымен губернатор кешкі асын ішті. Одан соң шолғын жасайтын топ құрылды; губернатормен бірге аралды аралауға үй басқарушы, хатшы, аға малай және Санчоның іс-әрекетін тарих тақтасына түсіріп отыру тапсырылған жылнамашы, сондай-ақ альгуасилдер мен сот қызметшілерінің тұтас бір отряды аттанды; қолына жезл ұстаған Санчо қақ ортада қораздана қадам басып келе жатты. Сөйтіп олар бірнеше көшені артта қалдырған кезде қаржасқан қылыштардың шақыр-шұқыры құлаққа шалынды; бәрі сол тұсқа қарай борсаңдап, айқасқа түскендердің бар-жоғы екі-ақ адам екенін көрді; әлгілер өкімет адамдары келгенін біліп, төбелесті доғара қойды да, біреуі былай деп саңқ етті:

— Құдайдың және корольдің атымен ант етем! Қаламызды азғындық жайлап алған: адамға көшенің қақ ортасында тарпа бас салады, қаптаған жұрттың көз алдында тонап кетеді!

— Сабыр ет, туысқан, — деді Санчо, — әуелі маған не нәрсеге бола ұстасқандарыңның жайын мәлім қыл. Мен — губернатормын.

Сол арада қарсы жақ сөзге араласты:

— Сеньор губернатор! Сізге бәрін қысқаша түрде айтып берейін. Білгіңіз келсе, тақсыр, осы жаңа ғана мына мырза әне жердегі, қарсы беттегі ойын үйінде мың реалдан астам ақша ұтып алды, оны қандай жолмен ұтқанын бір құдайдың өзі біледі. Мен сол арада тұрдым және бірқатар күмәнді нәрсені ардан аттап мұның пайдасына шешіп бердім. Мынау ұтысын күреп қалтасына салып алды, одан құрығанда бір эскудо сыйақы алармын деп үміттенгем: ойын кезіндегі жүрістің дұрыстығын қадағалайтын, заңсыздықтарға жол бермейтін және дау-дамайдың алдын алатын мына мен сияқты маңызды тұлғаларға сый-сияпат көрсету — ежелден қалыптасқан дәстүр ғой, ал мынау ақшаны алып тайып тұрды. Мен ызаланып кеттім, қуып жетіп, мейлінше сыпайы да биязы тілмен ең болмаса сегіз реал беруін сұрадым, ал менің адал адам екенімді, ешқандай лауазымды қызметімнің жоқтығын, көлденең табыс таппайтынымды, — өйткені, ата-анам маған ештеңе үйретпеген және еш нәрсе қалдырып та кетпеген, — бұл өте жақсы білетін еді, бірақ әртүрлі арамзалықта Кактың өзін, картадағы залымдықта Андрадильяның өзін тақырға отырғызып кететін бұл алаяқ маған төрт реалдан артық қимады. Ойлап көріңізші, сеньор губернатор, неткен ұятсыздық, неткен арсыздық! Шын сөзім, тақсыр, егер өзіңіз келіп қалмағанда, ұтысты мұның өңешінен суырып алатын едім, тәубасына келтіретін едім!

— Ал, сен не дейсің? — деп сұрады Санчо.

Анау қарсы жақтың шындықты айтып тұрғанын, шынымен-ақ төрт реалдан артық бергісі келмегенін, себебі бұл бірінші рет еместігін мәлім етті; одан әрі ол сыйақы дәметкен адамның кішіпейіл болуы қажеттігін, бергенді қуана-қуана алуы керектігін, қолы шыққан адаммен, — егер тек бұның — шулер, ал ұтқаны — арам ақша екеніне көзі кәміл жетіп тұрмаса, — саудаласудың жараспайтынын айтты; ал өзінің, нағыз ойыншының, бопсашылға бой ұсынбағаны, мынау бет бақтырмай тұрғандай, әсте алаяқ еместігінің, жөні түзу адам екендігінің бірден-бір айғағы, өйткені шулер атаулы өздерінің картаны қақшып жіберетінін жақсы білетін осындай аңдуылдарға өне бойы алым төлеп тұруға мәжбүр, деді.

— Бұл сөзің көңілге қонады, — деді үй басқарушы мақұлдап. — Сеньор губернатор! Мына адамдарға не істеуге болады, әміріңізді күтіп тұрмыз.

— Бұл адамдарға былай істеу керек, — деп мәлім етті Санчо. — Сен, ақша ұтқан жігіт, — оны қалай ұттың: адал жолмен бе, арам жолмен бе, олай ма, былай ма, бәрібір, — сен қазір қолма-қол мына бұзақыға жүз реал бересің және отыз реалды түрмеде отырғандарға бөлесің. Ал, сен, лауазымды қызмет атқармайтын, көлденең табыс таппайтын, құр әншейін ай қарап жүрген жігіт, сен сол жүз реалды ал да, ертең таңертеңнен қалмай он жыл мерзімге аралымыздан көзіңді жоғалт, егер әмірімді орындамасаң мерзіміңді о дүниеде өтейсің, себебі сені бағанға өз қолыммен асам, өзім болмасам менің әмірім бойынша жендет асады. Және бұған осы арада тұрған ешқайсың қарсы шығушы болмаңдар, оңдырмаймын!

Алғашқы қарсылас ақшасын берді, екіншісі оны алды, бірі қоныс аударатын болды, екіншісі үйіне кетті, ал губернатор былай деді:

— Қайткен күнде де бұл ойын үйі дегеннің бәрін түгел жаппай тынбаймын: менің ойымша, бұлардың зияны ұшан-теңіз.

— Басқасын білмеймін, бірақ мына тұрған үйді, — деді сот қызметшісінің бірі келіспей, — жаба алмайтыныңыз анық: оны бір белгілі шонжар ұстап отыр, айта кетерлігі, оның өзі бір жылдың ішінде осы ойынханадан түсетін табыстан әлдеқайда көп ақшаны картаға ұтқызып жібереді. Есесіне, өзге сұрықсыз притондарды қалай жәукемдеуіңізге де болады: олардан келетін зиян да көп және онда неше түрлі азғын мен арамза бас қосады. Ал, енді ашығын айтсақ, ақсүйек кавальеролар мен сеньорлар ұстап отырған үйлерге нағыз шулер алаяқтық жасау пиғылымен ешқашан аттап баспайды, карта ойынына деген кесірлі құмарлық соңғы уақытта кең құлаш жайып кеткендіктен ойынның жұмыскерлер үйінде емес, ақсүйектер үйінде өткені жақсы; өйткені жұмыскерлер үйіндегі дәстүр мынадай: түн ортасына таман кезіккен әлдебір сормаңдайды алдап-сулап алып барады да, тұттай жалаңаш қалдырады.

— Мәселе, былай, сот бауырым, — деді Санчо, — бұл өзі айта берсең әңгімесі таусылмайтын тақырып, одан өзім де жақсы хабардармын.

Осы кез бұларға бір жігітті қолынан сүйрелеген полицей жақындап, былай деді:

— Сеньор губернатор! Мына бұзық бізге қарсы келе жатқан, бірақ полицияны көрген бойда жалт бұрылып қаша жөнелді — қылмыскерлер ғана сөйтеді. Мен оны тұра қудым, алайда бұл сүрініп кетіп, жалпасынан түспегенде оған өмірі жете алмас едім.

— Неге қаштың, жігітім? — деп сұрады Санчо.

Жігіт оған былай деп жауап қатты:

— Сеньор! Полицияның ананы сұрап, мынаны сұрап әуре-сарсаң қылатыны бар, ал менің жауап бергім келген жоқ.

— Өзің немен шұғылданасың?

— Мен тігіншімін.

— Не тігесің сонда?

— Айып ете көрмеңіз, найзаның ұштығын тігем.

— Әу, сен қалжыңбас екенсің ғой! Ендеше, әзіл-оспақпен айналысатын болдың ба? Жарайды! Ал, қай жаққа бармақ едің?

— Таза ауада серуендеп қайтқым келген.

— Сендердің мына аралдарыңда қай жерде серуендейді?

— Қай жерде жел соғып тұрса, сол жерде.

— Бопты! Сөзге жеңістік бермейтінің көрініп тұр. Ақылды жігіт екенің байқалады, бірақ енді көз алдыңа елестетіп бақ — жел дегенің мына мен және мен тура арқаңнан соғып, сені тура түрмеге қарай айдап бара жатырмын. Қане, қамауға алыңдар мынаны, әкетіңдер тез! Бүгін түрмеде ұйықтап шықсын, бір жолға таза ауасыз да бірдеңе қылар.

— Олла-біллә, тақсыр, мені түрмеде ұйқтауға мәжбүр ете алмайсыз, одан да мені король еткеніңіз оңайырақ! — деп қарсылық білдірді жігіт.

— Қалайша сені түрмеде ұйқтауға мәжбүр ете алмаймын? — деп сұрады Санчо. — Сені кез-келген сәтте қамауға алуға немесе қоя беруге билігім жетпей ме менің?

— Билігіңіз қанша жерден құдіретті болғанымен, бәрібір, мені түрмеде ұйқтауға мәжбүр ете алмайсыз, — деді жігіт көніңкіремей.

— Ау, неге мәжбүр ете алмаймын? — деп айқайлап жіберді Санчо. — Әкетіңдер мұны түрмеге — қалай қателескенін ол жерде бұл табанда түсінетін болады, ал егер түрменің бастығы бұған пайдакүнемдік мақсатта кеңшілік жасап, түрмеден бір адым былай шығарса, ол бастыққа екі мың дукат айып салам.

— Қалжыңдап тұрсыз ғой, — деді жігіт. — Мені түрмеде ұйқтауға мәжбүр ететін адам әлі дүниеге келген жоқ.

— Әй, айтшы сен, малғұн! — деп айқайлап жіберді Санчо. — Ау, сені түрмеден алып шығатын кім және өзім саған салуға әмір ететін кісенді қирататын кім, періште ме?

— Қанеки, сеньор губернатор, мәселенің мәніне ден қояйық, — деп сөйлеп кетті жас жігіт жайдарылана жымиып. — Айталық, сіз мені түрмеге тығуға әмір еттіңіз дейік, онда маған кісен кигізіп, шынжыр тағып, мені кілтке салып тастасын, ал түрменің бастығы ауыр жазаға ұшырамас үшін бұйрығыңызды бұлжытпай орындап түрмеден шығармасын, — сонда да, бәрібір, ұйқтамауға бел бусам және түні бойы кірпік ілмей шықсам, қалай ғана сіз, тақсыр, қолыңыздағы бар билігіңізбен мені ұйқтауға мәжбүр ете аласыз, егер өзімнің шынымен ұйқтағым келмей тұрса?

— Әрине, бұл мүмкін емес, — деп хатшы сөзге араласты, — бала оп-оңай бұлтарып кетті.

— Сонда сен, — деп сұрады Санчо, — маған қасақана қарсы келу үшін емес, тек өзіңнің ұйқың келмегеніне байланысты ұйқтамайсың ба?

— Қарсы келу ойымда да болмаған нәрсе, сеньор, — деп жауап қатты жігіт.

— Ендеше, жөніңе жүре бер, — деп тұжырды Санчо, — үйіңе барып ұйқта, жаратқан саған жақсы түс көрсетсін, сені ұйқыңнан айыруға құлшынып тұрған мен жоқ, бірақ болашақта есіңде болсын: өкімет адамдарымен қалжыңдаспа, әйтпесе басқа біреуге тап келсең мұндай қалжың үшін басыңнан сипай қоймасы анық.

Жігіт жөніне кетті, ал губернатор аралды аралауын әрмен жалғастырды, сөйтіп арада аз уақыт өткенде оған әлдебір еркекті қолынан жетектеген екі полицей жақындап, мынадай әңгіме айтты:

— Сеньор губернатор! Мына адам — былайынша сырттай қарағанда ғана еркек, ал шын мәнінде бұл киімін ауыстырып киген әйел және өзі әп-әсем.

Олар күдіктінің бетіне екі ме, үш пе фонарьды жақындатты, бұлардың жарығы шашын алтын түсті және жасыл жібек жіптен тоқылған тормен ұстатқан, жасы он алтыдан енді ғана асқан жас қыздың әлпетін паш етті: көрерге көз керек сұлу, нағыз жауһардың өзі екен. Сол арада тұрғандар бойжеткенді басынан аяғына дейін шолып, оның қызыл жібек шұлығы, ұсақ моншақтар мен алтын жіптерден шашақ тұтылған ақ жібектен шұлық буғышы, алтын тінді жасыл қамқадан шаровары, сол матадан тігілген шолақ кафтаны, кафтанның астынан киген, алтын түсті жіп араластыра тоқылған айрықша сапалы ақ матадан тігілген камзолы барын, аяғына еркектердің ақ шәркейін кигенін көрді; семсердің орнына беліне асыл тастармен безендірілген қанжар тағыныпты; саусақтарында — ғажайып көркем сақиналар. Тоқ етерін айтқанда, қыз бәріне ұнады; бірақ оны ешқайсысы білмейтін; жергілікті тұрғындар мұның кім екенінен мүлдем хабары жоқтығын мәлім етті, әсіресе, Санчоны ақымақ қылуға әмір етілгендер қатты таңырқанысты, өйткені бұл оқиға мен бұл кездесуді өздері ұйымдастырмаған болатын, сондықтан олар бұның бәрі немен аяқталарын абыржи күтті. Мынадай сұлуды көрген Санчо дебдіреп қалды, сосын оның кім екенін, қайдан келгенін, мұндай киімді киюге кім мәжбүр еткенін сұрады. Қыз ұялшақтап төмен қарап, айрықша сыпайылықпен былай деді:

— Сеньор! Жан баласына айтпауға тиіс құпиямды жұрттың көзінше жария ете алмаймын. Тек менің ұры да, қылмыскер де еместігімді, қызғаныш өзін әдептен аттап өтуге мәжбүр еткен бір бейшара қыз екенімді ескеруіңізді қалар едім.

Осыны естіген бойда үй басқарушы Санчоға қарап:

— Сеньор губернатор! Сеньора айтқысы келгенінің бәрін қысылмай-қымтырылмай еркін баяндап беруі үшін мына адамдарға әрірек барып тұруға әмір етіңізші, — деді.

Губернатор бұйрық берді, үй басқарушы, аға малай мен хатшыдан басқалары жылыстай жөнелді. Олардың әжептәуір жырақта тұрғанына көз жеткізіп алған қыз әңгімесін былай деп бастады:

— Сеньорлар! Мен Педро Перес Масорканың қызымын: ол біздің қалада жұрттан жүн жинайды және әкемнің үйінде жиі болып тұрады.

— Бұл арада түсінбейтін бір жай бар екен, сеньора, — деді үй басқарушы, — мен Педро Переспен жақсы таныспын, онда ұл да, қыз да, яғни ешқандай бала жоғын жақсы білем, ал сіз оны әкем дейсіз, онымен қоймай, әкемнің үйінде тұрақты болып тұрады дегенді айтасыз.

— Мен де соған таңырқап қалдым, — деп сөз қыстырды Санчо.

— Кешірім өтінем, сеньорлар, қатты абыржып тұрғандықтан не айтып, не қойғанымды білмей қалдым, — деп келісе кетті бойжеткен. — Ашығын айтсам, мен Дьего де ла Льянның қызымын, оны, сірә, жақсы білетін шығарсыздар.

— Міне, бұл басқа әңгіме, — деп құлаққағыс етті үй басқарушы. — Дьего де ла Льянды да білем — ол ақсүйек тұқымнан шыққан, дәулетті идальго, ұлы мен қызы бар, бірақ зайыбы дүние салғалы бері қызының жүзін бір рет болса да көрдім дегенді қаладағылардың ешқайсысы айта алмайды: ол қызын құлыпта ұстайды, тіпті күннің өзіне де көз салуға рұқсат етпейді, сөйте тұрғанымен, қыздың керемет сұлу екені жайында қауесет гулеп тұр.

— Ол рас сөз, — деді бойжеткен, — сол қыз — мен болам. Сіздер, сеньорлар, мені көрдіңіздер, сұлулығым жайындағы қауесеттің шын әлде жалған екеніне баға бере аласыздар.

Соны айтып қыз еңіреп жылап жіберді, ал хатшы үй басқарушының қасына келіп, оған былай деп сыбырлады:

— Анадай ізгі ниетті ата-анадан туған қыздың мынадай киімде және осындай беймезгіл уақытта көше кезіп жүргеніне қарағанда, бұл бейшараның бір үлкен бәлеге тап болғанында шүбә жоқ.

— Оған дау бар ма, — деп қоштады оны үй басқарушы, — оның үстіне, ағыл-тегіл ақтарылған көз жасы да долбарымыздың дұрыстығын дәлелдеп тұр ғой.

Қызды жұбату үшін Санчо бар ділмарлығын пайдаланып бақты, нендей бәлеге ұшырағанын бұларға жасырмай баяндап беруіне болатынын айтып, оған сөз жүзінде емес, іс жүзінде қандай да көмек көрсете алатындарын алға тартты.

— Бұл жағдайдың мәнісі мынада, — деп сөйлеп кетті қыз. — Әкем мені құлыпта он жыл ұстады, марқұм анамды қара жердің қойнына бергелі де сонша жыл өтті. Тіпті месса тыңдауға да не керектің бәрімен молынан жабдықталған үйдегі тауапханаға барам, сондықтан осы күнге шейін күндізгі және түнгі аспан шырақтарынан өзге ештеңе көргем жоқ, көшелер, алаңдар мен ғибадатханалар жайында да ешқандай түсінігім болмады, сондай-ақ әкемнен, інімнен және жүн жинаушы Педро Перестен басқа еркек кіндіктіні де көрмедім; жүн жинаушы біздің үйде жиі болып тұрады, шын әкемнің кім екенін сіздерге білдірмеу үшін өзімді жүн жинаушының қызы етіп көрсетпек болғаным да содан. Осы қамақ, тіпті шіркеуге бару үшін болса да, үйден шыға алмаушылық — жанымды көптен күйзелтіп жүр: мен дүние дидарын көргім келеді, ең құрығанда туған қаламның көркіне көз салғым келеді және бұл тілегім өнегелі отбасынан шыққан қыздар сақтауға тиісті әдеп қағидаларына қарсы келе қоймайды ғой деп ойлаймын. Қалада бұқамен шайқас, түрлі қызықты сайыс көрсетіледі немесе әлденендей комедия қойылады деген сыбыс құлағыма шалынғанда, өзімнен бір жас кіші інімді сұрақтың астына алатынмын, сондай-ақ көруге мүмкіндігім болмаған тағы да талай нәрсе жайында қадала сұрайтынмын, ол маған бәрін шамасы жеткенше ұғынықты етіп түсіндіруге тырысатын, бірақ оның бұл әңгімелері соларды өз көзіммен көруге деген құштарлығымды онан сайын арттыра түсетін. Алайда, қалай құрдымға құлағанымның баяны тым ұзаққа созылып кетті-ау деймін, — ұзын сөздің қысқасы, інімнен қоярда қоймай жалынып сұрап... аһ, әттеген-ай! ештеңе сұрамауым керек еді одан, жалынбауым да керек еді...

Сол арада қыз көз жасына қайтадан ерік берді. Үй басқарушы оған былай деді:

— Айта беріңіз әрмен қарай, сеньора, қандай жағдайға душар болғаныңызды аяғына дейін айтып беріңіз: әңгімеңіз де, жылағаныңыз да бізді дал қылып тұр.

— Ендігі айтар әңгімем азырақ, есесіне көз жасым молырақ болмақ, — деді қыз, — қисынсыз тілектердің салдары қашан да осындай ғой.

Қыздың сұлулығы үй басқарушының есін кетірді, жүзіне тағы бір мәрте көз салу үшін фонарьды қайтадан оның бетіне жақындатты, сосын еріксізден еріксіз: қыздың бетінен көз жасы емес, моншақ немесе шалғындағы шық домалап жатыр-ау, деген ойға келді, бірақ, мұны да тым әлсіз теңеуге балап, оның көзінен тамған жас — Шығыс жауһарынан бір де кем түспейтін керемет, дегенге тоқтады; үй басқарушы қыздың қайғы-қасіреті көзінің жасы мен ауыр-ауыр күрсінісі айғақтап тұрғандай тым ауыр болмағанын қалады. Ал, губернатор бойжеткенге әңгімесін тым ұзартып жібергені үшін налып тұрған; ақыры, шыдамы таусылып, тоқ етерін айтып беруін сұрады: уақыттың кешкіріп кеткенін, аралды енді ғана аралауға шыққанын, мәлім етті. Өкіре жылауы мен өксуі айтар сөзін жиі-жиі бөліп кетумен болған бойжеткен бұдан соң қайтадан былай деп сөйлеп кетті:

— Менің барлық бақытсыздығым, маған тап болған барлық қырсық біреу ғана, ол — інімнен еркекше киінуіме рұқсат етуін, маған өз киімін бере тұруын және түнде, әкеміз ұйқтаған кезде, маған қаланы көрсетуін сұрағаным. Өтінішімнен әбден ығыр болған ол ақыры көнді, мен мына үстімдегі костюмді кидім, ол менің көйлегімді киіп алды, — айтпақшы, бұл оған өте үйлесе кетті, өйткені мұрты әлі тебіндей қоймағандықтан, бет-пішіні әдемі қыздың әлпетін еске салады, — сосын бүгін түнде, шамамен бір сағаттай бұрын, үйден шығып кеттік те, жастық желіктің жетегіне еріп, жүгіріп отырып бүкіл қаланы аралап шықтық, сөйтіп енді үйге қайтқалы тұрғанымызда, күтпеген жерден өзімізге қарай қаптап келе жатқан тобырды көрдік, сол арада інім маған: “Апатай! Бұл кешкі шолғын секілді, бізді танып қоймас үшін қашып кетейік, бар пәрменіңмен жүгір соңымнан, әйтпесе жаман болады”, деді. Соны айтты да, жалт бұрылып, алды-артына қарамай қаша жөнелді. Мен болсам, бір-екі адым аттағаннан кейін-ақ қорыққаннан құлап түстім, сол арада қасыма тәртіп күзетшісі келіп, сізге ертіп әкелді, қазір ұялғанымнан кірерге жер таппай тұрмын: маған соншама адам қарап тұр, шамасы, шолжақай, еркетотай қыз деп ойлайтын шығар мені.

— Басыңызға түскен бақытсыздықтың бар-жоғы осы ғана ма, сеньора? — деп сұрады Санчо. — Әлгінде үйден кетуіңізге қызғаныш себеп болды демеп пе едіңіз?

— Бұдан өзге оқиғаны бастан кешкем жоқ және үйімді қызғаныштан емес, дүние көргім келгендіктен тастап шықтым, — соның өзінде де, дүние көрмек тілегім қаламыздың көшелерінен өңге жерді көксемеген.

Қыздың шындықты айтып тұрғаны полицейлер оның інісін алып келген кезде ақи-тақи анықталды, полицейлердің бірі оны апасын тастап қашып бара жатқан жерінде ұстаған болатын. Ол сәнді белдемше мен көгілдір қамқадан тігілген, зер төгілген мантилья киіпті, ал бас киімнің міндеті өзінің алтын сақиналарға ұқсап шиыршықтала төгілген ақ сары шашына жүктеліпті. Губернатор, үй басқарушы мен аға малай бойжеткен естіп қалмасы үшін баланы әрменірек алып барып, бұлайша киінуінің себебін сұрады, — апасы секілді қатты ыңғайсызданып, абыржып қалған ол соның айтқанын қайталап айтып берді, ал мұнысы аға малайды шексіз қуанышқа бөледі.

Алайда, губернатор былай деп құлаққағыс етті:

— Әлбетте, сеньора, мұның бәрі әншейін баланың ісі ғана, ал енді осынау қыңырлау қылығыңыз жайында баяндап беру үшін осынша көп сөздің, көз жасын төгу мен аһылап-уһілеудің не қажеті бар еді. “Біз, пәленше мен түгенше, қыдырыстап қайту үшін үйімізден қашып шықтық, мұны біз әуестіктен ғана істедік, басқа ешқандай ойымыз жоқ”, дегеніңіздің өзі-ақ жетер еді ғой, сонда әңгіме де тәмамдалып, жылап-сықтап, ананы айтып, мынаны айтып, жалтарып-бұлтарудың қажеті болмас еді.

— Рас-ақ, — деді қыз, — алайда, біліп қойғандарыңыз артық етпес, мырзалар, не істерімді білмей сондай абдырап кеттім, белгілі бір шеңберде қалуға шамам жетпеді.

— Жә, құрысын шеңбері де, басқасы да, — деп түйді Санчо. — Қазір екеуіңді үйлеріңе шығарып саламыз, — бәлкім, әкелерің әлі ештеңе байқап үлгермеген де болар. Бірақ болашақта мұндай балалық жасамаңдар және дүние көруге сонша асықпаңдар: жібі түзу қызға керегі — жіп иіретін ұршық, әйел де бейне бір — тауық, көп жүгірсе — өзіне қауіп, түптеп келгенде, жұртты көруге ынтық әйел, өзін де жұртқа көрсетуге ынтық. Басқа ештеңе де айтпаймын.

Өздерін шығарып салмақ болған ізгі ниеті үшін бозбала губернаторға ризашылық білдірді, сосын бәрі бұлардың жақын маңайда орналасқан үйлеріне қарай бет алды. Таяп келген бетте бозбала титімдей тасты терезе торына лақтырды, оның өзін де, апасын да тағатсыздана тосып отырған күтуші әйел сол бойда сыртқа шығып есік ашты, сөйтіп бұлар ішке кірді, ал шығарып салушылар олардың сүйкімділігі мен сымбаттылығына, сол сияқты түннің қараңғылығына қарамай және құйттай қалашықтан жырақ шықпай, қайткенде де әйтеуір дүние көрмек болған ынтызарлығына тағы да тағы таңырқанысумен болды; әйткенмен, мұның бәрін олар екеуінің жастығына жорыды. Аға малайдың жүрегі жаралы боп қалған-ды, сол себепті ол ертеңнен қалмай қыздың әкесіне барып құда түспекке бекінді; герцогтың малайы білдірген тілектен бас тартуға ешкімнің тәуекелі жетпейтініне сенімді еді. Тіпті Санчо екеш Санчо да қызы Санчиканы әлгі бозбалаға бергені қалай болатыны жайында ойланып қалды, сөйтіп, ақыры губернатордың қызынан ешқандай күйеу бас тартпайды деген байламға келіп, бұл ойын кейіндеу іске асыруға өзіне өзі сөз берді.

Сол күнгі түнде аралды аралау осымен аяқталды, ал арада екі күн өткенде губернаторлықтың өзі де тәмамдалды, онымен бірге Санчоның күллі арман-ойының да күлі көкке ұшты, ал мұның бәрі алда баяндалатын жайлардан мәлім болады.

L тарау

Мұнда дуэньяны соққыға жығып, Дон Кихотты шымшып, тырнап тастаған сиқыршылар мен жендеттердің кім екені анықталады және Санчо Пансаның зайыбы Тереса Пансаға герцогиняның пажы хатты қалай табыс еткені баяндалады.

Осынау мейлінше шыншыл хикаяның ұсақ-түйек дерегіне дейін барынша мұқият зерттеген Сид Ахмет былай деп хабарлайды: донья Родригеспен бір бөлмеде жататын дуэнья оның Дон Кихотқа бармаққа жатын бөлмеден шыққанын сезіп қалды, басқа дуэньялар секілді бұл да бәрін біліп алуға, көріп алуға және естіп алуға әуес болғандықтан ол донья Родригестің соңынан ерді және аяғын барынша білдірмей басқаны сонша, мейірбан Родригес оны байқамады; ал барлық дуэньяға ортақ өсек-аяңға әуестік бұған да тән болғандықтан донья Родригестің Дон Кихоттың жатын бөлмесіне барып кіргенін көргеннен кейін қас-қағым сәтте герцогиняның қасынан табылып, оған бәрін түгел айтып берді. Герцогиня мұны герцогқа баян етіп, Альтисидорамен бірге барып, донья Родригеске Дон Кихоттан не керегін білуге рұқсат сұрады; герцог рұқсат берді де, екі әйел аяғын ұшынан басып, мейлінше сақтықпен, баспалап Дон Кихоттың жатын бөлмесінің есігіне жақындады және өте жақын келгендері сонша, іштегі әңгіменің бәрі оларға ап-анық естіліп тұрды; бірақ өзінің аранхуэстік фонтандары жайындағы құпияны Родригестің ашып қойғанын естігенде герцогиняның шыдамы шетінеп кетті де, ызаға булыққан және өш алмақ болған ол, дәл сондай ахуалды бастан кешіп тұрған Альтисидорамен бірге жатын бөлмеге кіріп барды, сол арада екеуі күш біріктіре отырып Дон Кихоттың бетін қан-жоса ғып тырнап, дуэньяны оқырманға мәлім тәсілмен құйрықтан оңдырмай шықпыртты; осы арада айта кеткеннің артығы жоқ, әйелдің сұлулығын кемсітетін және ар-намысына тиетін нәрсенің бәрі олардың жойқын ашу-ызасын туғызады, әсіресе кекшілдігін ерекше өршітеді. Герцогиня бұл оқиға жайында герцогқа айтып беріп, анау күлкіге кенеліп бір жасап қалды; одан соң герцогиня Дон Кихотты одан әрі мазаққа айналдырып, күлкіге қарық болу мақсатында әлгі Дульсинеяны бейнелеген және өзінің жадысын қайтаруды талап еткен пажды (әрқилы мемлекеттік шаруамен басы қатып жүрген Санчо бұл жайында мүлдем ұмытып та кеткен-ді) Санчоның зайыбы, Тереса Пансаға аттандырып, оған күйеуінің хаты мен өзінің хатын, сондай-ақ керемет әдемі маржандардан түзілген үлкен моншақты сыйлық ретінде табыс етуге бұйрық берді.

Хикаяда одан әрі былай делінген: аталмыш паж, ақылды да аңғарымпаз һәм елгезек жас жігіт, бұл сапарға қуана-қуана аттанды; селоға келіп жеткен соң, жылға бойында бір қауым боп жиналып, кір шайып жатқан әйелдерге қарап дауыстап, өзін Ламанчалық Дон Кихотпын деп атайтын рыцарьдың Санчо Панса дейтін атқосшысының зайыбы Тереса Панса есімді әйел қайда тұратынын сұрады; кір шайып жатқан қыз балалардың бірі бұл сұрақты естіп, басын көтеріп:

— Тереса Панса — менің шешем, өзіңіз атаған Санчо — менің әкем, ал ана рыцарь — біздің қожайынымыз, — деді.

— Олай болса, бойжеткен, мені шешеңе ертіп бар: оған әлгінде есімі аталған әкеңізден хат пен сыйлық әкеле жатырмын, — деді паж.

— Қуана-қуана ертіп барам, мархабатты мырзам, — деп мәлім етті қыз бала; түріне қарап оны он төртте деуге ғана болатын.

Жуып отырған кірін құрбысына қалдырған ол, аяқ киімін де киместен, шашын да түйместен, жалаң аяқ, шашы ұйпа-тұйпа күйінде секіре басып паждың қасына келіп:

— Тура жүре беріңіз, мырза, біздің үй — анау ең шеткісі, шешем қазір үйде, әкемнен көптен хабар болмағанына қатты алаңдап жүр еді, — деді.

— Есесіне мен соншалықты жақсы хабар әкелдім, — деп іліп әкетті паж, — шешеңе тек құдайға алғыс жаудырудан басқа ештеңе қалмайды.

Қыз бала секектей, ойнақтай басып үйіне қарай тартты да, табалдырықтан аттар-аттамастан:

— Апа! Мұнда кел жылдам, бол тез! Біздің үйге бір сеньор келе жатыр, әкемнен хат және басқа да түрлі нәрсе әкеле жатыр, — деп айқайлады.

Айқайға сұр белдемше киген, қолына иірген жіп орамын ұстаған шешесі, Тереса Панса шықты. Тереса белдемшесінің шолақтығы сонша, құдды оны ұятты жеріне дейін әдейі қысқартқандай көрінетін-ді; сондай-ақ оның сұр түсті төстартқышы мен көйлегі бар-тын. Қырықтан асқаны айқын аңғарылып тұрғанымен, оны жасамыс әйел деп айтуға әсте болмайтын, ал шындығында бұл қайраты қайтпаған, әлі күнге шейін сымбатты, дені сау, күнқақты әйел еді; өзінің қызы мен атқа салт мінген пажды көрген ол:

— Жайшылық па, қызым? Мына сеньор кім? — деп сұрады.

— Сеньора донья Тереса Пансаның құлдығы болар бейбақ, — деп жауап қатты шабарман.

Сосын аттан лып етіп секіріп түсті де, сеньора Тересаның алдына келіп айрықша құрметпен тізерлей кетті.

— Қолыңызды беріңіз, сеньора донья Тереса, — деп паж сөзін сабақтады, — Баратария аралының бас губернаторы, сеньор дон Санчо Пансаның басыбайлы заңды зайыбы ретінде қолыңыздан өбуге рұқсат етіңіз.

— Аһ, мархабатты мырзам, жетер енді, қойыңызшы! — деп сөйлеп кетті Тереса. — Мен сарай ханымы емеспін, мен — қарапайым шаруа әйелмін, қарапайым диқанның қызымын және әлденендей бір губернатордың емес, кезбе атқосшының зайыбымын.

— Жоға, қадірменді ханым, — деді паж келіспей, — сіз лайықтылардан да лайықты губернатордың лайықтылардан да лайықты зайыбысыз, мына хаттар мен сыйлық соның айқын дәлелі.

Соны айтып, қалтасынан алтын ілгішегі бар маржан моншақты алып, Тересаның мойнына тағып берген ол сөзін әрмен жалғады:

— Мынау — сеньор губернатордың хаты, ал екінші хат пен маржанды сізге сеньора герцогиня беріп жіберді, мені өзіңізге аттандырған да сол.

Тереса мелшиді де қалды, қызы да сондай күй кешті; ақыры қыз бала былай деп тіл қатты:

— Осының бәріне сеньор қожайынымыз Дон Кихоттың тікелей қатысы болмаса, атымды басқа қойыңдар: губернаторлық дегенді ме, әлде графтық дегенді ме, әкеме тарту еткен тап сол кісі екені анық — өйткені, ол мұны оған талай рет уәде еткен еді ғой.

— Дұрыс айтасың, тап солай, — деп қоштай кетті паж, — сеньор Дон Кихоттың сіңірген еңбегі арқасында сеньор Санчо қазір Баратария аралының губернаторы боп тағайындалып отыр, бұл жайында хаттан оқып білуге болады.

— Маған хатты оқып беріңізші, мырза, — деген өтініш айтты Тереса, — иіруге келгенде қолым қолыма жұқпайды, ал оқуға келгенде оқтау жұтқандай боп қалам.

— Мен де, — деді Санчика. — Тұра тұрыңыздар, мен қазір сауаты бар біреуді: не священниктің өзін не бакалавр Самсон Каррасконы шақырып келе қояйын, — олар қуана-қуана келеді, өйткені әкем жайындағы хабарға ынтық екендері күмәнсіз.

— Оларды шақырудың қажеті жоқ, — деп қарсылық білдірді паж. — Менің жіп иіре білмейтінім рас, бірақ есесіне оқи білем және сіздерге хатты оқып берем.

Шынында да ол оны бастан-аяқ оқып берді, алайда аталмыш хат ілгеріде келтірілгендіктен бұл жерге оны орналастырмаймыз; одан соң ол қалтасынан герцогиня жазған мынадай мазмұндағы хатты шығарды:

«Досым Тереса! Зайыбыңыз Санчоның жан-дүниесі мен ақыл-парасатының айрықша қасиеттері күйеуім герцогқа оны сансыз көп аралының біріне губернатор етіп тағайындау жөнінде өтініш айтуыма түрткі болды және соған мәжбүр етті. Маған оның жай әншейін губернатор емес, нағыз марқасқа әкім екендігі жөнінде мәлімет келіп түсті, әрине, бұған өзім дe, күйеуім герцог та қатты қуанып қалдық. Губернатор таңдауда қателік жібермегенім

үшін Құдайға ризашылығым шексіз. Өйткені, біліп отырғаныңыз артық болмас, сеньора Тереса, жақсы басшылар өте сирек кездеседі, ал Санчоның өте жақсы басқаратыны сонша, өзім де сондай жақсы әкім атансам арманым болмас еді.

Өзіңізге, аяулы ханым, алтын ілгішегі бар маржан моншақ жолдап отырмын; Сізге тіпті Шығыстың жауһарларын сыйлаудан да бас тартпас едім, бірақ қолымызда барды қанағат тұтамыз ғой. Кейін өзіңізбен танысып, достасып кетеріміз кәміл. Оның бәрі де бір

Құдайдың еркінде. Қызыңыз Санчикаға менен сәлем айтыңыз және дайындалып жүруін ескертіңіз: күндердің күнінде оны бір ақсүйекке тұрмысқа берем.

Естуімше, сіздің жақта ересен ірі емен жаңғағы көп деседі: маған жиырма шақтысын беріп жіберіңізші, бұларды өзіңіз жинағаныңызды құрметпен еске алып жүрер едім; хал-жайыңыз қалай екені жайында, қалай тұрып жатқаныңыз жөнінде маған егжей-тегжейлі жазып жіберіңіз. Егер әлденеден мұқтаждық көріп жүрсеңіз, бір ауыз тілек айтсаңыз болды, тілегіңіз сол бойда бұлжытпай орындалады. Жаратқан өзі жар болсын Сізге.

Менің қамал-сарайымда жазылды.

Өзіңізді ерекше сыйлайтын досыңыз герцогиня».

— Аһ, — деп айқайлап жіберді Тереса хат оқылып болғаннан кейін, — бұл неткен қайырымды, қарапайым және сыпайы сеньора еді! Мұндай сеньоралармен адамша сыйласып, тату-тәтті тұрмыс кешуге болады, ал біздегі дворян әйелдердің сұрқы тіптен басқа, олар дворян болғандықтан маңымыздан ешкім жүрмеуге тиіс деп ойлайды, ал шіркеуге барғанда тіптен мардымсып кететіні сонша — оларды королева екен деп қала жаздайсың; шаруа әйелге көз тастаудың өзі оларға қорлық секілді, ал мынау, көрмейсіз бе, қандай сүйкімді сеньора: өзі — герцогиня, ал мені досым деп атайды және маған өзімен тең адамша хат жазады, бұл ниеті үшін құдай оны күллі Ламанчадағы ең биік лауазыммен теңгергей-дағы. Ал, емен жаңғақтың, мархабатты мырзам, аяулы ханымға мен тұтас бір дорбасын және жұрт таңғалып, талып түсердей ең ірілерін, жіберем. Ал, әзірше, Санчика, сеньорға күтім жаса, атын жайғастыр, сарайдан жұмыртқа әкел, сосын шошқа майын көп қылып тура — жақсылап қонақ етейік оны, еңбегі сіңді оның бұған: бізге өте жақсы хабар әкелді, өзі де жақсы жігіт екен, ал мен оған дейін көрші әйелдерге кіріп шығайын, қуанышыммен бөлісейін олармен, сосын священнигіміз бен шаштараз маэсе Николасқа соғайын — олар әкеңмен баяғыдан дос-жар болатын, әлі дос-жар боп қалып отыр.

— Жарайды, апа, — деді Санчика, — бірақ тек, ұмытпа, алқаның жартысын маған бересің, — алқаның бәрін бір өзіңе жіберетіндей сеньора герцогиня соншалықты су ми емес шығар.

— Бұл түгелімен сенікі болады, қызым, — деді Тереса, — тек кішкене шыда, екі-үш күн өзім таға тұрайын, — шынымды айтсам, бұған қарасам болды, қуаныштан жүрегім атқақтап кетеді.

— Мына жол қапшықта не жатқанын көрсеңіздер, — деп іліп әкетті паж, — екеуіңіз де одан кем қуанбайсыздар: онда сапалы шұғадан тігілген шекпен жатыр, губернатор мұны бір-ақ рет аңға киген, енді сеньора Санчикаға жіберіп отыр.

— Ол менің мың жылдық игілігіме жарағай, — деді Санчика, — оны маған алып келген адамның да сонша жыл, ал егер қаласа, тіпті бір мың емес, екі мың жыл ғұмыр кешуін тілеймін.

Бұдан соң Тереса алқасын мойнына таққан қалпы үйден ытқып шықты да, хаттарды саусағымен дабыл құсатып шерткілеген күйі жүгіре жөнелді; ойда жоқта оған священник пен Самсон Карраско ұшыраса кетті, олардың алдында бұл аяғын билей басып тұрып мынаны айтты:

— Біздің де күніміз туды! Енді біз губернатормыз! Сенбесеңіздер, осы араға ең кербез деген дворян әйелді алып келіңіздер, жынын басып берейін!

— Саған не болған, Тереса Панса? Неге бұлай құтырып жүрсің және қолыңдағы мына қағаздарың немене?

— Бұл ешқандай да құтыру емес, ал қолымдағы — герцогинялар мен губернаторлардың хаттары, мойнымда “Құдай ананы” оқитын керемет көркем маржан, “Әкемізді” оқуға арналған — алтыннан құйылған моншақтар, ал менің өзім — губернатор айымымын.

— Не деп тұрғаныңды бір құдайдың өзі біледі, Тереса, біз сені түсінуден қалдық.

— Міне, көріңіздер, онда, — деді Тереса.

Осыны айтып, оларға хаттарды ұсынды. Священник бұларды Самсон Карраскоға дауыстап оқып берді, сосын екеуі бұған қатты таңырқанып, бір-біріне көз тастап қойды, ал бакалавр хаттарды кім әкелгенін сұрады. Тереса екеуін үйіне барып, шабарманды өз көзімен көруге шақырды: ол өзі жігіт емес, алтын, маған тағы бір баға жетпес сыйлық алып келді, дегенді айтты. Священник оның мойнынан алқаны шешіп алды да, аударып-төңкеріп мұқият қарап шықты, сосын мұның нағыз маржан екеніне әбден иланғаннан кейін, тағы да қайран қалып, былай деді:

— Діни дәрежеммен ант етейін, бұл хаттар мен сыйлықтар жайында не айтарымды да, қандай долбар жасарымды да білмеймін: нағыз маржан екенін көзіммен көріп, қолыммен сезіп тұрмын, сонымен бір мезгілде әлдебір герцогиняның өзіне жиырмашақты емен жаңғағын беріп жіберуін өтінген хатын да оқып тұрмын.

— Ал, шешіп көр мұның жұмбағын! — деді Карраско да аңтарылып. — Не істейміз енді, барып шабарманмен танысайық: дағдарыстан шығуымызға, бәлкім, соның көмегі тиіп қалар.

Осыған бәтуаласқаннан кейін Тереса оларды үйіне ертіп барды. Олар келгенде паж атына сұлы елеп жатыр еді, ал Санчика қонақты тамақтандырмақ боп, жұмыртқаға аралас қуырылатын майды турап жатқан; шабарманның сырт пішіні мен киген киімі священник пен бакалаврға жақсы әсер қалдырды; олар бұған сыпайыгершілікпен бас иді, бұл да сөйтті, одан соң Самсон Дон Кихот пен Санчо Панса жайында не жаңалық барын сұрады: Санчо мен сеньора герцогиняның хатын оқығандарын, алайда Санчоға тиген неғылған губернаторлық екенін түсінбей дал боп қалғандарын айтты, оның үстіне оған аралдағы губернаторлық берілгенін, ал шынтуайтына келгенде, Жерорта теңізіндегі барлық арал түгелдей немесе түгелге жуық ұлы мәртебелі ағзамның меншігіне жататынын құлаққағыс етті. Паж оның бұл сауалына былай деп жауап қатты:

— Сеньор Санчо Пансаның губернатор екендігінде ешқандай күдік-күмән болмауға тиіс. Ал, енді ол қай жерде губернаторлық етіп жатыр — аралда ма әлде басқа аймақта ма, оның жайын біле қоймайды екем. Әйтеуір, қарамағында мыңнан астам адам мекендейтін қала бар екенін айтсам да жеткілікті болар. Ал, емен жаңғағына келсек, сеньора герцогиня өте қарапайым, тәкаппарлық дегеннен мүлдем ада...

Тоқ етері, шаруа әйелден емен жаңғағын сұрауды ол өзіне айып санамайды, тіпті бір жолы көрші селоға адам жіберіп, тарағын уақытша ұстай тұруға бір әйелге өтініш айтқан да кезі болған.

— Біле жүрген артық етпес, мырзалар, біздің Арагондағы небір айтулы ақсүйек ханымдардың өзі де Кастилиядағыдай паң, өр көкірек емес: шетінен сыпайы, шетінен сынық.

Осы әңгіменің кезінде жүгіре басып ішке Санчика кірді, етегін толтырып жұмыртқа алып келіпті.

— Айтыңызшы, сеньор, — деп сұрады ол, — губернатор атанғалы бері әкейім ұзын балақты шалбар киіп жүрген шығар, солай ма?

— Көңіл аудармаппын, сірә, ұзын болуға тиіс, — деп жауап қатты паж.

— Құдай-ай! — деп дауыстап жіберді Санчика. — Құйып қойғандай шақ шалбар киген әкейімді көретін күн болар ма екен! Айтсам сенбейсіздер ғой: әкем ұзын шалбар киіп жүрсе деп құйттай кезімнен арман етуші ем!

— Аман болсаңыз көресіз әлі, — деп жұбатты оны паж. — Өтірік айтсам оңбай кетейін, әкеңіздің губернаторлығы әлі де кем дегенде екі айға созылса, істің қазіргі барысына қарағанда, бұл бұл ма, әлі оның жол-сапар бетпердесін киіп жүргеніне де куә боларымыз хақ.

Малайдың келемеш қылып тұрғаны священник пен бакалавр назарынан тыс қалған жоқ, бірақ маржанның жалған еместігі мен Тереса оларға көрсетіп те үлгерген аңшы киімі мұның сайқымазақтығымен мүлдем қабыспайтын; ал Санчиканың арманы, әсіресе Тересаның мына төмендегі сөзі оларды күлкіге қарық қылды:

— Сеньор священник! Мадридке немесе Толедоға бізден біреу-міреу бармай ма екен, рақымшылық жасап, соны біліп бере аласыз ба: өзіме дөп-дөңгелек жаңа фижма, оның ішінде де ең тәуірін және соңғы модамен жасалғанын, сатып әкелуге өтініш айтқым келеді. Шын сөзім, губернатор күйеуімнің абыройына қылау түсірмеуге хал-қадарымша тырысып бағуға тиіспін. Керек десеңіз, шын ашулансам бір күні астанаға өзім аттанам, оған қоса басқа жұрттан сорлы көрінбес үшін күймеге мініп жүрем. Күйеуіңіз — губернатор ма, ендеше — мінекейіңіз: сатып алыңыз да мініңіз күймеге!

— Әлбетте, солай, апатай! — деп саңқ ете қалды Санчика. — Құдай тек соған тезірек қолыңды жеткізсе екен, сосын шешеммен, яғни губернатор айымымен бірге күймеге мініп анда-мында барып жүргенімді көргендер іші күйіп: “Қарай гөр мынаны, пәлен-пәштуан, кір-қожалақ шұнақ қар, папесса құсап, күймеде шалжиып отыр!” дей берсін. Оқасы жоқ, олар балшықты шылп-шылп кешіп бара жатады, ал мен аяғымды суламай, күймемен зырғытып өте шығам. Дүниедегі өсекші атаулыға, қаншасы болса соншасының бәріне түгел түкіргенім бар: маған керегі жылылық пен жайлылық, аузына келгенді оттай берсін былайғы жұрт. Дұрыс па, апа, айтып тұрғаным?

— Дұрыс болғанда қандай, қызым! — деді Тереса. — Осындай қуанышқа, тіпті бұдан да зорырағына, кенелетінімізді мейірбан менің Санчом алдын-ала айтып еді өзіме, қара да тұр, қызым, мен әлі графиня да болармын: құдай берсе құлай береді деген емес пе. Мейірбан әкеңнен, — әкеңді, сондай-ақ, мәтел атаулының атасы деуге де болады, — мынадай мәтелдерді талай естігенім бар еді: баспақ берген екен, дереу бас жібін байла; губернаторлықты берсе — ал, графтықты берсе — жармас; бір тәуір затты “ала ғой” десе, ал да қалтаңа сала ғой. Бақыт пен байлықтан құралақан қалғың келсе, олар қақпаңды қаққанда тұруға ерініп бұйығып жата бер!

— Шынымен-ақ мардымсып, дандайсып кеткен кезімде жұрттың мен жайында не айтатынында шаруам қанша? — деп сөз қыстырды Санчика. — Төбетке төбетей кигізсең, иттерді ит екен демейді.

Мына әңгімені тыңдап тұрған священник былай деді:

— Пансаның шаңырағындағылар өзімен бірге бір дорба мақал ала туады ғой деймін: қай-қайсысының да кез-келген уақытта, кез-келген орайлы сәтте уытты сөзді уыстап төкпейтіні жоқ.

— Дұрыс айтасыз, — деді паж. — Сеньор губернатор Санчо да өне бойы мақалдап сөйлейді, онысын әрдайым орынды қолдана бермегенімен, тыңдаған жұрт оған қашан да тәнті болады, герцог пен герцогиня да оның бұл ғадетін барынша қолдап отырады.

— Сонымен, мархабатты мырзам, — деп сөйлеп кетті бакалавр, — Санчоның губернатор екені анық және бұл дүниеде оның зайыбына хат жазып, оған сыйлық жолдайтын герцогиня бар дегеніңізден танбай отырсыз ғой, солай ма? Алайда, бұл сыйлықтарды қолымызға ұстап көріп, хаттарды оқығанымызбен, қайткен күнде де, бәрібір, бұған сене алмай тұрмыз, біздің ойымызша, мұның бәрі жерлесіміз Дон Кихоттың ойлап тапқан бәлесі секілді: олай дейтінім, ол қай қарекетінің де сиқыршылық аясында жасалып жататынына сеніп алған адам ғой. Осы себепті, елестен жаралған елшімісіз әлде ет пен сүйектен жаралған адамбысыз — кім екеніңізге кәміл көз жеткізу үшін, шынымды айтсам, денеңізді қолыммен сипап, ұстап көргім келеді.

— Бұған айтарым мынау ғана, сеньорлар, — деп жауап қатты паж, — мен — шын мәніндегі елшімін, сеньор Санчо Панса — шын мәніндегі губернатор, қожайындарымның, герцог пен герцогиняның, оған губернаторлықты тарту етуге мүмкіндігі бар еді және шын мәнінде де оны оған тарту етті де, сондай-ақ, естуімше, аталмыш Санчо Панса аралды ойдағыдай басқарып жатыр, ал бұл іске тылсым күштің араласы бар ма, жоқ па — ол жағына, мырзалар, өздеріңіз баға беріңіздер, бұдан өзге мен ештеңе де білмеймін және осыған басқа ешнәрсемен емес, ата-анамның өмірімен ант етем, ал олардың әлі көзі тірі, оларды жанымдай жақсы көрем әрі ардақ тұтам.

— Бәлкім, бұл солай да шығар, — деді бакалавр, — алайда, dubіtat Augustіnus⁴¹.

— Сенгілеріңіз келмесе, сенбей-ақ қойыңыздар, — деді паж, — бірақ жаңағы айтқанымның бәрі — ақиқат шындық және майдың су бетінде қалқып жүретіні секілді, шындық та әрдайым жалғандықтың бетіне қалқып шығады, ал сөзіме сенбестік білдірсеңіздер, істеген ісімді көріңіздер. Араңыздан бір адам менімен бірге барсын, құлағы шанбағанға көзі куә болады сонда.

— Жоға, одан да мен барайын, — деп лып етті Санчика. — Атыңыздың сауырына отырғызып алыңыз мені, сеньор: әкетайымды сондай керемет сағынып жүрмін.

— Губернатордың қызына топырлатып нөкер ертпей, күймесіз, зембілсіз, сыбай-салтаң жүрген жараспайды.

— Құдай ақы, маған мәшіге мініп жүрген не, күймеге мініп жүрген не, бәрібір, — деп реніш білдірді Санчика. — Мен тіптен күй талғамаймын!

— Жап аузыңды, қызым, — деді Тереса, — не айтып, не қойғаныңды өзің де білмейсің: сеньордың сөзі өте орынды. Қазіргі жағдай басқа: әкең — әншейін Санчо болса, сен де — Санчасың, ал губернатор болса, сен — сеньорасың. Осы сөзімде ағаттық жоқ-ау деймін.

— Сеньора Тересаның бұл тұжырымы тіпті өзі ойлағаннан да гөрі өміршең, — деді паж. — Маған тамақ берсеңіздер, сосын рұқсат етсеңіздер, қараңғы түскенше жетіп алайын деп ем.

Сол арада священник оған былай деді:

— Сізден өзіммен бірге тамақтануыңызды өтінем, мейірбан мырза, әйтпесе сеньора Тереса барын салып баққанымен, сіз секілді қадірменді қонаққа лайықты дастарқан жая алмас.

Паж әуелі бас тартқан, бірақ ақыр аяғында барғанын жөн көрді, сөйтіп қонақасы барысында шабарманнан Дон Кихот пен оның іс-әрекетінің жай-жапсарына мейлінше қанығу мүмкіндігіне ие болғанына қуанған священник оны үйіне ертіп кетті.

Бакалавр Тереса үшін жауап хаттар жазуға тілек білдірген, алайда Тереса бакалаврдың өз шаруасына араласқанын қаламады, өйткені оның мазаққұмар неме екенін білетін, осы себепті шіркеудегі сауатты қызметшіге таба нан мен екі жұмыртқа апарды да, ол бұған екі хат жазып берді, оның біреуі — күйеуіне, екіншісі — герцогиняға арналған еді: бұл хаттарда Тересаның өзіне тән ақыл-парасатының табы бар-ды және осынау теңдесі жоқ хикаяда келтірілетін басқа хаттардың ең нашары да бұлар емес-ті, ал мұны алда баяндалатын жайлардан аңғаруға болады.

LІ тарау

Санчо Пансаның губернаторлығын қалай жалғастырғаны жайында және басқа да шын мәніндегі қызықты оқиғалар жөнінде.

Губернатор өз аралын аралап шыққан түннен кейінгі таң да атты; бұл түнді аға малай ұйқысыз өткізді, себебі киімін ауыстырып киген қыздың шырайлы әлпеті мен шынардай сымбаты көз алдында көлбеңдеп тұрды да қойды, ал үй басқарушы болса, түннің қалған бөлегін қожайындарына хат жазуға жұмсап, оларға Санчо Пансаның істеген ісі мен айтқан сөзін бүге-шігесіне дейін жеткізді, өйткені губернатордың ақыл-парасат пен ақымақтық қойыртпағы түрінде көрініс берген лебізі мен қарекеті мұны өзіне тән ерекшелігімен қайран қалдырған-ды. Ақыры сеньор губернатор ұйқысынан оянды, сосын оған, дәрігер Педро Қатыбезероның нұсқауына сәйкес, таңғы асқа аздаған тосап пен бірнеше жұтым салқын су берілді, Санчо мұндай таңғы асты нанның бір кесегі мен жүзімнің бір шоғына қуана-қуана айырбастаған болар еді; алайда тағам түрін таңдау еркі өз қолында еместігін көргендіктен, жүрегі қаншалықты жабырқап, асқазаны қаншалықты қасірет шеккенімен, Педро Каныпезероның аз көлемдегі әрі мейлінше жеңіл тағам ой жұмысын жандандыра түседі, ал билік басында тұрған және маңызды қызмет атқаратын, тән қуатынан гөрі жан қуаты көбірек қажет болатын адамдарға бұл айрықша қажет қасиет деген дәлелдемелеріне мойын ұсынуына және ден қоюына тура келді.

Осындай софистикаға қарамастан, Санчоның қарыны шұрылдағаны қояр болмады және шыдас бермегені сонша, губернаторлыққа да, тіпті соны өзіне тарту еткен адамға да іштей қарғыс жаудырумен болды; тосап жегенімен тоят таппаған ол, әйтсе де, қазылық жасауға қайта кірісті, сөйтіп оған алыстан келген біреу алдымен жүгініп, үй басқарушы мен басқа да малайлар қатысып тұрған жерде мынадай жайды айтты:

— Сеньор! Бір адамның иелігі ағыны қатты өзен арқылы екі бөлікке бөлінген. (Сөзімді мұқият тыңдауды сұраймын, мырзалар, себебі бұл өте маңызды әрі күрделі мәселе.) Ал, өзеннің үстінен көпір салынған, сол араға, көпірдің жанына, дар ағашы орнатылған, ол жерде төрт адам қазылық ететін сот мәжіліс құрады және олар өзеннің, көпірдің, сондай-ақ күллі иеліктің иесі бекіткен заңның негізінде үкім шығарады, ал заңда: “Бұл өзеннен көпір арқылы өтетіндердің қай-қайсысы да қайда және қандай шаруамен бара жатқаны жайында ант ішіп тұрып мәлім етуге міндетті, кімде-кім шынын айтса, оны өткізіп жіберу керек, ал кімде-кім өтірік айтса, ешқандай аяушылық жасамай осы арадағы дар ағашына асу керек”, делінген. Бұл қатыгез заң кеңінен жария етілген кезден бері көп адам көпір арқылы арғы бетке өтіп те үлгерді, өйткені жүргіншілер шынын айтып тұрғанына көзі жеткен соттар оларға рұқсат берген-ді. Сөйтіп жүргенде бір күні әлдебіреу келіп, ант-су ішкеннен кейін: ант етем, мен мұнда өзімді мына тұрған дар ағашына ассын деп келдім, басқа ешқандай мақсатым жоқ, деп мәлімдейді. Ант үстінде айтылған бұл сөзден соттар абдырап қалады: “Егер бұған бөгеуіл жасамай, әрмен кете беруіне рұқсат етсек, онда бұл оның антын бұзғаны боп шығады және заңға сәйкес өлім жазасына кесілуге тиіс; сондай-ақ оны бірден дарға асуымыздың да жөні жоқ, себебі ол мұнда өзін дарға тартсын деп келгені жайында ант ішті ғой, ендеше антының шын екендігі расталады, сондықтан аталмыш заңға сәйкес оны өткізіп жіберген дұрыс”, десіп лажын таба алмайды. Бұл адамға соттар қандай амал қолдануы керек, сізден сұрайын дегенім де осы еді, сеньор губернатор, — олар әлі күнге шейін бір жағына шыға алмай дағдарып отыр. Сіздің ұшқыр ой, терең парасат иесі екеніңізден құлағдар болғаннан кейін осынау бытысып-шатысқан шым-шытырық іс жайында пікір білдіруіңізді қалап, өздерінің атынан өтініш айтуым үшін сізге мені арнайы жіберді.

Санчо бұған былай деп жауап қатты:

— Шынымды айтсам, сот мырзалар сені маған жібермей-ақ қойса да болатын, өйткені мен сұңғылалығымнан гөрі миғұлалығым басым адаммын, сөйте тұрғанымен, мән-жайына қанығыңқырауым үшін оны маған тағы бір мәрте баяндап берші: бәлкім, бір ұштығын ұстап та қалармын.

Хабаршы бәрін бастан-аяқ қайталап айтып берді, одан соң Санчо мынадай түйін түйді:

— Бұл істің шешімін қиналмай-ақ табам ғой деп ойлаймын, атап айтқанда: әлгі адам дарға тартылу үшін келдім деп ант-су ішіп тұр, егер оны дарға ассақ, онда оның анты жалған болмағаны, сол себепті оны заң бойынша арғы бетке өткізіп жіберу керек, ал егер оны дарға аспасақ, онда ол өтірік айтқан боп шығады, демек, аталмыш заң бойынша ол дарға асылуға тиіс.

— Сеньор губернатор мейлінше салиқалы пікір айтты, — деді хабаршы, — бұл істің жайын бұдан артық терең түсіну де, толығырақ қамту да мүмкін емес, бұған еш күмән жоқ.

— Тоқ етері былай, — деп Санчо сөзін сабақтады, — адамның шындықты айтқан бөлегін олар әрмен қарай өткізіп жіберсін, ал өтірік айтқан бөлегін дарға ассын, осылай істегенде ғана көпірден өту жөніндегі ереже мүлтіксіз орындалады.

— Ондай жағдайда, сеньор губернатор, — деп қарсылық білдірді хабаршы, — бұл адамды шыншыл және суайт делінетін екі бөлікке қақ жаруға тура келеді ғой; өйтіп қақ жаратын болсақ ол міндетті түрде өледі, мұның салдарынан заңның бірінші бабы да, екінші бабы да орындалмай қалады, ал заң болса, өз тәртібін өзгертпей іске асыруды талап етіп тұр.

— Әңгіме былай, шырағым, — деді Санчо, — бәлкім, мен топас шығармын, бірақ мына жүргіншің өлім табуға қаншалықты лайықты болса, аман қалып, көпірден өтуге де соншалықты лайықты: өйткені, шындық оны құтқарып алса, екінші жағынан, өтірік оны өлім жазасына кеседі, ендеше, менің байламым мынау және мұны өзіңді маған аттандырған сеньорларға айтып барарсың: әлгіге үкім шығарарлық та, сондай-ақ ақтап аларлық та желеу тепе-тең болғандықтан, дұрысы оны өткізіп жіберсін, себебі қатыгездік жасағаннан гөрі қайырымдылық жасаған дұрыс. Осы шешімнің соңына қолымды ойланбастан-ақ қойған да болар ем, бірақ қол қоя білмеймін. Бұл айтқандарымның бәрін өзім ойлап тапқан жоқпын, аралға аттанар алдында мырзам Дон Кихоттың аузынан естіген сансыз көп ақыл-кеңесімнің бірі ойыма орала кетті, атап айтқанда: күмәнді жағдайларда мейірімділік жасауға бейілді болу керек, деген еді ол, міне, құдай сәтін салып, осы кеңес есіме түсе кетті және қарастырып отырған ісімізге де өзі сұранып тұр.

— Жөн, — деді үй басқарушы, — лакедемондықтарға заң жасап берген Ликургтің өзі де атақты Пансадан артық шешім шығара алмас еді деп ойлаймын. Осымен таңертеңгілік мәжілісімізді тәмамдаймыз, сосын мен сеньор губернаторға түскі асқа не қаласа соны әкеп беру жөнінде қолма-қол тәртіп берем.

— Ақ-адал шынымды айтсам, өзіме керегі де сол боп тұр, — деп мәлім етті Санчо. — Маған тек тойып ішетін тамақ беріңіздер, одан соң не қилы бытысқан бәлелі істің бәрінің де шешімін оп-оңай тауып берем.

Үй басқарушы сөзінде тұрды: мынадай жөн білетін, аңғарымпаз губернаторды аштан қатыруға ар-ұяты жібермеді, оған қоса қожайын ұйғарымы бойынша оған Санчоны тағы бір мәрте әуреге салу ғана қалған-ды, одан соң бәрін доғармақ болатын. Сөйтіп, дәрігер Қиянтүкпірионың ереже-нұсқауына қасақана түрде тыңқия тойып алған Санчоның үстелден енді тұра бергені сол еді, Дон Кихоттың губернаторға жазған хатын алып шабарман да келіп жетті. Санчо хатшыға оны әуелі іштей оқып шығуға, егер құпия ештеңе болмаса, дауыстап оқып беруге әмір етті. Хатшы бұйрықты орындап, хатқа көз жүгіртіп шыққан соң:

— Бұл хатты дауыстап оқуға болады, өйткені сеньор Дон Кихоттың өзіңізге арнаған сөзінің бәрі де алтын әріптермен кестеленуге лайықты, — деді. — Мұнда былай делінген:

«Жіберген қателіктерің мен ағаттықтарың жайында естірмін деп жүргем, достым Санчо, оның орнына тапқырлықтарың турасында құлағдар болдым, кедейді ұшпаққа шығаратын, кещені кемеңгерге айналдыратын Жаратқан иемізге, сол үшін айрықша алғыс айтып, мінәжат еттім. Маған толыққанды адам ретінде билік жүргізіп жатқаның жөнінде және сондай адам бола тұра момақандығыңмен тілсіз мақұлықты еске салатының жайында хабар түсіп жатыр, алайда біліп қойғаның артық болмас, Санчо, өз билігіңді нығайту үшін көп ретте туа бітті көнпістігіңе кереғар әрекет жасауың қажет болады, себебі жоғары лауазым иесі атанған адамға зәузатының нашарлығы тежеу сап отыратын жайларға құлақ аспай, осы жоғары дәрежесіне лайық мінез көрсету керек. Жақсы киініп жүретін бол, адам көркі шүберек, ағаш көркі жапырақ, деген ғой. Әрине, бұл тұла бойыңа толтырып сылдырмақ тақ, сәнқойлан немесе сот қызметін атқара тұрып, әскери адамша киін деген сөз емес, қоғамда алып отырған орның талап ететіндей дәрежеде, атап айтқанда: мұнтаздай таза киініп жүруге тиіссің.

Басқарып отырған халқыңның сүйіспеншілігіне ие болу үшін сенің екі нәрсені естен шығармағаның абзал болар еді: біріншіден, жұрттың бәріне кішіпейілдік көрсеткенің жөн (жалпы, бұл турасында өзіңе айтқан да едім); екіншіден, азық-түлік қорының мол болуына қам жасауың керек, өйткені кедейлерді аштық пен қымбатшылықтан артық қатты ашындыратын ештеңе жоқ.

Шамадан тыс көп жарлық шығарма, шығара қалсаң, пайдалы болуы жағын қарастыр; ең бастысы — бұлардың қолданылуы мен орындалуын қадағала, өйткені орындалмайтын жарлық та бір, мүлдем шығарылмаған жарлық та бір; ол өз алдына, мұндай жағдай жұртты: әкімнің жарлық шығаруға ақылы жетті, қолында билік барын сезінді, бірақ оны қолдануға мәжбүр ете алмады, батылы жетпеді, деген ойға итермелейді; расында да, үрей тудыратын, бірақ іске асырылмайтын заң да дөңбекке, яғни көлбақалар патшасына ұқсас: әу баста ол бақалардың зәре-құтын алғанымен, артынан олар бұған қорсына қарап, басына әңгір-таяқ ойната бастаған-ды. Жақсы әдеттерге туған әке, жаман әдеттерге өгей әке бол. Әрдайым қатал немесе әрдайым жайдары болма — осынау екі шектің ортасын таңдап ал, кемеңгерліктің белгісі — орта жолмен жүру. Абақтыларға, қасапханалар мен базарларға барып тұр; губернатордың мұндай орындарда төбе көрсетуінің маңызы айрықша зор: бұл — істерінің тезірек біржақты болуынан үмітті тұтқындардың көңілін жұбатады, бұл — қасапшылардың құтын қашырады, оның көзінше олар кем өлшеуден тыйылады; осындай себептерге байланысты бұл, сондай-ақ, алыпсатар әйелдердің де апшысын қуырады. Егер құлқынқұмар, мансапқұмар немесе тәттіқұмар (ал сені ондай деп ойламаймын) болсаң, онда мұныңды байқатпа, өйткені бірден көзге ұратын мұндай жаман әдетіңді білген көпшілік қауым мен қосшыларың оны дәйім бетіңе басатын болады және ақыр соңында өзіңді тақтан құлатып тынады. Аралға аттанарың алдында жазбаша түрде берген ақыл-кеңесімді байсалдылықпен бағамдап, қайта-қайта ой елегінен өткізіп отыр, егер осыны бұлжытпай орындасаң, әкімдерге адым аттаған сайын жолығатын кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуде мұның өзіңе қандай баға жетпес көмек көрсететініне әлі-ақ көзің жетеді. Герцог пен герцогиняға хат жаз, ризашылығыңды айт — жақсылықты білмеушілік өркөкіректік туымы және дүниедегі кешірілмес ауыр күнәлардың бірі; ал енді өзін жарылқаған жандарға деген деген ырзашылығын ұмытпаған адамның осынша рақымшылық жасаған және жасап та жатқан Жаратқан иемізге де алғыс жаудырары кәміл.

Сеньора герцогиня зайыбың Тереса Пансаға шабарман арқылы киіміңді және арнаулы сыйлығын беріп жіберді; әне келер, міне келер деп жауабын тосып отырмыз. Мысықтардың алас-күлесі салдарынан ойламаған жерден мұрным жарақаттанып, біраз күн мазам болмады, дегенмен соңынан бәрі ойдағыдай аяқталды, өйткені маған сиқыршылардың бір парасы зиян жасаса, екінші парасы ара түседі.

Қол астыңда жүрген үй басқарушының, өзің бұрын көңіліңе күдік алғаныңдай, Үшфальдиге ұқсастығы бар ма екен, соны маған жазып жібер; жалпы, қандай кепке тап болғаныңның бәрін маған хабарлап тұр: екеуіміз өте жақын жерде тұрып жатырмыз ғой; оның үстіне, жуық арада мен мынадай мамыражай тірліктен бас тартқалы жүрмін, себебі мұндай тіршілік маған қол емес.

Мына жақта бір жағдаят орайласып қалды, соның қырсығынан, шамасы, жоғары мәртебелілердің кәріне ұшырайтын шығармын — осыған көңілім ортайыңқырап жүр; бірақ енді бұған ештеңе істей алмайсың, өйткені баршаға белгілі: amіcus Plato, sed magіs amіca verіtas⁴² деген нақыл сөзге сәйкес, ақыр аяғында, оларға ұнайды-ау немесе ұнамайды-ау деген ұстаныммен емес, өз тағдырымның таңдауымен есептесуге тиіспін. Әлгі сөзді саған әдейі латынша жазып отырмын, себебі губернаторлық еткен уақытыңның ішінде бұл тілді меңгеріп те алған шығарсың деп ойлаймын. Жаратқан жар болсын саған және біреу-міреу өзіңе мүсіркеушілікпен қарайтындай жағдайға ұшырамауыңа септігін тигізсін.

Өзіңнің досың

Ламанчалық Дон Кихот».

Санчо зейін сала тыңдады, сол арада тұрғандардың бәрі мақтап, терең ойлы хат екен, десті; одан соң Санчо орнынан тұрып, хатшысын шақырып, онымен бірге жатын бөлмесіне кіріп кілттеніп алды; сеньор Дон Кихотқа жауапты кейінге қалдырмай, қолма-қол қайтаруға ұйғарғандықтан, хатшыға өзі, Санчо, не айтса соның бәрін сөзбе-сөз қағазға түсіруді әмір етті. Хатшы айтқанын бұлжытпай орындады, сөйтіп жауап хат мынадай боп шықты:

«Шаруаның көптігі сонша, тіпті басымды қасуға да, тырнағымды алуға да мұршам жоқ, сол себепті тырнағымның сорайып өсіп кеткені сонша, айтуға ауыз бармайды. Аралда қалай тұрып жатқаным жайында осы күнге дейін өзіңізге хабар бермегеніме бола алаңдамасын деп мұны Сізге, алтыннан ардақты сеньорым, мен өзім жазып отырмын; айтайын дегенім, мына аралда екеуіміз ормандар мен шөл далаларда тентіреген кездегіден де қаттырақ ашығып жүрмін.

Жақында сеньор герцог маған хат жазып, аралымызға қайдағы бір жансыздардың өтіп кеткенін және мені өлтірмекші екенін айтқан, әйтсе де осы күнге дейін маған тек жалғыз біреуін — жаңадан тағайындалған губернаторлардың бәрін о дүниеге аттандыруы үшін осы жерде тұрақты жалақы төленетін әлдебір емшіні ғана анықтаудың сәті түсті. Оның есімі Педро Қатыбезеро, ал туып-өскен жері әлде Тиртеафуэра ма, әлде Қиянтүкпірио ма, бірдеңе, бірақ есімінің өзі неге тұрады, тақсыр: жаныңды жаһаннамға жібере ме деп қарадай қорқасың! Айтуынша, ол ауруды емдемейтін көрінеді, тек оның алдын алуға тырысатын көрінеді, барлық дертке қолданатын емі біреу ғана: құдды қырым етің қалмай арықтау қызба ауруынан қатерлі еместей, қашан құр сүлдері қалып қурап біткенше науқас диета, тек қана диета ұстану керек! Бір сөзбен айтқанда, ол мені аштан қатырғалы жүр, ал менің өкініштен өзегім өртеніп барады: губернаторлыққа барар алдында бұл жерден ыстық тамақ, салқын сусын ішермін, голланд ақжаймасы мен құс төсекте рақаттанып жатармын деп ойлап ем ғой, мұнда келдім де осындай қатаң тәртіппен өмір сүре бастадым: құдай-ау, құла түздегі тақуадан айырмам болсайшы, ал мұндай тірлікке ықыласым жоқтығы себепті күндердің күнінде бәріне қолымды бір сілтеп бетім ауған жаққа кете барам ба деп қорқам.

Осы күнге дейін ешкім маған алым-салық та әкелген жоқ, тарту-таралғы да берген жоқ, не себепті бұлай екенін түсіне алмай далмын, өйткені осы арадағы біреулерден, әдетте, жаңа губернатор тағайындалғанда, анау аралға келіп жетпестен бұрын-ақ тұрғындар оған көп ақша тарту етеді немесе несие береді дегенді, сондай-ақ мұндай сый-сияпат тек осы арадағы әкімдерге ғана емес, әлемдегі әкім атаулының бәріне көрсетіледі дегенді естігем.

Өткен түнде, аралды аралап жүрген кезімде, еркекше киінген сүп-сүйкімді бір қыз бен әйелше киінген інісі кезікті. Әлгі қызға аға малайым ғашық боп қалды, оған үйленгісі келетінін айтты, ал інісін өзім күйеу бала қылмақ ойым бар; бүгін аға малайым екеуіміз олардың әкесімен, Диего де ла Льянмен, осы төңіректе сөйлеспекшіміз: ол өзі идальго және шынайы христиан, шынайылығы сондай, одан артықты таба да алмайсың.

Өзіңіз кеңес еткендей, базарларға барып жүрмін; кеше менің көзімше бір әйел жаңғақ сатып жатты: жаңа піскен деп тұрған, мен оның жаңа піскендерін дән салмағандарымен, шірігі бар ескілерімен араластырып жібергенін дәлелдеп бердім; жаңғақтың бәрін жетімдер мектебіне жөнелтуге бұйырдым — ондағылар мұның жөнін табады, ал саудагер қатынға екі апта бойы базарға аттап баспауға әмір еттім. Жұрт бұл ісімді өте орынды деп тапты; біліп қойғаныңыз артық болмас, тақсыр, қаламыздың тұрғындары үшін дүниеде саудагер әйелден асқан оңбаған адам жоқ секілді көрінеді, себебі оларды арсыз, тасбауыр әрі бетсіз жанға балайды, өзім де сондай ойдамын: олай дейтінім, бұлардың сырына басқа жерлерде жүргенде мейлінше қаныққан ем ғой.

Сеньора герцогиняның зайыбым Тереса Пансаға хат жазғанына, сосын өзіңіз хабарлағандай, оған сыйлық жібергеніне сондай қуаныштымын және кейін оның қарымтасын қайтаруға тырысып бағамын; мен үшін оны қолынан сүйіңіз, тақсыр, сондай-ақ оған қарыздар боп қалмайтынымды айтыңыз, — бұған ол іс жүзінде көз жеткізетін болады.

Герцогпен және герцогинямен араңыздың суып кеткенін қаламас едім, себебі сіз олармен ұрсысып қалсаңыз мұның зардабы, әрине, маған да тиеді; ризашылық білдіру жөнінде маған ақыл айта отырып, өзіңіз сондай ризашылықты бізге осынша көп жақсылық жасаған және қамал-сарайларында осынша зор құрметпен қарсы алған адамдарға білдірмейтініңіз мүлдем келіспейді-ақ.

Мысықтарға қатысты жайдан ештеңе түсінбедім; әйткенмен, мұның зұлым сиқыршылар, әдетте, өзіңізге жасап жүретін арамзалықтың бірі екенінде еш күмән жоқ. Жүздескенде бәрін айтып берерсіз.

Өзіңізге бірдеңе беріп жіберсем бе деп едім, бірақ клизма жасайтын түтікшеден басқа не жіберерімді білмей отырмын; бұларды мұнда, біздің аралда, резеңке дорбаға әп-әдемі етіп бекітіп қояды екен; жә, егер губернаторлығым одан әрі жалғасса жіберетін нәрсе табам ғой: өзім би, өзім қожа болмаймын ба.

Зайыбым Тереса Пансадан хат келе қалса, жеткізу ақысын төлеп, маған салып жіберерсіз: үйімде не болып жатқанын, әйелім мен балаларымның жағдайы нешік екенін білгім кеп қатты уайымдап жүрмін. Сонымен, Жаратқан иеміз өзіңізді зұлматты сиқыршылардан қорғай көрсін, ал маған мына жерден аман-есен жөнімді табуыма жәрдем етсін; алайда аман-сау кететініме күдігім күшейіп тұр: шамасы, осы аралда сүйегім саудырап қалатын да шығар — дәрігер Педро Қатыбезероның ем-домы текке кетер деймісің.

Өз малайыңыз губернатор

Санчо Панса».

Хатшы хатты желімдеді де, шабарманды қолма-қол кері аттандырып жіберді, Санчоны ақымақ қып жүрген сыбайластар болса, өзара бас қосып, бұл арадан губернатордың өзін қалай аттандырып жіберуге болатыны жайында ақылдаса бастады; ал бұл күні губернатор өзіне басқаруға берілген, өзі арал деп ойлап жүрген өңірде мемлекеттік тәртіпті жақсарту жөнінде шаралар қабылдады; мысалға, ол жейтін тағамдарды бөлшек сауда арқылы алып сатуға бүкіл мемлекет бойынша тыйым салды, сондай-ақ шарапты қай жақтан болсын әкеле беруге рұқсат етті, алайда дайындалған жерінің көрсетілуі және бағасы шын мәніндегі құнына, сапасы мен маркасына сай келуі міндет етілді, ал шарапқа су қосқаны, сол сияқты жалған жапсырма жасағаны әшкереленген сатушыларға губернатор өлім жазасын тағайындады; ол аяқ киімнің, негізінен, өзіне шектен тыс қымбат көрінген шәркейлердің, бағасын арзандатты; құлқынқұмарлыққа салынып кеткен малайларға төленетін жалақы мөлшерін белгіледі; күндіз бе, түнде ме, бәрібір, бұзақы да әдепсіз әндерді айтатындарға қатал шара қарастырды; зағиптарға ғажайыптар жайында өлең айтуға тыйым салды, ондай өлеңді айту үшін ғажайыптардың өмірде шын мәнінде орын алғаны турасында бұлтартпайтын дәлел келтірулері керек болды, өйткені зағиптар өлеңге қосатын жайлардың көбі жалған болғандықтан, шынайы діни ғажайыптарға деген сенімді әлсіретеді деген пікірді ұстанатын еді ол; ақыр соңында жаңа қызмет орнын — кедейлер ісі жөніндегі альгуасил қызметін ойлап тапты, әлбетте, кедейлерді қуғындау үшін емес, олар шын мәнінде де кедей ме, соны тексеру үшін: өйткені екі қолы бірдей сау ұрының өзін кемтар ғып көрсететіні, жардай маскүнемнің жалған ойық жарасын жұрт көзіне жария етіп бағатыны жиі кездесетін жағдай ғой. Тоқ етері, оның айтарлықтай көп жаңалық енгізгені сонша, бұлар сол аймақта осы кезге шейін өз күшінде қалып тұр және әлі күнге дейін “Даңқты губернатор Санчо Панса шығарған заң ережелері” деп аталады.

LІІ тарау

Мұнда бұл да Құсавана, басқаша айтқанда, Қайғышерия аталатын екінші бір дуэньяның, яғни — донья Родригестің басындағы шытырман оқиға жайында әңгімеленеді

Сид Ахмет былай деп әңгімелейді: жарақатынан жазылған Дон Кихот мына қамал-сарайдағы тіршілігі рыцарьлықтың бүткіл болмысына қайшы келеді деген ойға тірелді, осы себепті ерлі-зайыпты герцогтардан рұқсат сұрауды, сөйтіп Сарагосаға бет алуды ұйғарды; ал онда таяу уақыттарда ұланғайыр мереке басталмақшы еді, сол мерекеде сайысқа түсіп, өзіне сауыт-сайман ұтып алудан үміттенген: жеңімпаздарға әдетте осындай сыйлық берілетін. Алайда, күтпеген жерден бір оқиға қабаттаса кетті: жоғары мәртебелілермен бірге дастарқан басында отырған ол тап сол күні аталмыш ниетін іске асырмаққа, яғни жол жүруге рұқсат сұрамаққа оқталған, кенет үлкен залдың есігі айқара ашылды да, басынан аяғына дейін қара жамылған, кейін белгілі болғанындай, екі әйел ішке кіріп келді, сол арада біреуі Дон Кихотқа таяп кеп, еденге ұзынынан сұлай кетті де, Дон Кихоттың аяғын құшқан күйі аза бойды қаза қылатын аянышты дауыспен зар илеп жылай бастады, мұны көріп және естіп тұрғандардың құты қашып, дегбірден айрылып қалды; герцог пен герцогиня әу баста малайларының бірі Дон Кихотты мазақ етпек шығар деп жорамалдаған, алайда әлгі әйелдің қалай өкіре жылап, өксігенін көрген соң бұл ойдан айнып, қашан Дон Кихот жанашырлық білдіріп, әйелді орнынан тұрғызып, бетіндегі жамылғысын алып тастауын өтінгенінше аң-таң боп абдырап отырды да қойды. Әйел оның өтінішін орындады, сол кез олар мүлдем күтпеген жағдаятқа куә болды: жамылғы астынан герцогтар дуэньясы донья Родригестің әлпеті көрініс берді, ал қара жамылған екінші әйел — оның әлгі сол дәулетті шаруаның баласы алдап кеткен қызы боп шықты. Дуэньяны білетіндердің бәрі түгел айран-асыр болды, әсіресе герцог пен герцогиняның таңырқауы таусылмады: олар мұны ақылсыздау, аңқаулау әйел санағанымен, дәл мұндай есалаңдыққа барады деп әсте ойламаған. Ақыры донья Родригес қожайындарына қарап былай деді:

— Жоғары мәртебелілерім! Рақымшылық жасап, маған мына рыцарьмен тілдесуге рұқсат етіңіздерші, әйтпесе әлдебір арсыз еркектің пасық пиғылы салдарынан тап болған тақсіретімнен жол тауып шыға алар емеспін.

Герцог рұқсат беретінін, донья Родригестің сеньор Дон Кихотпен қанша әңгімелескісі келсе де ерікті екенін мәлім етті. Бұдан соң дуэнья Дон Кихотқа қарап тұрып былай деп сөйлеп кетті:

— Айбынды рыцарь, жанымдай жақсы көретін қызыма әлдебір арам ниетті шаруаның опасыздық жасағаны жайында өзіңізге бұдан бірнеше күн бұрын айтып бергем, — ол бейшара міне қазір қарсы алдыңызда тұр, — ал сіз болсаңыз бұл істе оған көмек көрсетуге, қисықты түзетуге уәде берген едіңіз, соны күтіп жүргенімде қызықты шытырман оқиға іздеу мақсатында, — құдай сәтін салып, мақсатыңызға жетіңіз, — қамал-сарайдан кеткелі жатқаныңызды естіп қалдым. Сөйтіп, енді бұл жерден аттанбас бұрын нәпсіқұмар сүмелекті жекпе-жекке шақырып, қызыма үйленуге мәжбүр еткеніңізді қалар едім, өйткені ол әу баста, қойнына кіріп қызыққа батарының алдында, некеге тұратыны жөнінде қызыма серт берген-ді, ал сеньор герцогтың әділ сотына сену де бір, шегіршін ағашынан алмұрт іздеу де бір — мұның жайын өзіңізге құпия түрде мәлім қылғам. Сонымен, енді өзіңізге жаратқан иеміз жар болсын, бізді де елеусіз қалдырмасын.

Оның бұл сөзіне Дон Кихот мейлінше маңғаз да тәкаппар кейіпте былай деп жауап қатты:

— Мейірбан дуэнья! Көз жасына ерік бермеңіз немесе, дәлірек айтқанда, оны құрғатыңыз және бекерден-бекер күрсінбеңіз: мен қызыңызға көмектесем, әйтсе де, айта кеткеннің артығы жоқ, ғашықтарының уәдесіне құлай сенбегені жөн еді, өйткені ғашықтардың басым бөлегі уәдеге мырза болғанымен, орындауға келгенде тас сараң. Сонымен, сеньор герцог рұқсат етсе, осынау берекесіз бозбаланы іздеуге осы қазір аттанам, тауып алам да, жекпе-жекке шақырам, берген сертін орындаудан бас тартса, өлтірем, өйткені өмірімнің басты мақсаты — тәубеге келгенге кешірім жасау, асып-тасқанның сазайын беру, басқаша сөзбен айтқанда, қарып-қасерге қолғабыс ету, тасбауырдың тұқымын құрту.

— Мына мейірбан дуэнья шағым айта келіп тұрған жігітті іздеп әуреге түспей-ақ қоюыңызға болады, — деді герцог оған, — сол сияқты, оны жекпе-жекке шақыру үшін менен рұқсат сұраудың да қажеті жоқ: шақырдым деп есептей беріңіз, шақыруыңызды оған жеткізуді, оны қабылдатуды және тілегіңізді орындау үшін қамал-сарайыма келтіруді өз міндетіме алам, сондай-ақ екеуіңізге жекпе-жекке қолайлы орын тауып берем, оған қоса әдетте осындай жағдайларда сақталатын және сақталуға тиісті барлық шарттың орындалуына қам жасаймын, ал өзім сіздерге төреші болам, — билік басында отырған, иеліктерінен жекпе-жекке орын бөліп берген князьдар төрешілік міндетін өздері атқаруы қажет.

— Егер маған осындай кепілдік берсеңіз, жоғары мәртебелім, — деп қайтадан сөйлеп кетті Дон Кихот, — кеңшілігіңізді пайдаланып, осы арада мынадай жайды мәлім еткім келеді: бұл жолы мен дворяндық лауазымым беретін артықшылықтарға көңіл аудармаймын, зорлықшы дүниеге келген әулеттің дәрежесіне дейін төмендеп, өзімді қор тұтам, сөйтіп оған өзіммен айқасқа түсуге ерік беру арқылы онымен тең құқылы болам. Сонымен, осы арада жоқтығына қарамастан, оны жекпе-жекке шақырам және бұрын қыз болған, ал қазір оның кінәсінен ондай болмай қалған мына міскінді алдап соғып, арамзалық жасады деп айыптаймын: не ол бұған берген уәдесін орындап, заңды күйеуі атануы керек, не кек қайтарушының қолынан ажал табуға тиіс.

Сол арада Дон Кихот қолынан бір қолғабын сыпырып, залдың ортасына қарай лақтырып жіберді, герцог оны көтеріп алды да, бұрын айтылғанындай, вассалының атынан бұл шақыруды қабыл алатынын, жекпе-жек алты күн өткеннен кейін болатынын, қамал-сарай алдындағы алаңды оның өтетін орны деп белгілейтінін мәлім етті; ал қару түріне келсек, найза, қалқан, сауыт және басқа да сол сияқты әдеттегі рыцарьлық жарақтар қолданыла берсін, әйтсе-дағы қару-жарақтың бәрін төрешілер мұқият тексеріп, қарап шығуға міндетті, сондықтан алдап соғуға, айла жасауға және сиқыршылыққа жол берілмейді, деді.

— Алайда, ең әуелі әдепті мына дуэнья мен әдепсіз мына бикештің сеньор Дон Кихотқа өз құқын қорғау жөнінде сенім білдіруі қажет, онсыз мұның бәрі бос әңгіме боп қалады және жекпе-жекке шақырудан да ештеңе өнбейді.

— Мен сенім білдірем, — деді дуэнья.

— Мен де, — деді қатты күйзеліп, дебдіреп тұрған бикеш жыламсырай үн қатып.

Сөйтіп, герцог тиісті нұсқауларын берді, сосын мұны қалай өткізудің ретін қарастырды, бұл екі аралықта қара жамылған ханымдар залдан шығып кетті, ал герцогиня болса, ендігі жерде бұларға қызметші әйелдер ретінде емес, қамал-сарайына өзінен пана іздеп келген ақсүйек саяхатшы әйелдер ретінде қарауға әмір етті; сол үшін оларға арнаулы жатын бөлме беріліп, әлдебір шетелдік ханымдар іспетті күтім жасала бастады; бұған басқа қызметші әйелдер әжептәуір алағызып қалды, өйткені донья Родригес пен сормаңдай қызының мына қисынсыз қылығы неге апарып соқтыратыны оларға беймәлім еді.

Тап осы кезде, ойламаған жерден, құдды бір көңілді одан әрі көтере түсуге, түскі астың соңына шырай кіргізуге әдейі орайластырылғандай боп залға губернатор Санчо Пансаның зайыбы Тереса Пансаға хат пен сыйлық апарған паж кіріп келді; бұған жоғары мәртебелілер мәз-майрам боп қуанды, өйткені оның қалай барып қайтқанын білуге екеуі де айрықша ынтық еді; сөйтіп, бұлар одан осы жайында айтып беруін сұрады, бірақ анау мұның бәрін бір-екі ауыз сөзбен, оның үстіне басқа адамдар тұрған кезде айтып бере алмайтынын мәлім етіп, бұл әңгімені өзі жоғары мәртебелілермен оңашаланғанға дейін кейінге қалдыруға рұқсат сұрап, әзірше хаттарды оқып қызыққа бата тұруды өтінді. Соны айтып, герцогиняның қолына екі хат тапсырды. Оның бірінде: “Сеньора герцогиняға хат — есімін білмеймін”, екіншісінде: “Күйеуім Санчо Пансаға, Баратария аралының губернаторына, құдай өмір жасын менің жасымнан да ұзақ қылғай” деп жазылыпты. Герцогиня тыпыршып, дегбірден айрылып қалды — Тересаның хаты әуесқойлығын соншалықты қатты қоздырып жіберген-ді; хатты ашып, көз жүгіртіп шыққан соң, мұны герцог пен сол жерге жиылғандар алдында оқып берудің еш әбестігі жоқ деп тапты, сондықтан дауыстап оқуға кірісті:

«Көптен күткен хатыңыз, жоғары мәртебелі ханым, маған зор қуаныш сыйлады. Маржан моншақ керемет жақсы екен, жұбайым жіберген аңшы шекпені де одан қалыспайды. Ал, сіздің жоғары мәртебелім, жұбайым Санчоны губернатор етіп тағайындағаныңызға селомыз қуанып қалды; дегенмен, бұған жұрттың бәрі күдік келтіреді, соның ішінде, әсіресе, священникті, шаштараз маэсе Николас пен бакалавр Самсон Каррасконы атап айтуға болады, бірақ бұған қиналып жүрген мен жоқ: әйтеуір шын мәнінде солай болса болғаны, одан соң жұрт аузына не келсе соны айта берсін; сөйте тұрғанымен, шындығына келсек, егер маржан мен шекпенді көрмесем, өзім де бұған сенбес ем, себебі мұндағылардың бәрі күйеуімді кеңкелес санайды, осы кезге дейін ол ешкі отарынан өңге ештеңені басқармағандықтан, бөтен бірдеңені басқарып кете алатынына күдікпен қарайды. Құдай өзі септесіп, балалардың игілігіне еңбек ете берсін.

Ал мен, қадірменді сеньорам, бақыт құсы қолыма өзі келіп қонып тұрған шақта, Сіздің рұқсатыңыз бойынша астанаға аттанып, күндестерімнің, — менде қазір күндес көбейіп тұр ғой, — қызғаныштан көзі ағып түсуі үшін күймеге отырып қыдыруға ұйғарым жасадым; осыған байланысты өзіңізден өтінерім, күйеуіме айтыңызшы, маған азын-аулақ ақша салып жіберсін және тым сараңдық жасап жүрмесін, себебі астанада қымбатшылық емес пе: бір таба нанның өзі бір реал, ал бір фунт ет — отыз мараведи тұрады, — бұл деген сұмдық қой. Ал егер барғанымды хош көрмесе, онда тезірек жазып жіберсін, өйткені жолға шығуға сондай құлшынып тұрмын: құрбыларым мен көршілерім айтады, қызың екеуің үлде мен бүлдеге оранып, танауды тәкаппарлана шүйіріп, зырғытып отырып астанаға барсаң, күйеуің сенің атыңды шығарғаннан, сен күйеуіңнің атын көбірек шығарасың дейді; шынында да, жұрттың бәрі дерлік: «Апырай, мына күйме мініп келе жатқан кімдер өзі?» деп жапыр-жұпыр болары анық қой. Ал малайым оларға: «Бұлар Санчо Пансаның, Баратария аралы губернаторының, зайыбы мен қызы» деген жауап қайтарады; осылайша Санчомның да абыройы асады, өзіме де құрмет тиеді, бәрімізге де жақсы болады.

Күйініштен неғыларымды білмей отырмын: емен жаңғағы биыл бізде мардымды болмады, дегенмен, жоғары мәртебелім, сізге жарты дорбасын жібердім; бұларды өзім орманнан бір-бірлеп жинадым, өз қолыммен іріктедім, бірақ, амал қанша, бұдан ірілеуі табылмады, ал мен бұлардың түйеқұс жұмыртқасындай болғанын қалап едім.

Сән-салтанаты мол мәртебелім, маған хат жазуды ұмытпаңыз, ал мен міндетті түрде жауап қайтарам, өз денсаулығым жайында, деревнямызда қандай жаңалықтар болғаны турасында хабарлаймын. Ал әзірше Жаратқаннан өзіңізге қамқор болуын, мені де ұмыт қалдырмауын тілеп жалбарынам. Қызым Санча мен ұлым Сізді қолыңыздан сүйеді.

Өзіңізге хат жазғаннан гөрі

дидарыңызды бір көруге зар малайыңыз

Тереса Панса».

Тереса Пансаның хатына барлығы да мәз-майрам болды, әсіресе жоғары мәртебелілер бір жасап қалды, герцогиня сол арада Дон Кихоттан губернатордың атына жазылған хатты ашу әбестік болмас па екен, соған қалай қарайтынын сұрады, өйткені өзіне ол өте тартымды жазылғандай көрініп тұрғанын айтты. Дон Кихот жиылған қауымның көңілінен шығу үшін хатты өзі ашуға әзір екенін мәлім етті; сөйтіп, оны ашып, мына төмендегіні оқып берді:

«Хатыңды, қымбатты Санчом, алдым және шынайы христиан ретінде ант ете отырып айтайын, қуанғаннан жынданып кете жаздап шақ қалдым. Шын сөзім, сүйіктім, губернатор екеніңді естігенім сол, біттім, осы қазір қуаныштан тіл тартпай кетем деп ойладым. Олай дейтінім, өзің де білесің ғой, халықта «қуанған мен қорыққан бірдей» деген сөз бар емес пе, екеуі де бірдей сеспей қатыра алады. Ал қызың Санчиканың шаттанғаны сонша, кіші дәретін бұтына жіберіп қойды. Маған жолдаған киімің алдымда жатты, сеньора герцогиня сыйлаған маржандар мойныма тағулы тұрды, қолымда хаттар болды, шабарман осы жерде отырды, — бірақ не нәрсеге көзімді салмайын, нені қолыммен ұстап көрмейін, бәрі де тәтті түс секілді боп елестей берді. Шынында да, ешкі бақташы аяқ астынан губернатор боп шыға келеді деп кім ойлаған? Шешемнің: «Көп жасаған адам көп көреді» дейтіні есіңде ме, достым? Мұны айтып отырған себебім, дәм-тұзым таусылмай тағы да жүре тұрсам, бұдан да артықты көрермін деп ойлаймын. Жоқ, шыным сол, арендатор немесе жүн жинаушы болғаныңды көрмей көңілім тыныш таппайды менің, ал мұндай орында жүргендер қиянат жасаған жағдайда тозақ отында өртенуі де мүмкін, бірақ әйтеуір ақшасыз болмайды. Сеньора герцогиня өзіңе хабарлай жатар, менің астанаға баруға аңсарым ауып тұр: ойланып көр,

ризашылығың бар ма, соны айтып хат жазып жібер, ал онда барсам күймемен анда-мында қыдырып жүретін болам және сенің атыңа кір келтірмеуге тырысам. Священник те, шаштараз да, бакалавр да және тіпті шіркеу қызметшісі де губернатор атанғаныңа ешбір сенгісі келмейді. Мұның бәрі қожайының Дон Кихотқа қатысты жайларға тән әзәзілдік немесе сиқыршылық, деседі; ал Самсон болса, сені іздеп тауып алам да, губернаторлыққа әуестігінен құлантаза арылтып берем, ал Дон Кихотты есалаңдығын ешқашан қайталамайтындай етем, дегенді айтады, ал мен бұған тек күлем де қоям, маржан моншақтан көз ала алмаймын және шапаныңнан қызымызға қандай киім тігуге болатынын бажайлаймын.

Сеньора герцогиняға азын-аулақ емен жаңғақ жібердім — бұлар жаңғақ емес, өңкей алтын болса ғой шіркін. Егер аралыңдағылар інжуден алқа тағып жүрсе, сондай алқаның бірнешеуін маған беріп жібер.

Селомыздағы жаңалық мынадай: Беруэка қызын селомызға не болса соны шимайлау үшін келген әлдебір шалағай бояушыға ұзатты; біздің кеңес оған аюнтамьенто қақпасының үстінен король гербін салуға тапсырыс берген, бұл үшін ол екі дукат сұрады, оған бұл ақша алдын ала төленді, бірақ анау бір аптадай әуреленіп, ақыры ештеңе сала алмады: мұндай сан қилы өрнекті аудыртпай бейнелеу қолымнан келмейді, деді. Ақшаны қайтарды, бірақ есесіне үйленіп алды: шебер суретші деген дақпыртпен жұртты алдарқатып үлгерген еді; сосын қылқаламын былай лақтырып тастады, сөйтіп қазір қолына күрек ұстап помещик құсап егістікте жүр. Ал Педро де Лобоның ұлында — тонзура⁴³, барлық дәрежесін алды, енді священник болмақшы; Минго Сильватоның немере қызы Мингилья мұны естіп қап, әлгінің өзіне үйленуге уәде бергенін айтып арыз түсірді, алыпқашты әңгімеге қарағанда, қыз одан жүкті боп қалғанға ұқсайды, бірақ анау ондай ештеңе болған жоқ, деп қарғанып-сіленіп отыр.

Биыл зәйтүн жеміс салмады, бүкіл селодан уксустың да бір тамшысын емге таппайсың. Селомыздың үстімен бір полк солдат өтіп, үш қызды ертіп кетті. Саған олардың кім екенін айтпаймын, бәлкім олар қайтып оралар, мүмкін, күнәкар болғанына қарамай, күйеуге де тиер.

Санчика шілтер тоқиды, күніне сегіз мараведи таза табыс табады, онысын сандықшаға салып қояды — жасауына ақша жинап жүр, бірақ қазір енді губернатордың қызы атануы себепті, бұл үшін арам тер болудың да қажеті жоқ: жасауды оған өзің-ақ бересің ғой. Алаңдағы фонтанымыз кеуіп қалды; қорлық бағанасына жасын түсті, мұндай бағананың бәрі осының кебін құшса нетті.

Хатыма жауап қайтар және астанаға баратын сапарыма қатысты шешіміңді айт. Жаратқан өзіңе мен жасайтын жастан да ұзақ ғұмыр берсін немесе дәл сонша жас берсін, өйткені мына жалған дүниеде өзіңді жападан-жалғыз қалдырып кеткім келмейді-ақ.

Әйелің

Тереса Панса».

Аталмыш хаттар жұртты мәз-майрам қылды, күлдірді, біреулер мақтап, екіншілері таңырқанып жатты, бұл аз болғандай дәл осы кезде Санчоның Дон Кихотқа жазған хатын алып тағы бір шабарман келіп жетті, бұл хат та дауыстап оқылды, бұдан соң губернатордың кеңкелестігіне деген күмән тіптен күшейе түсті. Санчоның деревнясында өзін қалай қарсы алғанын сұрап білу үшін герцогиня шабарман пажды өз бөлмесіне ертіп әкетті, анау ештеңені қалыс қалдырмай, болған жайдың бәрін егжей-тегжейлі баяндап берді; одан соң герцогиняға емен жаңғағы мен сүтсірнені табыс етті, Тереса мұны өте дәмді, тіпті трончондықтан да артық деп есептеп, жаңғаққа қоса беріп жіберген. Герцогиня сүтсірнені үлкен ырзашылықпен қабыл алды, біз енді оны осы арада қалдыра тұрамыз да, арал губернаторы атаулының бетке ұстары мен айнасы, атақты Санчо Пансаның губернаторлығы немен тынғаны жайындағы әңгімеге ойысамыз.

LІІІ тарау

Санчо Панса губернаторлығының қалай өкінішті түрде тәмамдалғаны жайында “Жер бетіндегі нәрсенің бәрі әу бастағы қалпынан айнымай тұра береді деп ойлайтындар қатты қателеседі; біздің ойымызша, дүниедегі нәрсенің бәрі, керісінше, дамылсыз өзгерісте болады, дәлірек айтқанда, шеңбер жасап өзгеріп отырады: көктемнен кейін жаз шығады, жаздан кейін күз келеді, күзден кейін қыс түседі, қыстан кейін көктем туады, — міне, тыным таппай айналар доңғалақ секілді, уақыт та осылай тоқтаусыз қозғалып отырады, тек адам ғұмыры ғана шекара атаулыдан ада басқа өмірде қайта тірілермін деген үмітпен ақыр аяғына қарай желдей есіп жүйтки береді”. Мұсылман философы Сид Ахмет осылай дейді және бұған таңғалудың да жөні жоқ, өйткені жер бетіндегі тіршіліктің тым шолақтығы мен тұрақсыздығын, сондай-ақ өзіміз үміт ететін мәңгілік өмірдің шексіздігін түсінуге шынайы діннің шамшырағы жол көрсетпейтін, жаратылыстың жарығымен ғана жол табатын жандардың көпшілігінің-ақ өресі жеткен болатын; айта кетерлігі, авторымыздың бұл пайымдауы Санчо губернаторлығының қалайша тез тәмамдалғанына, қирағанына, күйрегеніне, көлеңке не түтін тәрізді қалай жылдам сейіліп кеткеніне қатысты туындаған еді.

Губернаторлығының жетінші түні аталмыш Санчо тойып ішкен тамақ пен шараптан емес, сотқа түскен арыз-шағымдарды сараптаудан, үкім айтудан, ережелер дайындау мен төтенше заңдар шығарудан местей болып төсегінде жатқан-ды, қарнының шұрқырағанына қасақана түрде ұйқы кірпігін айқастыра бастаған; кенет, адам айтқысыз айқай-ұйқай мен қоңыраудың құлақ тұндыратын қаңғыры естілді, құдды қара жер қақ жарылып, арал соның астына түсіп бара жатқандай болды. Санчо кереуетінде отырған қалпы осынау сұрапыл сүргіннің себебі неде екенін білмекке тырысып, тынысын тартып тың тыңдады; алайда ол ақыры ештеңе аңғара алмады, керісінше: адамдардың шулаған дауысы мен қоңыраулар үніне кернейлер дыбысы мен барабан дүңкілі қосылды, сол арада Санчо дегбірден біржола айырылып, қорқыныш пен үрейден тұла бойы қалтырап кетті; орнынан ұшып тұрып, аяқ киімін киді, өйткені жатын бөлменің едені салқын еді, сосын халат немесе сондай бірдеңені иығына ілуге де мұршасы болмай, есікке қарай жақындап, қолына тұтатылған алау ұстаған, семсерін жалаңаштап алған жиырмадан астам адамның дәлізді бойлап жүгіріп келе жатқанын көрді; оған қоса олар бар дауыспен:

— Қаруланыңыз, қаруланыңыз, сеньор губернатор! Қаруланыңыз, аралымызға қисапсыз жау әскері басып кірді! Тапқырлығыңыз бен табандылығыңыз құтқарып қалмаса — құрығанымыз! — деп айқайлап келе жатыр еді.

Осылайша айқай-сүрең салған, еліріп, аласұрған тобыр көзі көріп, құлағы естіген жайлардан құты қашып, төбесіне тас түскендей есеңгіреп тұрған Санчоның жанына жүгіріп келді, сол арада іштеріндегі біреу:

— Өзіңіз де құрып, аралымызды да құртқыңыз келмесе, қолыңызға қару алыңыз, жоғары мәртебелім! — деді.

— Ау, маған қаруланудың қажеті не? — деп дауыстап жіберді Санчо. — Қару-жарақ пен қорғаныстан мені бірдеңе біледі деймісіңдер? Бұл істі қожайыным Дон Кихотқа тапсырған жөн болатын еді — ол мұның қас-қағымда-ақ қыбын тауып, шабуылға тойтарыс берер еді, ал мен, күнәкар пенде, мынадай алатопалаңда есімнен айрылып қалам.

— Аһ, сеньор губернатор! — деп дауыстап жіберді екінші біреу. — Неге сонша бейғамсыз? Қаруланыңыз, тақсыр, сізге қару-жарақ пен сауыт-сайман әкелдік, алаңға шығыңыз, көсеміміз әрі қолбасшымыз болыңыз, өйткені сіздің, губернаторымыз ретінде, мұндай құрметке толық қақыңыз бар.

— Жарайды, қаруландырыңдар мені, — деді Санчо.

Сол бойда-ақ алдын-ала дайын етіп қойылған екі қалқан әкелінді де, Санчоның кеудесі мен арқасына тұп-тура көйлегінің сыртынан қабыстырылды, — үстіне тағы бірдеңе киюіне рұқсат етілмеді; қолдарын осы үшін арнайы жасалған тесіктерден өткізіп жіберді, сосын әлгілер қалқандарды жіппен қатты етіп таңып тастады, сығымдап, сірестіре байлағандары сонша, тізесін бүгуге де, адым аттауға да шамасы болмай, таяқ тәрізді қақиды да қалды. Қолына найза ұстатты, құлап қалмас үшін Санчо сол найзаға сүйеніп тұрды. Сөйтіп, осылайша жарақтанған оны алға шығуға, жұртты соңынан ертуге және әскердің рухын көтеруге үгіттей бастады, егер ол өздерінің жол көзер жұлдызы, білтесі, шамшырағы болуға келіссе, бәрі ойдағыдай аяқталады, десті.

— Ау, мен пақыр, ол жерге қалай бармақпын? — деп қарсылық білдірді Санчо. — Тіпті тіземді де бүге алмаймын ғой, себебі теріме жабысып қалған мына тақтайлар тыпыр еткізетін емес. Сендерге қалатыны мені қолдарыңа тік көтеріп алып, әлдебір ауланың есігіне тігімнен не қиғашымнан қою ғана, сонда оны найзаммен немесе өз денеммен қорғайтын болам.

— Жүріңіз, сеньор губернатор, — деді топтың ішінен біреу, — сізге сауыт-сайманнан гөрі, қорқыныш қадам бастырмай тұр. Күш-жігеріңізді жинап, қайратқа мініңіз, асығыңыз, әйтпесе кеш болады: жаулар үсті-үстіне көбейіп барады, айқай-шу үдеп кетті, қауіп күшейіп келеді.

Ақыр соңында үгіттеу мен кінәлау өз әсерін тигізді: бейшара губернатор орнынан қозғалмаққа талпынды да, сол бойда-ақ бар салмағымен еденге гүрс етіп құлап түсті, қатты құлағаны сонша, көзінің оты жарқ ете қалды. Ол бейне жоғарғы және төменгі сауыттарының арасында тұтқында жатқан тасбақа құсап, немесе бейне екі табаның ортасына түскен қуырылатын ет құсап, немесе, ақыр соңында, бейне тұмсығымен құмға тірелген қайық құсап еденде жалпасынан түскен күйі жата берді; мазақ етушілер арасында оны мүсіркеген жан баласы болған жоқ, керісінше: алауларын сөндіріп, бұрынғыдан да қатты айқайға басып, бұрынғыдан да бетер екіленіп қарулануға шақырды, сосын бейшара Санчоның үстінен олай да бұлай секіріп өтіп жүріп, қалқандарын семсермен аяусыз соққылай бастады: егер тасмаңдай губернатор аяғын бауырына, басын қалқанның ішіне қарай тартып алмағанда, саудасы бітіп те кететін еді; қалқандар арасына қыбыр ете алмастай қатты қысып таңылған Санчо қара суға түсіп терлеп, мына қасіреттен құтқаруын сұрап құдайға ауыз жаппай жалбарынумен болды. Оған біреулері соқтығып, екіншілері сүрініп құлап жатты, енді бірі тіпті үстіне шығып алып, құдды қарауыл мұнарасында тұрғандай, бар дауысымен айқай сап әскерлерге әмір бере бастады:

— Әй, біздің адамдар, мұнда келіңдер! Дұшпан бізді мына жақтан тықсырып барады! Мына кіре берісті қорғаңдар! Қақпаларды құлыптаңдар! Баспалдақтарды бітеңдер! Өрт салатын снарядтарды мұнда жеткізіңдер, май қайнатылып жатқан қазандарға қарамай мен шайыр құйыңдар! Көшелерді кептеп тастаңдар!

Қысқасы, ол қаланы қорғап қалуға қажетті не қилы әскери жабдықты, әр-алуан қару-жарақ пен оқ-дәріні ықтиятты түрде санап шықты, ал бұл кезде сілесі қатып титықтаған Санчо осының бәрін тыңдап, осының бәріне шыдап, өзіне-өзі былай деп жатты: “Беу, жаратқан ием! Аралды жаудың тезірек жаулап алуына көмектесе гөр, ал өзімді не өлтір, не мынадай ауыр бейнеттен құтқар!” Аспан оның өтінішін естіді, өйткені мүлдем күтпеген жерден мынадай айқай шықты:

— Жеңіс, жеңіс! Жау жеңілді! Сеньор губернатор, ау, сеньор губернатор! Түрегеліңіз, тақсыр! Рухыңыздың мықтылығы мен қайтпас-қайсарлығы арқасында жеткен жеңістің қызығын көруге және дұшпаннан тартып алынған олжаны бөлуге асығыңыз!

— Тұрғызыңдар мені, — деді әбден қалжыраған Санчо бәсең дауыспен.

Сол арадағылар оған қолғабыс көрсетті, еденнен тұрған ол былай деді:

— Егер шынымен-ақ біреуді жеңген болсам, бетіме түкіріңдер. Олжаны бөлуге ешқандай зауқым жоқ, сендерден сұрайтыным, өтінерім бір-ақ нәрсе: біреуің маған, адамшылық жасап, бір жұтым шарап беріңдер, әйтпесе тамағым тіптен кеуіп кетті, сосын үстімді сүртіп алыңдар, тұла бойым терге малшынып тұр.

Тері құрғатылып, шарап әкелініп, қалқандар алынған соң Санчо кереуетіне келіп отырды да, үрейден, толқудан және қажып-талғаннан сол бойда-ақ талықсып кетті. Әзіл-мазағының Санчоға осынша азап әкелгеніне қалжыңбастарымыз азды-кем ыңғайсыздана бастаған да болатын, бірақ Санчо ұзамай есін жиып алды, бұл олардың көңілін бірледі. Санчо сағат қанша болғанын білгісі келді; оған таң атып келе жатқаны айтылды. Ол басқа ештеңе жайында сұраған жоқ, тұрды да, ешкімге ешқандай тіл қатпастан, жұмған аузын ашпастан киіне бастады, сол араға жиналғандар оған таңырқай қарап, осынау асығыс-үсігіс киінудің мақсаты қандай екенін түсіне алмай дал болды. Ақыры ол киінді, сосын аяғын әрең-әрең басып, — өйткені әбден сілікпесі шыққан еді, сондықтан шақ қозғалатын, — ат қораға қарай бет алды, өңгелер соңынан ілесті; Санчо болса сұр жорғасының қасына барды, оны құшақтап, сәлемдесу ретінде маңдайынан сүйді, сосын көзіне жас алып тұрып былай деді:

— Қуанышты да, қайғыны да бірге бөліскен досым және жолдасым менің, кел, бірге болайық енді! Өзіңе қамқор боп жүрген кезімде, әбзеліңді жөндеу мен қарныңның тоқтығын күйттеуден басқада шаруам болмаған шақта, өмірімнің әр сағаты, күні мен түні бақыт құшағында өтетін, бірақ өзіңді тастап, атаққұмарлық пен менмендік мұнарасына көтерілуім мұң екен, мені мың пәле, мың әуре-сарсаң және бірнеше мың мазасыздық меңдеп алды.

Санчо осылай дей жүріп есегін ерттеп жатты, қасында тұрғандардың ешқайсысы оны бөлген жоқ. Сұр жорғасын ерттеп алған соң әжептәуір күш жұмсап, әжептәуір азапқа түсіп ақыры оған мінді, сосын үй басқарушыға, хатшыға, аға малайға, дәрігер Педро Қатыбезероға, сондай-ақ сол жерде тұрған басқа да бірқыдыру жанға қарап сөз арнап, онысын былай деп бастады:

— Қане, жол беріңдер, мархабатты мырзаларым! Қазіргі мына табытымды тастап, қайта тірілуім үшін бұрынғы бостандығыма қайта оралуға, бұрынғы тіршілігімді қайта бастауға рұқсат беріңдер. Мен губернатор болу үшін және жаудың нөпір әскерін аралдар мен қалалардан жасқау үшін туған жоқпын. Заң шығарудан, провинциялар мен корольдіктерді қорғаудан гөрі жерді жырту мен қопсытуды, жүзім бұтағын қырқып алып, басқа жерге отырғызуды жақсырақ білем. Шадияр Петрге Римнен жайлы жер жоқ, — айтайын дегенім, әркім туа бітті бейімі бар ісімен айналысқаны жөн. Маған қолыма губернатордың жезлін ұстағаннан қол орақ ұстаған көбірек жарасады. Өзімді аштан қатырғалы жүрген арсыз емшінің мырзалығын күтіп мөлигенше, қатықсыз қара көжемді ішіп тыңқия тойып алғаным жақсы. Губернаторлық қамытын киіп, голланд кенебінен тігілген ақ жаймада ұйқтап, бұлғын терісін кигеннен, өз билігім өзімде екенін сезініп, жаз айларында еменнің түбінде ұзынымнан түсіп, қыс мезгілінде тоқтының терісін жамылып жата кеткенім артық. Сөге жамандамаңдар, мырзалар және сеньор герцогқа сәлем айтыңдар: бай болып көргенім жоқ, кедей болып өлгенім жоқ, яғни губернатор қызметіне кіріскенімде қалтамда көк тиын болмаған, қазір одан кетіп бара жатқан кезімде де қалтамда көк тиын жоқ, дегенді айтқым келеді — әдетте губернаторлар аралдан аттанғанда мүлдем керісінше жағдай болатыны белгілі ғой. Ал, енді қақ жарылып, өткізіп жіберіңдер мені: пластырь жапсырып емделмекке бара жатырмын, түнде өзімді аяғымен аямай таптаған жаулардың жасаған жақсылығынан сау қалған қабырғам санаулы-ақ болар.

— Мұныңыз бекершілік, сеньор губернатор, — деп қарсылық білдірді дәрігер Қатыбезеро, — сізге жарақат пен сынықты емдейтін сұйықтық берген болар ем, сырқатыңыздан қолма-қол айықтырып, сауықтырып жіберер еді. Ал, енді тамақ жайына келсек, қателігімді түзеуге уәде берем және не ішем, қанша ішем десеңіз де қарсылық жасамаймын.

— Баяғыда сөйтуің керек еді! — деп Санчо шорт кесті. — Ниетімнен бас тартқанша, түрікке айналғаным тәуір. Осыған да шүкіршілік. Оллаһи-белләһи, мен мұнда да губернатор болмаймын, әке-көке деп жалынып-жалпайсын мейлі, басқа жақтың да губернаторлығын қабылдамаймын, аспанда қанатсыз ұша алмайтының қандай шындық болса, бұл да сондай шындық. Мен өзім Панса әулетіненмін, ал Пансалардың қай-қайсысы да бір айтса қайтпайды, егер ішіміздегі біреу “дақ” десе, шын мәнінде “жұп” болғанына қарамай, күллі әлемге қасақана түрде “дақ” деген сөзінде табандап тұрып алады, неғыласың енді. Қарлығаштар мен басқа да торғайлар шоқып жеп қоюы үшін мені сорыма қарай аспанға әуелеткен әлгі құмырсқа қанаттары осы жерде, мына атқорада қала берсін, ал біздің жерге түскеніміз, өз аяғымызбен жер басып жүргеніміз жөн: әлбетте, аяғымыздан кордовалық кестелі етікті көре алмайсыңдар, бірақ есесіне жіптен тоқылған аяқ киімнен кенделік болмайды. Тең теңімен, тезек қабымен деген, сондай-ақ көрпеңе қарай көсілгенің абзал, ал енді маған жол беріңдер, уақыт біраз болды ғой.

Үй басқарушы бұған мынадай жауап қайтарды:

— Сеньор губернатор! Әрине, сізді қоя беруге қарсы емеспіз ғой, әйтсе де кетіп бара жатқаныңыз жанымызға батады-ақ, өйткені парасат-пайымыңыз бен христиандық іс-әрекетіңіздің ерекшелігі соншалық, өзіңізден қол үзетінімізге өкінбей қала алмаймыз, дей тұрғанмен губернаторлардың қай-қайсысы болсын өзіне сеніп тапсырылған аймақтан аттанар алдында не істеп, не қойғаны жайында есеп беруге міндетті екенін өзіңіз де білетін шығарсыз. Ендеше, тақсыр, губернаторлық еткен он күніңіз үшін есеп тапсырыңыз, баратын жағыңызға сосын барарсыз.

— Сеньор герцогтан өкілдік алған адамнан басқа, — деді Санчо келіспей, — ешкімнің менен есеп талап етуге қақы жоқ, ал мен герцогқа бара жатырмын және есепті тиісті тәртібі бойынша соның өзіне тапсырам. Оның үстіне бұл жерден тыр жалаңаш кетіп барам, ал мұның өзі менің елді періште секілді басқарғанымның бұлтартпас айғағы.

— Құдай ақы, құрметті Санчо шын айтып тұр, — деді дәрігер Қатыбезеро, — бұл кісіні қоя берген дұрыс деп білем, герцогтың оны көріп қуанып қалатыны кәміл.

Бәрі осыған бәтуаласып, Санчоны қоя беруге ұйғарым жасалды; оған күзет, сондай-ақ жанын жай тапқызарлық және жолдың ауыртпалығын жеңілдетерлік нәрселер ұсынылды. Санчо сұр жорғасына деп аздаған сұлы және өзіне деп таба нанның жартысы мен сүтсірненің жарты дөңгелегін алуға қарсы болмайтынын айтты: жол онша қашық емес, сондықтан азық-түліктің ең тәуірі мен бұдан молырақ қорының қажеті жоқ, деді. Барлығы онымен құшақтасып қоштаса бастады, бұл да көзіне жас алып бәрін шетінен құшақтап шықты, сөйтіп ақыры жолға түсті, ал әлгі жерге жиналғандар оның айтқан сөзіне және өр мінез де өте орынды шешіміне көпке дейін таңырқанысумен болды.

LІY тарау

Мұнда тек осы хикаяға ғана қатысты жайлар төңірегінде әңгіме болады.

Дон Кихоттың әлгінде сөз болған жағдайға байланысты өз вассалдарына тастаған шақыруын герцог пен герцогиня аяқсыз қалдырмау керек деп шешкен-ді, алайда аталмыш жігіт бұл кезде донья Родригесті қайын енеге айналдырудан қашып, Фландрия жақта бой тасалап жүрген, осы себепті жоғары мәртебелілер оны өз малайларының бірі, Тосилос есімді гаскондықпен ауыстыруды ұйғарып, қандай міндет атқаруға тиіс екенін оған алдын-ала жақсылап ұғындырып берді. Екі күннен соң герцог Дон Кихотқа қарсыласы төрт күннен кейін келетінін, жекпе-жек өтетін орынға дәстүрлі рыцарьлық жарақпен шығатынын, оған қоса, қыздың сөзі өтірік деп жариялайтынын, ал егер қыз үйленуге уәде берді дегенді айтар болса, онда мұны жәй өтірік деп емес адам сенгісіз өтірік деп паш ететінін мәлім қылды. Бұл хабарға Дон Кихот есі шығып қуанды, жекпе-жекте ерліктің ерен үлгісін көрсетуге өзіне-өзі серт берді және жоғары мәртебелілерге құдіретті білегінің қуаты қандай екенін байқату мүмкіндігі туғанын сирек кездесетін сәттілікке балады; сөйткен соң, шаттықтан масайраған ол бұл төрт күннің қашан өтерін күтті, шыдамсыздық шырқын алғаны сонша, төрт күн оған төрт жүз ғасырдай боп көрінді.

Алайда біз бұл төрт күннің өтуіне кедергі келтірмей-ақ қояйық (басқа да нәрселерге кедергі келтіріп жатқанымыз шамалы ғой), сөйтейік те Санчоның соңынан ерейік, ал ол сұр жорғасын тепеңдетіп қожайынына қарай бағыт ұстаған, әлемдегі күллі аралға бастық болғаннан, мырзасымен бірге жүру әлдеқайда ұнамды көрінген, сондықтан жүрегін бір жеңіл мұң жайлап алған-ды. Алайда, таяуда ғана өз қарамағында болған аралдан (айта кетерлігі, аралды ма, қаланы ма, елді мекенді ме әлде селоны ма, нені басқарғанын анықтауға ақыры мұрша таппаған) онша алысқа жырақтап үлгермей-ақ, ойда жоқ жерден жол бойымен өзіне қарай асатаяқ ұстаған алты қаңғыбастың келе жатқанын көріп қалды: бұлар ән айтып қайыр-садақа жинайтын жат жерліктер еді; мұнымен жанаса берген бойда әлгілер қаз-қатар тұра қалды да, қолма-қол дауысын қатайтып, өз тілдерінде әлдебір әуенді азыната жөнелді, Санчо бұдан түк ештеңе ұққан жоқ, тек олардың ап-айқын етіп айтып тұрған бір ғана сөзін, яғни қайыр-садақа деген сөзді ғана жете түсінді, бұл Санчоны бұлар қайыр-садақа сұрап тұр екен деген ойға жетеледі; Сид Ахметтің айтуынша, Санчо тым көңілшек адам болғандықтан, қоржынындағы бар байлығын: таба нанның жартысы мен сүтсірненің жарты дөңгелегін шығарып, әлгілерге ұстатты да, өзінде басқа ештеңе жоғын ым-ишарат арқылы түсіндірді. Олар мұның садақасын қуана-қуана қабылдап:

— Гельте, гельте!⁴⁴ — деп дабдырласты.

— Түк түсінсем бұйырмасын, сендерге менен не керек өзі, туысқандар, — деді Санчо.

Сол кез тауап етушілердің бірі Санчоға қойнынан әмиян алып көрсетті, сонда ғана мынау олардың өзінен ақша сұрап тұрғанын ұқты; сол бойда Санчо бас бармағын кеңірдегіне қойып, басқа саусақтарын тарбита жазып жіберіп, өзінде соқыр тиын да жоқ екенін білдірді, сосын сұр жорғасын тебініп, әрмен қарай аса берді; сөйтіп, тауап етушілердің жанынан өтіп бара жатқан кезінде әлгінде өзіне зер сала қарап қалған біреуі оны шап беріп құшақтай алды да, таза испан тілінде былай деп сөйлеп кетті:

— Оу, жасаған! Бұл сенбісің-ей шынымен! Апырай, аса қымбатты досым, аяулы көршім Санчо Пансаны құшақтап тұрмын ба мен? Тап соның өзі ғой бұл, — түс көруден де аманмын, ішіп алған да ештеңем жоқ.

Қайдағы бір жат жұрттықтың атын атап, құшақтап жатқаны Санчоны таң қалдырды, алайда ләм деп тіл қатпаған күйі оған қанша қадалып қарағанымен, ақыры оны тани алмады; ал тәу етуші болса, мұның аңырып қалғанын көріп:

— Ау, достым Санчо Панса, көршің Рикоте-морискіні, селодағы дүкеншіні, шынымен танымадың ба? — деді.

Бұдан соң Санчо оған бұрынғыдан да байыптырақ көз жіберіп, ептеп-септеп есіне оралтып, ақыр аяғында алдында кім тұрғанын түсінді де, есегіне мініп отырған күйі оны мойнынан құшақтап, былай деді:

— Албасты құсап әлем-жәлем киініп алыпсың, сені шайтаным танысын ба, Рикоте? Ау, сені мынадай мүттайымға айналдырып жіберген кім және Испанияға қайтып оралуға дәтің қалай жетті? Ұстап алуы, біліп қоюы мүмкін ғой, ондай жағдайда саудам бітті дей бер.

— Егер өзің ұстап бермесең, Санчо, мына киімнен мені ешкім танымайды, — деп қарсылық білдірді тауап етуші. — Қане, анау тұрған терек тоғайына қарай бұрылайық, бауырым, серіктерім сол жерде өзек жалғап, жан шақырмақ, сен де бізбен бірге тамақ іш; бұлар бейбіт жандар, ұлы мәртебелі ағзамның жарлығы бойынша селомыздан кеткен соң қандай кепке тап болғанымды сол жерде өзіңе түгін қалдырмай айтып берермін: бейшара қандастарыма бұл жарлықтың қандай қатер төндіргені жайында сен, шамасы, естіген де шығарсың.

Санчо Рикотенің шақыруын қабыл алды, сосын анау тауапшы серіктерімен сөйлескен соң, бұл қауым күре жолдан қиғаштау бағытқа ауытқып, терек тоғайына қарай бет түзеді. Осы арада жат жұрттықтар асатаяқтарын былай тастап, әлде плащ, әлде пелериндерін шешіп, әдеттегі киімдерімен ғана қалды; мосқал тартқан Рикотеден басқаларының бәрі әлі жасаң және айтарлықтай сымбатты адам болатын. Бәрінің де арқалаған дорбасы бар-ды, бәрі де шетінен тырсиып тұрған-ды, шамасы, азық-түлікке лық толы секілді, негізінен, иісі екі миль жерден танау қытықтайтын не қилы дәмді тағам тәрізді. Тауап етушілер жерге қисая кетті де, дастарқан міндетін атқарған жайқалған көк шөпке нан, тұз, пышақ, жаңғақ, сүтсірне тілімдері мен мүжілген сүйектерді жайып тастады; сүйектерден мүжитін бірдеңе табу мүмкін емес-ті, бірақ кемігін соруға қай-қайсысы да ықтиярлы еді. Бұған қоса олар қаралтым түсті бір дәмді шығарды, кавьяль деп аталатын, балық жұмыртқаларынан дайындалатын бұл тағамның ащылығы сондай, соңынан бірдеңе ішіп жібермесең болмайтын. Сондай-ақ, мұнда зәйтүннен де кенделік жоқ-ты, әрі кепкен, әрі дәмдеуіш те қосылмаған бұл жеміс, сонысына қарамастан, өте дәмді еді әрі көзді арбайтын. Алайда осынау той-томалақ танабындағы ең әдемі өсімдіктер — әр дорбадан шыққан шарап толы алты құты болды; тіпті морискіден неміске айналған мейірбан Рикоте де өз құтысын шығарды, көлемі жағынан ол да қалған бесеуімен бірдей-тұғын.

Олар тамақ ішуден зор ләззат тауып, астың дәмін тамсана татып, асықпай шайнап жеп отырды; әр тағамнан пышақ ұшымен құйттай ғана бөлегін іліп алатын да, келесі сәтте бәрі қолдары мен құтыларын жоғары көтере қоятын; құтының аузынан тамақ жібітіп жатып, бейне бір нысанаға алғандай аспанға қас қақпай қарап қалатын, сосын, құтыдағы сұйықтық асқазанға қотарылып жатқан шақта, жаны рақат тапқандықтың белгісі ретінде бастарын ұзақ уақыт олай да бұлай шайқаумен болатын. Санчо осының бәріне зер сала қарап отырды және бұған әсте налыған жоқ; керісінше, өзіне жақсы мәлім: “Римде тұратын болсаң — басқалардан қалыспау мұратың болсын” дейтін мақалды малданып, Рикотеден құтысын сұрап алды да, әлгілердің үлгісімен аспанды айызын қандыра нысанаға алды.

Құтылар өзін төрт мәрте көтеруге кеңшілік жасады, бірақ бесінші реттің қисыны келмеді, себебі ондағы нәрсе соңғы тамшысына дейін сыздықтатылып, құтылар қурайдан бетер құрғап қалған-ды, бұл мырғамға батып отырғандардың көңілін ортайтыңқырап тастады. Дастарқандастары кезекпен-кезек деміл-деміл Санчоның қолын қысып: “Шпан мен немес — екеуі фірдей: чақсы чолдас”, дейтін, ал Санчо: “Чақсы чолдас, олда-пілдә!” деп жауап қататын және жарым сағат бойы қарқылдап кеп күлетін, губернатор боп жүргенде бастан кешкендері бұл кезде тарс есінен шығып кететін, өйткені адам ас-су ішуге ден қойған мезгіл аясында мазасын алатын жайлар жырақтап қалады. Шараптың тәмам болуы жат жұрттықтарды жаппай маужырата бастады да, олар әлгінде өздері той тойлаған үстелдері мен дастарқандарына көсіліп жата кетті; тамақты жұрттан көбірек, ал шарапты азырақ ішкендіктен Рикоте мен Санчо ұйқтаған жоқ; Рикоте Санчоны оңашаға шақырды, сөйтіп жат жұрттықтарды тәтті ұйқының құшағында қалдырған олар шамшат ағашының көлеңкесіне барып жайғасты, сол арада Рикоте әңгімесіне маврша бірде-бір сөз араластырмай, таза кастильдік тілде өз тағдыр-талайы жайында мына төмендегі жайды мәлім қылды:

— Ұлы мәртебелі ағзам шығарған және жұртқа жариялауға әмір еткен, бізге қарсы бағытталған сол бір жарлықтың қандастарымның қалай зәре-құтын алып, үрейін ұшырғаны саған жақсы мәлім ғой, көршім әрі досым Санчо Панса, — қалай болғанда да, әйтеуір, өз басым қатты қорықтым: корольдің Испаниядан қарамызды батыруға белгілеген мерзімі әлі аяқталмай жатып-ақ, өзім де, балаларым да ауыр жазаға тартылғандай жайды бастан кештік. Мен былай деп шештім және соным дұрыс та болды ғой деймін (белгілі бір уақыт өткен соң тұрған үйінен өзін қуып шығатынын білетін, сондықтан алдын-ала жаңа баспана іздей бастайтын адамның бәрі осындай шешімге келері кәміл): үй-ішімді селода қалдырып, соқа басым кетейін, басқалар сияқты жанталаспай, үйелменімді бабымен көшіріп алуға болатын қолайлы орын табайын деп ұйғардым — өйткені, корольдің бұл жарлығы, кейбіреулер сендіріп баққандай, әншейін қоқан-лоқы емес, белгіленген мерзімнен кейін күшіне енетін қатал заң екенін жақсы түсінгем және мұны ақсақалдарымыз да түсінген еді. Корольдің жарлығына сенбейтін амалым да жоқ-ты, өйткені қандастарымның қандай парықсыз да пасық қиялдың жетегінде жүргенін білетінмін және мұның зымияндығы сонша, осынау кемеңгер шешімін корольдің уақытылы іске асырып үлгергенін тек құдайдың оң көзбен қарағандығымен ғана түсіндіруге болар, — әлбетте, бұлай дегенде мен бұл қаскөйлік қарекетке бәріміздің қатысымыз бар дегенді айтқалы отырған жоқпын, арамызда айнымайтын, шынайы христиандар да бар-тын, бірақ олар азшылық еді және олар дінсіздерге қарсы тұра алмайтын; қайткен күнде де, бәрібір, жыланды қойныңа алып жатудан, шаңырағыңда қас дұшпаның болғаннан қатерлі ештеңе жоқ. Ұзын сөздің қысқасы, мұндай қуғынға әбден лайықты едік, алайда сырт көзге бұл мейлінше жұмсақ та жеңіл жаза секілді көрінгенімен, біз үшін бұдан асқан қасірет жоқтай болды. Тағдыр бізді қай қиянға апарып тастамасын мейлі, Испанияны еске алып еңірейміз де жүреміз: осында туып-өстік қой, отанымыз да осы ғой біздің, мынадай бақытсыздыққа тап келген біздерге ешбір елде лайықты қамқорлық жасалмайды, әсіресе бізге Берберияда да, Африканың өңге өңірлерінде де көп қыспақ пен жәбір көрсетіледі, ал біз болсақ, басқа-басқа, бірақ сол жақта өзімізді шынымен-ақ құрметпен қарсы алып, бауырға басатын шығар деп ойлағанбыз. Қолда бардың қадірі жоқ деген ғой, қазір енді айрылып қалған соң жылап жүрміз, бәріміздің де дерлік Испанияға қайтып оралғымыз келеді; Испанияны сүйетіндігіміз сонша, өзім секілді испан тілін білетіндердің, — ал ондайлар өте көп, — басым көпшілігі әйелдері мен балаларын тағдырдың тәлкегіне тастап, осында қайтып оралып жатыр. “Туған жердің торғайы да сүйкімді” деген сөздің бекер айтылмағанын енді өз басымнан жақсы білем. Сөйтіп, селомызды тәрк етіп, өйтіп-бүйтіп Францияға жеттім, онда бізді қонақжайлықпен қарсы алғанымен, басқа аймақтарды да көрсем деген тілек пайда болды. Әуелі Италияға бардым, сосын Германиядан бір шықтым, міне осы жерде маған еркіндеу тұрмыс кешуге болатындай көрінді, өйткені ондағы жергілікті тұрғындар анау-мынау ұсақ-түйекке көңіл аудармайды: кім қалай тұрғысы келсе, солай тұрады, өйткені елдің қай өңірінде болсын дерлік қай дінді ұстанам десең де өз еркің. Мен Аугсбург маңайындағы бір шағын елді мекеннен үй жалдадым, сосын мына тауапшыларға қосылдым; бұлар жыл сайын Испаниядағы киелі орындарға тағзым етуге топ-тобымен аттанып жатады, оның себебі, Испания — бұлар үшін екінші Америка, оңай олжаға кенелудің, белгілі мөлшерде табыс табудың қайнар көзі. Бұлар әдетте елді о шетінен бұ шетіне дейін аралап өтеді және қандай қоныс-мекеннен болсын қарын тойдырмай, құрығанда бір реалдан кем ақша таппай кетпейді, сондықтан саяхаттарының соңында оларда жүз эскудодан астам таза пайда жинақталады, бұл ақшаны олар соңынан алтынға айырбастап алады да, алтынды асатаяқтарының ішіне жасырады жә болмаса пелеринасының астарына тігіп тастайды, немесе басқадай бір қулық істейді, әйтеуір бекеттер мен кедендер бақылауына қарамастан шекарадан алып өтеді. Ал, енді өзім қазір, Санчо, кетерде жерге көміп кеткен көмбемді қазып алмақпын, оны селоның сыртына көмгем — сондықтан онда барғаннан маған келіп-кетер қатер жоқ; одан кейін Валенсиядан әйелім мен балаларыма хат жазып жіберем, сәті түсіп жатса, бәлкім, өзім барып алып келермін (олардың Алжирде екенін білем), сосын оларды әуелі бір француз айлағына жеткізуге тырысам, одан әрі Германияға барады, содан соң құдайдың басқа салғанын көреміз ғой, — бұлай ұйғарған себебім, Санчо, қызым Рикота мен зайыбым Франсиска Рикоте — екеуі де христиан және католик, ал өзім католик болмасам да, бойымда маврлық қасиеттен гөрі христиандық қасиет басымырақ, осы себепті құдайдан ақыл-парасатымды ауандықтан арылтып, өзіне қалай қызмет етуді үйретуін күнде жалбарынып сұраймын. Мені қайран қалдыратын бір жай: әйелім мен қызымның өздері христианша тұрмыс кеше алатын Францияға бармай, неге Берберияға барғанды хош көргені болып тұр.

Санчо бұған мынадай жауап қайтарды:

— Әңгіме басқада, Рикоте: онда бару олардың еркінде болған жоқ қой, оларды қайнағаң Хуан Тьопьейо алып кетті емес пе, ол — өте ақылды мавр, шамасы, оңды жерге орналастырған шығар. Саған тағы бір айтпағым: меніңше, көмбеңді іздеп босқа әуре болатын секілдісің, себебі кедендік тексеру кезінде қайнағаң мен әйеліңнен қыруар інжу мен алтын теңге тәркіленді деген қауесет тараған еді селомызда.

— Бұл әбден мүмкін нәрсе, — деді Рикоте. — алайда, Санчо, көмбені туыстарым қозғамағанына сенімім кәміл, өйткені бір пәлеге ұшырап жүрмесін деп қай жерге көмгенімді оларға айтпағам, ал сен, Санчо, менімен бірге барып, соны қазып алып, тығып тастауға көмектессең, саған екі жүз эскудо берер ем, — бұл сенің біраз мұқтажыңды өтер еді, ақшаға ділгер боп жүргенің маған жақсы мәлім ғой.

— Саған көмектесер де едім, — деп жауап қатты Санчо, — бірақ мен пайдакүнем емеспін, ондай болсам бүгін таңертең бір үлкен лауазымнан бас тартар ма едім, — егер сол қызметте қала берсем, үйімнің қабырғалары алтыннан болар еді, ал өзім жарты жылдан кейін күміс ыдыстан ас ішер ем. Оның үстіне, ұлы мәртебелі ағзамның жауларына көмектесу — бұл, менің түсінігімде, сатқындық боп табылады, сондықтан маған екі жүз эскудо емес, тап қазір қолыма тіпті төрт жүз эскудо ұстатқан күніңнің өзінде де, бәрібір, сенімен бірге бармас ем.

— Сонда қандай қызметтен бас тарттың, Санчо? — деп сұрады Рикоте.

— Аралдағы губернаторлықтан бас тарттым, — деп мәлім етті Санчо, — және арал болғанда қандай, ондайды, әділін айтқанда, қолыңа шырақ алып іздесең де таппайсың.

— Ол өзі қай жердегі арал? — деп ынтықты Рикоте.

— Қай жерде деймісің? — деп қайталап сұрады Санчо. — Осы арадан екі мильдей ғана жерде, Баратария аралы деп аталады.

— Жә, қойсаңшы, Санчо, — деп сенбестік білдірді Рикоте, — арал деген теңіздің ортасында орналасады, құрлықта ешқандай арал болмайды.

— Болмайтыны қалай? — деп дауыстап жіберді Санчо. — Айтып тұрмын ғой саған, достым Рикоте, бүгін таңертең ғана сол жерден шықтым, ал күні кешеге дейін мен оны, ұста балғасын қалай соққысы келсе солай, өз қалауымша басқарып тұрдым, соған қарамастан оны тастап кеттім, себебі губернатор қызметі маған аса қатерлі көрінді.

— Губернаторлықтан қанша табыс таптың? — деп сұрады Рикоте.

— Тапқан табысым мынадай, — деп жауап қатты Санчо: — Өзімнің тек отарды ғана басқара алатынымды ұқтым, сосын губернаторлықтан жинайтын дәулетің үшін тыныштығың мен ұйқыңды құрбан етуің керек екеніңе көзім жетті, тек ұйқыдан ғана емес, оған қоса адам ас-судан да айрылады екен, себебі арал губернаторлары, әсіресе жанында денсаулығын қадағалайтын емшілері бары, тамақты өте аз ішеді.

— Түк түсінсем бұйырмасын, Санчо, — деп Рикоте ағынан жарылды, — меніңше, сен қайдағы жоқты қиыстырып отырған секілдісің: саған аралды кім басқартсын! Бұған лайықты басқа адам бұл дүниеде жоқ па сонша? Не шатып отырсың өзің, Санчо! Одан да, қайталап айтам, менімен бірге барып, көмбені ашуға көмектесу жайын ойлан, ол шын мәніндегі көмбе, онда көп нәрсені тықтым, тағы бір мәрте қайталаймын: қамсыз-мұңсыз тірлік кешуіңе жетерліктей ақша берем.

— Мен саған айттым ғой, Рикоте, ақшаң қажет емес маған, — деп мәлім етті Санчо. — Өзіңді ұстап бермейтініме рақмет айт, ал енді көп сөзді қояйық — сен өз жолыңмен жүре бер, мен өз жолыммен кетейін: кейде адам адал ақшасынан да айрылады, ал арам ақшадан қашан да қанаты қайрылады — бұл маған жақсы мәлім жағдай.

— Жә, ендеше, өзің біл, Санчо, — деді Рикоте. — Енді сен маған мынаны айтшы: әйелім, қызым мен қайнағам кеткенде үйіңде болып па ең?

— Болдым, әрине, — деп жауап қатты Санчо, — жасырмай-ақ айтайын саған, селомызда қанша адам болса, соншасының бәрі қызыңды көріп қалмақ боп көшеге жүгіріп шықты — ол өзі сондай сүйкімді ғой, жұрттың бәрі мұндай сұлу жер бетінде жоқ десіп жатты. Ал, қызың еңірей жылап, құрбыларын, дос қыздарын және өзімен қоштасуға келгендердің бәрін құшағына алды, олардан құдай мен аспан патшайымынан өзіне жақсылық жасауын сұрап құлшылық етуді өтінді, ал, мұның аса бір аянышты шыққаны сонша, тіпті менің өзім де жылап жібердім, ал менің онша жылауық емес екенім белгілі және, өтірік айтсам оңбай кетейін, оны бір жерге жасырып тастауға немесе жолда ұрлап әкетуге талай адам құштарлық білдірген-ді, бірақ король жарлығынан қорқып тиылып қалды. Алайда, жұрттың бәрінен де дон Педро Грегорьо қаттырақ қайғырды, — оны білесің: жас жігіт, бай мұрагер, — әркімдердің айтуынша, сенің қызыңа ғашық көрінеді, қызың қоштасқан күннен бастап ол да селомыздан төбе көрсеткен жоқ, біздіңше, қызды ұрлап әкетпек оймен соңынан кеткен секілді, алайда әзірше олар жайында ешқандай сыбыс естілмейді.

— Бір жамандық боларын баяғыда-ақ сезгем, — деп шынын айтты Рикоте, — бұл дворянның қызыма ес-түссіз ғашық екенін білгем, бірақ Рикотаның тәрбиелі, тәртіпті екеніне кәміл сенгендіктен әлгінің махаббатына ешқандай мән бермегем: сен, шамасы, естіген де шығарсың, Санчо, мавр қызы нағыз христиандарға сүйіспеншілік сезімін өте сирек білдіреді, дәлірек айтар болсам, ешқашан білдірмейді, ал менің қызымның есіл-дерті махаббат емес, құдай жолы, сондықтан, менің ойымша, жаңағы бай мұрагердің дәмесіне көңіл аудармайтын шығар.

— Ылайым солай болсын, — деді Санчо, — әйтпесе екеуінің де қырсыққа ұшырары анық. Ал, енді достым Рикоте, маған рұқсат бер: қожайыным Дон Кихотқа күн жарығында жетіп алғым келіп тұр.

— Жолың болсын, Санчо бауырым, серіктерім қыбырлап қозғала бастады, біздің де жолға шығар уақытымыз боп қалды.

Сол арада екеуі құшақтасты, Санчо сұр жорғасына отырды, Рикоте асатаяғына сүйенді, сөйтіп олар қош айтысты.

LY тарау

Санчоның жолда қандай кепке тап болғаны жайында, сондай-ақ басқа да қызғылықты нәрселер жөнінде.

Жерлесі Рикотемен кездесуінің салдарынан Санчо жолда кідіріңкіреп қалды да, герцогтың қамал-сарайына сол күні жетіп үлгере алмады: оған жарты мильдей қалғанда кеш түсіп, көзге түртсе көргісіз қараңғылық орнады; мезгіл жаз айы болғандықтан бұған ол аса қынжыла қойған жоқ, сөйтіп таң атқанша күте тұрмақ боп жолдан шықты, алайда басынан соры арылмаған бейбақ болғандығынан шығар, қоналқалық орын іздеп келе жатқан шағында сұр жорғасы екеуі әлдебір ежелгі қаланың қираған жұртындағы терең де тас қараңғы жер асты қуысына топ етіп түсті де кетті; енді дәл тозақтың өзіне жеткенше ұшатын шығармын деп ойлап қалған Санчо құлап бара жатқан кезінде құдайға құлдық ұрып жалбарына бастады. Алайда олай болмай шықты, өйткені жер бетінен үш сажыннан сәл ғана астам тереңдікте есегінің тұяғы қатқылға тірелді, Санчо болса, сол ерде отырған қалпында қалған, мертікпек түгіл жарақаттанған да жоқ. Тынысын ішке тартып алған ол, майып болмадым ба екен, бір жерім жырылмады ма екен деп денесін ұстап көре бастады, ақыры дәнеңесі кетпегеніне көзі жеткен соң мейірім-қайырымы үшін жаратқанға ұзақ уақыт алғыс жаудырды: өйткені мылжа-мылжасы шығатынына еш күмәні болмаған-ды. Одан соң басқа біреудің көмегінсіз бұл арадан шығып кетудің реті бар ма, жоқ па, соны білмекке қуыстың қабырғаларын қолымен сипалап көрді; алайда қабырғалар бұдыр-тиянағы жоқ тегіс боп шықты, бұған Санчо қатты қапаланды, әсіресе есегінің ақырын да аянышты ыңқылын естігенде жаны тіптен жабырқап кетті, ал ол бейшара тектен-тек, әулекі әдеті бойынша ыңқылдамаған, құлаған кезде шынымен-ақ әлдебір жерін ауыртып алған.

— Аһ! — деп дауыстап жіберді сол арада Санчо Панса. — Шатағы шаш етектен мына жалғанда ғұмыр кешетіндер адым аттаған сайын қаншама тосын оқиғаға тап болады десеңші! Апырай, күні кеше ғана арал губернаторы қызметін атқарып, малайлары мен вассалдарын бір шыбықпен айдап отырған адам бүгін қайдағы бір шұңқырға көміліп қалады және оны бұдан құтқаратын жан табылмайды, көмекке келетін малай да, вассал да болмайды деген кімнің ойына келер? Шамасы, есегім де, өзім де осы жерде аштан қататын шығармыз, егер тек оған дейін: ол — мертіккеннен, өзім — мойығаннан өліп кетіп жүрмесек. Әрине, қожайыным Ламанчалық Дон Кихотқа жолыққандай сәттіліктің маған бұйырмасы кәміл: анау әлгі жадыланған Монтесиностың үңгіріне түскен кезде оған өз үйіндегіден бетер құрмет көрсетілді емес пе, — оны жаюлы дастарқан, жайлы төсек күтіп тұрды деуге болады. Сол үңгірде оған көзді арбап, көңіл тоғайтатын көріністер аян берді, ал мына жерден мен, сірә, тек бақалар мен жыландарды ғана көретін шығармын. Тасмаңдай біреумін ғой мен, түкке тұрғысыз әурешілігімнің жеткізген жері осы! Бұл арадан, — егер тек жаратқан ием біреулердің өзімді тауып алуына жәрдем етсе, — мейірбан сұр жорғамның сүйегімен бірге менің де теп-тегіс, әппақ, мүжілген қу сүйегімді ғана алып шығатын шығар және осыған қарап жұрт, бәлкім, біздің кім екенімізді бағамдайтын болар, қайткен күнде де, әйтеуір, Санчо Панса — есегінен, ал есек — Санчо Пансадан ешқашан қол үзіп, жырақ кетпегенін білетіндердің солай бағамдары анық. Тағы қайталайын: есегіміз екеуіміз нағыз қырсық арылмаған сорлымыз ғой! Сірә, тақсіретті тағдыр-талайымыз сондай шығар: туып-өскен жерімізде, жақын-жуықтарымыз ортасында дүние салу жазбаған шығар бізге, — олай дейтінім, егер өз отанымызда қайтпас сапарға аттанар болсақ, онда бізге жанашырлық білдіретін, ақырғы деміміз үзілген шақта кірпігімізді жабатын жандар қайткенде де табылмай қалмас еді. Әй, досым-ай, жолдасым-ай менің! Адал қызметіңнің өтеміне жасаған жақсылығым осы болды-ау! Кешіре гөр мені, егер кешіре алсаң және басымызға тап болған мына ақиреттен құтқаруын сұрап жалбарын тағдырға: мұның үшін басыңа лаврдан гүлтәж кигізуге уәде берем, сонда сен лаврдан гүлтәж киген ақыннан аумай қаласың және саған екі сыбаға сұлы беріп тұратын болам.

Санчо Панса осылай назаланды, ал есегі болса оны тіл қатпастан үнсіз ғана тыңдап тұрды, — бейшара жануардың жағдайы қандай қиын да жан төзгісіз екенін осыдан-ақ байқай беруге болатын. Бұл түнді олар ауыр ыңқылмен және зар илеп жылаумен өткізді, сөйтіп ақыры таң да атып, күннің көз қарықтырған жарығында Санчо мына құдықтан басқа біреудің көмегінсіз құтылу дегеннің бос қиял екеніне көз жеткізді, осы себепті ол біреу-міреудің құлағына шалынар деген оймен қайтадан ыңқыл мен айқайға басты, бірақ бұл тірлігінің елсіз-сусыз ен далада жәрдем сұрап жылаған жанның тірлігінен айырмасы аз еді, өйткені жақын маңайда дауысын ести қоятын ешкім жоқ-ты, осыны сезген Санчоның қапастан құтылудан күдері біржола үзілді. Сұр жорға сол бұрынғысынша жалпасынан жатқан-ды — Санчо оны әзер көтеріп тұрғызды, соның өзінде есек аяғын тәлтіректей басып шақ тұрды; одан соң Санчо өзімен тең дәрежеде теперіш көріп, шұңқырға қоса құлаған қоржыннан бір кесек нан алып, есекке ұсынды, есек бұл ұсыныстан бас тарта қойған жоқ, ал Санчо болса, бейне бір анау сөзін түсінетіндей-ақ:

— Нан болса, қайғыда мән болмайды, — дегенді айтты.

Дәл осы кезде ол қуыстың қабырғасында бір адам қыстырылып-қымтырылып, бауырымен жорғалап өте алатындай тесік барын байқап қалды. Санчо Панса сол қабырғаға жүгіріп барды да, барынша бүктетіліп, тесіктің ішіне еніңкіреп, оның біршама ұзын екенін және барған сайын кеңи беретінін көрді; ал мұның бәрін ол әлгі қуысқа төбеден сыздықтай түсіп тұрған күн сәулесінің жарығы арқылы ажыратқан-ды. Сондай-ақ, ол тесіктің әрмен ұзаған сайын кеңейіп, екінші бір әжептәуір кең үңгірге барып жалғасатынын білді; осыны көргеннен кейін ол есегіне қайтып оралды, сосын тесіктің ернеуін таспен соққылап кеңейте бастады, біраздан соң көлемін ұлғайтып, есекті алып өтуге болатындай дәрежеге жеткізді; Санчоға керегі де осы еді: арғы жағында шығар ауызы болар деген дәмемен есекті ноқтасынан жетелеп, жер асты жолымен ілгері тартты. Оған кейде қаракөлеңке, кейде тастай қараңғы жермен жүруге тура келді және үнемі үрейден жүрегі зуылдаумен болды.

“Құдіреті күшті жасаған, көмектесе гөр! — деді ол өзіне өзі іштей. — Мен үшін бұл нағыз қасірет, ал қожайыным Дон Кихотқа бұл, сірә, аса бір қызықты шытырман оқиға секілді көрінетін шығар. Мына жер асты қуыстары мен үңгірлерді ол, сөз жоқ, Гальянаның гүл атқан бағы және салтанатты сарайы деп қабылдар еді, мына түнеріңкі жыра-жықпылдардың ар жағынан, қарсы алдынан, керемет әсем көк шалғын шыға келеді деп үміт етер еді, ал мен болсам, кембағал, әумесер әрі сужүрек сорлы, адым аттаған сайын аяғымның астынан күтпеген жерден мынадан да терең жаңа бір құрдым пайда бола кетіп өзімді жұтып қоя ма деп қалтырап келем. Алайда, жалғыз келген жамандықтың жарасы жеңіл ғой”.

Осы рәуіштес түрлі-қилы ойлар жетегіндегі Санчо, өз долбарынша, жарты мильден астам жер жүрген соң, ақыры әлденендей әлсіздеу жарықты ажыратты: қай жақтан құйылып тұрғаны беймәлім бұл жарық Санчоға ана дүниеге әкетіп бара жатқандай көрінген бұл жолдың, шын мәнінде, бостанға шығар жол екенін жария етіп тұрған-ды.

Осы арада Сид Ахмет Бен-инхали оны өз бетінше қалдыра тұрады да, Дон Кихоттың жайына ойысады, ал Дон Кихот болса, бұл кезде донья Родригестің опасыздық салдарынан жаманатқа қалып, масқараға ұшыраған қызының ар-намысын қорғауға бел байлап, қыз абыройын төккен нәпсіқұмармен жекпе-жекті дегбірі қалмай қуана күтіп жүрген. Сөйтіп, бір күні таңертең қамал-сарайдан шыққан Дон Кихот жақын қалған айқастың алдында азды-кем машықтанып, жаттығып алу үшін Росинантты көсілте шаптырып, дәлірек айтар болсақ, оқтын-оқтын текірек қақтырып келе жатқан, ал Росинанттың тұяғы оны тура жер асты қуысының қасына алып келген: Дон Кихот бар күшімен тізгін тартпағанда қуысқа құлап түсері де кәміл еді; шұңқырға жақындап келген ол ат үстінде отырған күйі оған шұқшия қарап қалды, қуысты осылай зерделеп тұрған шағында кенет төменнен қатты айқай естілді; бұл үргелектеніп кетті, бірақ ақыр соңында әлдекімнің тереңнен былай деп айқайлап жатқанын айқын ажыратты:

— Әй, сендер, жоғарыда тұрғандар! Апырай, араларыңнан айқайымды еститін христиан немесе тірідей жерге көмілген күнәкарға, губернаторлығы жоқ бейшара губернаторға аяушылық білдіретін қайырымды рыцарь шықпас па екен?

Дон Кихотқа бұл Санчо Пансаның дауысы секілді боп көрінді: бұл оны әрі таңдандырып, әрі абдыратып қойды; сосын дауысын барынша қатайтып:

— Төменде тұрған кім? Кім ол зар илеп жатқан? — деп сұрады.

Бұған мынадай жауап естілді:

— Күнәлары үшін және бақытсыздығына қарай Баратария аралының губернаторы боп тағайындалған, ал бұрын айбынды рыцарь Ламанчалық Дон Кихоттың атқосшысы қызметін атқарған Санчо Панса болмай кім болсын ол және одан басқа кім зар илесін?

Бұл сөзді естіген Дон Кихот аң-таң болып, сілейіп тұрып қалды; Санчо Панса өлген екен, жаны мына жер асты қуысында зарығып жатыр екен деп ойлады; осы ой қатты толқытып жіберген ол былай деп сөйлеп кетті:

— Шынайы христиан жалбарынуға ықтиярлы нәрсенің бәрінің атымен жалбарынам: сен кімсің өзің, соны айтшы маған; егер сен пенденің тыншу таппаған жаны болсаң, онда өзіңе қандай көмек керегін айт, мен өзім жер бетінде тірлік кешіп жүрген міскіндерді қанатымның астына алып, қолғабыс көрсетуге борышты адаммын, егер өздеріне өздері қамқорлық жасауға қауқарсыз болса, ана дүниеге аттанған мүсәпірлерді де бәледен құтқарып, оларға жәрдем беру жайын өз міндетіме ала алам.

— Сөз саптауына қарап қожайыным Ламанчалық Дон Кихотты танып тұрмын және дауысы да, сөз жоқ, соның дауысы, — деген жауап естілді жер астынан.

— Иә, мен тап сол Дон Кихотпын, менің парызым — тірілерді де, өлілерді де бәледен құтқарып, оларға болысу, — деп нықтады Дон Кихот. — Сондықтан, сен, өзімді дал ғып қойған пенде, маған кім екеніңді айт, өйткені, егер атқосшым Санчо Панса болсаң, және сен өлген болсаң, және сені шайтандар алып кетпесе, және сен жаратқанның жәрдемімен мақшарда жатсаң, онда біздің қасиетті римдік-католиктік шіркеу анамызда марқұмдарға бағышталған, қазір бастан кешіп жатқан ақиретіңнен азат ететін дұғалар бар, ал мен, өз тарапымнан, осыған септік жасауға тырысып бағам және осының жолында бар дүние-мүлкімді сарп етуге дайынмын. Сонымен, енді есіміңді ата және кім екеніңді айт.

— Оллаһи-білләһи, — деген жауап естілді жер астынан, — есімін атауға, тақсыр сеньор Ламанчалық Дон Кихот, өзіңіз рақымшылық ететін, өмірге жаңа келген жанның атымен ант етем, мен атқосшыңыз Санчо Панса болам және бүкіл ғұмырымда әлі күнге шейін бір де бір рет өліп көргем жоқ, — түрлі себептер мен жағдаяттарға байланысты маған тек губернаторлықты ғана тастауға тура келді, — ол жайында айтып жатуым қазір орынсыз, — сосын бүгін түнде сұр жорғаммен бірге мына қуысқа түсіп кеттім, — ол да мұны растап бере алады: өйткені, міне, қасымда тұр.

Ал, осыған нанасыз ба, нанбайсыз ба: Санчоның не жайында айтып тұрғанын түсінгендей, есек те сол сәт қолма-қол ақырып жіберді, қатты ақырғаны сонша, жаңғырығы үңгір ішін кеулеп кетті.

— Бұдан асқан қандай куә керек! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Оның дауысын, құдды бір өз баламның дауысындай жақсы танимын ғой, сондай-ақ, сенің де дауысың, сүйкімді Санчо, маған таныс. Сен тұра тұр, қазір герцогтың қамал-сарайына барайын, — бұл жерден ол онша қашық емес, — адам әкелейін: олар сені мына қуыстан шығарып алады; мұнда сен, шамасы, күнәларың үшін тап болғансың ғой.

— Барыңызшы, тақсыр, барыңызшы, — деді Санчо, — құдай үшін, тезірек қайтып оралыңызшы: тірілей көмілген екем деген ойдан дегбірім қалмай тұр, қорқыныштан да құтым қашып барады.

Дон Кихот дереу жүріп кетті де, қамал-сарайға келген соң жоғары мәртебелілерге Санчо Пансаның басындағы жайды баяндап берді, бұл оларды шынымен таңдандырды; Санчоның сол маңайдағы бағзы замандарда жасалған жер асты жолына бастайтын шұңқырлардың біріне түсіп кеткенін олар сол бойда-ақ аңғара қойған-ды, бірақ келетіні жайында өздеріне хабарламастан Санчоның не себепті губернаторлықтан қол үзіп кете барғанын олар түсіне алмады. Жіп пен арқанға жүк түсіп дегендей, көптеген адамның күш біріктіруінің нәтижесінде ақыры сұр жорға да, Санчо Панса да түн қараңғылығынан күн жарығына шығарылды. Әлдебір студент Санчоға қарап тұрып, былай деді:

— Ант ұрған әкімдердің бәрін қызметтен осылай қуу керек — тап мына құрдымнан шыққан күнәкар секілді болса ғой шетінен: бұл аштықтан бұратылып тұр, өңі құп-қу және, байқауымша, қалтасында соқыр тиын жоқ.

Бұл пікірді естіген Санчо былай деді:

— Бұдан әлде сегіз, әлде он күн бұрын, жалақор мырза, қарауыма берілген аралға қожалық етуге кіріскен едім, алайда осы уақыттың ішінде нан екеш нанның өзін тоя жеген емеспін. Осы уақыттың ішінде емшілер есімді тандырды, ал жаулар сілікпемді шығарды. Пара да алғам жоқ, алым-салық та жинамадым, ендеше, өз ойымша, мені басқаша шығарып салғандары жөн болатын, бірақ адам көзін тігеді, ал құдай өзі біледі, деген сөз рас екен, өйткені бұйырған кетпейді, қуған жетпейді, берсе — ал, ұрса — қаш, күнә мен қасіреттен құралақан адам жоқ, сондықтан бүгін мырғамға батып жүрсең, ертең әркімге көзіңді сатып жүруің мүмкін. Бұл жайында осымен доғарайын, кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс екенін құдай өзі көріп тұр, тағы да айтарым болғанымен, абзалы, аузымды жабайын.

— Күйіне берме, Санчо, өкінбе де: өзің жайында кім не айтпайды дейсің, өйте берсең мұның шегі де, шеті де болмайды. Жұрт аузына келгенін сандырақтай берсін, ең бастысы — арың таза болсын, ал өсекшілердің аузына қақпақ қоюға тырысу да бір — мидай далаға қақпа орнату да бір. Егер әкім қызметінен бай боп кетсе, жұрт оны ұры деседі, ал кедей боп кетсе — микеще әрі ақымақ, деседі.

— Бәс тігуге бармын, — деді Санчо, — басқаны білмеймін, өзімді, әйтеуір, ұрыға емес, ақымаққа балайтындары анық.

Балалар мен басқа да адамдар қаумалаған Дон Кихот пен Санчо, осындай әжік-күжік әңгімемен қамал-сарайға да жақындады: мұнда оларды герцог пен герцогиня галереяда күтіп тұр еді, алайда герцогқа көтерілмес бұрын Санчо сұр жорғасын атқораға өзі апарып орналастырды, өйткені, айтуынша, өткен түнде сұр жорғасы мейманханада қонып шығыпты және онда өзін өте жайсыз сезініпті; тек осыдан кейін ғана ол галереядағы ерлі-зайыпты герцогқа көтеріліп, герцогиняның алдында тізе бүгіп құрмет көрсеткен соң, былай деп сөйлеп кетті:

— Сеньорлар! Айрықша сіңірген еңбегім үшін емес, жалғыз тек өздеріңіздің, жоғары мәртебелілерім, ұйғарымыңыз бойынша, Баратария аталатын аралдарыңызға бастық боп тағайындалған едім, онда жалаңаяқ күйімде барғам және сол баяғы жалаңаяқ күйімде қайтып кеп тұрмын. Жақсы басқардым ба, жаман басқардым ба — оған куә жетерлік: сіздерге қалай жыр ғып айтарын патша көңілдері біледі. Мен даулы мәселелерді шештім, үкімдер шығардым, алайда тойып тамақ іше алмадым: Қиянтүкпіриода туып-өскен, аралдық және губернаторлық емші Педро Қатыбезеро қасарысып ішкізбей қойды. Түнде бізге жаулар тап берді, қатер зор болатын, бірақ ақыр аяғында аралдықтар, — сөздерінде қанша шындық болса, құдай да оларға сонша денсаулық бергей, — рухымның мықтылығы арқасында бостандығын қорғап қалғанын, жауды талқан ғып жеңгенін жария етті. Қысқасын айтқанда, осы уақыт ішінде губернатор қызметіне байланысты туындайтын барлық мехнат пен міндетті сарапқа салдым, сөйтіп бұларды арқалап жүре алмайтыным жайында байлам жасадым: бұл жүк — жотама, бұл жебе — қорамсағыма сай емес екен, осы себептен өзімді тайдырмас бұрын губернаторлықтан өзім тайып тұрайын деп шештім, сосын кеше таңертең аралды сол өзім алғаш көрген қалпында қалдырып кете бардым, — көшелері, үйлері мен шатырлары алғаш аяқ басқан кезімде қандай болса, тап сондай қалпында тұр. Ешкімнен қарыз алғам жоқ, ешкіммен пайда бөліскем жоқ, тиімділігі шүбәсіз бірнеше заң шығарсам ба деп ойлағам, бірақ ақыры шығарғам жоқ: бәрібір ешкім оны орындамайды, ендеше шығардың не, шығармадың не. Әлгінде айтып өткенімдей, аралдан қасыма жан баласын ертпей жалғыз кеттім, — сұр жорғам ғана нөкер болды маған, — жолшыбай жер асты қуысына құладым, содан жол тауып шығуға тырыстым, сөйтіп ақыры бүгін таңертең күннің жарығында шығатын жерді де таптым, бірақ көп қиындық келтіретіндей көрінді, осы себепті жаратқан ием өзіме сеньор Дон Кихотты жібермегенде өмірбақи сол жерде қала беретіндей екем. Сонымен, мәртебелі мырзалар, губернатор Санчо Панса қарсы алдыңызға келіп тұр, он күн губернаторлық еткен кезде тапқан пайдасы біреу ғана болды, атап айтқанда: арал түгіл, әлем басқарудың көк тиындық құны жоғын білді. Осындай тағылым алғаннан кейін, табаныңызды жалаймын да, балалардың: “Сен — олай қарғысаң, мен — бұлай қарғимын” дейтін секірмек ойынындағыдай, губернаторлығымнан қарғып түсіп, мырзам Дон Кихотқа қызмет етуге көшем, себебі бұл қызметте қатерлі жағдай көп болғанымен, есесіне, әйтеуір, нанға мелдектеп тоям, ал маған — сәбіз жейін, қуырылған шіл жейін бәрібір, тек тыңқия тойып алсам болғаны.

Ұзақ сонар сөзін Санчо осымен тәмам қылды, ал Дон Кихот ол ауа жайылып әлде бірдеңені шатып кете ме деп қыпылықтаумен болды, бірақ Санчоның сөзден тиылғанына, шатпырағы шамалы болғанына көзі жеткен кезде Дон Кихот жаратқанға ойша алғыс айтты; сол арада герцог Санчоны құшағына қысып, губернатор қызметінен тым ерте кеткеніне өкініш білдіретінін, бірақ, өз тарапынан, Санчоға иелігінен басқа бір, ауыртпалығы аз, пайдасы көп қызмет қарастыруға әмір ететінін мәлім қылды. Герцогиня да Санчоны құшақтап, оны тамақтандыруға бұйрық берді, өйткені қажып-талған, тоя тамақ ішпеген адам екені түрінен-ақ көрініп тұрған-ды.

LYІ тарау

Дуэнья донья Родригес қызының ар-намысын қорғауға ниет қылған Ламанчалық Дон Кихот пен малай Тосилостың арасындағы теңдесі жоқ және бұрын-соңды болып көрмеген жекпе-жек жайында.

Санчо Пансаны губернаторлыққа аттандырып мазақ қылғандарына жоғары мәртебелілер әу бастан-ақ ешқандай өкініш білдірмеген; сол күні үй басқарушы келіп, губернатордың содан бергі күндерде аузынан шыққан сөзі мен істеген ісінің бәрін дерлік тәптіштеп баяндап бергені, ақыр соңында жау әскерінің шабуылын, Санчоның қалай үрейі ұшқанын және жөнін тапқанын майын тамыза суреттегені олардың айызын қандырып, рақатқа батырған. Одан соң, хикаяда айтылғанындай, жекпе-жек өтетін күн де келіп жетті, Дон Кихотты өлтірмей әрі жарақаттамай қалай жеңуге болатынын малайы Тосилосқа әлденеше қайтара ескерткен герцог найзалардың темір ұштығын алып тастауға әмір етті; ал Дон Кихотқа өзі христиан діні заңдарын қастер тұтатынын, бұл заңдардың алдағы айқастың өмірге қатер төндірерліктей болуына рұқсат етпейтінін түсіндірді, — жекпе-жектің қол астындағы иелікте өтуіне кедергі келтірмегенінің өзі-ақ герцог тарапынан жасалған үлкен жақсылық екенін айтты: өйткені бұған рұқсат етуі арқылы қасиетті собордың мұндай сайысқа тиым салатын қаулысын бұзып отырғанын, онсыз да мейірімсіз ұрыстың шектен тыс қатыгездікпен өтуіне жол бермейтінін ескертті. Бұған жауап ретінде Дон Кихот жекпе-жекті жоғары мәртебелі көңілі қалай қаласа солай өткізуге ерікті екенін, өзінің қандай шартқа да келісетінін мәлім етті. Ақыры осынау үрейлі күн де келіп жетті; герцогтың әмірімен қамал-сарай алдындағы алаңда жекпе-жек төрешілеріне, сол сияқты екі талапкерге — шешесі мен қызына арналған ауқымды тұғыр орнатылды; бұл өңірде бағзы заманда да, бүгінгі заманда да бұрын-соңды болып көрмеген осынау керемет сайысты тамашалауға айнала-маңдағы селолар мен деревнялардан нөпір адам жиналды.

Айқас алаңында алдымен рәсімгер пайда болды; сайыс кезінде сүрініп кетіп, құлап қалуға септесетіндей, байқала қоймайтын бөгде бір нәрсе жоқтығына көз жеткізу үшін ол жекпе-жек өтетін орынды түгел аралап шықты. Одан соң бетін түгел тұмшалап тұрған жамылғысы бар екі әйел келіп өз орындарына жайғасты; Дон Кихоттың сайыс алаңында бой көрсетуі оларды айрықша толқытып жіберді. Көп ұзамай кернейлер үні астында алаңның шетіне мұқым елге мәшһүр малай Тосилос келіп тұрды: үстіне денесін саңылау қалдырмай жапқан, жарқыраған құрыш сауыт киіп, бет бүркеуішін түсіріп қойыпты, астына тұяғының дүңкілінен жер дірілдейтін дығал ат мініпті; оның теңбіл сұр түсті, аяғы түкті, бүйірлі аты, шамасы, фриз тұқымынан болса керек. Айбынды бұл сарбаз айбынды Ламанчалық Дон Кихотпен қалай айқасу керектігі жөнінде қожайыны герцогтан нақты нұсқау алған-ды, сондай-ақ Ламанчалық Дон Кихотты өлтіруге болмайтыны жөнінде қатаң ескертілген еді, — ол өз алдына, Тосилосқа алғашқы бетпе-бет қақтығыстан жалтарып кету жүктелген: осының нәтижесінде өлім қатерінен құтылатыны, егер екеуі бір-бірімен аттың бар шабысымен келіп тоқайласса ондайдың болмай қалмайтыны айтылған. Тосилос алаңды айналып өтті де, екі әйел жайғасқан тұғырға таяп келіп, өзіне күйеу болуын талап етіп отырған біреуіне бірқыдыру уақыт тесіле қарап қалды. Тосилостың жанында тұрған басқарушы, алаңға әлгі әзірде келіп кірген Дон Кихотты қасына шақырып алып, әйелдерден Дон Кихоттың өздерін қорғауға ризашылығы бар-жоғын сұрады. Олар ризашылығы барын айтып, осы арада Дон Кихот қандай қарекетке барса да, оны сөзге келместен, қарсылық білдірместен мақұлдайтынын мәлім етті. Бұл екі аралықта герцог пен герцогиня алаң жаққа қарайтын галереядан орын алды, ал алаңды бұрын-соңды болмаған кескілескен айқасты тамашалауға ынтық жұрт айналдыра қоршап, топырласып тұр еді. Жекпе-жектің шарты бойынша, Дон Кихот жеңсе қарсыласы донья Родригестің қызына үйленуге тиіс-ті, ал жеңілген жағдайда айыпкер берген сертінен азаттық алатын, оған басқа ешқандай жауапкершілік жүктелмейтін.

Рәсімгер екеуіне күн сәулесін еншілеп берді, сосын тұратын жерлерін көрсетті. Барабандар дүңкіл қақты, ауа керней дыбысына толды, сұрапыл гуілден жер де ыңырсып сала берді; көрермендер түрлі-қилы сезімді бастан кешті: біреулердің зәре-құты қалмаса, екіншілер бұл немен аяқталар екен — қуаныш әкелер ме екен әлде қайғы әкелер ме екен дейтін әуесқойлықпен тағатсызданып тұрды. Дон Кихот өз тағдыр-талайын құдіреті күшті құдай мен сеньора Дульсинея Тобосскаяның ықтиярына табыс еткен, енді қазір тек айқасты бастайтын шартты белгіні ғана күтіп тұрған, ал малайымыз болса, мүлдем басқа нәрсе жайында қиял кешіп кеткен-ді, не жайында екенін қазір айтып берем.

Қапалы қызға көз салған кезде ол бұған бұрын-соңды көрген әйелдерінің ең кереметі секілді көрінген еді, ал бізде Амур деп аталатын, көп ештеңені анық көре бермейтін балақан болса, малайдың жанын жаулап алатын, сөйтіп оны құрбандықтарының қатарына қоса салатын орайлы сәттен айрылып қалмауды ұйғарған-ды; осы мақсатпен ол жаймен басып білдірмей жақындап келді де, сала құлаш жебені бейшара малайдың сол жақ бүйірінен сұқты да жіберді, ал жебе оның жүрегін тесіп өтті; мұндайды ол еш кедергісіз істей алады, өйткені Амур — көзге көрінбейтін бейне: өз әрекеті жайында ешкімге ешқандай есеп берместен кіретін жеріне кіріп, шығатын жерінен шығып жүре береді. Міне, айқастың басталуына да белгі берілді, ал малайымыз болса, өзін басы бүтін баурап үлгерген әйелдің сұлулығын ойлап, шалықтап тұрғандықтан керней дауысын естімей қалды. Дон Кихот, керісінше, бұл дыбысты құлағы шалған бойда-ақ ілгері ұмтылып, Росинанттың бар шабысымен жауға қарай ат қойды; ал оның айқасқа шыққанын көрген адал атқосшысы Санчо бар дауысымен былай деп бақырып жіберді:

— Құдай жар болсын өзіңе, кезбе рыцарьлықтың қуанышы мен мақтанышы! Жаратқан ием жеңіске жеткізсін сені, өйткені әділдік сенің жағыңда!

Тосилос болса, Дон Кихоттың өзіне қарай тура тартып көсілтіп келе жатқанын көргенімен, тұрған орнында тырп етпей тұра берді — болғаны тек бар дауыспен айқайлап басқарушыны шақыра бастады; не боп қалғанын білмекке қасына келген басқарушыдан Тосилос:

— Сеньор! Мен ана қызға үйленуге тиіспін бе әлде тиіс емеспін бе — мына сайыс соны шешу үшін ұйымдастырылды ма? — деп сұрады.

— Сол үшін, — деген жауап болды оған.

— Ондай жағдайда, — деп салды малай, — мен ар-ұятымның алдында айыпты сезініп тұрмын, өйткені айқасты жалғастыра берсем үлкен күнәға батарым хақ. Тоқ етері, жеңілгенімді мойындаймын және мына қызға мүмкін болғанынша тезірек үйленгім келетінін мәлім етем.

Осынау әурешілікті ұйымдастырушылардың бірі боп табылатын басқарушы Тосилостың мына сөзіне таң-тамаша боп, не жауап қайтарарын білмеді. Қарсыласының өзіне қарай аттап баспағанын көрген Дон Кихот орта жолдан тоқтады. Герцог айқастың неге басталмай жатқанын түсінбей дал болды: басқарушы оған Тосилостың сөзін жеткізген кезде бұл оны әрі қайран қалдырып, әрі қатты ашуландырды. Ал, Тосилос бұл екі аралықта тұғырға жақын келіп, донья Родригеске қарап қатты дауыстап былай деп сөйлеп кетті:

— Сеньора! Қызыңызға үйленуге дайынмын және өлімге басыңды тікпей-ақ, бейбіт жолмен қол жеткізуге болатын нәрсені ұрыс-керіспен және ұстасумен тартып алуға құлықты емеспін.

Мұны естіген айбынды Дон Кихот былай деп мәлім етті:

— Ендеше, міндетімнен босадым және уәдемді орындадым деп есептей беруіме болады. Көңілдері үйлессе үйлене берсін бұлар, құдай жолдағанды шадияр Петр де қолдайды.

Герцог галереядан түсті де, Тосилостың қасына келіп, одан:

— Жеңілгеніңізді мойындағаныңыз және ар-ұят алдындағы азаптан қорқып мына қызға үйленуге ниет қылғаныңыз шын ба, рыцарь? — деп сұрады.

— Шын, сеньор, — деп растады Тосилос.

— Онысы өте дұрыс, — деді сол арада Санчо, — қату болғаннан тату болған артық.

Сол аралықта дулығасын шешуге кіріскен Тосилос көмек сұраған еді, себебі осыншама тар аяда ұзақ болғандықтан ауа жетпей тынысы тарылып кеткен. Дулығасы ә дегенде сыпырып алынды, сол сәт әлгі жерге жиналғандардың көз алдына малайдың әлпеті аян берді. мұны көрген донья Родригес пен қызы жан дауысы шығып шыңғырып жіберді:

— Бұл нағыз алдау! Нағыз алдау бұл! Күйеу жігітімнің орнына сеньор герцогтың малайы Тосилосты өткізіп жіберіпті! Құдай мен корольден залымдыққа бергісіз мұндай зымияндықтан қорғауды сұраймын!

— Сабыр етіңіз, сеньора, — деді Дон Кихот, — мұнда зымияндық та, залымдық та жоқ, ал егер ондай бола қалса, бұған кінәлі герцог емес, менің қыр соңымнан қалмай жүрген зұлым сиқыршылар: осы жеңісім арқылы ие болған даңқымды көре алмаған олар күйеу жігітіңіздің бет-әлпеті герцогтың малайы деп тұрған адамға ұқсас боп шығуына қам жасаған. Айтқан ақылымды тыңдаңыз, жауларымның зымияндығына қарамастан, оған күйеуге шығыңыз, өйткені мұның сол өзіңіз күйеу еткіңіз кеп жүрген жігіт екенінде дау жоқ.

Мұны естіген герцог өкініш-күйінішін тарс ұмытып, тап қазір қарқылдап тұрып күліп жіберетіндей сезінді.

— Сеньор Дон Кихоттың не қилы ғажайыптарға килігіп жүретіні сонша, — деді ол, — мына жігіттің өз малайым емес, басқа біреу екеніне сеніп те қалғандаймын. Әйткенмен, мынадай бір амал-айла жасап көрейік: рұқсат етсеңіздер, үйлену тойын екі аптаға кейін шегерейік, ал өзімізге күдікті көрініп тұрған мына сабазды қамап тастайық: бәлкім осы уақыттың ішінде мұның бұрынғы бет-ажары өзіне қайтып оралар, себебі сиқыршылардың Дон Кихотқа деген өшпенділігі сонша ұзаққа созыла қоймас, оның үстіне мынадай жымысқы әрекеттер мен өң айналдырудан ұтатындары да шамалы-ақ.

— Аһ, сеньор! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Бұл қаныпезерлердің дағдысы мен дәстүрі мынадай: мырзама жолап кеткен жанның қолма-қол өңін өзгерте қояды. Жақында өзі тізе бүктірген, Айна Рыцары деп аталатын бір рыцарьды олар селоласымыз әрі жақын досымыз бакалавр Самсон Карраскоға айналдырып жіберді, ал сеньора Дульсинея Тобосскаяны қарапайым шаруа әйел ғып өзгертті, — осы себептен мына малай нақ осы малай қалпында өле ме деп қорқам.

Сол арада Родригестің қызы сөйлеп кетті:

— Өзіме үйленуге тілек білдірген адамға, ол кім болсын мейлі, бәрібір, ырзашылық білдіргім келеді: дворянның алданған ашынасы болғанша, малайдың заңды зайыбы болған артық, — айтпақшы, өзімді алдаған жігіт әсте дворян емес-ті.

Бұл әңгімелер мен оқиғалардың бәрі, алайда, ғайыптан болған өзгерісі немен аяқталарын білу үшін Тосилостың қапасқа қамалуымен тынды; жұрт бірауыздан Дон Кихотты жеңімпаз деп тапты, дей тұрғанмен, көпшілігі осынау көптен күткен жекпе-жекте қарсыластардың бір-бірін пәрша-пәрша ғып кескілеп тастамағанына қатты күйініп, қапаланып қалды, — дарға асылуға тиіс адамның талапкердің кешірім жасауы немесе соттың рақымшылық етуі салдарынан дарға асылмай қалғанына балалар ғана тап осылай қатты қапаланатын. Жұрт тарап кетті, герцог пен Дон Кихот қамал-сарайға қарай беттеді, Тосилос қамауға алынды, донья Родригес пен қызы, қайткен күнде де, әйтеуір, бұл әурешіліктің соңы үйлену тойымен бітетініне қуанып, мәз-майрам болды, Тосилостың да тілегені сол еді.

LYІІ тарау

Мұнда Дон Кихоттың герцогпен қалай қоштасқаны жайында, сондай-ақ герцогиняның күтушісі, өткір де өжет қыз Альтисидора екеуінің арасында қандай оқиға орын алғаны жөнінде әңгімеленеді.

Қамал-сарайдағы мамыражай тірлік Дон Кихотты мезі ете бастаған; жалқаулық пен жайбарақаттыққа бой алдырып, кезбе рыцарь ретінде өз құрметіне қожайындар өткізіп жатқан ұшы-қиырсыз той-томалақ, ойын-сауықпен күн кешуді өзіне үлкен күнә санаған, осынау жайбарақаттығы мен жаймашуақ тірлігі үшін жаратқан өзін жазаға тартуы мүмкін-ау дейтін ойға тіреле берген, — міне, осы себептен бір күні жоғары мәртебелілерден сапарға шығуға рұқсат сұрады. Жоғары мәртебелілер рұқсат етті, сонымен бірге кететініне қатты өкінетіндіктерін де білдірді. Герцогиня Санчо Пансаға зайыбының хатын берді, анау оны көз жасымен жуып отырып, өзіне-өзі былай деді:

— Губернаторлығым жайында білген кезде әйелім Тереса Пансаның көңілін елеуреткен асқақ арман қожайыным Ламанчалық Дон Кихоттың шатағы мол шытырман оқиғаларына қайта оралуыммен құмбыл болады деп кім ойлаған? Сөйте тұрғанымен, Тересамның ұятты жағдайда қалмай, герцогиняға емен жаңғағын жібергеніне дән ризамын, себебі егер ол оны жібермесе, оның үстіне өзім жабырқау күйде оралсам, бұл онша әдептілікке жатпас еді. Сондай-ақ, бұл сыйлықты параға жатқызуға болмайтыны да мені қуантады: әйелім жаңғақты жібергенде мен губернатор қызметін атқарып жүргем, сондықтан мардымсыз бірдеңемен болса да жақсылыққа қарымта қайтаруда тұрған дәнеңе жоқ. Расында да, солай: губернатор қызметіне жалаң аяқ күйімде кіріп, одан сол жалаң аяқ күйімде кеттім және ар-ұятымның алдында ашығын айтсам, — ал, ар-ұят тазалығына ештеңе жетпейді: “Бай болып көргенім жоқ, кедей болып өлгенім жоқ”.

Жолға шығар күні Санчо өзіне-өзі осындай уәж айтты, Дон Кихот болса, жоғары мәртебелілермен кеше кешкісін қоштасқандықтан, ертеңіне таңертең сауыт-сайманын киіп, қамал-сарай алдындағы алаңнан бой көрсетті. Қамал-сарайдың тәмам тұрғыны оған галереялардан көз тігіп тұрды; герцог пен герцогиня да оған көз салмаққа шықты. Санчо өзінің сұр жорғасына жайғасты, қоржыны, шамаданы мен азық-түлік те соған артылған-ды; герцогтың анау әлгі Үшфальдиді бейнелеген үй басқарушысының жол қаражатына деп өзіне екі жүз алтын теңге салынған шилан бергеніне Санчоның шаттығында шек жоқ еді, ал Дон Кихот бұл жайында әлі ештеңе білмейтін. Сөйтіп, жұрттың назары, әлгінде айтылғанындай, Дон Кихотқа ауған шақта, герцогиняның рыцарьға жаудырай қарап қалған дуэньялары мен күтуші қыздары тобынан, мүлдем күтпеген жерден, өткір де өжет қыз Альтисидораның дауысы естіліп, мына төмендегідей аянышты әнімен сол араға жиылғандардың бәрін таң-тамаша етті:

Беу, қайырымсыз рыцарь!

Тізгініңді босата ғой шамалы,

Астыңдағы асау аттың бүйіріне

Асықпағын шпорыңды қадауға.

Ашкөз айдаһардан сен, алдамшы,

Қашып бара жатқан жоқсың ғой,

Қорқып тұрғаның сенің қозы ғой,

Қойға да айналып үлгермеген.

Жексұрын! Сен бикешті ренжіттің;

Көрмеген еді одан асқан сұлуды —

Венера да өз ормандарынан,

Диана да өз тауларынан.

Эней қашқын, рақымсыз Бирено,

Жоғал, құры, тозақта өртен Вараввамен бірге!

Қанды шеңгеліңмен сығымдап,

Сезімсіз мақұлық, әкетіп барасың,

Өзіңе көнпістікпен күң болуды

Арман еткен сорлының жүрегін.

Әкетіп барасың — арсыздық-ай! —

Қара-ала сәнді жолақтары бар

Үш шаршы мен шұлық байлағышты —

Мәрмәрдай әдемі аяққа арналған.

Оған қоса жүз мыңдай күрсінуді,

Жалыны сұрапыл лапылдаған —

Дүниеде жүз мың Троя болса,

Соның бәрін демде отқа орайтын.

Эней қашқын, рақымсыз Бирено,

Жоғал, құры, тозақта өртен Вараввамен бірге!

Дульсинея ханымың мәңгі бақи

Жадыланған күйде қалуы үшін,

Атқосшың сенің, антұрған Санчо,

Тасжүрек боп жүре берсін.

Мынадай арсыз қылығың үшін

Ғашығың қорлық көре берсін.

Өйткені, мына дүниеде дәйім

Күнәкар үшін тақуа азап шегеді.

Даңқ іздеген арманың әр кез

Сәтсіздікке жолыға берсін,

Қуанышың қайғы әкелсін,

Адалдығың үшін өкініп қал.

Эней қашқын, рақымсыз Бирено,

Жоғал, құры, тозақта өртен Вараввамен бірге!

Лондоннан Темзаға дейін,

Гранададан Атарфеге дейін,

Севильядан Марченаға дейін

Бәрі сені зымиян санасын.

Егер "жүзді", "корольдікті",

Не "кім біріншіні" ойнауға отырсаң

Қолыңа сенің тұз келмесін,

Корольдер де жоламасын.

Сүйеліңді сылдыруға барсаң

Етімен бірге кесіп алсын;

Тісіңді жұлдыруға барсаң

Түбіртегі қызыл иегіңде қалсын.

Эней қашқын, рақымсыз Бирено,

Жоғал, құры, тозақта өртен Вараввамен бірге!

Қайғы шеккен Альтисидора осындай жолмен шерін ақтарып жатқанда Дон Кихот оған тесіле қарап үн-түнсіз тұрды да қойды, сосын Санчоға қарай бұрылып:

— Ата-бабаларыңа деген құрметіңе бола өтінерім, мейірбан Санчо, менен шындықты жасырушы болма. Ғашықтық дертіне шалдыққан мына қыз айтып тұрған үш шаршы мен ұйық байлағышты байқаусыз салып алған жоқсың ба, соны айтшы? — деді.

Санчо бұған мынадай жауап қайтарды:

— Шаршыларды алғаным рас, бірақ байлағышты өңім түгіл түсімде де көргем жоқ.

Альтисидораның оспадарсыздығына герцогиняның таңырқауы таусылмады; айта кетерлігі, оның өткір де өжет, ойнақылау бикеш екенін бұрыннан білетін, әйтсе де жүгенсіздігі тап осындай дәрежеге жетер деп ойламаған, оның үстіне, Альтисидораның мынадай әзіл-мазақ жайында өзіне алдын-ала ескертіп қоймағаны герцогиняның таңырқануын тіптен үдетіп жіберген. Отқа май құя түспек болған герцог былай деді:

— Сеньор рыцарь! Осында өзіңізге көрсеткен қонақжайлығымды пайдаланып, күтуші қызымның, қалай болғанда да, әйтеуір, үш шаршысын ұрлап кетуді ұйғарыпсыз, бәлкім, тіпті ұйық байлағышын да алған шығарсыз: бұл сіздің жарамсыз әдетке бейімділігіңізді байқатады және өзіңіз жайында қалыптасқан ортақ пікірге қиғаш келеді. Қызға ұйық байлағышын қайтарып беріңіз, әйтпесе сізді өліспей-беріспейтін жекпе-жекке шақырам, жауыз сиқыршылардың өзіңізбен сайысқа түскен малайым Тосилосқа істегенін істеп, әлпетімді өзгертіп немесе өңімді бұзып жіберуінен де қорықпаймын.

— Өзіме осынша жақсылық жасаған сізге, жоғары мәртебелім, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — семсер сілтеуімді құдай хош көрмес. Шаршыларды қайтарам, өйткені бұлар Санчода, ал ұйық байлағышқа келсек — ол жайында әңгіме жоқ, себебі ондайды ол да, мен де алған жоқпыз, бөлмесінен жақсылап іздесе қызметші қызыңыздың оны оп-оңай тауып алары анық. Мен, сеньор герцог, ешқашан ұрлық жасаған емеспін, құдай хош көрсе, өмірімнің ақырына дейін жасай да қоймаспын. Мына бикеш ғашықтық дертіне шалдыққан жандай сөйлейді және онысын ашықтан-ашық мойындайды да, ал онда менің шаруам қанша, сондықтан маған бұл бикештен де, өзіңізден де кешірім сұраудың еш қисыны жоқ, ал сізден, жоғары мәртебелім, өзім жайындағы ой-пікіріңізді өзгертуді және сапарымды жалғауға қайтадан рұқсат етуіңізді өтінем.

— Жолыңыз болсын, сеньор Дон Кихот, — деп іліп әкетті герцогиня, — ерлік істеріңіз жайында бізге ылайымда тек жақсы хабар ғана жетіп тұрсын. Сапарыңызды жалғай беріңіз, әйтпесе неғұрлым ұзақ кідірсеңіз, өзіңізден көз аудара алмай тұрған мына бикештердің жүрегіндегі от та соғұрлым өрши түседі, ал күтуші қызыма келсек, оның сазайын жақсылап тартқызам: болашақта көзімен де, сөзімен де әдепсіздік танытпайтын болады.

— Бір-ақ ауыз сөз айтуға рұқсат бер, айбынды Дон Кихот! — деп дауыстап жіберді сол арада Альтисидора. — Ұйық байлағышымды ұрладың деп айыптағаным үшін кешір мені: оллаһи-білләһи ақ-адал шыным, оны өзім тағып алыппын, — астындағы есегін іздеген адам секілді аңғырттыққа салыныппын.

— Сіздерге айтқаным қайда? — деп киіп кетті сол арада Санчо. — Ұрлықы дүниені жасыратын біреуді тапқан екенсіздер! Ұрлағым келсе губернатор боп жүрген кезімде-ақ көкесін көрістірмес пе едім: ол кезде қанша жымқырғым келсе де қолымды ешкім қақпайтын.

Дон Кихот герцог пен герцогиняға, сондай-ақ сол жерде тұрған басқаларға сыпайыгершілікпен бас иді, сосын Росинантты бұрып алды да, есегіне салт мінген Санчоны соңынан ертіп, қамал-сарай қақпасынан шығып Сарагосаға қарай бет түзеді.

LYІІІ тарау

Мұнда Дон Кихоттың тыныс алып, тыным табуына мұршасын келтірмеген не қилы шытырман оқиғалар жайында баяндалады.

Альтисидораның арбауынан біржола құтылған Дон Кихоттың жазық далаға шығуы мұң екен, бейне бір өз отауына оралғандай жаны жадырап сала берді, рыцарьлық парызын орындауға құлшындырған рухани күш-қайраттың қайта пайда болғанын сезінді, сөйткен соң Санчоға қарап жүзін бұрып, былай деді:

— Бостандық, Санчо, аспандағы құдіретті күштің адамдарға тарту еткен ең бағалы сыйының бірі; онымен жер қойнында жасырынған, теңіз түбінде тұмшалаулы жатқан қандай қазына да теңдесе алмайды. Ар-намыс секілді, бостандық үшін де қатерге бас тігуге болады және солай ету керек те, ал бұған керісінше, кіріптарлық адам баласына тап келетін тәмам бақытсыздықтың ішіндегі ең шетіні. Мұны саған, Санчо, мынаған байланысты айтып тұрмын: жаңа ғана өзіміз аттанып кеткен қамал-сарайда бізге қандай күтім жасалғанын, бабымызды қалай тапқанын өзің көрдің, алайда онда керемет дәмді тағам мен салқын сусын берілгеніне қарамастан, өз басым ашқұрсақ жүргендей сезімнен арыла алмадым, өйткені оның бәрін өз тамағым секілді алаңсыз, емін-еркін отырып ішпеген едім; шынында да: жақсылық пен мейірім-қайырым жүктейтін міндет адам рухының еркіндігін тежеп тастайтын тұсау іспетті. Жейтін нанын табуға жаратқан жәрдем берген, бұл үшін өзінен басқа ешкімге алғыс айтпайтын адамнан асқан бақытты жан жоқ!

— Солай бола тұрғанымен, — деді Санчо келісіңкіремей, — сіз не десеңіз о деңіз, бірақ маған герцогтың үй басқарушысы берген, екі жүз алтын теңгесі бар шилан үшін ризашылық білдірмеуіміз тасбауырлығымызды көрсетер еді: жанға сая таптыратын пластырь секілді етіп, оны жүрегіме жақын жерде ұстап жүрмін, — әйтпесе не боларын кім біліпті: ас-суын аузымызға тосатын қамал-сарайларға әрдәйім тап бола бермейміз ғой, аузымызды қан жалататын бекеттерге де соғатын кезіміз болады.

Кезбе рыцарь мен кезбе атқосшы осындай және осыған ұқсас әңгімелермен мильден сәл ғана астам жерді артта қалдырған шақта, ойда жоқта, деревня тұрғындарынша киінген он шақты адамның плащтарын жерге төсеп жіберіп, көк шалғында тамақ ішіп отырғанын көріп қалды. Әріректен бір-бірінен оқшаулау орналасқан, көмпиіңкіреп көрінетін заттарды бүркеп қойған ақжаймаға ұқсас әлдене көзге шалынып тұрған. Дон Кихот тамақтанып жатқандардың қасына келіп, олармен сыпайы түрде амандасқан соң кенептің астында не барын сұрады. Оның бұл сауалына шаруалардың бірі мынадай жауап қайтарды:

— Сеньор! Кенептің астында әулиелердің жапсырмалы және қашап жасалған бейнелері жатыр, бұл бейнелермен селолық ғибадатханамызды безендіргіміз келеді. Бүлініп қалмасы үшін бұларды кенеппен бүркеп қойдық, ал сынып қалмасы үшін иығымызға салып көтеріп жүреміз.

— Рақым етіп, қарап шығуға рұқсат етіңізші, — деді Дон Кихот, — осынша сақтықпен алып келе жатқандарыңызға қарағанда, шамасы, бейнелер өте жақсы болса керек.

— Жақсы болмағанда ше! — деп іліп әкетті екінші шаруа. — Бағалары да, әділін айтқанда, онша арзан емес: әрқайсысы бізге елу дукаттан кемге түскен жоқ. Тұра тұрыңыз, мұның ақиқат шындық екеніне қазір өзіңіз де көз жеткізесіз.

Соны айтып, ішіп отырған асын тастай сап орнынан көтерілген ол жақын тұрған мүсінге барып, бүркемесін сыпырды: бұл — Жеңімпаз Георгийдің әдетте бейнеленетіндей кейіпте кескінделген мүсіні болатын, — атқа салт мінген ол аяғының астында ирелеңдеп жатқан айдаһардың аузына найзасын қаһар төге қадап тұр. Көз тартарлық көркем дүние екен. Мүсінді көріп шыққан Дон Кихот былай деді:

— Бұл рыцарь күллі аспан қосынындағы ең таңдаулы кезбе рыцарь болатын. Оны әулие Жеңімпаз Георгий деп атайтын әрі ол бикештердің қамқоры еді. Енді басқа бейнелерге көз салайық.

Шаруа екінші мүсінді ашты: ол атқа мінген әулие Мартин екен, бір кедейге хитонын бөліп беріп жатқан кейпінде сомдалыпты; соны көрген бойда Дон Кихот:

— Бұл рыцарь да христиандық жиһанкездер қатарынан; меніңше, айбындылығынан қайырымдылығы басымдау болған секілді; бұл оның, Санчо, жартысын кедейге беру үшін хитонын жыртып жатқанынан-ақ көрініп тұр. Шамасы, бұл қыс мезгілі болса керек, әйтпесе хитонын басы бүтін бере салар еді, — оның мейірбандылығы сондай-тұғын, — деді.

— Әй, қайдам. Абзалы, ол “есті адам есесін жібермейді” дейтін мақалды жақсы білген тәрізді. — деді Санчо.

Дон Кихот күліп жіберді де, келесі кенепті ашуды сұрады, оның астынан Испания қамқорының бейнесі шыға келді: атқа салт мінген ол қанға малшынған семсерімен маврларды қырып-жойып жатыр; бұған көз жүгіртіп өткен Дон Кихот мынаны айтты:

— Шын мәнінде де бұл Христос әскерінің рыцары, есімі — әулие Маврқырған Дьего. Ол — жер бетінде бұрын-соңды ғұмыр кешкен, қазір көкті мекен ететін ең айбынды әулие рыцарьлардың бірі.

Бұдан соң тағы бір жамылғы сыпырылып, шадияр Павелдің аттан құлаған бейнесі көрініс берді, оның дінді қабылдауы әдетте қалай бейнеленсе, бұл да сондай егжей-тегжейімен кескінделген-ді. Табиғилығы сонша, құдды Христостың өзі сауал қойып, Павел оған жауап беріп тұрғандай көрінетін.

— Бұрын ол Христос шіркеуін қуғындаушылар ішіндегі заманының ең залым да қатыгез адамы болған, ал кейін шіркеуді қорғаушылар ішіндегі ең адал да абзал адамға айналды, — деді Дон Кихот. — Ол — көзі тірісінде кезбе рыцарь болып, дүние салғаннан кейін мәңгі тыныштық мекеніне енген әулие адам, ол — Христос жүзімдігіндегі тыным таппас еңбекқор, ол — халықтар ағартушысы, мектебі — аспан әлемі, ал тәлімгері мен ұстазы — Христостың өзі болған.

Басқа бейне жоқ еді, сондықтан Дон Кихот мүсіндерді кенеппен жауып тастауды сұрады да, мүсін тасушыларға қарап былай деді:

— Туысқандар, мына бейнелерді көрудің сәті түскенін зор бақыт әкелер жақсылыққа жорып тұрмын, өйткені бұл әулие рыцарьлар да өзім қарекет жасап жүрген салада, яғни әскери салада әрекет еткен-ді, арамыздағы айырмашылық мынадай ғана: олар әулие адам болатын және құдай меңзеген мақсаттарды іске асырумен шұғылданған еді, мен болсам, күнәкар пенде, жер бетіндегі тіршілікке қатысты істермен айналысам. Олар күш-қайратының арқасында өздеріне көктен орын сайлады, өйткені аспан патшалығын күшпен ғана алуға болады, ал мен небір ауыртпалықты арқалап жүріп, нені жаулап алатынымды әлі білмеймін, — дей тұрғанмен, егер Дульсинея Тобосская өз басындағы ауыртпалығынан арылса, менің де тағдыр-талайым қолма-қол жақсарып, ақыл-парасатым кемелдене түсер еді, бәлкім, тіпті осы күнге дейін жүріп келген жолымнан шығып, одан гөрі тәуір, басқа жолға ауысуым да ықтимал.

— Сәтті күнде гөй-гөйле, сәтсіз күнде сөйлеме, — деп қосып қойды Санчо.

Мүсін тасушылар Дон Кихоттың сырт пішініне де, айтқан сөзіне де таңырқанды; ал не айтпақ болғанының тең жарымын да түсінбеді. Тамақ ішіп алған соң мүсіндерін иыққа салды да, Дон Кихотпен қош айтысып, әрмен қарай асты.

Қожайынын алғаш көріп тұрғандай Санчо оның білімдарлығына тағы да таң-тамаша болды: дүниеде Дон Кихот бес саусағындай білмейтін және қаперінде сақтамайтын бірде-бір аңыз-әңгіме мен оқиға жоқтығына ол кәміл сенімді еді; ал Дон Кихотқа мынадай лебіз арнады:

— Ақ-адал шынымды айтайын сізге, қадірменді қожайыным: егер бүгінгі бастан кешкенімізді шытырман оқиға қатарына жатқызуға болса, онда бұл — жиһан кезгелі өзімізге ұшырасқан ең әсерлі және ең қуанышты шытырман оқиғалардың бірі, — бұл жолы бізді ешкім сабаған жоқ, басқадай тауқыметке де ұшырамадық, семсер суыруымызға да, денемізбен жер сабалауға да, ашығуымызға да тура келмеді. Ризамын саған, осындай шытырман оқиғаны өз көзіммен көруге жеткізген жаратқан ием!

— Сен дұрыс айттың, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — алайда, бүгінгі күннің ертеңгі күнге ұқсамайтынын, бақыт айнымалы болатынын қаперіңе ал. Қарапайым халық ырым деп атайтын, ақылға қонымды негізі жоқ нәрселерге көзі ашық адам тек көңілге ұнамды құбылыс ретінде қарауға тиіс. Кейбір ырымшыл пенде таң елең-алаңда тұрады, үйінен шығады, сөйтіп оған жол бойында Диуана Франциск орденіне мүше монах ұшыраса қалса, құдды бір грифті кезіктіргендей шошынып, жалт бұрылып табанын жалтыратады. Әлдебір Мендоса үстелге тұз шашады, соған қараған бойда жүрегі жабырқап сала береді: бейне бір табиғат оны дәл осындай түкке тұрғысыз белгі-нышандар арқылы алдағы жайсыздықтардан сақтандырып отыруға міндетті секілді. Ал, білімдар христиан құдіретті күштің ықтиярын мұндай қисынсыз нәрсе арқылы біліп алуға тырыспайды. Сципион Африканы жаулап алуға келеді, кемеден түсіп жағалауға шыға бергенінде сүрініп кетіп етпетінен құлайды, сарбаздары мұны жаман ырымға балап, секем алып қалады, сөйтсе анау жерді құшақтап жатқан күйі: “Енді менен қашып құтыла алмайсың, Африка, өйткені сені құшағыма алып жатырмын!” дейтін көрінеді. Айтайын дегенім, Санчо, жаңағы бейнелермен жүздесу мен үшін өте қуанышты оқиға болды.

— Мен де солай ойлаймын, — деп келісе кетті Санчо, — тек бір білгім келетіні, тақсыр, ұрысқа кірер алдында испандардың қашан да: “Әулие Яго, Испанияны құлыпта!” деп әулие Маврқырған Дьегоны көмекке шақыратыны несі, соны түсінбеймін. Әлде Испания ашық тұратындықтан оны құлыптап тастау қажет болып па еді? Мұнда қандай гәп бар?

— Әй, сен де бір жүрген кещесің-ау, Санчо! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Сен мынаны біл, қан қызыл крестің осынау даңқты рыцарына құдай Испанияға қамқор әрі құтқарушы болуға, — әсіресе испандар маврларға қарсы жүргізген сол бір сұрапыл соғыс жылдарында, — әмір еткен еді, міне сондықтан да испандар айқасқа түсер алдында өз қорғаушысы ретінде осы әулиеге сиынып, есімін атап шақырады және оның шайқасқа қатысып жүргенін, агарлардың қарақұрым әскерін күйретіп, табанға салып таптап, қыран жапқандай қырып-жойғанын көп адам өз көзімен көрген, — бұған дәлел ретінде испанның шыншыл хроникаларынан көптеген мысал келтіре алам.

Осы арада Санчо әңгіме ауанын өзгертіп, мырзасына былай деді:

— Апырай, сеньор, герцогиняның күтушісі Альтисидора не деген әдепсіз бикеш еді! Шамасы, анау әлгі, аты кім еді, Амур оңдырмай жаралап, жақсылап атқан ғой жебемен, — жұрт оны көзі шамалы көретін балақан деседі, көзі іріңдеп жүрсе де, тегінде, тіпті бірдеңе көруден қалса да, бәрібір, әлдебіреудің жүрегін нысанаға алса бітті, ол тіпті титімдей жүрек болса да мейлі, әрдайым дәл тигізеді және оғы оны әрқашан тесіп өтеді. Сосын тағы бір құлағым шалғаны, оның махаббат жебесі қыздың ұялшақтығы мен ибалылығына соқтықса ұштығы мұқалып, сынып қалады деуші еді, ал мына Альтисидораға келгенде мұқалудың орнына өткірленіп кеткен секілді ғой.

— Бір нәрсені ұмытпа, Санчо, — деді Дон Кихот, — махаббат ешкіммен санаспайды, тоят дегенді білмейді және оның дағдысы мен дәстүрі де ажалдың дағды-дәстүрінен аумай қалған: бақташының жыртық лашығына қалай емін-еркін кірсе, корольдің салтанатты сарайына да тап солай кіріп барады, ал адам жанын толайым-тұтасымен баураған шағында ол ең алдымен одан үрей мен ұятты қуып шығады: міне, ұят дегенді былай жиып қойған Альтисидораның сүйіспеншілік сезімін білдіруінің де себебі осында, ал мұнысы мені абыржытып тастағаны болмаса, аяушылық сезімімді оята алмады.

— Жан түршігерлік қатыгездік! Құлақ естіп, көз көрмеген рақымсыздық! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Мен болсам, аузынан шыққан алғашқы жылы сөзінен-ақ буыным босап, балқып жүре берер ем. Апырай, неғылған тас жүрек, меңіреу көңіл, мыс көкірек едіңіз! Бірақ, басым жетпейтін бір нәрсе — ана қыз сіздің қай жеріңізге қызықты екен, неліктен буыны босап, балқып кетті екен деймін-ау: қандай бір ерекше қасиет, қандай бір керемет кескін, қандай бір ғажайып көрік тапты екен ол сізден, сондай-ақ бет-әлпетіңізде оның есін алып еліктіретіндей не бар сіздің, — ақыр аяғында, осының бәрін қоса есептегендегі болмыс-бітіміңіз бе әлде жеке-дара алғандағы бір ерекшелігіңіз бе оның басын айналдырған? Шынымды айтсам, өзіңізді талай рет басыңыздан бақайшағыңызға дейін көзбен шолғам және, жасыратын не бар, тақсыр, әрдайым бойыңыздан тамсанудан гөрі талып түсуге лайық нәрселерге көбірек кезігетінмін. Оның үстіне, естуімше, ең әуелі және негізінен, әдемілікке бола ғашық болатын көрінеді ғой, ал сіздің, тақсыр, тіптен әдемі еместігіңіз себепті ана бейшараның сізге не үшін ғашық болғаны маған мүлдем түсініксіз.

— Есіңде ұста, Санчо, — деді Дон Кихот, — әдеміліктің: жан сұлулығы және тән сұлулығы дейтін екі түрі болады. Жан сұлулығы ақыл-ой алғырлығынан, пәк-тазалықтан, мінсіз мінез-құлықтан, мейірімділік пен тәрбиеліліктен көрініс беріп, мен мұндалап тұрады және бұл қасиеттердің бәрі көріксіз кісінің де бойынан тоғысып, үйлесім таба алады, ал егер назар тән сұлулығына емес, тап осындай жан сұлулығына ауса, онда нағыз албырт та баянды махаббат туындайды. Мен, Санчо, әдемі еместігімді өзім де білем, сондай-ақ ұсқынсыз еместігім де өзіме мәлім, ал жақсы адамды ұнату үшін оның тек құбыжық болмауы ғана шарт, есесіне ол әлгінде ғана өзім санамалап берген қасиеттердің иесі болуға тиіс.

Осылайша әңгіме-дүкен құрған олар жолмен емес, орман ішімен келе жатқан-ды, кенет, өзі мүлдем күтпеген жерден, Дон Кихот ағаштар арасына тартылып, тор секілді етіп ұстатылған жасыл жіптерге маталып қалды; мұның не екенін түсінбеген ол ақыры Санчоға қарап былай деп тіл қатты:

— Менің ойымша, Санчо, мына торға байланысты туындап тұрған жағдай — басымыздан бұрын-соңды кешпеген керемет шытырман оқиғаның бірі. Қысастық көрсетіп жүрген сиқыршыларым, шамасы, Альтисидораға қаталдық жасағаным үшін мені тормен шырмап, жолымды бөгемек қой — егер осы айтқаным өтірік болса тұрған жерімде өлтіре сал. Алайда, олар біліп қойсын, құрған торы мынадай жасыл жіптен болмай, ең қатты алмастан болған күнде де, ол да ештеңе емес, тіпті ұсталардың қызғаншақ құдайы Венера мен Марсты шырмап тастаған тордан берік болғанның өзінде де, бәрібір, мен оны бейне бір теңіздің балдырындай немесе мақтаның талшығындай әп-сәтте быт-шыт қып тастар едім.

Сөйтіп, ол алға қарай жылжып, торды талқан қылмаққа оқтала бергенінде, кенет тура қарсы алдынан ағаш тасасынан керемет сүйкімді екі бақташы қыз шыға келді: қалай болған күнде де олар, әйтеуір, бақташы секілді киінген еді, бақташыдан айырмашылығы күртешелері мен белдемшелері аса бір әдемі қамқадан тігілген болатын — айтқандайын, олай емес: белдемшелері аса қымбат, алтын жіптен зер төгілген тафтадан еді. Иықтарына төгілген, жылтыраған алтын шашы басқа ештеңемен емес, тек күн сәулесімен ғана бәсекелесе алатын; екеуі де басына жап-жасыл лавр мен қып-қызыл амаранттан гүлтәж киіпті. Түрлеріне қарап бұларға аз дегенде он бес, көп дегенде он сегіз жас беруге болатын.

Санчо оларға қарап аузын ашып қалды, Дон Кихот түк ештеңе түсінбей дал болды, тіпті күннің өзі де оларға көз тастау үшін бір сәтке жүгірісін тиды, сөйтіп төртеуі де түк үн қатпай мелшиіп тұрды да қойды. Ақыры бақташы қыздардың бірі бірінші боп тіл қатып, Дон Кихотқа қарап былай деді:

— Тұра тұрыңыз, сеньор кавальеро, торды үзбей-ақ қойыңыз, — біз оны бұл араға сізге кедергі жасау үшін емес, тек көңіл көтеру үшін ғана жайғанбыз; ол неғылған көңіл көтеру және сендер кімсіңдер дейтін сұрақ қоярыңызды алдын-ала біліп тұрмын, сондықтан қазір бұл жайында қысқаша айтып берем. Осы арадан екі мильдей жердегі бір елді мекенде біраз ақсүйек әулет, идальго мен бай адам тұрады; достарымызбен, жақын-жуықтарымызбен бірге бәріміз осы арада бас қосып, — арасында әйелдері де, ұлдары мен қыздары да бар, — көңілді демалыс өткізуге, сөйтіп, жаңа бақташылық Аркадия құруға уәделескенбіз, — ал бұл ара осы өңірдегі ең көрікті жердің бірі, — сол үшін қыздар да, ұлдар да бақташы боп киініп алғанбыз. Біз екі эклоганы жаттадық: бірі — атақты ақын Гарсиласонікі, екіншісі — айтулы Камоэнстікі, португал тілінде, бірақ әлі қойып үлгерген жоқпыз. Біз мұнда кеше ғана келдік, сосын ағаш өскен алаңқайға, айнала маңайдағы шалғынды дымдап жатқан суы мол жылғаның жағасына жорық шатыры деп аталатын шатырларды тіктік, ал кешкісін аңқау құстарды аулау үшін ағаш арасына тор құрып тастадық: біз оларды әдейі үркітеміз, олар қорқып ұша жөнеледі де, торға барып түседі. Егер, сеньор, бізге қонақ болғыңыз келсе, сізді қуана-қуана құшақ жайып қарсы аламыз, — ендігі жерде мұнда, біздің ортамызда, уайымға да, зерігіп бос отыруға да орын жоқ.

Соны айтып ол сөзін аяқтады; Дон Кихот болса, оған былай деп жауап қатты:

— Шын сөзім, аса сүйкімді сеньора, үріп ауызға салғандай әсем әлпетіңізді көріп есеңгіреп қалғандай күйде тұрмын, тіпті суға шомылып жатқан Диананың түр-пішініне тосыннан көзі түскен Актеон да осынша таңырқанып, таңдай қақпаған шығар. Көңіл көтеріп жатқандарыңызға шынымен тәнті болдым, шақырғаныңыз үшін алғыс айтам, егер қандай да бір көмекке ділгер болсаңыз — бір ауыз сөзіңіз жетіп жатыр, қолма-қол орындауға дайынмын, өйткені ырзашылығымды іс жүзінде дәлелдеу және жұрттың бәріне бірдей, соның ішінде әсіресе өзіңіз бір өкілі боп табылатын текті әулеттерден шыққан жандарға жақсылық жасау менің тікелей парызым, сондай-ақ мына шағын ғана аумақты алып тұрған торлар тіпті жер бетін түгел шырмап жатқан күннің өзінде де, сапарымды бұлардың бір тінін үзбей әрмен жалғайтын жаңа бір жол-соқпақ тауып алуға тырысар едім, ал мұның құр әншейін көпірме сөз еместігіне көз жеткізгіңіз келсе, айтайын — қарсы алдыңызда тұрған адам басқа ешкім де емес, нақ сол Ламанчалық Дон Кихоттың өзі, әрине, тек оның кім екенінен хабардар болсаңыз.

— Аһ, сүйкімді құрбым-ай! — деп дауыстап жіберді сол сәт екінші бақташы қыз. — Біз қандай бақыттымыз десеңші! Мына сеньордың кім екенін білесің бе? Білмесең біліп қой, егер жарық көрген, өзім оқып шыққан, оның ерлік істері жайындағы хикая бізді алдап, өтірікті суқитып жүрмесе, бұл кісі көзсіз батыр атаулының ең көзсізі, ғашықтар атаулының ең албырты, адам атаулының ең ізеттісі. Жанындағы серігі — әзілкештігіне ешкім теңесе алмайтын атқосшысы Санчо Панса екеніне де кепілдік бере алам.

— Оныңыз рас, — деп қоштай кетті Санчо, — өзіңіз айтқандай, мен тап сол атқосшы, тап сол әзілкешпін, ал мына сеньор — менің қожайыным, кітапшада сөз болып, әңгіме етілетін тап сол Ламанчалық Дон Кихот.

— Қымбатты құрбым! — деп дауыстап жіберді алғашқы қыз. — Сеньорды бізде қонақ болуға үгіттеп көндірейік те, — ата-анамыз да, ағаларымыз да бұған қатты қуанып қалар еді. Оның айбынды істері мен адамгершілік абзал қасиеттері жайында мен де хабардармын, оған қоса, жұрттың айтуынша, ол таңғаларлықтай табанды әрі адал ғашық көрінеді, ал оның ханымы — күллі Испания жан тең келмес сұлу деп мойындап отырған Дульсинея Тобосская есімді бикеш деседі.

— Егер көрерге көз керек көркіңіз соған күмән келтіруге мәжбүр етпегенде, мұны шынымен солай деп ойлауға да болар еді, — деді Дон Кихот. — Алайда мені жолымнан қалдырмаңыздар, сеньоралар, өйткені борышымды өтеуге тікелей қатысы бар, кейінге шегеруге көнбейтін шаруалар маған қай жерде болсын демалып жатуға мүмкіндік бермейді.

Осы арада бұлардың қасына қыздардың бірінің інісі келді, бұл да үстіне апасы секілді бақташының қымбат матадан тігілген сәнді киімін киіпті; қыздар оған қарсы алдарында тұрған адамның айбынды Ламанчалық Дон Кихот, ал ана екіншісі — атқосшысы Санчо екенін айтты, Дон Кихоттың бастан кешкендері жайындағы хикаяны оқығандықтан бұл есімдер қыздың інісіне таныс болатын. Мұнтаздай бақташы балақан Дон Кихотқа өз есімін айтып, шатырына шақырды; Дон Кихоттың келіспеске амалы қалмады. Осы екі аралықта аңшылық та басталып, түрлі құстар торға топырлап түсіп жатты, оның жасыл түсінен алданған олар өздері бас сауғалап қашқан торға өздері барып ұрынып жатыр еді. Бұл араға отыздан астам адам жиналған болатын; еркектер де, әйелдер де — барлығы да үстіне бақташының сәнді киімін киіп алыпты, мына екі бейтаныстың өздері кітаптан білетін айтулы Дон Кихот пен оның атқосшысы екені бір демде-ақ мәлім болды, бұл хабар бәрін қуантты. Жиылған қауым таза етіп әзірленген түрлі тәтті-дәмді қымбат тағамдарға толы дастарқан жаюлы шатырларға қарай қозғалды; Дон Кихотты төрге әкеп отырғызды; бәрі де оған таңырқай қараумен болды. Ас ішілгеннен кейін Дон Кихот дауысын қатайтып, менмен де маңғаз кейіпте былай деп сөйлеп кетті:

— Кейбіреулер адамзат баласына тән күнәлардың ішіндегі ең ауыры өркөкіректік деп есептейді, ал өз басым мұндай күнә — жақсылықты білмеушілік дер едім, өйткені “тозақ толы — жақсылықты білмейтіндер” дейтін жалпыға ортақ пікірді ұстанам. Ес жиған жасқа жеткелі бері бұл күнәдан қолымнан келгенінше аулақ болуға тырысып жүрмін; егер өзіме көрсетілген жақсылыққа дәл сондай дәрежеде қарымта қайтаруға шамам жетпесе, қайткен күнде де әйтеуір, жарылқаушыма қарымта қайтарғым келетіні жайындағы тілегімді білдірем, ал егер бұл өзіме аздау көрінсе, оның тигізген шарапаты жөнінде жүрген жерімде айта жүрем, өйткені адам көрген жақсылығын жұрттың бәріне жайып жүрсе, бұл азды-көпті мүмкіндігі болған жағдайда ол әсте қарыздар қалмас еді дегенді білдіреді, ал берушілердің қоғамда алып отырған орыны алушылардан көп ретте әлдеқайда жоғары болатыны баршаға мәлім: құдайдың баршамыздан жоғары тұратындығының, жақсылықтан құр қалдырмай, әркімге сыбаға сыйлайтын заңғар жарылқаушы екендігінің де себебі осында және жаратқанның сый-тартуы мен адамның сый-тартуын салыстыруға да болмайды, — олардың арасы жер мен көктей, ал ырзашылық білдіру — қаражатымыздың тапшылығы мен мүмкіндігіміздің шектеулілігін ішінара болса да толтырады. Осы себепті, мен де өзіме мына жерде көрсетілген меймандостыққа ырза болғаныммен, бұған тең дәрежеде қарымта қайтаруға дәрменім жоқтығынан өз мүмкіндігімнің тар шеңберінде қала беруге мәжбүрмін және тек қолымнан келетін, шама-шарқым жететін бір-ақ нәрсені ғана ұсына алам, атап айтқанда: Сарагосаға баратын күре жолдың қақ ортасына тұрып алам да, осы арада отырған, бақташы қыз боп киінген сеньоралар дүниедегі ең сүйкімді және ең инабатты қыздар деп екі күн бойы қатарынан жария ететін болам, алайда мына жерде өзімді қаумалап отырған ханымдар мен мырзалардың көңіліне келмесін, күллі ой-ниетімнің жалғыз ғана әміршісі, жан тең келмес Дульсинея Тобосскаяны олардан жоғарылау қоятыным, әрине, өзінен-өзі түсінікті ғой.

Дон Кихотты ынты-шынтысымен тыңдап отырған Санчо осы арада қатты дауыстап былай деді:

— Осыдан кейін күллі әлемнен қожайынымды есуас деуге батылы жететін және соған ант-су ішетін бір адам табылар ма екен? Қалай ойлайсыздар, бақташы сеньорлар: қожайыным айтқан әлгіндей уағызды ең білімдар, ең ақылды деген селолық священниктің қайсысы айта алар еді, сондай-ақ ержүректігімен ерекше даңқы шыққан кезбе рыцарьлардың қайсысы қожайыным әлгінде уәде еткенді уәде ете алар еді?

Ызадан жүзі түтігіп кеткен Дон Кихот Санчоға қарай бұрылып, былай деді:

— Осыдан кейін аспан асты, жер үстінде сені зымияндық пен қасақылыққа да бейімді, барып тұрған миғұланың өзі демейтін бір адам табылар ма екен? Ау, менің ісіме аралас, естімін бе, есуаспын ба, соның бағасын бер деп сенен біреу сұрап па еді? Өшір үніңді және қарсыласпа — одан да ері алынған болса Росинантты барып ертте: қазір біз әлгі уәдемді орындауға аттанамыз, ал ақиқат менің жағымда болуы себепті, маған қарсы шығатындардың бәрі жеңіліс тапты деп алдын-ала есептей бер.

Соны айтып, қатты қынжылып, ашуға булыққан Дон Кихот үстел басынан тұрды, сол арада отырғандар айран-асыр боп, оның есалаң ба әлде есі дұрыс адам ба — кім екенін біле алмай аңтарылып қалды. Мұндай іске бармауын сұрап, табиғатына тән ырзашылық сезімі мұқым жұртқа мәлім екенін, рухының мықтылығын тағы да тағы дәлелдеудің текке керегі жоқтығын, себебі қарекеті жайындағы хикаяда келтірілген деректердің өзі-ақ жеткілікті екенін айтып, қанша үгіттегендеріне қарамастан Дон Кихот алған бетінен қайтпады: Росинантқа отырып, кеудесін қалқанмен көлегейлеп, қолына найзасын алып, шалғынның іргесімен өтіп жатқан күре жолдың қақ ортасына шықты. Сұр жорғасына қонған Санчо да солай қарай бет түзеді, бұрын-соңды болып көрмеген осынау оспадарсыз әурешіліктің немен тынарын білгісі келген бақташы боп жүрген қауым топырласып оның соңынан ерді.

Әлгінде айтқанымыздай, жолдың қақ ортасына шыққан Дон Кихот маң даланы мынадай сөзбен жаңғырықтырды:

— Оу, сендер, жолаушылар мен жиһанкездер, рыцарьлар мен атқосшылар, салт аттылар мен жаяу жүргіншілер, осы жолмен қазір келе жатқандардың және алдағы екі күннің ішінде өтетіндердің барлығы! Мына менің, кезбе рыцарь Ламанчалық Дон Кихоттың, бұл жерге дүйім жұрттың алдында өз пікірімді қорғау үшін тоқтап тұрғанымды біліп қойыңдар: жүрегімнің әміршісі Дульсинея Тобосскаяны есепке қоспасақ, мына тоғайлар мен шалғындарды мекен ететін нимфалардың сұлулығы мен сыпайылығына ешкім теңесе алмайды! Осы жағдаятқа байланысты, кімде-кім басқа пікірде болса — келе қойсын, оны осы арада күтіп алам.

Бұл сөзді ол екі мәрте қайталап айтты, бірақ шытырман оқиға іздеушінің ешқайсысы оған қай жолы да құлақ аса қоймады, алайда қашан да өзіне қарасып жүрген тағдырдың көмегі арқасында көп ұзамай-ақ жол бойында қыруар салт атты қара көрсетті; көпшілігінің қолында найза бар-ды және олар топтанып, шоғырланып, суыт келе жатқан болатын. Дон Кихоттың жанындағылар оларды көрген бойда-ақ жалт бұрылып, жолдан әжептәуір жыраққа барып тұрды: әлгілерді тосып тұра берсе басына бәле тілеп алатынын олар жақсы түсінген еді; қорқу деген қаперіне кіріп шықпаған Дон Кихот қана орнынан қозғалмады, ал Санчо Росинанттың тасасына тығылды. Сол екі аралықта салт атты найзагерлер отряды жуықтап та қалған, алда келе жатқан біреуі Дон Кихотқа айқайлап былай деді:

— Былай тұр жолдан, есалаң, әйтпесе қазір сені бұқалар таптап өтеді!

— Өй, оңбаған! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Мен ешқандай бұқадан қорықпаймын, тіпті Харама өзені жағалауында жайылған бұқалардың ішіндегі ең шектен шыққан жабайыларынан да! Әлгінде айтқаным ақиқат шындық екенін мойындаңдар қане, малғұндар, қаншаң болса соншаң, әйтпесе сендерді жекпе-жекке шақырам.

Мал айдаушы бұған жауап қатып үлгерген жоқ, Дон Кихот болса, тіпті мақұл көргеннің өзінде де былай шығып үлгермейтін, себебі арасында үйретілгені де, жуасы да бар, жабайы бұқалар табынын бір қауым мал айдаушы мен басқа да адам ертеңгі күні бұқамен сайыс өтетін бір елді мекенге қарай қуалап бара жатыр еді, — міне, осы табын Дон Кихот пен Санчоға, Росинант пен сұр жорғаға қарай лап қойып, олардың ойран-ботқасын шығарып кетті. Санчо денесін қатты ауыртып алған, Дон Кихот мәңгіріп қалған, сұр жорға соққы жеп, Росинантқа да сыбаға тиген; әйткенмен, ақыры бәрі бойын тіктеді, ал Дон Кихот болса, бір құлап, бір тұрып табынның соңынан жүгіре жөнелді.

— Тоқтаңдар, тұра тұрыңдар, қарақшылар тобыры! — деп айқайлады ол. — Сендерді бір-ақ рыцарь тосып тұр, ал бұл рыцарьдың өзіндік дәстүрі мен дағдысы бар, ол қашқан жауды желкелеуді жөн көрмейді!

Алайда бұл айқай тым асығыс қашқындарды тоқтата алмады: олар үшін өткен жылғы бұлттардың маңызы қаншалықты болса, Дон Кихот қоқан-лоқысының да маңызы соншалықты еді, — олар тоқтаған жоқ, Дон Кихоттың өзі тоқтады, себебі әбден сілікпесі шыққан еді; сөйтіп, өшін ала алмаған, ашу-ызасы одан әрі өрши түскен ол Санчоны, Росинант пен есекті тосып, жолдың жиегіне отыра кетті. Арада шамалы уақыт өткеннен кейін мырзасы мен малайы қайтадан көліктеріне қонды. Сөйтіп, жалған да жасанды Аркадиямен қоштасуға қайтып оралмаған, өз істерінен өздері қатты ыңғайсызданған олар әрмен қарай аса берді.

LІX тарау

Мұнда Дон Кихот бастан кешкен аса сирек кездесетін және шытырман оқиға санатына жатқызуға болатын бір жағдай баяндалады.

Бұқалардың әдепсіздігі салдарынан үсті-басын шаң басып, шаршаңқырап қалған Дон Кихот пен Санчоға ағаштардың қоңырсалқын көлеңкесімен сылдырап ағып жатқан таза да мөлдір бұлақ жан сая болды; әбден сілікпесі шыққан олар әуелі сұр жорға мен Росинантты жүген-ноқтасын сыпырып жайылуға жіберіп, одан соң өздері соның жағасына кеп жайғасқан-ды. Санчо өзінің қоймасына, яғни қоржынына қол жүгіртіп, одан, өзі айтатындай, ішке ел қондыратын нәрселерді алып шықты; сосын ол аузын шайды, ал Дон Кихот беті-қолын жуды, бұл оларды сергітіп, күшіне күш қосқандай болды. Алайда өзегін өртеген өкініштен әлі арыла алмағандықтан Дон Кихоттың асқа зауқы соқпады, ал Санчо болса, тамаққа тек сыпайыгершіліктен ғана қол созбай, қожайыны бастап бергенін күтіп отырған, бірақ оның өз ойымен өзі боп кеткенін, қажеттілігін қанағаттандыру жайын қаперден шығарғанын көрген соң, мырзасы ұмытқанымен, бұл жайды өзі ұмытпауы керегін ескеріп, тәуір тәрбие алған адам ұстанар қағидалардың бәрін тәрк етіп, нан мен сүтсірнені аузына бұрап тыға бастады.

— Жеп тойып ал, достым Санчо, — деді Дон Кихот, — күш-қуатыңды кемітіп алма, менен гөрі саған өмір қымбатырақ, ал маған мазасыз ойларымның ауыртпалығы мен басымнан арылмаған қырсықтың күйігінен мүрдем кету ғана жазған. Менің өмірім, Санчо, — кез-келген сағатта өлім табуға арналған, ал сен өлім аузында жатып та аузыңмен бірдеңе талмап жатасың. Ал енді осы айтқанымның өтірік еместігіне көз жеткізгің келсе, мені кітапта қалай бейнелегеніне көңіл аудар, ал онда мені айқаста айбынды, қарым-қатынаста кішіпейіл, шонжарлар құрмет тұтатын, бикештер ұнататын адам ретінде бейнелеген. Сөйтіп, енді ақыр соңында, ерен ерліктерім арқылы ие болған және қол жеткізген сый-сияпат, мадақ, марапаттарымды күтіп отырғанымда, бүгін таңертең осынау жеркенішті де жексұрын мақұлықтар үстімнен жосылып өтті, аяқтарымен таптап, тепкілеп кетті. Осыны ойлағанда күрек тістерім мұқалып, азу тістерім босап, қолым жансызданып, тамаққа мүлдем тәбетім шаппайды, сондықтан тіпті өзімді аштан қатыруға, яғни ажал атаулының ең ауыр түрімен өлуге де бейілмін.

— Ендеше, — деп түйді Санчо шапшаңдата шайнап отырған күйі, — сіз, тақсыр, “Тамаққа тыңқия тойған, ажалды ойлап абыржуды қояды” дейтін мақалды мақұлдамайды екенсіз ғой. Қалай болғанда да, мен, әйтеуір, өзімді өзім өлтіру жайындағы ойдан аулақпын, — одан да былғарыны тісімен созып, өзіне керек жеріне дейін жеткізетін етікші секілді болғаным жақсы. Мен де сөйтем: ішем-жеймін және өмірімді құдай өзі белгілеп қойған шекке дейін жеткізем, ал сіздің, сеньор, өзін-өзі қасақана үмітсіздікке ұрындырудан артық есалаңдық жоқ екенін біліп қойғаныңыз жөн, ал сіз тап солай істеп жүрсіз; менің ақылымды тыңдаңыз: әуелі ас ішіп әлденіңіз, сосын мына көк шалғыннан төселген көрпеге көсіліп жіберіп, шамалы көз шырымын алыңыз — көріңіз де тұрыңыз, оянғаныңызда жаныңыз едәуір жай тауып қалады.

Дон Кихот Санчоның сөзінде ешқандай сөлекеттік жоқ екенін, керісінше, өте орынды екенін түсінді, сондықтан тап солай істегенді жөн көрді, алайда Санчоға мынадай өтініш білдірді:

— Аһ, Санчо! Егер қазір өзіңе айтқалы отырған тілегімді орындауға келісіміңді берсең, көңілім, сөз жоқ, едәуір көтеріліп қалар еді, өкініш-күйінішімнің ауыртпалығы да әжептәуір азаяр еді! Айтайын дегенім мынадай жағдай: жаңағы ақыл-кеңесіңді орындап, демалып жатқан кезімде сен шамалы былайырақ шықсаңшы, сосын жалаңаштанып алып, Дульсинеяның жадысын қайтару үшін денеңе дарытуға міндеттенген анау әлгі үш мыңнан астам дүренің есебінен Росинанттың тізгінімен өзіңді үш жүз - төрт жүз рет шықпыртсаңшы: расында да, обал-ақ тіпті — немқұрайдылығың мен немкеттілігің салдарынан бейшара сеньораның әлі күнге дейін сиқыршылық айла-амалдар құрсауында қалып отырғанына жүрегің қалай қан жыламайды.

— Бұл жайында әлі ойланып көру керек, — деді Санчо келісіңкіремей. — Одан да қазір екеуіміз де ұйқтап алайық, сосын құдайдың салғанын көре жатармыз. Біліп қойғаныңыз артық болмас, тақсыр, ешқандай дайындықсыз, салған жерден өзіңді өзің шықпырта жөнелу, әсіресе соққыны дұрыс қоректенбеген және семіздігі де шамалы денеге дарыту — оңай нәрсе емес. Сеньора Дульсинея кішкене шыдай тұрсын-дағы, сәті түскен бір күні өзімді оңдырмай қан-жоса қылармын: себебі, тірі адам тіршілігін істейді емес пе, — яғни, айтайын дегенім, өлмей аман-сау жүрмін ғой, ендеше, уәдемді де міндетті түрде орындаймын.

Бұған ырзашылық білдірген Дон Кихот аздап жүрек жалғады, ал Санчо мелдектей тойды, бұдан соң екеуі ұйқтауға жатты, ал айнымас серік әрі дос Росинант пен сұр есек шөбі шүйгін шалғындықта емін-еркін жайылып жүрді. Олар кештетіп барып бір-ақ оянды, тұрған бойда көліктеріне қонды да, асығыс жүріп кетті, өйткені бір мильдей қашықтан көрініп тұрған бекетке жетіп алмаққа асыққан еді. Мен “бекетке” деп отырмын, себебі Дон Кихоттың өзі бекет атаулының бәрін қамал-сарайға балайтын дағдысын өзгертіп, оны бекет деп атаған болатын.

Сөйтіп, екеуі бекетке келіп, мұнда қонып шығуға бола ма деп сұрады. Оларға болатыны және тіпті Сарагосаның өзінен табылмайтын жайлы орын беріліп, жақсы күтім жасалатыны мәлім етілді. Олар көліктерінен түсті, бұдан соң, бекет қожайынынан кілтін алғаннан кейін, Санчо азық-түлігін шоланға кіргізіп қойды, сосын жануарларды атқораға апарып, жемін салды да, мына бекеттің Дон Кихотқа қамал-сарай секілді боп көрінбегені үшін жаратқанға арнайы алғыс айтып, қандай бұйрық беретінін білмекке мырзасына қарай тартты, ал Дон Кихот болса, қақпа жанындағы сәкіде отырған болатын. Бұл кезде кешкі тамақ ішетін уақыт та таяп қалған-ды, Дон Кихотпен бірге өздеріне бөлінген бөлмеге бармас бұрын Санчо бекет иесінен кешкі асқа не ұсынатынын сұрады. Бұған жауап ретінде қожайын мынадай жайды алға тартты: бізде жаныңызға не керектің бәрі бар, не қаласаңыз соны сұрай беріңіз, өйткені бұл бекеттен ауладағы құстың еті де, аспандағы құстың еті де, теңіздегі балық та, бәрі де табылады, деді.

— Бізге ондай көп ештеңенің керегі жоқ, — деп құлаққағыс етті Санчо, — қуырылған екі балапан жетіп жатыр, себебі мырзам өте бір сыпайы адам, тамақты көп жемейді, өзім де әкетіп бара жатқан мешкей емеспін.

Қожайын бұларға балапан қуырып бере алмайтынын, себебі балапандарды кезқұйрық іліп тауысқанын хабарлады.

— Ендеше, сеньор қожайын, бір семіздеу тауықты қуыруға әмір ете қойыңыз, — деді Санчо.

— Тауық деймісіз? Әй, құдай-ай! — деп айқайлап жіберді қожайын. — Оллаһи-білләһи, шын сөзім, елуден астам тауықты күні кеше ғана қалаға сатуға беріп жібергем, тауық жоқ, бірақ басқасының бәрін сұрай беріңіз.

— Олай болса, сізде бұзау еті немесе ешкі еті бар шығар, — деп сауалын жалғастыра түсті Санчо.

— Қазір анаусы да, мынаусы да таусылып қалды, бүкіл үйден бір кесім ет таба алмайсыз, — деп жауап қатты қожайын, — есесіне келесі аптада қалағаныңызша болады.

— Айтары жоқ! — деді Санчо. — Мұның бәрі қаншалықты қат болғанымен, есесіне сізде шошқа майы мен жұмыртқа жетершілік екеніне бәс тігуге бармын.

— Құдай ақы, жолаушы сеньордың табандылығы таңғаларлық! — деп дауыстап жіберді қожайын. — Ау, сізге әлгінде ғана айтпап па едім, менде балапан да, тауық та жоқ деп, ендеше жұмыртқа қайдан болады? Әңгіме ауанын басқа дәмді тағамдар жайына аударсаңызшы, құстың сүтін сұрап неғыласыз.

— Жә, сөзден іске көшейік, құрып кетсін бәрі! — деп мәлім етті Санчо. — Өзіңізде не бар, енді соны айтыңызшы, сеньор қожайын, сосын бұл әңгімені біржола тәмамдайық.

Қожайын бұған былай деп жауап қатты:

— Расында және шын мәнінде қолымда бары — сиырдың бұзау сирағына ұқсас қос тұяғы ғана немесе, дәлірек айтқанда, бұзаудың сиыр тұяғына ұқсайтын қос сирағы ғана; бұлар бұршақ қосып пісіріліп те қойылған, пиязбен, маймен дәмделген және түрінің сүйкімділігі сондай: “Жеп қойыңдаршы! Жеп қойыңдаршы!” деп тұрғандай.

— Бұларды мен алам, — деп мәлім етті Санчо, — ешкім тиіспейтін болсын; бағасын да басқалардан тәуірірек төлеймін, өйткені, ең сүйікті тағамым осы, ал бұлар тұяқ бола ма, сирақ бола ма — маған бәрібір.

— Ешкім де тиіспейді, — деді қожайын, — басқа тұрғындарым ақсүйек адамдар, өз аспазы, күтушісі мен азық-түлігі бар.

— Өй, тектілік жағынан менің мырзама ешкім теңесе алмайды ғой! — деп қарсылық білдірді Санчо. — Қызметінің ыңғайы оған өзімен бірге ыдыс-аяқ пен азық-түлік алып жүруге мүмкіндік бермейді: екеуіміз көкорайға отыра кетеміз де, емен жаңғағымен және қызылдың жемісімен жүрек жалғаймыз.

Санчо мен бекеттің қожайыны екеуара осылай әңгімелескен: алайда Санчо әңгімені әрмен жалғастырғысы келмеді және мырзасының қандай кәсіппен шұғылданатыны, немен айналысатыны жайындағы сұрақты да жауапсыз қалдырды. Сонымен, кешкі ас ішетін уақыт та келіп, Дон Кихот өз бөлмесіне өтті, тапсырыс берілген тағамды қожайын сонда алып келді, Дон Кихот бұл астан тайлықпай, сол бойда-ақ тамақтануға кірісті. Бірақ, дәл осы кезде жұқалтаң ғана қабырға бөліп тұрған көрші бөлмедегі әлдекімнің:

— Кешкі асымызды алып келгенше, сеньор дон Херонимо, Ламанчалық Дон Кихоттың екінші бөлімінің тағы бір тарауын оқып шықсақ қайтеді? — деген сөзі Дон Кихоттың құлағына шалынды.

Есімі аталған бойда Дон Кихот орнынан ұшып тұрды, бар зейінін салып тың тыңдады, сол арада жоғарыда аталған дон Херонимоның жауабын да естіді:

— Ондай сандырақты оқудың не қажеті бар, сеньор дон Хуан? Өйткені, Ламанчалық Дон Кихот хикаясының бірінші бөлімін оқығандар оның екінші бөлімін оқуға онша құштар бола қоймаса керек еді.

— Әйткенмен, — деп қарсылық білдірді дон Хуан, — оны оқып шығудың зияны жоқ, себебі нашар кітаптың өзі де қызықты бірдеңеден құралақан болмайды. Дегенмен, екінші бөлімде Дон Кихоттың Дульсинея Тобосскаядан жерініп қалатыны маған мүлдем ұнамайды.

Мұны естіген Дон Кихоттың зығырданы қайнап кетті де, бұлқан-талқан боп ашуланып, дауысын қатайтып былай деді:

— Ламанчалық Дон Кихот Дульсинея Тобосскаяны ұмытты немесе ұмытуға бейім деуге дәті баратындардың қай-қайсысының да шындықтан қаншалықты алшақ екенін жекпе-жек айқаста дәлелдеп берем, өйткені жан тең келмес Дульсинея Тобосская ешқашан ұмытылмайды және Ламанчалық Дон Кихот та ұмытшақтыққа салынбайды: оның девизі — тұрақтылық, ал парызы — тұрақтылығын өзгеге де жария етпей-ақ, өзін де мәжбүр етпей-ақ сақтау.

— Бізге жауап беріп тұрған кім? — деп сұрады көрші бөлмедегілер.

— Ламанчалық Дон Кихоттың өзі болмағанда басқа кім болушы еді? — деп айқайлады Санчо. — Және ол сіздерге қазіргі айтқан сөзінің де, сондай-ақ болашақта айтар сөзінің де бәрі түгел ақиқат шындық екенін дәлелдеп бере алады, өйткені тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ.

Санчоның осыны айтып аузын жабуы мұң екен, есік ашылып, кавальеро екендері түр-пішінінен танылып тұрған екі адам ішке кірді де, біреуі Дон Кихотты құшағына алып, былай деді:

— Кескін-келбетіңіз есіміңізге куәлікке жүреді екен, ал есіміңіз кескін-келбетіңізбен үйлесім табады екен: есіміңізді пайдаланып кетуге, сөйтіп ерлік істеріңізді мансұқ етуге ниеттенген адамға, атап айтқанда, мына кітаптың авторына әдейі және қасақана түрде ғұмыр кешіп жүрген сіздің, сеньор, кезбе рыцарьлықтың шамшырағы әрі жол көзер жұлдызы, шын мәніндегі Ламанчалық Дон Кихот екеніңізге ешқандай күмән жоқ.

Сол арада ол серігінің қолындағы кітапты алып, Дон Кихотқа ұсынды; Дон Кихот оны үнсіз парақтап шықты да, ұзатпай қайтарып беріп, былай деді:

— Мен жай ғана шолып шықтым, соның өзінде де айып санауға лайық үш нәрсені байқап үлгердім: бұл, біріншіден, прологтағы кейбір сөйлемшелер; екіншіден, кітаптың арагондық сөйленісте жазылғаны; үшіншіден, — автордың дүмшелігін бәрінен анығырақ аңғартатыны, — маңызды бір мәселеде шатасып, лағып кетеді: атқосшым Санчо Пансаның әйелінің есімі Мари Гутьеррес дейді, ал шындығында оның есімі мүлдем басқа, оны Тереса Панса деп атайды, ал енді осындай маңызды нәрселерді былықтырған адамның басқа жайларды да былықтырмағанына ешқандай кепілдік жоқ.

Сол жерде Санчо сөзге килікті:

— Тек қана шындықты жазам дейтін әңгімешінің түрін! Зайыбым Тереса Пансаны Мари Гутьеррес деп атайтын болса, ау-жайымызды жетік білетін адамды тапқан екенбіз! Ана кітапты қолыңызға тағы бір алыңызшы, сеньор, онда мен де бар ма екем өзі, менің де аты-жөнім бұрмаланған жоқ па екен, қарап жіберіңізші.

— Сөзіңнің сиқынан танып тұрмын, достым, сен, шамасы, сеньор Дон Кихоттың атқосшысы Санчо Пансасың ғой, солай ма? — деп сұрады дон Херонимо.

— Иә, сол менмін және соны мақтан тұтам, — деп нықтады Санчо.

— Өтірік айтып тұрған ештеңем жоқ, — деді кавальеро, — бұл жаңа автор сені қазір өзімізге ұнап тұрған қалпыңдағыдай сүйкімді адам түрінде суреттемейді: ол сені мешкей және күлкілі мінезден мақұрым ашықауыз етіп бейнелейді, тоқ етері, мырзаң жайындағы хикаяның бірінші бөліміндегі Санчоға тіптен ұқсамайтын біреу боп шыққансың.

— Ар-ұяты білсін, — деді Санчо. — Абзалы, оның мазамды алмай, мені мүлдем ұмыт қалдырғаны жөн еді: астау табылса — шошқа да табылады, деген ғой, көңілім баяғыдай.

Кавальеролар Дон Кихотты кешкі ас ішуге өз бөлмесіне шақырды: бұл секілді құрметті адамға лайық тағам бекетте жоқ екенін жақсы білетіндерін айтты. Дон Кихот шақыруды табиғатына тән сыпайыгершілікпен қабыл алып, олармен бірге отырып тамақ ішті; осының арқасында бұзау сирақтарына Санчо басы бүтін ие боп қалды; өзі төрден орын алды; қасына сирақ пен тұяқты Санчодан кем жақсы көрмейтін қожайын жайғасты.

Дастарқан басында дон Хуан Дон Кихоттан сеньора Дульсинея Тобосскаядан не хабар барын сұрады: күйеуге шыққан жоқ па екен, босанған жоқ па екен, аяғы ауыр емес пе екен, ал егер сертіне берік күйде жүрген болса, онда сеньор Дон Кихоттың махаббат жайындағы қиял-арманын қарапайым да пәк-таза қаперінде сақтап қалды ма екен — соны білгісі келді. Оның бұл сауалына Дон Кихот былай деп жауап берді:

— Дульсинея сол пәк-таза күйінде, менің қиял-арманым бұрынғыдан да бекемірек, өзара қарым-қатынасымыз салиқалы, ал оның сүйкімді әлпеті шаруа әйелдің тұрпайы түр-пішініне ауыстырылып жіберілген.

Сөйтіп, сол арада ол сеньора Дульсинеяның қалай жадыланғаны жайында, Монтесинос үңгірінде қандай кепке тап болғаны жөнінде, сол сияқты Дульсинеяның жадысын қайтару үшін данагөй Мерлиннің не істеуге әмір еткені турасында, яғни Санчоның өзіне-өзі дүре салуға міндетті болғаны хақында тәптіштеп айтып берді. Дон Кихоттың бастан кешкен қызық-шыжықтары жайлы әңгімесін тыңдау екі кавальероны рақатқа батырды, оның қисынсыз сандырағымен қатар, соны балын тамыза баяндаған сөз саптау мәнеріне де ерекше тәнтілік білдірді. Бұлар оны ақыл-есі бүтін адам деп мойындауға бейіл боп та қалған, бірақ сол арада анау қайтадан аяқ асты лағып, ауа жайыла бастады, осыны көрген олар мұны дені сау адам ба әлде делқұлы ма, кімге баларын білмей әбігерленді.

Ал, тамағын ішіп алған Санчо шала бурыл мас қожайынды жайына қалдырып, көрші бөлмеге өтті де, былай деп мәлім етті:

— Олла-біллә, сеньорлар, өзіңізбен бірге әкелген мына кітап авторының менімен араздасқысы келіп жүргені кәміл. Жарайды, мені қомағай десе десін-ақ, бірақ әйтеуір ішкіш демесе болғаны.

— Дегенде қандай, ол сені ішкіш деп те атаған, — деді дон Херонимо, — ал мұны қандай сөзбен жеткізгені дәл қазір есімде жоқ, — әйтеуір ол өзің жайында көңілге келетін сөзді көп айтқан, оның үстіне, бәрі де қазір қарсы алдымдағы мейірбан Санчоның сиқынан көріп тұрғаныма, өз ойымша, мүлдем жанаспайтын жалған нәрсе.

— Шын сөзім, мейірімді мырзалар, — деді Санчо, — бұл хикаяда біз, Санчо мен Дон Кихот, байқауымша, Сид Ахмет Бен-инхали өз кітабында суреттеп берген деңгейде және өзіміз өмірде қандай болсақ сондай дәрежеде бейнеленбегенбіз ғой деймін: Сид Ахметте қожайыным ержүрек, парасатты, оған қоса махаббатта албырт адам түрінде көрсетіледі, ал мен болсам, әсте ішкіш те, мешкей де емес, аңқау әрі күлкілі адам кейпінде көрінем.

— Бұл сөзіңмен келісем, — деп мәлім етті дон Хуан. — Александр Македонскийдің Апеллестен басқа суретшінің бәріне өзін бейнелеуге тыйым салғаны секілді, мүмкіндік болса, тұңғыш ғұмырнамашысы Сид Ахметтен басқаның бәріне даңқты Дон Кихот жайында әлде бірдеңе жазуға шек қойған жөн болар еді.

— Мейлі, мені кім бейнелегісі келсе сол бейнелей берсін, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — бірақ тек бұрмаламасын, өйткені өзіңді адым аттаған сайын қорласа, шыдамыңнан да айрылып қалатындайсың.

— Ондай қорлау сеньор Дон Кихот шыдамдылығының қалқанына соғылады да, күл-талқаны шығады, әйтпесе, дүниеде ол кек қайтара алмастай қорлық жоқ, — ал бұл қалқан, меніңше, айрықша ауқымды әрі берік болуға тиіс, — деді дон Хуан келісіңкіремей.

Түннің едәуір бөлегін олар осындай және осыған ұқсас әңгімемен өткізді, бірақ Дон Кихоттың кітапқа тағы бір мәрте көз жүгіртіп, осы тақырып төңірегінде әңгіме көйітуіне сондай құштар болған дон Хуанның жанкешті әрекетінен ештеңе өнбеді; Дон Кихот табандап тұрып алды: шын мәнінде оны оқып шықтым деп айтса да болатынын, кітаптың пәтуасыз да парықсыз екенін, оған қоса авторы, өзінің, Дон Кихоттың, оны қолына ұстағанын байқаусызда біліп қалып, оқыды екен деп ойлап, қуанып жүре ме деп қауіптенетінін, ал ұждансыз да ұсқынсыз нәрседен ой ауанын ғана емес, көз жанарын да аулақ ұстаған жөн болатынын айтып, басын алып қашты. Оған қай жаққа бағыт алғаны жайында сұрақ қойылды. Ол Сарагосаға бара жатқанын, сол қалада жыл сайын өткізілетін, сыйлық тағайындалған турнирге қатыспақ ойы барын білдірді. Дон Хуан мына жаңа кітапта Дон Кихоттың, дәлірек айтқанда, оның атын жамылған біреудің, шығыршық ілу ат сайысына — жұтаң жарақталған, девизі жадау, киім-кешегі одан да жүдеу, есесіне не қилы келеңсіздік кеңінен орын алған турнирге қатысқаны әңгімеленетінін хабарлады.

— Ондай жағдайда, — деп мәлім етті Дон Кихот, — Сарагосаның қарасын да көрмеймін, — сөйтіп, жаңадан пайда болған жалған әңгімешінің бетін аймандай қылам — ол бейнелеген Дон Кихоттың мен емес екенін жұрттың бәрі білетін болады.

— Мұныңыз тіптен тамаша болар еді, — деді дон Херонимо, — оның үстіне, Барселонада тағы бір осындай турнир өтпекші: сеньор Дон Кихот өз айбатын сол жерде де анық танытып бере алады.

— Тап солай істеймін де, — деп мәлім етті Дон Кихот. — Ал енді қазір, мырзалар, сіздерден рұқсат сұрағалы отырмын: демалатын уақытым болды. Сонымен бірге, мені нағыз шын берілген достарыңыз бен қызметшілеріңіз қатарына жазып та, қосып та қоюларыңызды сұраймын.

— Мені де, — деп қосарланды Санчо. — Мен де, бәлкім, бір әжетке жарап қалармын.

Осымен олар қош айтысты: Дон Кихот пен Санчо өз бөлмелеріне кетті, ал дон Хуан мен дон Херонимо болса, есі бүтіндік пен есі кемдіктің осынау қойыртпағына әлі де ұзақ уақыт таңырқанумен отырды, сөйтіп арагондық жазғыш сипаттаған біреулерді емес, нағыз Дон Кихот пен Санчоның өзін көргеніне олардың еш күмәні қалмады.

Ертеңіне Дон Кихот ертерек тұрды да, көрші бөлмені бөліп тұрған қабырғаны қағып, кеше кешкісін өзін қонақ еткен кавальеролармен қоштасты. Санчо қожайынға тиісті ақысын артығымен төлеп, бекетіндегі азық-түлік қорын тым асыра мақтамауға, ал, ең абзалы, бекетін сондай қормен жабдықтауға кеңес берді.

LX тарау

Дон Кихоттың Барселонаға бара жатқан жолда бастан кешкендері жайында.

Дон Кихот бекеттен таң ата аттанған, күн әжептәуір салқын болатын және кешке дейін осы қалыпта тұратындай көрінген; аттанар алдында қай жолдың Сарагосаға соқпай тікелей Барселонаға қарай тартатынын сұрап біліп алған, — әркім айтып жүргендей, өзін оңдырмай қаралаған жаңа шығармашының өтірігін осылайша тағы бір әшкерелемекші еді. Аттай алты күн бойы ол сипаттап беруге тұрарлық ешқандай ерекше оқиғаға кезіккен жоқ, ал жетінші күні кеште күре жолдан жырақтау жердегі емен тоғайының қалыңына келіп кірді, ал бұл қандай емен — әдеттегі емен бе әлде тығындық емен бе, дағдысынан жаңылған Сид Ахмет мұны дәл атап көрсетпейді.

Мырзасы мен малайы көліктерінен түсіп, ағаш түбіне жайғасты, сөйткен соң сол күні тамаққа тыңқия тойған Санчо бірден ұйқы қақпасына еніп кетті, ал қарнының ашқанынан гөрі қайғы-мұңнан мазасы қашқан Дон Кихот кірпігін іле алмады, сөйтіп ойша бір қиырдан екінші қиырға сырғумен болды. Біресе өзі Монтесинос үңгірінде жүргендей, біресе шаруа әйелге айналдырылған Дульсинея мәшіге қарғып мініп алғандай, біресе Дульсинеяның жадысын қалай қайтарудың шарты мен әдіс-тәсілін баяндап тұрған данагөй Мерлиннің дауысы құлағына шалынғандай көрінді. Атқосшысы Санчоның немқұрайдылығы мен безбүйректігі жынын келтірді, өйткені, Дон Кихоттың білуінше, ол өзіне бар-жоғы бес-ақ соққы дарытқан еді, ал бұл деген Санчо өзіне-өзі дарытуға тиіс қыруар соққының салыстыруға да тұрмайтын, татымсыз бөлегі болатын. Осы ой Дон Кихоттың зығырданын қайнатып, ашуын қоздырғаны соншалық, өзімен өзі былай деп сөйлесіп кетті:

“Гордий түйінін шауып түсіргенде Ұлы Александр: “Шапқан не, шешкен не — бәрібір”, депті және бұл оның күллі Азияның жеке-дара билеушісіне айналуына бөгет жасаған жоқ, ендеше, ықыласы бар-жоғына қарамай, Санчоға өзімнің дүре салуым да Дульсинея жадысын қайтаруда осындай оң нәтиже беруі ықтимал. Бұл шаруаның жалғыз ғана шарты — Санчоның үш мыңнан астам соққы алуында болып тұр, ендеше оған оны кім дарытады: өзі ме әлде басқа біреу ме, маған бәрібір емес пе? Ең бастысы, оның тиісті соққыны алғаны, ал оны қалай алады — онда менің шаруам шамалы”.

Осы мақсатпен Росинанттың жүгенін алып, шықпыртуға болатындай етіп шумақтап, Санчоның қасына келді де, оның иық бауын, дәлірек айтқанда, шароварын ұстап тұрған жалғыз алдыңғы ілгегін ағыта бастады. Алайда анау Дон Кихоттың қолы денесіне тиген бойда-ақ шошып оянды.

— Бұл не пәле? Маған тиісіп, мені шешіндіріп жатқан кім? — деп сұрады Санчо.

— Бұл — мен, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Ағаттығыңды жөндеп, азабымды жеңілдету үшін келіп тұрмын, Санчо: сені шықпыртқалы, мойныңа алған міндетіңді жарым-жартылай болса да орындауыңа қол ұшын бергелі келдім. Дульсинеяның дымы бітіп барады, сен ешқандай шара қолданбайсың, өзім оған деген ғашықтықтан өлер болдым, сондықтан шалбарыңды өз еркіңмен шеше ғой, өйткені осынау жан адам жоқ оңаша жерде өзіңе санап тұрып екі мың соққы дарытуды ұйғардым.

— Жә, қоя тұрыңыз, — деді Санчо келіспей, — сабаңызға түсіңіз, тақсыр, әйтпесе, өтірік айтсам құдай бар, өзімді-өзім ұстай алмай қалуым мүмкін. Мойныма алған соққылар мәжбүрлеу арқылы емес, ерікті түрде іске асуға тиіс, ал қазір менің өзімді-өзім шықпыртуға ешқандай зауқым жоқ. Көңілім соққанда өзімді оқсатып тұрып сойып салам деп сізге уәде берем, соны қанағат тұтыңыз.

— Сен қарық қылмайсың, Санчо, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — себебі тас бауырсың, шаруа адам болғаныңа қарамай, әрі нәуетексің.

Осыны айтып, Дон Кихот барын салып Санчоның шалбарын төмен түсіруге тырысты; ақыр соңында Санчо орнынан атып тұрды да, қожайынына тап беріп, онымен ұстаса кетті, сөйтті де, аяғынан шалып жіберіп жерге жалп еткізді; сосын оң аяғының тізесімен кеудесінен басып, қолдарын сығымдай қысып ұстап алды: Дон Кихоттың қыбыр етуге де, көкірек кере тыныс алуға да шамасы келмей қалды.

— Бұ неғылғаның, сатқын? — деп айқайлады Дон Кихот. — Қожайыныңа, туа бітті сеньорыңа қарсы шыққаның ба? Өзіңді асырап отырған адамға қол көтергенің бе?

— Корольдерді таққа отырғызатын да, тақтан құлататын да мен емес, — деп жауап қатты Санчо, — мен тек өз басымды қорғап жатырмын, себебі — өзіме өзім сеньормын. Тыныш жүруге және дүре соғу жайында миымды ашытпауға уәде беріңіз, тақсыр, сөйтсеңіз босатам, әйтпесе, —

Донья Санчаның қас дұшпаны,

Осы арада өлесің сен, опасыз.

Дон Кихот уәдесін берді және өзін-өзі дүрелеуді Санчоның ықтияры мен ықыласына салып, оған саусағының ұшын да тигізбеуге бар асыл ой-армандары атынан ант етті. Санчо тұрды да, әжептәуір жерге жырақтап кетті; сөйтіп, сол жердегі бір ағаштың түбіне жата қалып, көз шырымын алмақ болған шағында, кенет әлдекім басына жанасқандай көрінді; жоғары көтерген қолы адамның шәркей пен шұлық киген аяғын қармады. Санчоның иманы тас төбесіне шықты; ұшып тұрып басқа бір ағаштың түбіне барып жатты, бірақ, бұл жерде де тап сондай кепке кезікті. Жалма-жан Дон Кихотты көмекке шақырды. Дон Кихот келді, оның не боп қалды, неге бола сонша қорықтың, деген сұрағына Санчо мына арадағы ағаштың бәріне адамның аяғы ілінген деп жауап берді. Ағаштарды сипалап көрген Дон Кихот мұның не екенін бірден сезе қойып, Санчоға мынаны айтты:

— Ештеңеден қорықпа, көріп тұрмасаң да сезіп тұрған бұл аяқтарың осы ағаштарға асылған қанішерлер мен қарақшылардың аяғы: өкімет орындары оларды құрықтағанда әдетте осындай жерлерге жиырма-отызын бірден асып кетеді. Осыған қарап, Барселонаға да жақындап қалдық-ау деп тұрмын.

Дон Кихоттың жорамалы шынымен расқа шықты.

Таң қызарып атқан шақта жолаушылар жоғары қарай көз жіберіп, ағаштарға асылған қарақшылар денесінің тұс-тұстан самсап тұрғанын көрді. Бұл екі аралықта күннің жарығы молайып та қалған, алғашында өліктерден зәрезеп болған бұлар сол арада өздерін тұтқиылдан қоршап алған қырықтан астам тірі қарақшыны көргенде әлгіден әсте кем соқпайтын үрейден көздері атыздай болды; қарақшылар оларға каталон тілінде атаман келгенше орындарынан қыбыр етіп қозғалмауға әмір етті. Дон Кихот жаяу болатын, атының жүгені сыпырылып алынған еді, найзасы ағашқа сүйеулі тұрған, — қысқасын айтқанда, қорғансыз қалған-ды, сол себепті күш-қайратын оңтайлы сәт туғанша, қолайлы жағдай орайласқанша сақтай тұру мақсатында бұйрыққа сөзсіз бағынғанды жөн көрді.

Қарақшылар есектің жүгін тінтіп, қоржын мен шамадандағы заттарды тонап та үлгерген-ді, бірақ Санчоның бағына қарай, герцог тарту еткен ақша туған селосынан жорыққа аттанарда ала шыққан қаражатпен бірге белінде жасырулы жатқан. Әйтсе де, әлгі жауыздар тұла бойында тығулы бірдеңе бар-жоғына көз жеткізу үшін оны басынан аяғына дейін қармалап қарап шығудан да тайынбас еді, бірақ дәл осы кезде атаман да келіп жетті; бұл өзі жасы отыз төрттер шамасындағы, ортадан жоғарылау бойы бар, жауырыны қақпақтай, қабағы түксиген, қараторы адам еді. Астына дығал ат мініп, үстіне құрыш сауыт киген-ді, ал екі жақ бүйірінен төрт пистолет салбырап тұрған (мұндай пистолеттер ол жақта шақпақты деп аталады). Атқосшыларының, — кәсіптің мұндай түрін таңдағандарды, әдетте, осылай атайтын, — Санчо Пансаны тонағалы жатқанын көріп, оған тиіспеуге әмір етті, аналар айтқанын екі еткізген жоқ; ақшалы белдік өстіп аман қалған. Ағашқа сүйеулі тұрған найзаны, жерде жатқан қалқанды және сауыт-сайман асынған, құдды ауыр қайғысы бар адамдай ұнжырғасы түсіп, жабырқау кейіпте ойға шомған Дон Кихотты көрген атаман аң-таң боп тұрып қалды. Сосын қасына жақындап былай деп сөйлеп кетті:

— Торықпаңыз, туысқан: әлдебір қаныпезер Озириске емес, қатыгездігінен гөрі қайырымдылығы басым Роке Гинартқа тап болдыңыз.

— Атақ-даңқы төрт тарапқа кең жайылған айбынды Роке Гинарт, — деп жауап қатты Дон Кихот, — сенің қолыңа түскеніме емес, бейғамдығым салдарынан сарбаздарыңның өзімді қапыда басып қалғанына қапаланып тұрмын, өйткені өзім мүшесі боп табылатын кезбе рыцарьлық орденінің жарғысына сәйкес мен мәңгі сергек күйде болып, өзімді өзім қас қақпай күзетуге тиіс едім. Біліп қойғаның артық етпес, атақты Роке, егер сарбаздарың астымда атым, қолымда найзам мен қалқаным бар кезде тап бергенде оларға мені тізе бүктіру оңайға түспес еді, өйткені, мен — ерлік істерінің даңқы жер-жиһанға молынан мәшһүр Ламанчалық Дон Кихот болам.

Дон Кихотты ең әуелі есалаң, сосын барып ержүрек ретінде бағалау керегін Роке Гинарт бірден түсіне қойды, ол жайында бұрын естігенімен, қимыл-қарекетіне бейіл бермеген және ақылға сыйымсыз мұндай әумесерлік адам жүрегін баурап алады деген нәрсе ойына да келмеген. Бұл кездесуге ол өте қуанып қалды, өйткені осының арқасында алыстан, ұзынқұлақтан естігендерін жақыннан, өз көзімен көруіне мүмкіндік алған-ды; ал Дон Кихотқа ол мынадай лебіз білдірді:

— Айбынды рыцарь! Ренжімеңіз және бәлеге ұшырадым-ау деп те ойламаңыз: кім біледі, қисық-қыңыр таланыңыз, бәлкім, дәл осы ойқы-шойқыда түзеліп кетер, өйткені жарылқаушы иеміз әдеттен тыс, алабөтен, бұрын-соңды ешкім естімеген жолмен азғандарды күнәдан арылтып, жазғандарды байлыққа кенелтеді ғой.

Дон Кихоттың оған алғыс айтып үлгергені сол, арт жақтан бір үйір жылқы шауып келе жатқандай тұяқ дүңкілі естілді, ал шын мәнінде бұл жалғыз ғана салт атты болатын; ерде отырған жиырмалардағы жасөспірім үстіне алтын оқалы жасыл жібек камзол, шаровар мен шолақ шекпен, басына қауырсын үкі тағылған валлондық мәнердегі қалпақ, аяғына балауыздалған кішкене етік киіпті, алтын жалатқан семсер тағынып, қолына бәлекей мушкет ұстапты, беліне екі пистолет байлапты. Роке дабыр-дұбыр шыққан жаққа жалт қарап, осынау сүйкімді салт аттыдан көз аудара алмай қалды, ал салт атты болса, оған жақындап келіп, былай деп сөйлеп кетті:

— Мен саған, айбынды Роке, басыма түскен тақсіреттен арылтсын деп келгем жоқ, тауқыметімді аз да болса жеңілдетсін деп келдім. Аңырып қалғаныңа қарап, мені танымағаныңды көріп тұрмын, ендеше саған өзімнің кім екенімді айтайын: мен Клаудиа Херонимамын, Симон Фортенің қызымын, ол өзіңе өте жақын дос-жар, ал Клаукел Торрельясқа ымыраға келмейтін жау адам, сондай-ақ бұл Торрельяс сенің де дұшпаның екені белгілі, себебі ол саған қастық ойлайтындар тобынан. Сен, әрине, оның дон Висенте Торрельяс деген баласы барын, — әйтеуір осыдан екі сағаттай бұрын оның өмірде болғаны анық, — білетін шығарсың. Қасіретім жайындағы әңгімемді ұзартпау үшін, бұл адамның мені қандай бақытсыздыққа ұшыратқанын бірер ауыз сөзбен баяндап берейін. Біз екеуіміз кездескенбіз, ол маған ғашық екенін айтқан, мен оған сеніп қалғам, сөйтіп, әкемнен жасырын түрде оны ұнатқам; осы арада ескерте кеткеннің ерсілігі жоқ: он жерден салмақты да салиқалы, он жерден ибалы болғанымен, өзінің іңкәр тілегіне жетуге және оны іске асыруға қанша керек болса сонша уақыт таппайтын әйел баласын күллі әлемнен кезіктіре алмайсың. Ақыр соңында ол маған үйленуге уәде берді, мен де оның зайыбы болуға серт еттім, алайда құр сөзден әрі аспадық. Сөйтіп жүргенде, кеше оның өзіме берген антын ұмытып, басқа біреуге үйленейін деп жатқанын, бүгін таңертең олардың тойы болатынын естідім, бұл хабардан қаным басыма шапшыды, ақыл-есімнен айрылып қалдым; әкем бір жаққа сапарға шығып кеткендіктен, үстіме мына киімдерді киіп алдым да, атқа қамшыны басып, дон Висентені осы арадан бір мильдей жерден қуып жеттім, сосын шағым айтуға, оның ақталған сөзін тыңдауға уақыт жіберіп жатпай, мушкетпен, оған қоса мына екі пистолетпен атып-атып жібердім, сөйтіп, өз ойымша, оған кем дегенде екі оқты дарытып, қақпаны ашып тастадым — сол қақпа арқылы оның қанына боялған ар-намысым өзіме қайтып оралды. Жанында малайлары қалды, — оны қорғауға олардың дәті де, дәрмені де жетпеді. Ал мен — мен болсам, Францияға өтіп кетуіме көмектесуің үшін өзіңе қарай тарттым, онда туыстарым бар, соларды барып паналамақпын; бұған қоса, дон Висентенің қаптаған ағайыны қатыгездікпен кек қайтармасы үшін әкемді өз қамқорлығыңа алуыңды өтінем.

Айдай сұлу Клаудианың сымбатына, киімінің сәніне, сүйкіміне, сол сияқты бастан кешкен жайына таңырқанған Роке:

— Әңгіме былай, сеньора: дұшпаның дүние салды ма, жоқ па, әуелі соған көз жеткізейік, өз жағдайыңды сосын біржақты қылармыз, — деді.

Клаудианың әңгімесі мен Роке Гинарттың жауабын мұқият тыңдап алған Дон Кихот былай деді:

— Сеньораны қорғаймын деп ешкім әуре болмай-ақ қойсын, — мұны мен өз міндетіме алам. Атымды әкеліңдер, қару-жарағымды беріңдер, сосын мені осы арадан тосыңдар: әлгі рыцарьға барам да, өлі болғанына да, тірі болғанына да қарамай, мына сұлуға берген уәдесін орындауға мәжбүр етем.

— Оның тап осылай істейтініне күмән келтірмей-ақ қойыңыздар, — деді Санчо, — қожайынымның құдалықтағы жолы жеңіл: жақында ғана тап сондай бір қарағымды некеге тұруға көндірді: ол да уәдесінен танып, қалыңдығына опасыздық жасаған-ды, егер мырзамның қыр соңынан қалмай жүрген сиқыршылар жаңағының бет-әлпетін малайдың бет-әлпетіне ауыстырып жібермегенде, әлгі қыз қазір күйеуі бар әйел атанар еді.

Роке Гинартты мырзасы мен малайының мылжыңынан гөрі сүйкімді Клаудианың басындағы жай қатты алаңдатып тұрған, сондықтан олардың әңгімесін тыңдаған жоқ. Атқосшыларына есектің жүгінен тонап алғандарын Санчоға түгел қайтарып беруге және өткен түнде қонып шыққан орындарына баруға әмір еткен ол әлде жарақат алған, әлде жазым болған дон Висентені іздестіруге Клаудиамен бірге асығыс аттанып кетті. Олар Клаудиа жігітті жолықтырған жерге барды, алайда таяуда төгілген қанның ізінен басқа ештеңе таппады; әйтсе де жан-жағына қаранып, жотаның баурайымен баяу жылжып бара жатқан адамдарды көріп, бұлар дәуде болса әлде өлі, әлде тірі қожайындарын, — тірі болса емдеп жазып алмаққа, өлі болса жерлемекке, — әкетіп бара жатқан дон Висентенің малайлары шығар деген жорамал жасады (бұл жорамалдары шындыққа сай келетін); сөйткен соң жолаушыларымыз әлгілердің соңынан ат қойды, дон Висентенің малайлары жаймен жүргендіктен оларды қуып жету қиынға түскен жоқ. Малайлар дон Висентені қолына көтеріп алған-ды, ал анау жарақаты жан шыдатпай тұрғандықтан одан әрі қозғалар әуселесі болмай, өзін осы арада қалдыруды сұрап, осы арада жатып өлім тапқысы келетінін айтып, әлсіз, үздіккен үнмен жалбарынып жатыр еді.

Клаудиа мен Роке аттарынан түсе-түсе қалып, оның қасына жақындады; Рокенің келгені малайлардың үрейін ұшырды, ал Клаудиа болса, дон Висентенің түрін көріп шошып кетті; қамқор да қатулы жүзбен еңкейген қыз оны қолынан алып:

— Екеуара келіскеніміздей маған біржола бейіл бергеніңде, тағдыр-талайың басқаша болатын еді, — деді.

Жаралы кавальеро біржола дерлік жабылуға айналған кірпігін ашып, Клаудианы танып, былай деп сөйлеп кетті:

— Айдай сұлу әрі аңғал сеньора, мені өлтірген өзің екенін білем, алайда мұндай жазаға лайық емес ем, пиғыл-ниетімнен де, іс-әрекетімнен де оған желеу табылмайтын, өйткені сені қорлайтындай ештеңе жасағам жоқ және ондай ойым да болған емес.

— Бальвастро байдың қызы Леонорамен бүгін таңертең некеге тұрмақшы емес пе ең? — деп сұрады Клаудиа.

— Жоға, о не дегенің, — деп жауап қатты дон Висенте. — Ондай жалған хабардың құлағыңа шалынғаны, қызғаныштан маған ажал таптырғаның, сірә, тұрлаусыз тағдырымның қырсығы шығар, — солай бола тұрғанымен, өз қолыңда және құшағыңда жан тапсыруымды өзіме зор бақыт санаймын. Ал енді осыған көз жеткізгің келсе, қолымды қыс және, егер хош көрсең, менің зайыбым бол, — өзіме жәбір-жапа көрсеттің деген өкпе-ренішіңнің қарымтасын бұдан артық қайтара алман.

Клаудиа оның қолын қысты және осы сәт өзінің де жүрегі қысылып, дон Висентенің қанға боялған кеудесіне ес-түс жоқ құлап түсті, ал дон Висенте бұл кезде өлім аузында жатқан-ды. Рокенің көңілі алай-түлей боп, не істерді білмеді. Малайлар жалма-жан су әкеліп дон Висенте мен Клаудиаға бүрікті. Клаудиа есін жиды, бірақ дон Висенте қимылсыз қалды, өйткені демі үзіліп те кеткен болатын. Қадірменді жұбайының өмірмен қош айтысқанын білген Клаудианың аһ ұрған ащы дауысы айнала-маңды жаңғырықтырып, зар илеп жылаған үні сай-сүйекті сырқыратты; шашын жайып жіберіп, уыстап жұла бастады, бетін тырнауға кірісті, оның осынау орны толмас опынысы мен алабөтен азабын дүниедегі күллі қасіретті жаранның қай-қайсысы да бастан кешіп көрмеген шығар.

— Уа, қатыгез де ақылсыз әйел! — деп дауыс салды Клаудиа. — Қара ниетті пиғылыңды қалай ғана оп-оңай іске асырдың сен! Уа, қызғаныштың бой бермес бәлекеті! Жүрегінде пана таптырғандарды қалай тәлкек қыласың сен! Уа, зайыбым! Сен асыл қазынам едің, бірақ тағдыр іштарлық жасап, сені неке төсегіне емес, көрге апарып жатқызды!

Клаудиа қайғы-шерінің соншалықты назалы болғаны әрі ұзаққа созылғаны сондай, тіпті Рокенің көзіне де жас үйірілді, ал әдетте оның ешқандай жағдайда ешқашан көңілі босамайтын. Малайлар еңірей жылады, Клаудиа әлсін-әлі талып қала берді, сөйтіп, мына маңай жылап-сықтау мекендеген орынға, қайғы-қасірет тұрағына айналып кеткендей көрінді. Ақыр соңында Роке Гинарт дон Висентенің малайларына марқұмды сол араға жақын жердегі әкесінің деревнясына алып баруға және сонда жерлеуге әмір етті. Ал, Клаудиа Рокеге нағашы апайы әйел монастырьларының бірінде тәлімгер екенін, өзінің сол монастырьға барып, абзал да ажалсыз басқа күйеудің келуін күтіп, қалған өмірін ақыр соңына дейін сонда өткізуді ұйғарғанын айтты. Роке оның бұл ниетін қолдады, баратын жеріне дейін шығарып салуға ұсыныс білдірді, сондай-ақ қажет бола қалған жағдайда әкесін дон Висентенің ағайындарынан да, сол сияқты оған жамандық жасауға ойы кеткен басқа біреулерден де қорғауға уәде етті. Клаудиа шығарып салудан үзілді-кесілді бас тартты, өзіне қол ұшын беруге деген ықылас-пейілі үшін аса бір сыпайы сөзбен алғыс жаудырып, онымен көзінің жасын көл ғып төккен күйі қоштасты. Дон Висентенің малайлары мәйітті алып кетті, ал Роке жігіттеріне қайтып оралды. Клаудиа Херониманың махаббаты осылайша тәмам болды, бірақ қайғылы хикаясының іргетасы алған беттен айнымайтын, аяушылықты білмейтін қызғаныш қолымен тұрғызылса, бұған таңғалатын не бар?

Роке Гинарт атқосшыларын уағдаласқан жерден тапты; оған ілесіп барған Дон Кихот Росинанттың ерінде отырған қалпы әлгілерді жанға да, тәнге де бірдей қатерлі мынадай тірліктен бас тартуға үгіттеп бақты; алайда қарақшылардың басым көпшілігі дарақы да дөрекі гаскондықтар еді, сондықтан оларға Дон Кихот уағызының әсері шамалы болды. Роке келген бойда Санчо Пансадан өзінің, Роке Гинарттың, жігіттері есегінен сыпырып алған бағалы қазыналар мен асыл бұйымдардың түгел қайтарылып берілген-берілмегенін сұрады. Санчо қайтарылғанын, бірақ аса құнды, әрқайсысын бір-бір қалаға айырбастауға болатын үш шаршының жетпей тұрғанын айтты.

— Өй, әпенді, не шатып тұрсың өзің? — деп бір қарақшы сөзге килікті. — Шаршыларың менде, бірақ құны үш реалдан артпайды ғой бұлардың.

— Ол рас, — деді Дон Кихот, — алайда бұларды маған бір ханым тарту еткен, сол ханымды қатты құрметтейтіндіктен атқосшым аталмыш шаршыларды айрықша қымбат бағалайды.

Роке Гинарт шаршыларды Санчоға табан астында қайтаруға әмір етті, сосын жігіттерін қатарға тұрғызып, соңғы олжа бөлістен бергі уақытта өздері тонап алған киім-кешекті, асыл бұйымдарды, ақшаны, бір сөзбен айтқанда, қолға түсіргендерінің бәрін түгел ортаға тастауға бұйрық берді; содан соң қолма-қол бұлардың бағасын белгілеп, бөліске көнбейтін нәрсенің құнын ақшаға шағып, қарақшыларына теңдей ғып үлестірді: дистрибутивті құқ қағидаларынан бір табан ауытқымай, оған қылдай қиянат жасамай, барынша әділетті әрі дәл ғып бөлді. Қарақшылар қанағат тауып, көңілдері жайланып, лайықты сыйларын алғаннан кейін Роке Дон Кихотқа қарап:

— Қара қылды қақ жарған осындай әділдік болмаса, бұлар айтқанға көніп, айдауға жүрмейді, — деді.

Санчо тұрып:

¬— Жаңағы көргенімнен байқағаным: әділдік шіркіннің жақсылығы сондай, оны тіпті ұры-қарылармен арада да сақтауға болады екен, — дегенді айтты.

Мұны естіген атқосшылардың бірі Санчоны аркебуздың дүмімен қойып қалмаққа оқталды, өйтсе бас сүйегін опырып жіберетіні кәміл-ді, бірақ Роке Гинарт оны айқаймен тыйып тастады. Санчоның жүрегі зырқ ете түсті, сосын бұл жарандардың арасында ендігі әрі жұмған аузын ашпауға өзіне-өзі серт берді.

Тап осы кезде жол бойымен өтіп бара жатқандар мен кетіп бара жатқандарды бақылап, бастығына хабарлап тұру үшін қарауылға қойылған атқосшылардың бірнешеуі жүгіріп келіп, іштеріндегі әлдебіреу:

— Сеньор! Жақын маңайдан, Барселонаға баратын жолдан, көп адамның қарасы көрінді, — деді.

— Кімдер екенін байқай алмадың ба: бізді аңдып жүргендер ме әлде біз аңдып жүргендер ме? — деп сұрады Роке одан.

— Біз аңдып жүргендер, — деп жауап қатты атқосшы.

— Ендеше бәрің барыңдар, — деп бұйырды Роке, — мүмкін болғанынша тездетіп осында алып келіңдер және, байқаңдар, біреу-міреуі қашып кетіп жүрмесін.

Қарақшылар тұра жөнелді, ал Дон Кихот, Санчо мен Роке олардың кімдерді ертіп әкелерін күтіп отырды; сол арада Роке Дон Кихотқа қарап былай деді:

— Біздің мына тіршілігіміз, іс-әрекетіміз бен шытырман оқиғаларымыз сеньор Дон Кихотқа әдеттен тыс әрі аса қатерлі көрінуі мүмкін және бұл мені онша таңғалдырмайды, біздің өмір салтымыздан асқан мазасыз әрі тауқыметті тірлік жоқ екенін өзім де білем. Бұл іске әу баста мені кек алуға деген дегбірсіз құштарлық итермелеген еді, ал мұндай құштарлықтың ең момын адамның өзін өжет қып жіберетіні белгілі ғой: жаратылысымда мен қайырымды әрі ізгі ниетті адаммын, алайда, әлгінде айтқанымдай, өзіме көрсетілген жәбір үшін кек алуға деген ынтызарлықтың абзал қасиеттерімнен әлдеқайда басым шыққаны сондай, ақыл-парасатқа кереғар және қасақана түрде бұл құштарлығыма бар ынты-шынтыммен құлай беріліп кеттім, ал бір жаман ғадеттің соңынан екіншісі, бір күнәнің соңынан басқасы ілесе жүретіндіктен, кек алу мақсатындағы қарекеттерімнің ажыратып алғысыздай біте қайнасып кеткені сонша, қазір енді өзімнің ғана емес, өзгенің де күнәлары үшін кек қайтарып жүрмін. Әйтсе де, шырғалаңы мол шытырман өмір дағдарысында дебдіреп қалғаныммен, құдай хош көрсе, бұдан ақыры жол тауып шығып, бір тыныш түкпірден пана табармын деп үміт етем.

Рокенің игі мұратты әрі парасатты әңгімесін Дон Кихот таңырқана тыңдады, — бұрын ол тонаушылықпен, кісі өлтірушілікпен және қарақшылықпен айналысатындардың арасында орынды ой-пікірі бар адам болмайды деген түсінікте жүретін, осы себепті ол атаманға қарап былай деді:

— Сеньор Роке! Сырқатыңның сырын білу мен дәрігер белгілеген дәрілерді ішуге ықыласты болудың өзі-ақ сауыға бастағаныңның алғашқы нышаны: сіз, мейірімді мырзам, сырқатсыз, ауруыңызды білесіз, ендеше, баршамыздың дәрігеріміз боп табылатын аспанның, дәлірек айтқанда, жаратқан иеміздің сізге ауруыңыздан айықтыратын, — тез арада және кереметтің күшімен емес, біртіндеп айықтыратын, — дәрі-дәрмек белгілеп берері хақ. Сондай-ақ, санасыз күнәкардан гөрі саналы күнәкар тезірек түзеледі, ал сөйлеген сөзіңізден парасатты адам екеніңіз көрініп тұрғандықтан, сізге қалатыны тек жігеріңізді жасытпау және ар-ұжданыңыздың дерті жеңілдейтініне үміт ету ғана. Егер бұған барар жолды қысқартқыңыз келсе және арылу жолына мүмкіндігінше тезірек түскіңіз келсе, онда маған еріңіз: мен сізді кезбе рыцарь болуға үйретем, ал кезбе рыцарь соншалықты көп тауқымет пен тақсірет тартатындықтан, мұның бәрі оның тәубаға келуінің өтеміне жүріп, оны тұп-тура жұмаққа алып барады.

Дон Кихоттың кеңесін тыңдап алған Роке мырс етіп күлді де, әңгіме ауанын өзгертіп, Клаудиа Херониманың басындағы қайғылы жайды баяндап берді, бұл Санчоны қатты күйіндірді, өйткені қыздың сұлулығы, жүректілігі мен өжеттігі оған айрықша әсер еткен болатын.

Сол екі арада қарақшылар да кәсіптен оралып, қашырға салт мінген екі адамды, екі жаяу тауапшыны, әлдебір ханымдар отырған күйме мен күйменің аттылы-жаяу бес алты нөкерін және салт аттыларға қызмет етіп келе жатқан екі жалшыны айдап келді. Қарақшылар оларды айналдыра қоршап алды, Роке Гинарттың не айтатынын күтіп, жеңіліс тапқандардың да, жеңгендердің де ешқайсысы ләм деп тіл қатқан жоқ; атаман салт аттылардан кім екенін, қай жаққа бет алғанын және қанша ақшасы барын сұрады. Бұған салт аттылардың бірі былай деп жауап қатты:

— Сеньор! Екеуіміз де испан жаяу әскерінің офицеріміз, бөлімдеріміз Неапольде тұр, өзіміз Барселонаға бара жатырмыз, естуімізше, ол жерден Сицилияға бірнеше галера шығатын көрінеді. Бізде екі жүз бе әлде үш жүз бе эскудо бар, осының өзін көңілімізге тоқ санап, тағдыр-талайымызға дән риза боп келе жатырмыз: өйткені солдаттардың кедей болатыны сонша, бұдан артық байлықты армандау қаперіне де кірмейді.

Роке тауап етушілерге де осындай сұрақ қойды, — олар Римге баратын кемеге отырмақшы екенін, екеуіндегі ақшаның жиынтығы алпыс реалдай боп қалатынын айтты. Одан соң Роке күймедегілердің кім екенін, қайда бағыт алғанын және өздерімен бірге қанша ақша әкеле жатқанын сұрады, бұған салт атты қызметшінің бірі былай деп жауап берді:

— Күймеде қожайын ханымым, Неапольдегі жоғарғы соттың зайыбы донья Гьомар де Киньонес келе жатыр, қасында кішкентай қызы, күтушісі мен дуэньясы бар. Оларға алты малай еріп келеді, ал өздерімен бірге алты жүз эскудо әкеле жатыр.

— Сонымен, — деп тұжырды Роке Гинарт, — қолымызда бары тоғыз жүз эскудо және алпыс реал, ал жігіттерімнің саны алпысқа жуық. Адам басына шаққанда қаншадан келетінін тексеріп көрейік, әйтпесе мен өзім есепке шорқақтау жанмын.

Сол арада тонаушылар жапа-тармағай:

— Роке Гинарттың ғұмыр жасы ұзақ болсын, оған өлім тілеп жүрген оңбағандар өкініште қалсын! — деп шуласып қоя берді.

Қаражаты тартып алынатынын білген офицерлер налығандай болды, жоғарғы соттың зайыбы қамығып қалды, тауап етушілер де мәз бола қойған жоқ. Роке оларды бір минуттай осындай әрі-сәрі халде қалдырды, сосын одан әрі қинамауды хош көріп, — қиналысқа түскендері әлпеттерінен аңғарылып тұрған, — офицерлерге қарап қайтадан сөйлеп кетті:

— Офицер мырзалар! Рақымшылық етіп, маған алпыс эскудо беріңіздер, ал жоғарғы соттың зайыбынан сексен эскудо сұраймын, жігіттерім осыған ырза болады, — өйткені, поптың дұғаны ән ғып айтатынын, онысы оған нан боп қайтатынын білесіздер, — содан соң ештеңеге алаңдап-абыржымай сапар шеге беріңіздер: осы өңірден орын тепкен жасақтарымның қайсы біреуі тағы да тоқтатқан жағдайда тиіспеуі үшін сіздерге қорғау қағазын жазып берем, өйткені сарбаздарға, сол сияқты, әйелдерге, оның ішінде текті әулеттен шыққан әйелдерге, жәбір көрсету салтымда жоқ.

Осынша мейірім-қайырым көрсетіп, ақшаларын қалтасында қалдырғаны үшін офицерлер Рокеге не бір ажарлы сөзбен және үсті-үстіне алғыс жаудырумен болды. Сеньора донья Гьомар де Киньонес күймеден секіріп түсіп, айтулы атаманның қолынан және аяғынан сүймекші болып еді, бірақ ол бұған үзілді-кесілді қарсылық білдірді, оған қоса сеньорадан жағымсыз жайға душар еткені үшін кешірім өтінді, өйткені кеспірсіз кәсібі соған мәжбүр етіп тұрғанын айтты. Жоғарғы соттың зайыбы малайларының біріне берешек сексен эскудосын табанда төлеуге әмір етті, ал офицерлер алпыс эскудо санап берді. Тауап етушілер де жарытымсыз тиын-тебенімен қош айтыспаққа оқталған, бірақ Роке оларға әуре болмай-ақ қойыңдар, дегенді айтты; сосын жігіттеріне қарап, мынадай шешімін жеткізді:

— Бұл ақшадан әрқайсың екі эскудодан аласыңдар, сонда жиырмасы қалады: он эскудоны — тауап етушілерге, қалған онын — бүгінгі шытырман оқиға жайында жаман әсерде қалмас үшін мына рыцарьдың сүйікті серігіне тарту етеміз.

Қайда барса да қалдырмай ала жүретін қағаз-қаламы келтірілген соң Роке барлық жасағының бастығына қорғау қағазын жазды, сосын тұтқындармен қоштасып, жөндеріне жіберді, ал тұтқындар болса, оны атақты қарақшыдан гөрі Ұлы Александрға көбірек ұқсатып тұрған ізгі ниеттілігіне, паң да маңғаз кескін-келбетіне және елден ерек мінез-құлқына таңырқанудан танбады.

Атқосшылардың бірі сол арада өзінің гаскондық-каталондық қойыртпақ тілінде:

— Біздің атаманға қарақшы болғаннан монах болған дұрыс. Алдағы уақытта да осындай шүлеңгірлік жасаса, онда біздің есебімізден емес, өз есебінен жасағаны жөн, — деді.

Ол байғұс бұл сөзді Роке еститіндей етіп айтқан-ды, — атаман семсерін суырып алды да, әлгінің бас сүйегін қақ айырып тастады, сосын:

— Аузына келгенді оттайтын арсыздарды осылай жазалаймын, — деді.

Қарақшылар қалшиып тұрып қалды, бірде-біреуінің жақ ашып бірдеңе деуге батылы жетпеді: олар атамандарынан өлердей қорқатын.

Роке былай шығып, барселондық дос-жар адамына хат жазды, бұл хатында ол мұқым елге мәшһүр Ламанчалық Дон Кихоттың, жұрт аузында алуан түрлі әңгіме айтылып жүрген дәп сол атақты кезбе рыцарьдың, өзінде мейман боп жатқанын мәлім етті, оның дүниедегі ең бір қызықты да парасат-пайымы мол адам екенін, бірнеше күннен соң, атап айтқанда, әулие Шоқындырушы Иоанн күні, өзі, Роке, бес қаруын асынған, Росинантқа салт мінген Дон Кихот пен есек мінген атқосшысы Санчо Пансаны барселондық жағалауға алып баратынын хабарлады, көңіл көтеріп, қызыққа батуы үшін достары Ньяраларға хабар беруін сұрады; одан әрі Роке бұл қызықтан жаулары Каделдерді құралақан қалдыру жайын да ойластырғанын, бірақ мұның мүмкін еместігін, себебі Дон Кихоттың есалаңдығы мен естілігі, сол сияқты оның атқосшысы Санчо Пансаның әзіл-оспағы күллі әлемнің ермегіне айналмай қала алмайтынын айтты. Роке хатты атқосшыларының біріне берді, анау қарақшы киімін шаруа киіміне ауыстырып киген соң, Барселонаға барып, хатты тиісті адамына табыс етті.

LXІ тарау

Барселонаға кіре берісте Дон Кихоттың қандай кепке тап болғаны жайында және бір қарағанда қисынсыз көрінгенімен шындықтан онша алшақ кетпейтін басқа да нәрселер жөнінде.

Дон Кихот үш күн, үш түнді Рокемен бірге өткізді, онымен тіпті үш жүз жылды бірге өткізгеннің өзінде де қарақшылардың қалай тірлік кешетініне таңырқай көз тігуден әсте жалықпаған болар еді: олар бір жерге қонып шығатын, екінші бір жерде түскі асын ішетін; біресе, кімнен екенін өздері де білмей, қаша жөнелетін, біресе әлденені күтіп отыратын. Ұйқыларында да береке жоқ-ты, минут сайын дерлік оянып, тынымсыз орын ауыстырып көшіп жүретін. Қашан да дәйім шолғыншылар жіберіп, қарауыл жеткізген хабарды тыңдап, аркебуздар пілтесін тұтатпаққа әуре боп жататын, — айта кетерлігі, оларда аркебуз аз-ды, қарақшылардың барлығы дерлік шақпақты пистолетпен жарақтанған еді. Түнде Роке жігіттерінің ешқайсысы білмейтін оңтайлы орын тауып жататын, өйткені барселондық вице-корольдің атаман басы үшін берілетін сома көрсетілген қисапсыз жарлығы оған күндіз де, түнде де маза бермей, үнемі үрейде ұстайтын; ол ешкімге сенбейтін, әсіресе өз жігіттерінің ажал таптыруынан немесе өкімет орындарына ұстап беруінен қатты қорқатын: шын мәніндегі аянышты әрі тақсіретті тірлік еді бұл.

Адам көптен аяқ баспаған жолдармен, ну жыныстың арасындағы құпия соқпақтармен сапар шеккен Роке, Дон Кихот пен Санчо алты атқосшымен бірге ақыры Барселонаға да келді. Жағалауға олар Шоқындырушы Иоанның қарсаңындағы түнде жетті, сол жерде Роке әуелі Дон Кихотты құшағына алып, сосын Санчоны құшақтап, уәде еткен он эскудосын да осы арада қолына ұстатып, екеуімен ұзақ сыпайыгершілік алмасқан соң жөніне кетті.

Роке ғайып болды, ал Дон Кихот атқа мініп отырған күйі таңның атуын күтіп қала барды; айтқандай-ақ, көп ұзамай шығыстың терезелерінен Аврораның әлпеті айқын көрініс берді: бұл адам құлағының құрышын қандыра қоймағанымен, әйтеуір, гүл мен шөпке керемет үлкен қуаныш сыйлады; дей тұрғанмен, дәл осы сәтте Дон Кихот пен Санчо, шамасы, қала жақтан болса керек, бәленбай керней мен барабанның, сан қилы сылдырмақтың дыбысын және жылдам басып жақындап келе жатқан адамдардың: “Жол беріңдер! Жол беріңдер!” деген айқайын естіп, аңтарылып қалды. Аврораның орнын күн иемденіп, оның қалқаннан қымқа қомақты әлпеті көкжиектен жайлап жоғары көтеріле бастады.

Дон Кихот пен Санчо жан-жағына қаранып, өмірде алғаш рет теңіз дидарын тамашалады: бұларға ол шегі де, шеті де жоқтай орасан үлкен, өздері Ламанчада жүздескен Руидера айдындарынан әлдеқайда аумақтылау көрінді. Кемежайда галералар тұр еді; жабындылары түсіріліп тасталғандықтан, желмен жағаласқандай, кейде су бетіне жанасқандай жұлқына желбіреген алуан түрлі жалаушалары мен тулары көзге анық шалынып тұрған; галералардан мүйіз сырнайлардың, кернейлер мен гобойлардың дыбысы шалқып, кейі нәзік, кейі жігерлі әуендер алыс-жақын маңайды түгел баурап алған-ды. Міне, кемелер тыншу судың толқынын сүріп, әрлі-берлі сырғи бастады: бұл теңіз шайқасы ойыны болатын; келісті сәйгүлік мініп, сәнді киінген, қаладан келген салт аттылар да дәл осы кез жағалауда осыған ұқсас ойын көрсетуге кірісіп кетті. Галералардан тоқтаусыз зеңбірек атылып жатты, қала қабырғалары мен форттардан оқ бір мезгілде атылып, қамал артиллериясының зәрені ұшырған гүрсіліне теңіз артиллериясы сондай гүрсілмен жауап қатып тұрды. Шадыман теңіз, шаттыққа оранған бар маң, әредік-әредік зеңбірек түтіні тұмшалап кететін мөлдір ауа — осының бәрі жұрттың жүрегін қуанышқа шып-шып толтырды. Ал, Санчо сорлы суда қозғалып жүрген осынау алыптарға соншалықты көп аяқтың қалай біткенін білмей алмай бас қатырумен болды.

Осы сәт қуанышты үнмен қиқулай шулап, айқайды салған салт аттылар төбесіне тас түскендей аңырып тұрған Дон Кихоттың қасына таяп кеп, іштеріндегі өткен жолы Роке хат арқылы хабарласқан біреуі Дон Кихотқа қарап қатты дауыстап былай деді:

— Хош келдіңіз қаламызға, кезбе рыцарьлықтың шарайнасы, шамшырағы, шырағы және жол көзер жұлдызы! Осындай қасиеттердің иесі екеніңізге күллі рыцарьлық хикая көзімізді әбден жеткізген болатын! Хош келдіңіз, әсте жаңада жарық көрген хикаяттардағы жалған, жасанды, ойдан шығарылған кейіпкер емес, бүткіл хикаяшы атаулының ең айтулысы Сид Ахмет Бен-инхали суреттегендей, шынайы, нағыз, ешқандай күдік келтірмейтін айбынды Ламанчалық Дон Кихот!

Дон Кихот бұған ешқандай жауап қатқан жоқ, оның үстіне, салт аттылар да жауап тосып тұрмаған: басқалармен бірге олар да аттарын ойнақшыта бастырып, шыр айналып ойқастап жүрген; Дон Кихоттың айнала-маңында шын мәніндегі ат жарысы өтіп жатқан.

— Мыналар, шамасы, бізді танып қойған болды, бұлардың өзіміз жайындағы шыншыл хикаяны ғана оқып қоймай, жуырда әлгі арагондық жарыққа шығарғанды да оқығанына бәс тігуге бармын, — деді ол Санчоға қарап.

Дон Кихотпен сәлемдескен салт атты оған қайтадан жақындап:

— Сеньор Дон Кихот! Бізбен бірге жүріңіз: біз — құлдығыңыз болар қызметшіміз және Роке Гинарттың ең жақын досымыз, — деді.

Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:

— Бір кішіпейілділік екіншісін туындатады деген сөз рас болса, онда сіздің кішіпейілділігіңіз, сеньор кавальеро, Роке кішіпейілділігінің туған қарындасы, қалай болған күнде де, әйтеуір, ет жақын туысы. Қайда қаласаңыз мені сонда бастай беріңіз: көңіліңізді табуға ден қойғаным себепті, дәл қазіргі кездегі менің ықтиярым — сіздің ықтиярыңыз.

Анау бұған осыған тең дәрежеде сыпайыгершілікпен жауап қатты, сосын салт аттылар айнала қоршап алған Дон Кихот кернейлер мен барабандар дыбысы жебеуімен қалаға қарай бет алды; сөйтіп олар қалаға келіп кірген кезде, қашан да қасірет ұрығын егіп жүретін әзәзіл ібілістің азғыруымен екі әдепсіз де тентек бала, — балалар кейде қандай жылпостың өзін де жолда қалдырады, — топтың арасынан сыналана өтіп, есек пен Росинанттың құйрығын көтеріп жіберіп, бір-бір уыс тікенекті шомыртты сұға салды. Шпордың осынау жаңа түрін сезген бейшара жануарлар, құйрығын қыспақ болып еді, мұның салдарынан жағымсыз әсер одан бетер күшейіп кетті: содан ес жоқ, түс жоқ тулап-мөңки жөнелген олар ақыры үстіндегілерді жерге атып ұрды. Қатты ыңғайсызданып, абыржып-абдыраған Дон Кихот мәстегінің құйрығы астындағы бәлені алып тастауға асықты, Санчо болса, сұр жорғасына көмекке келді. Дон Кихоттың серіктері қиямпұрыстығы үшін балаларды жазаламақшы болған, бірақ қалмай ілесіп жүгіріп келе жатқан басқа жүгермектер тобына қосылған сотқарлар ұстатпай кетті.

Дон Кихот пен Санчо көліктеріне қайта отырып, сол баяғы музыка ырғағының жебеуімен, сол баяғы салтанатпен бастаушыларының үйіне келіп жетті: бұл өзі дәулетті кавальерода ғана болатын, еңселі де ерекше сәнді үй еді; енді біз осы арада Дон Кихот пен Санчоны аз-кем уақытқа жайына қалдыра тұрамыз, өйткені Сид Ахмет осыны қалап отыр.

LXІІ тарау

Мұнда сиқырланған басқа қатысты шытырман оқиға жайында және айтпай кетуге болмайтын өзге де ұсақ-түйектер жөнінде әңгімеленеді.

Дон Антоньо Морено — Дон Кихотты қарсы алған адамның есімі осындай еді — дәулетті, тапқыр да ұтқыр сөйлейтін, әдептен озбайтын әрі жанға жағымды ойын-күлкіні ұнататын кавальеро еді; Дон Кихотты үйіне ертіп келген ол кезбе рыцарьдың есалаңдығын көпшілік алдында паш етудің амал-айласын іздестіре бастаған, бірақ Дон Кихоттың намысына нұқсан келтірмеу жағын да қарастырған, өйткені жанға бататын қалжыңда ешқандай қадір-қасиет қалмайтыны және басқа біреуді қорлау арқылы көңіл көтерудің де еш қызығы болмайтыны белгілі ғой. Ең алдымен ол Дон Кихоттың сауыт-сайманын шешуге әмір етті, сосын, өзіміз талай мәрте еске салған әрі сипаттап берген, тарлау түйе жүн камзолымен ғана қалған кезде оны қаланың адам арылмайтын көшесіне қарайтын балконға алып шықты: ағылып өтіп жатқан жұрт пен балалар бейне бір маймылды көргендей оған таңырқана қарап қалды. Дон Кихоттың көз алдында салт аттылар қайтадан ойқастап жүре бастады, осыған қарап тұрып бұлар мереке құрметіне емес, бұның жеке басының құрметіне осылай сән-салтанат құрып жүр екен деп ойлап қалуға болатын. Ал, Санчо құдды бір өзін ғайыптан тайып әлде Камачоның үйлену тойына ма, әлде дон Дьего де Миранданың қожалығына ма, әлде герцогтың қамал-сарайына ма қайта тап болғандай көріп, көңілі тасып, мәз-майрам болды.

Бұл күні дон Антоньода достары түстеніп жатыр еді, олардың бәрі Дон Кихотқа кезбе рыцарь ретінде қарап, оған барынша қошемет көрсетумен болды, ал Дон Кихот маңғаз да тәкаппар кейіпке еніп, төбесі көкке екі елі жетпей отырды. Санчоның әзіл-оспақ сөзін қатты ұнатқандары сонша, малайлар да, басқа тыңдаушылар да оның аузына қарап қалды. Дастарқан басында дон Антоньо Санчоға былай деп тіл қатты:

— Құрметті Санчо! Естуімізше, сен курник пен фрикаделькаларды керемет ұнатады екенсің, мелдектеп тойған соң, қалғанын кейін жермін деп қойныңа тығып алатын көрінесің.

— Жоқ, сеньор, бұл жалған сөз, — деп наразылық білдірді Санчо, — мен тазалық сақтай білетін адаммын және соншалықты қомағай да емеспін, — өтірік болса осы арада отырған қожайыным Дон Кихоттың өзі айтсын, екеуіміздің апталар бойы бірер уыс емен жаңғақпен немесе жай жаңғақпен өзек жалғаған кезіміз аз болмаған. Рас, маған баспақ береміз десе, дереу бас жібін байлауға асығатын кезім де болып тұрады: яғни, берген астан бас тартпай, оңтайлы сәтті пайдаланып тойып алатыным бар. Егер біреу-міреуден мені қомағай екен, нас екен дейтін сөзді естісеңіз, ол адам жаңылысып тұр деп есептей беріңіз, — бұдан да гөрі батымырақ айтар едім, бірақ мына құрметті қауымның көңіліне қаяу түсіріп алам ба деп ыңғайсызданып отырмын.

— Санчоның тамақ ішудегі қанағатшылдығы мен тазалығы, — деп мәлім етті Дон Кихот, — кейінгі ұрпақтар қаперінде мәңгілік сақталуы үшін мыс тақтайша бетінде бедерленуге лайық екенінде еш күмән жоқ. Рас, қатты ашыққанда мешкейлік көрсетіп қалатыны бар: ондай кезде ол үсті-үстіне қарбытып асап, тыным таппай шайнаңдаумен болады, есесіне тазалық сақтауынан мін таба алмайсың, мұны аз десең, губернатор боп жүрген шағында тамақ ішудің өзгеше үрдісін де үйренген, — тіпті жүзім мен анар дәніне дейін шанышқымен жейтін.

— Не дейді? Санчо губернатор болып па еді? — деп дауыстап жіберді дон Антоньо.

— Иә, Баратария аралының губернаторы болғам, — деп жауап қатты Санчо. — Оны он күн бойы өз қалауымша басқардым және осы он күн ішінде жан тыныштығынан біржола айрылып, дүниедегі билік атаулының бәрінен біржола безіп шықтым. Ол жерден алды-артыма қарамай қаштым, жолшыбай жер асты қуысына құлап түстім, өлген жерім осы ғой деп ем, бірақ ақыры құдіреттің күшімен аман қалдым.

Санчоның губернаторлығы жайында Дон Кихот егжей-тегжейлі әңгімелеп берді, бұл тыңдаушыларды біраз қызыққа кенелтті.

Түскі астан кейін дон Антоньо Дон Кихотты қолтығынан алып, түкпірдегі жатын бөлмеге ертіп апарды; бөлмедегі жалғыз ғана жиһаз — сырт сипатына қарағанда тұтасымен яшмадан жасалғандай көрінетін үстел ғана еді, ал үстелде адамның қоладан құйылғандай көрінетін, Рим императорларының мүсінін еске салатын, басы тұрған-ды. Дон Антоньо Дон Кихотпен бірге үстелді бірнеше қайтара айналып өтті де, ақыр соңында былай деп сөйлеп кетті:

— Ал, қазір, сеньор Дон Кихот, бізді ешкім тыңдап тұрмағанына және естімейтініне, сондай-ақ мұнда кіретін есіктің жабық екеніне көзім анық жетіп тұрғандықтан өзіңізге бір ерекше шытырман оқиға турасында, дәлірегі, ілуде бір кездесетін жағдаят жөнінде айтып бермекпін, тек бір ғана шартым бар: өзіңізге мәлім етілер бұл жағдаят жайында ешкімге ешқашан сыр шашпайтын боласыз.

— Ант етем, — деп нықтады Дон Кихот, — және кәміл сенімді болу үшін бұл құпияны тас тақтамен бастырып тастауға да бармын, өйткені, біліп қойғаныңыз артық етпес, сеньор дон Антоньо (оның есімі Дон Кихотқа мәлім боп та үлгерген): сіз құлағына құйып алатын, бірақ құпияны сыртқа шығармас үшін аузын құлыпқа салатын адаммен әңгімелесіп тұрсыз, сондықтан не жайында айтқыңыз келсе де айта беріңіз маған — бәрі де үнсіздік тұңғиығына тоғытылып кететінінде шүбә жоқ.

— Олай болса, уәдеңізге арқа сүйеп, — деп сөзін сабақтай түсті дон Антоньо, — көргелі және естігелі тұрған нәрсеңіз арқылы сізді шынымен қайран қалдырғалы тұрмын, — құпиямды ешкіммен бөлісе алмау салдарынан шегіп жүрген азабымнан осы арқылы аздап болса да арылсам деймін, өйткені оны сенім білдіріп екінің біріне айта да алмайсың.

Дон Кихот бұлайша орағытудың не білдіретінін түсіне алмады. Ақыр соңында дон Антоньо Дон Кихотты қолынан ұстап, қоладан жасалған басты, үстелдің үстін, оның яшмадан жасалған аяғын сипатып өтті де, былай деді:

— Бұл бас, сеньор Дон Кихот, әлемдегі ең атақты сиқыршылар мен көз байлаушылардың бірі, қателеспесем, нәсілі поляк, ғажайып өнері жайында не қилы әңгіме айтылып жүрген аты шулы Эскотильо шәкіртінің қолынан шыққан дүние. Аталмыш көз байлаушы үйімде қона-түстене жатып, құлағына сыбырлаған қандай сұраққа да жауап қайтара алатын айрықша қасиеті мен қабілеті бар бұл басты маған мың эскудоға жасап берді. Іске кіріспес бұрын сиқыршы түрлі фигура сызды, құпиялы белгілер түсірді, жұлдыздарды бақылады, ғаламшар біткеннің орналасу нүктелерін анықтады, сөйтіп ақыр соңында мынадай ғаламат нәрсе өмірге келді, бұған сіз ертең анық көз жеткізе аласыз, өйткені жұма күндері бас үн шығармайды, ал бүгін — жұма, сондықтан ертеңге дейін тоса тұруға тура келеді. Қоятын сұрақтарыңызды алдын-ала ойластыра беріңіз, өз тәжірибемнен білетінім, оның жауабында жалғандық болмайды.

Дон Кихот бастың мұндай қабілеті мен қасиетіне қатты таңырқанды, дон Антоньоның сөзіне сенер-сенбесін де білмеді, алайда сынаққа аз ғана уақыт қалғандықтан оның ұңғыл-шұңғылына үңілмей-ақ қойғанды, тек өзіне көрсеткен айрықша сенімі үшін дон Антоньоға ризашылық білдірумен шектелгенді жөн көрді. Олар бөлмеден шықты, дон Антоньо есікті кілттеді, сосын екеуі басқа кавальеролар отырған залға қайтып оралды. Бұл екі арада Санчо оларға мырзасының басынан өткен сан қилы шетін де шытырман оқиға жайында әңгімелеп үлгерген болатын.

Сол күні кешкісін Дон Кихотты алдап-сулап қаланы атпен аралап қайтуға көндірудің сәті түсті, бірақ оған сауыт-сайманын шешіп, сән-салтанатқа арналған бешпет-шалбар мен ашық түсті қызыл-қоңыр шұғадан тігілген плащ кию жөнінде өтініш жасалды: жылдың бұл маусымында мұндай киімнен тіпті сірі мұздың өзі де сіркіреп тұрып терлер еді. Санчоны үйде қалдыру үшін малайларға оны әрнемен алдандыра тұру тапсырылды. Дон Кихот Росинантқа мінген жоқ, ер-тұрманы келісті, аяңшыл дығал қашырға жайғасты. Үлкен әріптермен Ламанчалық Дон Кихот деп жазылған пергаментті Дон Кихотқа байқатпай плащының арқасына іліп қойысты. Серуеннің өне бойында жүргіншілер бұл жазуға бірден назар аударып, “Ламанчалық Дон Кихот” деп дауыстап оқып жатты; көз салған жанның бәрі өзін ә дегеннен тани кететініне және есімін дауыстап айтатынына Дон Кихоттың таңырқауы таусылмай қойды, сөйтіп ақыры жанында келе жатқан дон Антоньоға қарап былай деді:

— Кезбе рыцарьлықтың бір керемет артықшылығы бар: осы салада қарекет жасайтын жандардың қай-қайсысының да атын әлемге мәшһүр етіп, даңқын арттырады. Шынында да, дон Антоньо, өзіңіз ойлап көріңізші: мына қалада мені тіпті ойын баласына шейін біледі, ал бұлар мені бұрын өмірі көрмеген еді ғой.

— Дұрыс айтасыз, сеньор Дон Кихот, — деп қоштады оны дон Антоньо. — Оттың жалынын жасырып қоюға немесе тығып тастауға болмайтынындай, ерлік істер де беймағлұм күйде қала алмайды, ал әскери саладағы ерлікке келсек, ол басқа саладағы ерліктің бәрінен де абыройлы, бәрінен де үстем екені шүбәсіз.

Алайда күтпеген жерден мынадай жағдай жолықты: Дон Кихот жоғарыда суреттелгендей сән-салтанатпен қаланы аралап келе жатқан шақта, арқасындағы жазуды оқып алған әлдебір кастильдік былай деп айқайды салды:

— Әй, антұрған, Ламанчалық Дон Кихот! Таяқ жеуден көз ашпаған тасмаңдай, жолда бір жерде тырапай аспай қалай ғана мұнда аман-сау жетіп жүрсің өзің? Сен — есуассың, егер сол есуастығыңның қапасына қамалып, өзіңмен өзің есуастана берсең ештеңе етпес еді, бірақ сенің өзіңмен тілдескен һәм сөйлескен жанның бәрін жынды қып жіберетін, ақылынан адастыратын қасиетің бар, — қасыңа еріп келе жатқан мына сеньорлар соның дәлелі. Үйіңе қайт, миғұла, шаруашылықпен шұғылдан, қатын-балаңа қарас, ақылды аздыратын, парасат-пайымды тоздыратын мәжлүмдікті қой.

— Бауырым, жолыңнан қалмай жүре бер, — деді оған дон Антоньо, — сенен біреу ақыл сұрап жатқан жоқ. Сеньор Ламанчалық Дон Кихоттың ақыл-есі ешкімнен кем емес, оның қасына еріп келе жатқан біздер де нәгүман біреу емеспіз. Қай жерден жолықпасын мейлі, көзсіз батырға қашан да құрмет көрсетілуге тиіс. Қараңды батыр жылдам, біреудің ісіне араласушы болма.

— Олла-біллә, сөзіңіздің жалғаны жоқ, — деді кастильдік, — бұл сабазға ақыл айту да бір — қара судан қаймақ қалқу да бір, алайда, солай бола тұрғанымен, мына есалаңның, естуімше, басқа мәселеде керемет сұңғылалық танытатын ақыл-ойының кезбе рыцарьлыққа деген әуестік салдарынан босқа рәсуа болғанына сондай өкініштімін. Әйтсе де, алдағы уақытта, тіпті Мафусаилдан да ұзағырақ ғұмыр кешейін мейлі, біреуге, ол жалынып сұраған күннің өзінде де, ақыл айтқанша, өзім де, үрім-бұтағым да, өзіңіз кеңес еткендей, дереу қарамызды батыратын шығармыз.

Соны айтып кастильдік жөніне кетті; серуен одан әрі жалғасты; алайда, балалар мен басқа да жолыққан жұрттың жазуды жабыла оқып жаңғырта бергені соншалық, дон Антоньо оны алып тастағанды жөн көрді: бұл үшін оған, әрине, басқа бірдеңені алып жатқандай түр жасауға тура келді.

Кеш түсті; бәрі үйге қайтты; ал бұл кезде үйде бал әзірленіп қойылыпты; айта кетер нәрсе, дон Антоньоның әйелі, текті әулеттен шыққан, көңілді, көркем әрі ақылға да бай сеньора, бірге болуы арқылы мейманына құрмет білдіруі үшін әрі оның бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген қиямпұрыс қылықтарын тамашалауы үшін аталмыш балға құрбыларын да шақырып қойған-ды. Құрбылар келді, кекірік аздыратын кешкі ас ішілді, одан соң түнгі онға таман би басталды. Ханымдар арасында шалдуарлау, шолжақайлау екі келіншек бар еді: олар әдептен аттай қоймайтын, бірақ күлкіге қарық қылатын не қилы әзіл-қалжыңды ойлап табудан алдына жан салмады. Міне, осы әзілкештер Дон Кихоттың басын шыр айналдырып, биге сүйрелеумен болды, осы қылықтары арқылы оның жанын да, тәнін де азапқа батырды. Биге шыққан ұзынтұра, ебедейсіз, тыриған арық, жүзі қуқыл тартқан, тарлау киім киген, икемсіз, қимыл-қозғалысы қолапайсыз Дон Кихоттың сұрқы сондай аянышты болатын! Ханымдар басқаға білдірмегенсіп оны сипалап қоятын, анау да басқаға білдірмегенсіп олардың бұл әрекетін тойтарып тастайтын; алайда әлгілердің әбден өрекпіп кеткенін көрген Дон Кихот былай деп қатты дауыстап жіберді:

— Fugіte, partes adversae!⁴⁵ Арбама мені арам ой, арам пиғыл! Мұндай құштарлықты басқа біреуге білдіріңдер, сеньоралар, өйткені ықылас-ниетімнің патшайымы, жан тең келмес Дульсинея Тобосская өзінен басқа ешкімнің құштарлығы еркімді алып, бойымды баурамауын талап етеді.

Осыны айтып, би билеу жаттығуларынан әбден титықтап, діңкесі құрыған ол залдың орта тұсында еденге сылқ етіп отыра кетті. Дон Антоньо оны кереуетке апарып жатқызуға әмір берді, ал Дон Кихотқа бірінші боп көмекке ұмтылған Санчо болды.

— Әй, мырзам-ай, соншалықты нашар биледіңіз ғой! — деп дауыстап жіберді ол. — Жаужүрек атаулының бәрі міндетті түрде — биші, ал кезбе рыцарьдың бәрі бірдей — биқұмар болады деп ойлап па едіңіз? Шынымен солай ойласаңыз, қатты қателесесіз: бидің әлдебір фигурасын орындағаннан гөрі жекпе-жекте дәуді өлтіргенді оңай көретін адамдар да бар. Егер алақанмен ұлтан қағатын би биленсе орныңызға өзім шыққан болар ем, өйткені ондайдан маған тең келер жан жоқ, ал андай-мұндай қалалық билер менің қолым емес.

Осындай және осыған ұқсас сөздермен Санчо балға қатысушыларды күлкіге қарық қылды; сосын қожайынын төсекке жатқызып, биден тиген салқын термен шықсын деп, оны жақсылап қымтап тастады.

Келесі күні дон Антоньо сиқырлы баспен тәжірибе жасауды ұйғарып, Дон Кихотпен, Санчомен, аралас-құралас екі танысымен және балда Дон Кихоттың сілесін қатырған, сосын дон Антоньо әйелінің үйінде қонып қалған екі ханыммен бірге бас тұрған бөлмеге кіріп, іштен кілттеніп алды. Ол бұларға бастың өзіндік ерекшеліктері жайында айтып берді, сосын олардан мұны құпияда сақтау жөнінде сөз алғаннан кейін, сиқырлы бастың қабілет-мүмкіндігін бүгін тұңғыш рет сыннан өткізгелі тұрғанын мәлім етті. Дон Антоньоның екі танысынан басқа ешкім мұнда нендей кілтипан барын білмейтін, егер дон Антоньо ол екеуіне мұны алдын-ала айтып қоймаса, олар да басқалардан кем қайран қалмас еді және бұған таңырқанудың да жөні жоқ-ты: өйткені, бас соншалықты шеберлікпен әрі ықтияттылықпен жасалған-ды.

Бастың құлағына бірінші боп дон Антоньоның өзі еңкейді; бәсең дауыспен, алайда жұрттың бәрі еститіндей етіп одан:

— Өзіңде орын тепкен сиқырлы күштің атымен өтінем сенен, бас: қазір не жайында ойлап тұрғанымды айтшы маған? — деп сұрады.

Ернін жыбырлатпағанымен, жұрттың бәріне анық та айқын естілетіндей етіп бас оған:

— Мен біреудің ойын оқымаймын, — деген жауап қатты.

Бұл сөзді анық естіген, бөлме ішінде де, сол сияқты сиқырлы бас орналасқан үстел жанында да ол үшін жауап берердей бөтен ешкім жоғын көріп тұрған жұрттың есі шығып, мелшиіп қатты да қалды.

— Мына арада қанша адам бармыз? — деген сұрақ қойды дон Антоньо тағы.

Оның бұл сауалына да сол бұрынғыдай бәсең үнмен, нақпа-нақ жауап қайтарылды:

— Бұл арада сен барсың, сенің әйелің, екі досың, әйеліңнің екі құрбысы, сондай-ақ Ламанчалық Дон Кихот есімді айтулы рыцарь мен оның Санчо Панса ныспылы атқосшысы бар.

Расында, бұған да таңырқанбау мүмкін емес-ті! Қорқыныштан бәрінің төбе шашы тік тұрды. Ал, дон Антоньо шегіншектей түсіп, былай деді:

— Беу, ақылды бас, сөйлейтін бас, жауап қайтаратын бас, ғажайып бас, сені маған сатқан адамның өзімді алдамағанына көз жеткізуім үшін маған осы да жеткілікті! Енді басқалар да жақындап сұрағын қоя берсін.

Әйелдер әдетте тағатсыз әрі әуесқой келеді ғой, дон Антоньоның зайыбы ертіп келген ханымдардың бірі басқа бірінші боп жақындап, оған мынадай сұрақ қойды:

— Айтшы маған, бас, сұлу әйел атану үшін не істеуім керек?

Жауап мынадай болды:

— Ізгі қасиеттердің иесі бол.

— Менде басқа сұрақ жоқ, — деді келіншек.

Бұдан соң оның құрбысы жақындап, былай деді:

— Күйеуім мені шынымен сүйе ме, соны білейін деп едім, бас.

Оған мынадай жауап қайтарылды:

— Өзіңе деген пиғыл-ниеті қандай екеніне көз жеткіз, сонда бәрін түсінесің.

Күйеуі бар ханым бастан былайырақ шығып:

— Мынадай жауап алу үшін сұрақ қоюдың қажеті шамалы еді. Адамның сезімі пиғыл-ниетінен аңғарылып тұратыны онсыз да белгілі емес пе, — дегенді айтты.

Одан соң дон Антоньоның екі досының бірі жақындап келіп:

— Мен кіммін? — деген сұрақ қойды.

— Кім екеніңді өзің жақсы білесің, — деген жауап болды оған.

— Сенен ол жайында сұрап тұрғам жоқ, — деді кавальеро. — Мені білесің бе, соны айтшы маған.

— Иә, білем, — деген жауап қайтарылды оған, — сен дон Педро Нориссің.

— Маған басқа ештеңенің керегі жоқ, сенің, бас, бәрін білетініңе илануым үшін осының өзі-ақ жетіп жатыр.

Ол былай шыққан бойда дон Антоньоның екінші танысы келіп, мынадай сұрақ қойды:

— Айтшы маған, бас, барлық дүние-мүлкіме мұрагер болмақшы үлкен ұлымның арман-ойы қандай?

— Арман-ойға жорамал жасамаймын деп әлгінде ескерткем, — деген жауап берілді оған. — Солай бола тұрғанымен, саған айтарым: ұлың сені тезірек жерлеуге асық.

— Дәл таптың, — деп мақұлдады кавальеро. — Айна-қатесі жоқ шындық.

Ол бөтен сұрақ қойып жатпады. Дон Антоньоның әйелі жақындап, былай деді:

— Өзіңнен не жайында сұрарымды да білмей тұрмын, бас. Білгім келетіні тек бір ғана нәрсе: сүйікті жұбайым, өз бағыма, ұзақ ғұмыр сүре ме, соны айтшы.

Оған мынадай жауап болды:

— Ұзақ ғұмыр кешеді, өйткені мықты денсаулығы мен қанағатшыл өмір тәртібі оған осындай ұзақ ғұмыр сыйлайды, ал көп адам әдетте қанағатсыздығының қырсығынан өз өмірін өзі қысқартады.

Бұдан соң Дон Кихот жақындап, төмендегідей сұрақ қойды:

— Айта қойшы маған, бәріне жауап қайтарғыш: Монтесинос үңгірінде бастан кешкен, өзім баяндап берген жайдың бәрі өңім бе әлде түсім бе? Санчоның өзіне-өзі дүре салуы — көмегі тиетін нәрсе ме? Дульсинеяның жадысы шынымен қайтарыла ма?

— Үңгірге қатысты әңгімеге келсек, — деген жауап болды оған, — бұл жайында бәлен дей қою қиын: онда не түрлі жағдай орын алды; Санчоның өзіне-өзі дүре салуы ақырындап алға баса береді; Дульсинеяның жадысы ыңғай-ретіне қарай қайтарылады.

— Ендеше, маған басқа ештеңе қажет те емес, — деді Дон Кихот. — Дульсинеяның жадысы қайтарылғанына көзім жеткен бойда-ақ бұл дүниеде арман еткен нәрсемнің бәріне түгел қол жеткіздім деп есептейтін болам.

Ең соңы боп Санчо жақындады, ол мынаны сұрады:

— Қане, айта қойшы, бас, тағы да губернатор болу жазып па екен маған? Әлі қанша уақыт атқосшының татымсыз тірлігін кешеді екем? Әйелім мен балаларымды көре алам ба?

Бұған мынадай жауап қайтарылды:

— Енді сен тек үйіңде ғана губернаторлық етесің; егер үйіңе қайтып оралсаң әйеліңмен және балаларыңмен жүздесесің, ал қызметтен кеткен кезіңде атқосшылықпен де хош айтысасың.

— Па, шіркін, жауабының сиқын! — деп дауыстап жіберді Санчо Панса. — Мұндай жауапты мен де бере алам ғой. Апырай, кемеңгерін-ай, айтатыны жоқ!

— Топас! — деді Дон Кихот. — Бұдан артық қандай жауап керек өзіңе? Бастың қойылған сұраққа жалтармай тура жауап беріп тұрғанының өзі жетпей ме саған?

Осымен сұрақ пен жауап тәмамдалды, бірақ дон Антоньоның бар жайдан бек жақсы хабардар екі досынан басқалары таңырқану мен таңдану сезімінен арыла алмады. Алайда Сид Ахмет Бен-инхали оқырмандарға тап осы арада тиісті түсінік бере кеткенді хош көріпті, өйткені олардың әрі-сәрі халде қала беруіне, сөйтіп аталмыш баста әлденендей сиқырлы әрі шектен тыс құпия бірдеңе орын тепкен-ау деген ойға қарай ойысуына жол бергісі келмепті, осы себепті ол дон Антоньо Мореноның көңіл көтеру үшін және хабары жоқ жұртты қайран қалдыру үшін Мадридтен көрген, әлдебір шебер сомдаған мүсіннің үлгісімен тап сондайдың бірін өз үйінде жасаттырғанын мәлім етеді; ал оның құрылғысы төмендегідей болатын. Үстелдің тақтасы мен жалғыз аяғы ағаштан болғанымен, яшмадан жасалған сияқты көрінетіндей әшекейленіп, сырланған еді, ал үстел орнықтырақ тұруы үшін аяғы бүркіт аяғының төрт саусағындай боп тармақталатын. Қоланың түсіне боялған және Рим императорының мүсінін еске салатын бастың іші қуыс еді, сол сияқты ол орнатылған тақтаның да ортасы кеуек-ті және бастың оған жымын білдірмей жымдастырылғаны соншалық, бас пен тақта біртұтас екен деп ойлап қалуға болатын. Сиқырлы бастың кеңірдегі мен кеудесі секілді көрініс беретін үстел аяғының іші де ойық еді және осының бәрі бас тұрған бөлменің астындағы басқа бөлмемен жалғасып жататын. Үстелдің аяғы мен тақтасындағы, мүсіннің кеудесі мен кеңірдегіндегі осы бос кеңістік арқылы ешкім байқай алмайтындай асқан шеберлікпен қаңылтыр түтік өткізілген болатын. Аталмыш бөлменің астындағы бөлмеде отырған адам түтікті аузына тақап, сұрақтарға жауап беретін: айта кетерлігі, оның дауысы, бейне бір рупор арқылы шыққандай, жоғарыға да, төменге де бірдей тарайтын және әр сөзі анық естіліп тұратын, — осы себепті бұл қулықтың сырын ашудың еш мүмкіндігі жоқ-ты. Жауапты студент, дон Антоньоның немере жиені, аңғарымпаз да тапқыр жігіт беріп отырды; бас орналасқан бөлмеге кімдерді ертіп келетінін нағашы ағасы алдын-ала ескертіп қойғандықтан, алғашқы сұрақтарға дереу және дұрыс жауап қайтару оған қиындыққа түскен жоқ, ал кейінгілеріне жорамалды түрде жауап беруіне тура келген, бірақ алғыр да зерек адам болғандықтан үнемі дөп түсіп отырған. Осы айтылған жайға қосымша ретінде Сид Ахмет: бұл ғажайып құрылғының одан кейін де оншақты күндей аман-сау тұрғанын, сосын қалада дон Антоньоның үйінде кез-келген сұраққа жауап беретін сиқырлы бас бар деген қауесет тарағанын, одан соң бұл әңгіме діни сенім тазалығын қас қақпай қарауылдайтындардың құлағына шалынуынан қорыққан дон Антоньо болған жайдың бәрін сеньор инквизиторларға өзі барып айтып бергенін, ал олардың ондай ермектен тиылуға, білімсіз қара тобырды еліктіріп жүрмесі үшін басты сындырып тастауға әмір еткенін хабарлайды; алайда Дон Кихот пен Санчо Пансаның көңілінде аталмыш бас әрі жұмбақ, әрі асқан шебер жауап қайтарушы ретінде қала барды; рас, оның жауаптары Санчодан гөрі Дон Кихотқа көбірек ұнаған еді.

Дон Антоньоны қызыққа кенелту ниетімен және Дон Кихоттың көңілін тауып, не қилы есалаңдық көрсетуіне мүмкіндік туғызу мақсатымен жергілікті кавальеролар алты күннен кейін шығыршық ілу ат сайысын ұйымдастырмақ болды, бірақ ат сайыс ақыры өтпей қалды, ол жайында төменде айтылмақ. Дон Кихоттың қаланы ешқандай сән-салтанатсыз жаяу аралап көрмекке аңсары ауды: егер атпен араласа тағы да балалар соңымнан топырлап мазамды ала ма деп қорыққан-ды; сөйтіп, үй иесі қосып берген екі малайды ертіп алған Дон Кихот пен Санчо қыдырыстауға шықты. Алайда, ойламаған бір жағдай болды: әлдебір көшемен өтіп бара жатқан Дон Кихот басын көтеріп қараған сәтінде бір үйдің есігінің маңдайшасында үлкен әріптермен таңбаланған Бұл жерде кітап басылады деген жазу барын көріп қалды; бұл оны қатты қуантты, өйткені әлі күнге шейін баспаханада болып көрмеген-ді, сондықтан кітаптың қалай шығатынын білуге ынтықты. Нөкерін ертіп ішке кірген ол бір жерде бедерлеме әзірленіп, екінші жерде түзету жүргізіліп, біреулердің әріп теріп, екіншілердің әріп таратып жатқанын көрді, — қысқасын айтқанда, кітап шығаратын үлкен баспахананың күнделікті тіршілігі көз алдында көлбеп жатты. Бір әріп кассасының қасына келген ол мұның не қажеті барын сұрады; жұмысшылар оған түсіндірді; ол таңырқанды да, әрмен асты. Одан соң ол тағы бір жұмысшыға келіп, немен айналысып жатқанын сұрады. Жұмысшы оған былай деп жауап қатты:

— Сеньор! Мына кавальеро, — ол кескіні көз тоярлық, жылы жүзді, маңғаздау пішінді адамды нұсқады, — итальяндық бір кітапты өз тілімізге аударған еді, мен соны теріп жатырмын, кітап етіп шығарамыз.

— Ол кітап қалай аталады? — деп сұрады Дон Кихот.

Оған аудармашы жауап берді:

— Сеньор! Бұл кітаптың итальянша атауы — Le Bagatelle.

— Le Bagatelle сөзінің испан тіліндегі баламасы қандай? — деген сұрақ қойды Дон Кихот.

— Испан тіліне аударғанда le вagatelle сөзі ұсақ-түйек деген мағына береді, — деп түсіндірді аудармашы. — Алайда атауы қарапайымдау болғанына қарамастан, кітапта құнды да пайдалы нәрселер жинақталған.

— Мен аздап итальянша білем, — деді Дон Кихот, — және Ариостоның бірнеше стансын әнге қосып айтып бере алатынымды мақтан тұтам. Ал, енді айтыңызшы, мархабатты мырзам (біліміңізді сынау үшін емес, әншейін әуесқойлықтан сұрап тұрмын), бұл шығармада сізге pіgnatta деген сөз кезіккен жоқ па?

— Әлденеше рет кезікті, — деді аудармашы.

— Ал, оны испан тіліне қалай аудардыңыз? — деп сұрады Дон Кихот.

— Ау, оның пеш құмыра дегеннен басқа баламасы бар ма еді? — деді аудармашы таңырқанып.

— Ғаламат! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Байқауымша, итальян тілінің майын ішкен адам секілдісіз! Итальянша pіace сөзін лазым деп аударатыныңызға, pіu сөзін — көбірек, su сөзін — жоғарыда, gіu сөзін — төменде деп тәржімелейтініңізге нендей нәрсеге болсын бәс тігуге бармын.

— Әлбетте, солай тәржімелеймін, — деп қоштай кетті оны аудармашы, — себебі тіліміздегі баламасы тура сондай.

— Зиялы ортада танымал еместігіңізге кепілмін, — деді Дон Кихот, — өйткені зиялы орта айрықша дарын мен айта қаларлық еңбекті лайықты бағалай білмейді. Осының қырсығынан қанша қабілет босқа құрымады! Қанша дарын елеусіз-ескерусіз қалмады! Қанша қасиет тиісті құрмет таппады!.. Солай бола тұрғанымен, меніңше, тіл атаулының падишалары боп табылатын грек және латын тілдерінен жасалатын тәржімелерді есепке алмағанда, бір тілден екінші тілге аудару да бір, фламанд кілемін теріс жағынан тамашалау да бір: рас, ою-өрнектері көрініп тұрады, бірақ босалаң жібінің молдығы бедерін анық байқатпайды, сондай-ақ, өң жақ бетінің көңіл сүйсінер татаусыздығы мен қанық бояулары да жоқ, оған қоса, көшіріп жазушылар мен көшірме жасаушылар үшін тапқырлық та, шұрайлы сөз де қажет болмайтыны секілді, жеңіл тілдерден аударушылар да ондайға бола бас қатыра бермейді. Әрине, аудармамен айналысу мақтауға татырлық іс емес дегелі тұрғам жоқ; бұдан да бағасыз кәсіп жетершілік және бізге аудармадан әлдеқайда аз пайда әкелетініне қарамастан, онымен айналысуды ар көріп те жатқан біз жоқ. Мен тек екі айтулы аудармашыны ғана білем, олар: Адал бақташыны аударған доктор Кристобаль де Фигероа мен Аминтаны тәржімелеген дон Хуан де Хауреги, — шебер қолдан шыққан осынау еңбектерді оқып отырғанда мұның қай жері аударма, қай жері түпнұсқа екенін аңғара алмай қаласың. Алайда, мынаны айтыңызшы маған, мейірімді мырзам: бұл кітапты өз есебіңізден шығармақсыз ба әлде оны әлдебір кітап саудагеріне сатып та жібердіңіз бе?

— Оны өз есебімнен шығармақпын, — деп жауап қатты аудармашы, — және тек алғашқы басылымының өзінен ғана мың дукаттан кем табыс таппаспын деп тұрмын, ал кітап екі мың данамен шығады, әр данасының бағасы алты реалдан болады және көзді ашып-жұмғанша сатылып кетеді.

— Қолмен қойғандай нақпа-нақ! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Кітап шығарушылардың қандай қитұрқы да жымысқы және бір-бірімен қандай ауыз жаласқан сыбайлас екенінен түк хабарыңыз жоқтығын байқатып қойдыңыз. Көріңіз де тұрыңыз, ана екі мың кітапты иығыңызға артқан кезде, салмағынан денеңіз сұмдық қатты жаншылатын болады, әсіресе егер кітабыңыз мазмұны жағынан бұлыңғырлау әрі тартымдылығы да шамалы болса.

— Сонда маған не істе дейсіз? — деп наразылық білдірді аудармашы. — Оны баспагерге бергенімді қалап тұрсыз ба? Өйтсем, ол кітапты басып шығару құқын алғаны үшін маған үш мараведиден ғана берер еді, әрі мені жарылқап тастағандай бәлсінер еді. Мен кітаптарымды атағымды асыру үшін шығармаймын, — онсыз да өз туындыларым арқылы танымал адаммын, — маған керегі — ақша, өйткені ақшасыз атақ-даңқтың құны қара бақыр.

— Құдай жолыңызды оңғарсын, — деді Дон Кихот.

Сосын ол әрмен қарай өтті де, Жанның шырағы деп аталған кітаптың бір баспа табағына жасалған түзетулерді көріп, былай деп құлаққағыс етті:

— Мұндай дүниелер аз жарияланған жоқ, әйтсе де осындай кітаптарды алдағы уақытта да шығара беру керек, өйткені жер бетінде күнәкарлар өте көп: қарақұрым қараңғы жанға қисапсыз көп шырақ қажет.

Ол әрменірек өтіп, тағы бір кітаптың баспа табақтарына түзету жасалып жатқанын көрді; қалай аталатынын сұрағанында, оған бұл Тордесильяста тұратын әлдебір автордың шығармасы, Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихоттың екінші бөлімі, деген жауап қайтарылды.

— Бұл кітап жайында құлағдармын, — деді Дон Кихот. — Шынымды айтсам, қисынсыз сандырақ болуы себепті оны өртеп, күлін желге ұшырып та жіберген шығар деп ойлағам, дегенмен, Мартин күнінде шошқа қайтсе де бауыздалмай қалмайды. Ойдан шығарылған хикаялар шындыққа жанасымды немесе шындыққа ұқсас болғанда ғана ұнамды әрі тартымды боп шығады, ал өмірде орын алған оқиғаларды тақырып еткен хикаялар тек шыншыл болғанда ғана ұнамды.

Көңіліне азды-кем кірбің ұялаған Дон Кихот соны айтып, баспаханадан шығып кетті.

Сол күні дон Антоньо Дон Кихотқа кемежайда тұрған галераларды көрсетпекші болды, бұған Санчо есі кетіп қуанды, өйткені ол өмірі кемеге мініп көрмеген-ді. Дон Антоньо кешкісін өзінің мейманы, даңқты Ламанчалық Дон Кихотпен бірге кемелерге баратынын командорға алдын-ала хабарлап қойған, қаланың басқа тұрғындары секілді командор да оның жайынан құлақтанып үлгерген; ал Дон Кихоттың кемелерде қандай кепке тап болғаны жайында келесі тарауда әңгімеленеді.

LXІІІ тарау

Мұнда кемелерді көру кезінде Санчо Панса тап болған бақытсыздық жөнінде және сүйкімді мавр қызына қатысты таңғаларлық шытырман оқиға жайында әңгімеленеді.

Сиқырлы бастың жауабы турасында Дон Кихот ұзақ қиялданды, алайда мұның әншейін алдау екені жайындағы ойдан мүлдем аулақ болатын: оның бар ой-аңсары бастың Дульсинеяның жадысы қайтарылатыны жөніндегі, өзіне ақиқат шындық тәрізді көрінген, уәдесі төңірегінен алысқа ұзамады. Ол бұған әлсін-әлі қайтып орала берді және уәденің орындалатын күні жақын деген сенімнен жүрегі қуанышқа бөленді; ал Санчо, өзіміз білетіндей, губернаторлықтан азар да безер болғанына қарамастан, бұйрық беруді, басқаларды әміріне бағындыруды қайтадан арман ете бастады, — мұндай пендешілік әйтеуір бір кезде, тіпті әзіл-қалжың түрінде болса да, билік жүргізіп қалған қай адамның басынан да кездеспей тұрмайды.

Сөйтіп, сол күні кеште үй иесі дон Антоньо Морено мен оның екі серігі Дон Кихотпен және Санчомен бірге кемелерге аттанды. Дон Кихот пен Санчо секілді екі атақты адам жағалаудан төбе көрсеткен бойда-ақ, осынау аса қуанышты оқиға жайында алдын-ала құлақтандырылған командордың белгісі бойынша барлық галераның тенті сыпырылып, кернейлер ойнап қоя берді; сосын көз жауын алатын көркем кілемдер төселіп, қызыл барқытпен тысталған көпшіктер қойылған шлюпка суға түсірілді, Дон Кихот жағалаудан қайыққа қарай адым аттаған сәтте командор галерасынан палубалық зеңбірек гүрс еткізіп оқ атты, басқа галералардан да оқ атылды, ал Дон Кихот штирборт баспалдағымен жоғары көтеріле бастаған кезде, теңізшілердің кемеге келетін жоғары лауазымды адамдарды қошеметтеу дәстүрімен, бүкіл команда оны үш мәрте қайталанған “У-у-у!” деген қуанышты айқаймен қарсы алды. Бастық (валенсиялық ақсүйек дворяндар әулетінен шыққан командорды осылай атағалы отырмыз) Дон Кихотқа қолын ұсынып, оны құшағына қысты.

— Бұл күнді мен ақ таспен белгілеп қоям, — деді ол, — өйткені, бұл өз өмірімдегі ең бақытты күн секілді көрініп тұр: бүгін мен кезбе рыцарьлықтың күллі асыл қасиеті бір бойына жинақталып, қордаланған сеньор Ламанчалық Дон Кихотпен жүздестім.

Өзіне ерекше құрмет көрсетіліп жатқанына шектен тыс қуанышқа бөленген Дон Кихот осынау жылы лебізге одан асып түспесе кем түспейтін сыпайылықпен жауап қатты. Жұрттың бәрі кеменің әсем безендірілген артқы жағына қарай ойысып, борт жиегіне жағалай орнатылған сәкілерге жайғасты; палубамен боцман жүріп өтіп, ескекшілерге ысқырық арқылы: “Киімді шеш!” дегенді білдіретін команда берді, әмір сол бойда бұлжытпай орындалды. Белуарына дейін жалаңаштанған мұншама көп адамды көрген Санчо мелшиіп тұрып қалды, әсіресе оған тенттің қас пен көздің арасында қайта жабылғаны ерекше әсер етті: құдды бір теңізшілерге дүниедегі дүйім шайтан дереу көмекке келгендей көрінді; алайда алда әңгіме болатын нәрсемен салыстырғанда бұл дәнеңе емес-ті. Санчо оң жақ бортта, бірінші ескекшінің жанында отырған, міне, не істеу керегі алдын-ала үйретілген тап осы ескекші кенет оған шап беріп жармаса кетті де, оны қолына көтеріп алды, командадағы басқа ескекшілер де сақадай сай даяр отырғандықтан соры қайнаған Санчо бір қолдан екінші қолға өтіп, оң жақ бортты жағалап қалықтап кете барды және жедел ұшқаны сонша, көз алды қарауытып кетті: әрине, бұл кезде оның жын-перілер өзін әлдебір жаққа әкетіп бара жатқандай сезінгенінде дау жоқ-ты; ал ескекшілер болса, Санчоны екі бортты жағалай айналдырып шыққанша тыным таппады, тек содан кейін ғана оны кеменің арт жағына әкеп тастады. Сорлының сілікпесі шыққан еді; дем ала алмай ентігіп, қара суға түсіп терлеп, не болғанын түсіне алмай әрі-сәрі халде мәңгіріп отырып қалды. Санчоның қанатсыз қалықтап ұшқанын көрген Дон Кихот бастыққа кемеге алғаш аяқ басқан жанның бәрін осындай рәсімнен өткізу қалыптасқан дәстүр ме, деген сұрақ қойды; егер ондай рәсім бар болса, өзінің оны орындауға бейілді еместігін, мұндай жаттығуға құлқы соқпайтынын, ал қақпақыл жасамақ оймен әлдекім өзіне жармасатын болса, жанын жаһаннамға аттандыратынына ант ететінін мәлім қылды, соны айтып Дон Кихот орнынан тұрып, семсерінің тұтқасына қолын қойды.

Дәл осы сәтте теңізшілер тентті жинап алды да, құлақ тұндыратын қатты гүрсілмен реяны⁴⁶ төмен түсіріп жіберді. Санчоға аспан күмбезі опырылып, тұп-тура төбесіне құлап келе жатқандай боп көрінді, зәресі ұшып қорыққаны сонша, басын екі тізесінің арасына тығып алды. Айта кетерлігі, Дон Кихот та шошынып қалды; ол да сескеніп, бұғына түсті, өңі құп-қу боп кетті. Одан соң команда реяны әлгінде төмен түсірген кездегідей жылдамдықпен және тарсыл-гүрсілмен қайтадан жоғары көтерді, бұл істің бәрін теңізшілер тіл-ауызы байланып қалғандай үн-түнсіз атқарып жатты. Боцман зәкір көтеруге белгі берді, сосын қолына ұстаған әлде қамшы, әлде шыбығымен ескекшілерді иығынан шықпыртып ұра бастады, содан кейін ғана галера жай қозғалып теңізге қарай бағыт алды. Қозғалысқа түскен мұншама көп қызғылтым сирақты көрген Санчо, — ескектерді ол сирақ деп білген-ді, — өзімен-өзі былай деп сөйлесіп кетті:

— Міне, нағыз сиқыршылық деп осыны айт, қожайыным көйітіп жүрген нәрселер мұның ширегіне де татымайды. Аяушылықты білмей шықпыртатындай бұл бейшаралар не жазды екен сонша? Оған қоса, мына арада әрлі-берлі талтаңдап, ысқырып жүрген жалғыз адамның соншама көп жұртты ұрып-соғуға қалай батылы барады екен? Міне, нағыз тамұқ, тамұқ болмаса да мақшар деген тап осы шығар.

Санчоның айнала-маңдағы қилы әрекетті зейін сала бақылап отырғанын байқаған Дон Кихот оған былай деп тіл қатты:

— Әй, Санчо достым-ай! Ықылас-зауқың болса ғой, белуарыңа дейін ылдым-жылдым жалаңаштанып жіберіп, мына сеньорларға қосылып кетер едің де, Дульсинеяның жадысын қайтаруды ә дегенде аяқтап тастар едің! Қасыңдағылардың бәрі қайғы мен қасірет шегіп жатқандықтан саған да азабың онша ауыр көрінбеген болар еді. Оның үстіне, данагөй Мерлин осынау қайратты қолмен соғылған бір қамшыны, бәлкім, онға балап, өзіңді-өзің шықпыртуға тиісті дүренің жалпы санын әжептәуір азайтып та берер ме еді, кім біледі.

Бастық бұл неғылған дүре екенін, сондай-ақ Дульсинеяның жадысын қайтару деген нені білдіретінін сұрамаққа оқталған, бірақ дәл осы кезде вахтадағы матрос:

— Монжуиктегі манар белгі беріп жатыр, батыстан ескекті кеме көрінді! — деп айқайлады.

Мұны ести сала бастық палубаға жүгіріп шықты да:

— Әй, жігіттер, ана кемеден айрылып қалмаңдар! Шамасы, манардағылар бізге алжирлік қарақшылар бригантинасы келе жатқаны жайында белгі беріп тұрған шығар, — деп айқайлады.

Бұған іле-шала қалған үш кеме қандай бұйрық боларын білмекке командорлық галераға жақындады. Бастық екі галераға ашық теңізге шығуға, ал үшіншісіне жағалауды бойлап олардың соңынан еріп отыруға әмір етті, — сонда әлгі кеме құтылып кете алмайды, деді. Ескекшілер барын салып жұмыла есе жөнелді де, галералар қанат біткендей зырлап кетті. Ашық теңізге шыққан екі галера шамамен екі мильдей қашықтықтан әлде жиырма сегіз, әлде отыз ескекті секілді көрінген бір кемені ұшыратты, кейін ол шын мәнінде де сондай боп шықты; галералардың жақындап қалғанын көрген кеме жеңілдігіне үміт артып, бұлтара жүзіп, жүрісін шапшаңдатып ұзап кетпекші болды, алайда онысынан ештеңе өнбеді, себебі командорлық галера бұрын-соңды теңізге шыққан кемелер ішіндегі ең жеңілі болатын; сондықтан оның оқтай ұшып заулап келе жатқанын көрген бригантинадағылар қашып құтылудың мүмкін еместігін бірден түсіне қойды, сөйткен соң командорды шамадан тыс ашуландырып алудан қорыққан аррайыс ескек есуді дереу доғарып, берілуге әмір етті; алайда, тағдыр оларға басқадай шешім белгіледі: командор галерасы бригантинаға таяп қалғанда, ондағылар біздің теңізшілердің қарақшыларға: “Беріліңдер!” деп айқайлаған дауысын еститін жерге жеткенде, басқа да отандастарымен бірге әлгі бригантинада келе жатқан екі мас торак, басқаша айтқанда — екі мас түрік мушкеттен оқ атып, бакта тұрған екі теңізшімізді сеспей қатырды. Бұдан соң бригантинадан қолға түсірген адамның бәрін түгел қырып салуға ант берген командор оны асқан әбжілдікпен шұғыл түрде шабуылдауға кірісті, алайда бригантина ескектерін аямай есіп, екпін алған галерадан бұлтарып үлгерді. Галера екпінімен едәуір жерге шығандап кетті; ол кейін қарай бұрылып, қайта оралғанша бригантинаның командасы жанталаса қимылдап желкендерін көтеріп үлгерді, сөйтіп желкеннің және ескектің көмегімен тағы да қашып құтылуға әрекет жасады, алайда оның бұл пысықтығынан пайда болмады, ал тәуекелшілдігі басына сор боп жабысты, өйткені жарты мильден сәл ғана астам қашықтықты артта қалдырған соң галера бригантинаны қайтадан қуып жетті де, оған ескектерін іліп, кемедегілердің бәрін түгел тірідей қолға түсірді. Бұл кезде басқа екі галерамыз да келіп жеткен-ді, сөйтіп барлық төрт галера олжаларын алып айлаққа оралды, бұл жерде олардың не әкелетінін білуге құмартқан қыруар жұрт тосып тұрған. Командор жағаға жақындап келіп зәкір тастады, сол арада ол жағалауда қала вице-королінің өзі тұрғанын көрді. Командор оны алып келуге қайық жіберді, сондай-ақ реяны көтеруге және оған аррайыс пен басқа да түріктерді асып қоюға әмір етті, ал олардың ұзын саны отыз алты адам-тұғын, бәрі де өңшең тепсе темір үзетін жігіт еді, көпшілігі мушкетер болатын. Командор олардан қайсысы аррайыс екенін сұрады; оған тұтқындардың бірі, діннен безген испандық, кастиль тілінде:

— Сеньор! Біздің аррайыс — алдыңда тұрған мына жас жігіт, — деп жауап қатты.

Соны айтып ол адамзат баласының арман-қиялы ғана тудыра алатындай аса келбетті де сымбатты жас жігітті нұсқады. Түріне қарап оны әрі кеткенде жиырмада деуге болатын. Бастық оған былай деп тіл қатты:

— Қане, жауап бер, милау төбет, қашып құтылар амалың жоқтығына көзің анық жетіп тұрған кезде жігіттерімді өлтіру не үшін қажет болды саған? Флагмандық кемеге көрсеткен құрметің бе бұл? Әлде сен есерліктің ерлік еместігін білмеуші ме ең? Жан алқымға келгенде адамның көзсіз батырлық жасауына болады, бірақ әсте есерсоқтық жасамауға тиіс.

Аррайыс оған бірдеңе айтпаққа оқталған, алайда командордың оның жауабын тыңдарлық мұршасы болмады: жанына бірнеше малайы мен қала тұрғынын ерткен вице-корольдің галераға көтеріліп келе жатқанын көріп, соны қарсы алуға ұмтылды.

— Аңшылықтан олжалы оралыпсыз ғой, командор мырза! — деді вице-король.

— Айтатыны жоқ, — деп қоштай кетті оны командор, — аулап әкелген аң-құсымызды мына реяға салбыратып іліп қойған кезімізде, жоғары мәртебелім, оған өзіңіз де қазір анық көз жеткізетін боласыз.

— Не үшін өйтпексіз сонда? — деп сұрады вице-король.

— Әскерилер арасында қалыптасқан заңдарды, ережелер мен дәстүрлерді мансұқ етіп, ең жақсы екі теңізшімді өлтіргендері үшін, — деп жауап қатты командор. — Осы себепті қолға түсіргендерімнің бәрін түгел, соның ішінде әсіресе, мына сабазды, бригантина аррайысын, дарға асуға серт бергем.

Соны айтып ол вице-корольге қолы байланып, мойнына арқан ілінген қалпы ажалын тосып тұрған жас жігітті нұсқап көрсетті.

Вице-король жігітке көз кідіртті, ол бұған таңғаларлықтай көркем де сымбатты әрі таңғаларлықтай момын көрінді, сөйтіп, сол арада жігіттің көз тартар көркі өзі жайында жазылған ең тәуір кепілдік хаттың өтеміне жүргендей болды, осы себепті вице-корольдің жігітті ажалдан арашалап қалғысы келіп, оған:

— Сен өзің кім екеніңді айтшы, аррайыс: түрікпісің әлде маврмысың, әлде, бәлкім, діннен безген адам шығарсың? — деген сұрақ қойды.

Аррайыс та оған кастиль тілінде жауап қатты:

— Мен түрік те, мавр да, діннен безген адам да емеспін.

— Сонда сен кімсің? — деп сұрады вице-король.

— Христиан әйелмін, — деп жауап қатты жас жігіт.

— Өзің әйел болсаң, оған қоса христиан болсаң, мынадай киім киіп, мынадай ахуалға қалай тап боп жүрсің? Бұған сену қиындау, бірақ, рас болса, шынымен-ақ таңдануға тұрарлық жағдай екен.

— Сеньорлар, жазалау сәтін сәл кідірте тұрсаңыздар етті, — деді жас жігіт. — Менің өлімімді тағдыр-талайым жайындағы әңгімемді аяқтағанша кейінге қалдыра тұрғаннан көп ештеңе жоғалтпайсыздар.

Мұндай сөзден соң қандай қатыгез жүрек те жібімей қалмас, қайғылы һәм қапалы жас жігіттің басындағы жағдайға құлақ салуға қалай кеңшілік жасамас? Командор оның әңгімесін тыңдауға келісім берді, бірақ айдан анық айып-кінәсі үшін кешірім алудан үміттенбеуін алдын-ала ескертіп қойды. Рұқсат алған соң, жас жігіт әңгімесін былай деп бастап кетті:

— Мен өзім парасатты деуден гөрі пақыр деп аталуға көбірек лайық қауымнан, қазіргі шақта не қилы кесір-кесепаттың бәрін бастан кешіп жатқан қауымнан шыққан едім: айтайын дегенім, ата-анам — морискілер болатын. Қауымдастарымның төбесіне қасірет бұлты үйірілген шақта өзімнің христиан екенімді айтқаныма қарамастан немере ағам мен әпкем мені Берберияға алып кетті, ал мен өзім шын мәніндегі христианмын: жалған да, жасанды да емес, шынайы әрі шын берілген христианмын. Бұл шындықты өзімізді қуғындауды қолға алған адамдарға жария етіп текке әуре болыппын, бұған тіпті туыстарымның өзі де сенбей қойды: туған жерде қалу үшін әдейі ойлап тапқан өтірігі деп ұқты, сөйтіп өз тілегіммен санаспай, еріксіз түрде алып кетті. Шешем — христиан еді, әкем де, — ол кісі өте парасатты адам-ды, — христиан болатын. Шынайы діни сенім маған анамның ақ сүтімен дарыған-ды, қатаң тәртіп бойынша тәрбиеленгем, тілімде де, жүріс-тұрысымда да, өз ойымша, маврлық үрдіске ұқсас ештеңе жоқ-ты. Осы ізгі қасиеттерім (әлгі ерекшеліктерімді ізгі қасиеттер деп бағалаймын) бойымда нық орныққан сайын, өзім де сүйкімді бола түстім, — шынымды айтсам, соншалықты сүйкімдімін бе, оны өзім де білмеймін; менің жан баласымен жуыспай оңаша тірлік кешуімде қапы жоқ-ты, алайда, шамасы, шектен тыс қатал жағдайда болмаған секілдімін, өйткені бір күні көршіміздің үлкен ұлы әрі тікелей мұрагері, жас кавальеро дон Гаспар Грегорьо орайын тауып мені көріп қалды. Оның маған қалай жолыққаны, біздің не жайында сөйлескеніміз, маған қалай ес-түссіз ғашық болғаны және менің де оны құлай сүйгенім жайында айтып жатудың реті жоқ, — әсіресе дәл қазір, мойнымдағы қатыгез тұзақ қашан қылғындырар екен деп зәре-құтым қалмай тұрған шақта, ол турасында әңгіме етудің мәні жоқ, сондықтан бірден дон Грегорьоның қуғындағы тауқыметімді бөлісуге тәуекел еткеніне ойысайын. Ол араб тілін керемет жақсы білетін, бұл оған басқа өңірлерден келе жатқан морискілер арасына сіңісіп кетуге мүмкіндік берді, немере ағаммен де, әпкеммен де жолда достасып алды, ал менің бұл екеуімен бірге келе жатқан себебім, аса бір парасатты әрі алды-артын аңдағыш адам болғандықтан әкем бізді қуғынға ұшыратқан алғашқы жарлықтан құлағдар болған бойда-ақ деревняны тастап, басқа мемлекеттерден бізге пана іздеуге аттанып кеткен болатын. Жалғыз тек маған ғана мәлім бір орынға қыруар інжу мен асыл тасты, сондай-ақ крусада мен алтын дублон түріндегі біраз ақшаны көміп тастаған еді. Әкем маған өзі қайтып оралғанға дейін, тіпті бұл екі аралықта бізді күшпен қуып тастайтын күн туғанның өзінде де, бұл қазынаға тиіспеуім керегін ескерткен. Мен оның әмірін орындадым, сөйтіп, әлгінде айтқанымдай, немере ағаммен және әпкеммен, сондай-ақ басқа да жақын-жуықтарыммен бірге Берберияға аттанып кеттім, онда барған соң Алжирді, — басқаша айтқанда, барып тұрған тозақты, — тұрғылықты орын етіп таңдадық. Алжирдің королі менің сұлулығым жайында құлақтаныпты; онымен қоса байлығым жайындағы қауесетті де естіп үлгеріпті, ал мұның маған, бір жағынан, пайдасы да тимей қалмады. Король мені шақыртып алды да, Испанияның қай жерінен екенімді, өзіммен бірге қанша ақша және қандай асыл тас пен алтын-күміс әкелгенімді сұрады. Мен оған туып-өскен селомды атадым, сосын ақша мен асыл тас, алтын-күмістің бәрін сонда көміп кеткенімізді айттым, өзім сонда аттана қалған жағдайда, оны қазып алудың еш қиынға соқпайтынын ескерттім. Бұлай деген себебім, сұлулығыма сұқтануын азайту үшін ашкөздігін әдейі қоздырғым келді. Сол арада оған менімен бірге бір жас жігіттің келгені, сымбаты мен сүйкіміне тіл жетпейтіні хабар етілді. Әңгіме дон Гаспар Грегорьо жайында болып жатқанын бірден түсіне қойдым, өйткені оның сұлулығына жан баласы теңдесе алмайтын. Дон Грегорьоға төнген қатер жайында ойлағанымда не істерімді білмей дал болдым: өйткені, бұл жабайы түріктерде әдемі бала немесе жас жігіт кез-келген әйелден, — тіпті ол айдай сұлу болса да мейлі, — артық бағаланады ғой. Король сол бойда-ақ оны көруге ынтығып, алып келуге әмір етті, ал менен әлгі жігіт жайында айтылған әңгіме рас па деп сұрады. Сол арада, құдіретті күш дем бергендей болды да, бәрі рас екенін, бірақ корольге серігімнің еркек емес, өзім секілді әйел екенін хабарлауды міндет санайтынымды айттым, сосын корольден серігіме әйел киімін кигізуіме рұқсат беруін өтіндім, сонда оның сұлулығы бар сәнімен көрініс беретінін, сонда ол мұның алдына онша қысылып-қымтырылмай еркін шығатынын мәлім еттім. Король Испанияға барып көмбедегі қазынаны қалай алып келуге болатыны жайында өзіммен кейінірек сөйлесетінін айтып, мені босатып қоя берді. Мен дон Гаспармен әңгімелесіп, әдемі еркек ретінде басына төніп тұрған қатер жайында ескертіп, мавр қызы етіп киіндірдім де, сол күні кешкісін оны корольге алып бардым, — король оны көріп дән риза болды, сосын кейін сұлтанға сыйға тарту үшін алып қалуға ұйғарым етті, бірақ гаремінде қалдырған жағдайда оның басына қатер басқа ешкімнен емес, корольдің өз тарапынан төнетіндіктен, оны әлдебір ақсүйек мавр әйелдерінің үйіне жайғастыруға, жақсы күтім жасап, бағып-қағуға бұйрық берді, оның бұл бұйрығы қолма-қол орындалды. Сол кезде екеуіміздің қандай күйде болғанымыз (дон Грегорьоны сүйемін, оның несін жасырайын) жайында айтып жатпаймын, мұны сүйген адамынан қол үзіп қалудың қандай ақирет екенін өз басынан өткергендер жақсы біледі. Сол арада король мені осы бригантинамен Испанияға жеткізіп тастауға әмір етті және қасыма тумысы таза екі түрікті қосып берді: бұлар екі теңізшіңізді өлтірген түріктер болатын. Сондай-ақ, менімен бірге мына діннен безген испан да аттанды (сол арада қыз әлгінде командор жұрттың бәрінен бұрын сөйлескен адамды нұсқады), — бұл адам жайында анық білетін нәрсем: оның құпия түрдегі христиан екендігі, Испанияда қалғысы келетіндігі, Берберияға қайтып оралуға мүлдем ықыласы жоқтығы. Команданың қалған бөлегі маврлар мен түріктерден құралған: олардың бәрі құр әншейін ескекші. Өзімізбен бірге ала шыққан христиан киімдерін киініп алған діннен безген екеуімізді Испанияның кез-келген бөлігінен түсіріп кету жөніндегі бұйрықты бұзған ашкөз де арсыз екі түріктің әуелі жағалауды шолғындап, олжа ала қайтуға ойлары кетті; бізді бірден жағаға түсіре салудан қорықты — бізге сенбестік білдіріп, жағалауға жақын маңда бригантина барын, егер жағалауды күзететін галералар болса, оны оп-оңай қолға түсіре алатынын өкімет орындарына айтып қояр деп ойлады. Кеше кешкісін алыстан сіздің айлақты көрдік, алайда ақыр соңында өзімізді аңдатып алдық, өйткені теңізде төрт галера бар деп ойламаған едік, ал қалған жайды өздеріңіз де білесіздер. Сонымен, әйелше киінген дон Грегорьо әйелдер арасында тұрып жатыр, оның кез-келген қас қағымда әшкере боп ажал табуы әбден мүмкін, мен болсам қолым бұғаулы, өмірмен қош айтысар сәтті тосып, дәлірек айтқанда, содан иманым ұшып, осы арада тұрмын, ал, шындығында, өмір сүруге деген ынтам да онша көп емес. Қасіретке толы, қаншалықты шыншыл болса, соншалықты қайғылы, хикаямның ақыр соңы осындай, сеньорлар. Сіздерден сұрайтыным біреу ғана: маған христианша өлуге мүмкіндік беріңіздер, — әлгінде айттым емес пе, халқым айыпты болған нәрседе менің ешқандай кінәм жоқ.

Осыны айтып ол үнсіз қалды, көзінен жас бұршақтады, сол жерде тұрғандар да соны көріп көзін сулап алды. Көңілі босап, жүрегін аяушылық сезімі баураған вице-король үн-түнсіз жақындап келді де, мавр қызының сүйкімді білегін шырмаған жіпті өз қолымен шешті.

Галераға вице-корольмен бірге көтерілген бір мосқал тауапшы осы уақыт аралығында, христиан мавр қызы өзінің таңғаларлық тағдыр-талайы жайында баяндап тұрған шақта, одан көз алмай тесірейе қараумен болған; анау әңгімесін аяқтаған бойда ол қыздың аяғына жығыла кетті де, аяғын қолымен құшақтап алған күйі еңкілдей жылаған дауыстан үзік-үзік боп шыққан үнмен былай деді:

— Уа, Ана Фелис, сорлы қызым-ай! Мен әкең Рикотемін ғой, сені іздеп келдім, өйткені сенсіз тұра алмаймын: менің жаным сенде, жарығым!

Бұл сөзді естіген Санчо көзін бақырайта ашып, басын көтерді (ал бұған дейін ол сәтсіз серуені жайында көңілсіз ой кешіп, басын төмен салып тұрған), сөйтіп тауапшыға қарап қалды да, оның дәп сол өзі губернатор қызметінен кеткен күні жолықтырған Рикоте екенін таныды, одан соң мавр қыздың шынымен соның қызы екеніне көз жеткізді, ал бұғаудан босаған қыз бұл кезде әкесін құшақтап егіле жылап жатқан, көзінің жасы әкесінің көз жасымен қосылып кеткен; ақыр соңында Рикоте командор мен вице-корольге қарап былай дедіі:

— Сеньорлар, бұл менің қызым, өкінішке қарай, болымсыз бақ-талайына есімі мүлдем қарама-қайшы. Есімі оның Ана Фелис, әулет есімі Рикоте болады, менің байлығыммен де, өзінің сұлулығымен де даңқы алысқа жайылған қыз. Отбасыма шет мемлекеттерден қолайлы орын мен баспана іздеп отанымды тастап шыққам, сөйтіп сондай жерді Германиядан тапқан соң, қызымды және осында жасырын көміп кеткен мол қазынамды алып қайту үшін тауап етушінің кейпінде бірнеше неміспен бірге мұнда қайтып оралғам. Қызымды таппадым, бірақ қазынамды тауып, қазір оны өзіммен бірге алып келе жатырмын, ал енді қазір оқиғалардың ғажайып түрде орайласуы арқасында, оған өздеріңіз де куәсіздер, ең асыл қазынамды, атап айтқанда, жанымдай жақсы көретін қызымды тауып тұрмын. Егерде айып-кінәміздің мардымсыздығы, сол сияқты өзімнің көз жасым мен қызымның көз жасы аяушылықты білмейтін әділ сотыңыздың тосқауылын бұзып өтіп, мейірім-қайырымыңызды оята алса, бізге соның шарапатын тигізсеңіздер етті, өйткені сіздерге қарсы ешқашан жамандық ойлаған емеспіз және әділетті түрде қуғынға ұшыраған қауымдастарымыздың арам пиғылына араласымыз жоқ.

Сол арада Санчо сөзге килікті:

— Рикотені жақсы білем және Ана Фелис шынымен өзінің қызы екеніне кепілдік бере алам, ал ол неге кетіп қалды, сосын неге қайтып келді, ой-ниеті қандай болды — бұл шырғалаңда ешқандай шатағым жоқ.

Бұл ғажайып оқиға сол араға жиылғандарды қайран қалдырды, ал командор мынадай байлам айтты:

— Көз жасыңызды көрген соң сертімді орындауға ықыласым болмай қалды: аспан алғыс берген жасыңызды жасай беріңіз, сүйкімді Ана Фелис, ал ана оспадарсыз оңбаған қылмыскерлер тиісті жазасын алады.

Соны айтып, теңізшілерін тырапай асырған екі түрікті дереу реяға асуға әмір берді, алайда вице-король бұл олардың ержүректігінен емес, есуастығынан болған іс екенін желеу етіп, үзілді-кесілді қарсылық білдірді. Командор вице-корольдің өтінішімен қиналмай-ақ келісті, өйткені кекті ізін суытпай қайтарғанда ғана айыз қанатыны белгілі. Бұдан соң дон Гаспар Грегорьоны қатерден қалай құтқаруға болатыны ойластырыла бастады; Рикоте оны құтқару жолына екі мыңнан астам дукат тұратын інжу мен басқа да асыл тас, алтын-күмісті ортаға салуға әзір екенін айтты. Алуан түрлі айла-амал ұсынылды, алайда ақыр соңында жоғарыда атап өтілген діннен безген испан ұсынған тәсіл ең тәуір деп танылды: ол Алжир жағалауының қай жеріне, қалай және қашан барып түсуге болатынын біледі екен, сондай-ақ дон Гаспар тұрып жатқан үйді де білетін боп шықты; сөйтіп Алжирге тіпті он екі ескектік болса да шағын, өңкей христиандардан іріктелген ескекшісі бар қайықпен баруға ұйғарым жасалды. Командор мен вице-король діннен безгенге сенім білдіруге, ескекші етіп оған христиандарды сеніп тапсыруға болатынына күдік келтірді, алайда Ана Фелис ол үшін өзі кепілдік ететінін айтты, ал Рикоте христиандар тұтқынға түскен жағдайда өтемақы төлеп босатып алуға уәде берді.

Осы жоспар жұрттың барлығы тарапынан қолдау тапқан соң вице-король галерадан кетіп қалды; дон Антоньо Морено мавр қызы мен әкесін үйіне шақырды; галерадан аттанар алдында вице-король дон Антоньодан оларға барынша қошемет көрсетуді өтінген еді: оларды айрықша қадірлеп қонақ ету үшін үйімде бар нәрсенің бәрін де беруге дайынмын, дегенді айтқан, — Ана Фелистің сұлулығы оны өзіне соншалықты тәнті етіп, көңілін керемет елжіреткен болатын.

LXІҮ тарау

Мұнда Дон Кихотты осы күнге шейін кездескен қайғы-қасіретінің бәрінен де ауыр бақытсыздыққа ұшыратқан шытырман оқиға жайында баяндалады.

Дон Антоньо Мореноның әйелі Ана Фелистің келгеніне сондай қатты қуанды, делінеді хикаяда. Ол қызды құшақ жая қарсы алды, өйткені Ана Фелис сұлулығымен де, сұңғылалығымен де (айта кетер нәрсе, жаратылыс мавр қызын ажардан да, ақылдан да кенде қылмаған-ды) оны бір көргеннен-ақ баурап алған болатын, ал кейін мавр қызын көруге ынтыққан қала жұртшылығы, құдды бір қоңырау қаңғырына жиылғандай, дон Антоньоның үйіне қарай тоқтаусыз ағыла бастады.

Дон Кихот дон Антоньоға дон Грегорьоны құтқару жоспары, өз ойынша, онша оңды көрінбейтінін мәлім етті: жоспардың оңтайлы еместігі өз алдына, керісінше, өте қауіпті екенін, ең дұрысы Берберияға өзін, бес қаруы сай, атқа салт мінген Дон Кихотты, жіберген жөн болатынын айтты, сонда дон Гайферос зайыбы Мелисендраны қалай құтқарып алса, мен де, сөз жоқ, маврлардың қандай қарсы әрекетіне қарамастан, дон Грегорьоға да тап солай бостандық әперер едім, деді.

— Бір нәрсені ұмытпаңызшы, тақсыр, — деп құлаққағыс етті бұған жауап ретінде Санчо, — сеньор дон Гайферос зайыбын құрлықта азат етіп, оны Францияға құрлық арқылы алып өтті емес пе, ал біз болсақ, тіпті дон Грегорьоны құтқарғанның өзінде де, оны Испанияға алып өте алмаймыз, өйткені бізге теңіз бөгет жасайды.

— Бұл дүниеде өлімнен басқа нәрсенің бәрінің де орнын толтыруға болады, — деді Дон Кихот келіспей. — Жағаға кеме келіп тоқтайды, одан соң тіпті күллі әлем кедергі келтірмекке ұмтылса да, бәрібір, біз сол кемеге отырмай қоймаймыз.

— Ауызбен орақ орғанға қандай шеберсіз, тақсыр, бәрін оп-оңай орайластырып қоясыз, — деді Санчо, — бірақ қара суды қанша шайқағанмен бетіне май шықпайтыны белгілі, — жоқ, маған жолдан тайғанның жоспары ұнайды: меніңше, ол адал да турашыл адам тәрізді.

Дон Антоньо егер діннен безген ештеңе тындыра алмаса, онда Берберияға аттануға Дон Кихотқа міндетті түрде өтініш білдіретіндерін мәлім етті.

Екі күннен соң діннен безген ержүрек командасы бар он екі ескекті жеңіл кемешікпен жөнеп те кетті; ал арада тағы екі күн өткенде галералар Левант жағалауларына қарай аттанды; сапарға шығар алдында командор вице-корольден дон Грегорьоға азаттық әперудің қалай жүзеге асқаны жайында, сол сияқты Ана Фелистің тағдыр-талайы қалай болғаны турасында өзін хабардар етуді өтінді, вице-король оған уәде берді.

Бір күні таңертең барлық сауыт-сайманын асынып алған Дон Кихот, — өйткені, ол киімім — сауыт-сайманым, жан тыныштығым — қанды шайқас, дегенді қайталап айтуды ұнататын, сондықтан сауыт-сайманынан қас қағым сәтке қол үзбейтін, — атына мініп, жағалау бойымен серуендеуге шыққан-ды, кенет қарсы алдынан тап өзі секілді басынан бақайшағына дейін қаруланған, оған қоса, қалқанына жарқыраған айдың суреті салынған бір рыцарьдың өзіне қарай беттеп келе жатқанын көрді; сөзі анық естілетіндей жерге жақындаған соң әлгі рыцарь дауысын қатайтып, Дон Кихотқа қарап былай деп тіл қатты:

— Даңқы жер жарған, бірақ лайықты бағаланбаған рыцарь Ламанчалық Дон Кихот! Мен — теңдесі жоқ қарекеті өзіңе бек жақсы мәлім болуға тиіс Аппақ Ай Рыцары дегеннің тап өзімін. Сенімен айқасқа түсіп, білегіңнің қуатын байқап көрмекпін; мақсатым: Дульсинея Тобосскаяңның менің ханымымның, ол кім болсын мейлі, тырнағына да татымайтынын саған мойындату және мақұлдату, егер сен мұны ашықтан ашық мойындасаң, онда өзіңді — өлімнен, мені — өзіңді өлтіруге қатысты әурешіліктен құтқаратын боласың. Ал егер менімен ұрысқа шықсаң және мен сені жеңсем, онда жеңген адам ретінде саған қояр талабым мынадай болады: қаруыңды тастайсың, шытырман оқиға іздеуден біржола тыйылып, бір жылдық мерзімге туған селоңа барып оңаша тірлік кешесің және семсерге жоламай, өміріңді бейбіт те мамыражай, берекелі тыныштықта өткізесің, өйткені дәулетіңді арттыру мен жаныңның жаһаннамнан амандығы өзіңнен соны талап етеді. Әгәрәки сен жеңсең, онда басымды кесіп алуға да еріктісің, сауыт-сайманым мен атыма ие боласың, атақ-даңқым өз даңқыңа үстеме боп қосылады. Сонымен, екінің бірін таңда және жауабын кідіртпе, себебі бұл істі тап қазір қолма-қол тәмамдамақпын.

Дон Кихот Аппақ Ай Рыцарының оспадарсыз сөзіне де, жекпе-жекке шақыру себебіне де айран-асыр боп, абдырап қалды, алайда, байсалды кейіпте, сырттай барынша сабырлы түрде, оған былай деп жауап қатты:

— Аппақ Ай Рыцары! Ерлік істеріңіз жайында осы күнге шейін ештеңе естімеген екем, оған қоса нұр жайнаған Дульсинея Тобосскаяны өмірі ешқашан көрмегеніңізге де ант ішуге бармын; егер оны көрсеңіз, жекпе-жекке шақырып әуре болмайтыныңызға кәміл сенімдімін, өйткені дидарына көзіңіз түскен бойда-ақ күллі әлемде Дульсинеямен теңдесе алатын сұлудың болмағанын да және болмайтынын да бірден түсіне қояр едіңіз. Сондықтан сізді өтірік айтып тұр демеймін, жаңылысып тұр деймін, ал енді жекпе-жекке келсек, атап көрсеткен шарттарыңызды мақұлдаймын және шақыруыңызды қабылдаймын, оған қоса, ертеңгі күнге қалдырмай тап қазір айқасқанымыз жөн деп білем. Келісе алмайтын бір ғана нәрсем — атақ-даңқыңыздың маған ауысатыны жайында айтқаныңыз, өйткені бұл нендей даңқ және қадір-қасиеті қандай — ол жағы маған беймәлім: жақсы болсын, жаман болсын өз даңқым өз басыма жетіп жатыр. Айқас алаңынан өзіңізге кез-келген орынды таңдап алыңыз, мен де таңдайын, сосын құдайдың салғанын көрерміз.

Аппақ Ай Рыцары қала тұрғындарының да назарына іліккен, сөйтіп олар рыцарь жайында, оның Ламанчалық Дон Кихотпен сөйлесіп жатқаны жөнінде вице-корольге хабарлап та үлгерген. Мұны дон Антоньо Морено немесе барселондық дворяндардың әлдебіреуі ойлап тапқан жаңа шытырман оқиға шығар деп жормалдаған вице-король дон Антоньомен және басқа да көптеген кавальеромен бірге жағалауға жетуге асықты, сөйтіп ол жерге Дон Кихот екпін алмаққа Росинанттың басын бұрып жатқан сәтке дөп келді. Салт аттылардың енді болмаса бір-біріне тұра ұмтылмағын көрген вице-король екеуінің арасына тұра қалды да, аяқ асты айқаса кетуге не себеп болғанын сұрады. Оған Аппақ Ай Рыцары жауап беріп, екеуінің арасындағы дау дүниедегі ең сұлу ханым кім дегеннен шыққанын хабарлады, сосын әлгінде Дон Кихотқа айтқандарын қысқаша түрде баяндап, жекпе-жектің екі жақ бірдей мақұлдаған шарттарын мәлім етті. Вице-король дон Антоньоның қасына жақындап, сыбырлай сөйлеп, Аппақ Ай Рыцары дегеннің кім екенін білетін-білмейтінін, Дон Кихотты мазақ етпек ниеті бар-жоғын сұрады. Дон Антоньо оған бұл рыцарьды білмейтінін, сондай-ақ Дон Кихотты жекпе-жекке ойнап әлде шындап шақырып тұрғанынан да хабарсыз екенін айтты. Дон Антоньоның жауабы абыржытып қойған вице-король сайысқа рұқсат етерін әлде тыйым саларын білмей екі ойлы боп қалды; қалай болған күнде де, мұның әншейін әзіл үшін өткізіліп жатқан жекпе-жек еместігін ол түсінген-ді, сондықтан атын тебініп, әрменірек барып тұрды да, былай деді:

— Сеньор кавальеролар! Ақыры қай-қайсыңыз үшін де қарсыластың пікірін құп алудан, болмаса өлім табудан басқа ешқандай жол жоқ екен, сеньор Дон Кихот өз айтқанынан қайтпай, сіз де, Аппақ Ай Рыцары мырза, өз ойыңыздан айнымай тұр екенсіздер, ендеше, бастай беріңіздер.

Сайысуға кеңшілік жасағаны үшін Аппақ Ай Рыцары вице-корольге тапқыр да ұтқыр сөзбен алғыс айтты; Дон Кихот та вице-корольге осындай жылы лебіз білдірді, содан соң өзін аспандағы құдіретті күштердің, сол сияқты Дульсинеяның қамқорлығына (қандай айқастың болсын алдындағы дағдылы әдетінше) бүтіндей табыстаған Дон Кихот шамалы екпін алды, өйткені қарсыласының қарқын алғанын байқаған-ды; бұдан кейін рыцарьлар керней дыбысын да, айқас басталғанын білдіретін басқа белгіні де күтпей-ақ, атының басын бір мезгілде бұрып алып, бір-біріне қарай көсілте шапты, бірақ Аппақ Ай Рыцарының сәйгүлігі алымдырақ боп шықты да, араларындағы қашықтықтың үштен екі бөлегін ә дегенше артта қалдырып үлгерді, сол арада Аппақ Ай Рыцары найза жұмсап жатпай-ақ (онысын ол, шамасы, әдейі жоғары көтеріп алса керек), Дон Кихотқа атының бар екпінімен қойып кеп кетті: Дон Кихот Росинантымен қоса жерге жалп ете түсті. Аппақ Ай Рыцары заматта оның жанынан табыла кетіп, бет бүркеуішіне найзасын төндірген күйі:

— Жеңілдіңіз, рыцарь, егер жекпе-жегіміздің шартын орындамасаңыз — өлесіз! — деді.

Оңбай құлағанның салдарынан тұла бойы түгел қан қақсап, есеңгіреп қалған Дон Кихот құдды бір жер астынан шыққандай қалжыраған құмығыңқы үнмен былай деді:

— Дульсинея Тобосская — әлемдегі ең әдемі әйел, ал мен дүниедегі ең бақытсыз рыцарьмын, бірақ менің дәрменсіздігім бұл ақиқатқа еш күмән келтірмеуге тиіс. Түйре найзаңмен, рыцарь, айыр мені өмірден, өйткені ар-намысымнан айырып та үлгердің.

— Жоқ, түйремеймін, — деп мәлім етті Аппақ Ай Рыцары, — сеньора Дульсинея Тобосская сұлулығының даңқы сол қалпында әлемді шарлап жүре берсін. Маған қадірменді Дон Кихоттың, айқас алдында шарттасқанымыздай, бір жыл бойы, қысқасы, өзім арнайы рұқсат еткенге дейін, өз ата қонысында болатыны да жетіп жатыр.

Вице-король де, дон Антоньо да, сол арада тұрған басқа адамдар да мұны өз құлағымен естіді, сондай-ақ олар Дон Кихоттың оған қайтарған жауабын да естіген: ал Дон Кихот болса, өзінен Дульсинеяның намысын қорлайтын еш нәрсе талап етілмеуі себепті және адал да ақ ниетті рыцарь болғандықтан, қалған шарттың бәрін орындауға дайын екенін мәлім еткен еді. Осы уағданы естігеннен кейін Аппақ Ай Рыцары атының басын бұрды да, вице-корольге бас иіп құрмет көрсеткен соң текіректей желіп қалаға қарай тартып кетті.

Вице-король дон Антоньоға оның соңынан еріп баруға, қайткен күнде де кім екенін біліп алуға тапсырма берді. Дон Кихотты бәрі жұмылып орнынан тұрғызды, бүркеуішін көтерген кезде бетін тер басып, құп-қу боп кеткені көзге шалынды. Ал Росинант жағдайының мүшкілдігі сонша, әлі де болса тырп ете алмай тырайып жатқан-ды. Қатты қайғырып, қапаланған Санчо не дерін де, не істерін де білмеді; көз алдында өтіп жатқан жайдың бәрі оған бейне бір көрген түстей, жын-жыбырдың араласуымен болған істей әсер берді. Санчоның көз алдында қожайыны жеңілгенін мойындады және тұтас бір жыл бойы қолына қару ұстамауға міндеттенді; Санчоға Дон Кихоттың ерен ерліктерінің даңқы божырап, Дон Кихоттың таяудағы уәделеріне байланысты қайта жандана бастаған үміт-арманы жел желпіген түтін секілді сейіліп бара жатқандай сезілді. Ол Росинанттың сүйегі сынған жоқ па екен деп қорықты, сондай-ақ қожасы ауыштықтан құлантаза арылып кетті ме деп те қауіптенді (ал, шындығында, бұл айтып жеткізгісіз қуаныш болмас па еді!). Ақыр соңында Дон Кихотты қалаға зембілмен әкетуге тура келді: зембіл мұнда қаладан вице-корольдің бұйрығы бойынша жеткізілген-ді; вице-король оның соңынан ілесті, өйткені Дон Кихотқа аяусыз зәбір көрсеткен Аппақ Ай Рыцары дегеннің кім екенін білуге ынтық боп қалған.

LXҮ тарау

Бұл тарауда Аппақ Ай Рыцары дегеннің кім екендігі хабарланады және дон Грегорьоны құтқару жайында, сондай-ақ басқа да оқиғалар жөнінде әңгімеленеді.

Дон Антоньо Морено Аппақ Ай Рыцарының артынан жүріп отырды, рыцарь қашан қаладағы көп мейманхананың біріне еніп қарасын батырғанша балалар да топырлап соңынан ерді, әділін айтқанда, соңына түсті. Рыцарьмен танысуды мұрат тұтқан дон Антоньо да мейманханаға кірді; рыцарьды малайы қарсы алып, сауыт-сайманын шешуге көмектеспек болды; рыцарь залға қарай өтті, бұл неғылған адам екенін білмекке құмартқан дон Антоньо да ілесе кірді. Кавальероның өзінен қалмай қойғанын көрген Аппақ Ай Рыцары оған былай деп тіл қатты:

— Байқауымша, сеньор, менің кім екенімді білуге келген секілдісіз, жасырып-жабатын дәнеңем жоқ, сондықтан, малайым сауыт-сайманымды шешіп жатқан кезде сізге бәрін бүкпесіз баяндап берейін. Біліп қойғаныңыз артық етпес, сеньор, мен бакалавр Самсон Карраско деген болам, Ламанчалық Дон Кихоттың селоласымын; оның ақылдан жаңылуы мен есі кемдігі барлық таныс-білісінің аяушылығын туғызып жүр, бұған әсіресе қатты алаң білдірушілер арасында мен де бармын. Оның сауығып кетуінің кепілі — жан тыныштығы, туған жерінде, өз шаңырағында мамыражай тұрмыс кешу деген тұжырымға келгендіктен, елге қайтуға оны қалай мәжбүр етудің амалын ойлап тапқам; сөйтіп, бұдан үш ай бұрын кезбе рыцарьдың киімін киіп және Айна Рыцары деген лақап атты жамылып, оны жолда кетіп бара жатқан жерінен жолықтырғам; онымен айқасқа түсуге және зәредей зиян келтірмей жеңуге ниеттенгем, сонымен бірге, жеңілген адам жеңгеннің ықтиярына бағынады деген шартпен айқаспақшы болғам, сөйтіп одан туған селосына қайтып оралуын және бір жыл бойы ешқайда аттап шықпауын талап етпекші ем (себебі, оны әу бастан-ақ жеңілген адамға санағам), осы уақыттың ішінде ол сауығып кетер деп ойлағам; алайда тағдыр басқаша ұйғарды, яғни мен жеңген жоқпын, ол жеңді — мені ерден аунатып тастады, соның салдарынан ойлаған ісім орындалмай қалды; ол әрмен қарай асты, ал мен, жеңіліс тапқан, масқара болған, аттан құлаудың салдарынан мәңгіріп қалған бейбақ, — айта кетерлігі, мұның нәтижесінде мерт болуым да мүмкін еді, — үйіме қайттым, әйтсе де оны қайтадан тауып алуға және жеңуге деген құштарлығым суыған жоқ, ақыры соны бүгін көз алдыңызда орындап та шықтым. Ол кезбе рыцарьлық қағидаларын қатаң сақтайтындықтан, берген сертінен айнымауды көздеп, талабымды бұлжытпай орындары анық. Міне, сеньор, бары осы ғана, бұған қосар басқа ештеңем жоқ; сізден өтінерім: мені ұстап бермеңіз, Дон Кихотқа кім екенімді айтып қойып жүрмеңіз, өйтсеңіз рыцарьлық қисынсыз сандыраққа қатысы жоқ нәрселер жайына келгенде кемел пікір айта алатын адамның ақыл-есін қайтару жөніндегі ізгі ниетім іске аспай қалады.

— Аһ, сеньор! — деп дауыстап жіберді дон Антоньо. — Дүниедегі ең күлкілі есалаңды ақылға келтірмек әрекетіңізбен күллі әлемге осынша зор қиянат жасағалы тұрғаныңызды бір құдайдың өзі кешірсін! Апырай, сеньор, Дон-Кихоттық есі бүтіндіктен келетін пайда оның есалаңдығы әкелетін рақат-қызықпен әсте шендесе алмайтынын түсінбейтін болғаныңыз ба? Дей тұрғанмен, сеньор бакалавр, мынадай ауыр сырқатқа шалдыққан адамның ақыл-есін қайта оралтуға, меніңше, қандай амал-айлаңыз да көмектесе алмайды. Әрине, бұлай деу жарамсыз-ақ нәрсе, бірақ өз басым Дон Кихоттың сол баяғы кеңкелес күйінде қала бергенін қалар едім, себебі ол сауығып кетсе, біз тек оның ғана емес, сонымен бірге атқосшысы Санчо Пансаның да күлкілі іс-әрекетінен мәңгілік көз жазамыз, ал, шынын айтқанда, бұл екеуінің қай-қайсысы болсын қандай қапалы жанды да көңілдендіре алады. Әйтсе де, бәрі ішімде қалады, Дон Кихотқа да ештеңе айтпаймын, — осынау күллі әурешілігіңізден, сеньор Карраско, ештеңе өнбейтіні жайындағы долбарым дұрыс боп шығар ма екен, соған көз жеткізу үшін ақырын күтем.

Карраско бұған жауап ретінде, ісінің оңғарылып келе жатқанына күмәні жоқтығын және ойдағыдай аяқталарына сенімді екенін айтты. Дон Антоньо қызмет көрсетуге қашан да әзір екенін мәлім етті, бұдан соң олар қош айтысты да, малайына сауыт-сайманын қашырға артуға әмір еткен Самсон Карраско одан әрі бір минуттей де кідірмей, Дон Кихотпен айқасқа мінген атына отырып, қаладан шығып кетті; сөйтіп, ол еліне келіп жетті, айта кетерлігі, жолда оған осынау мейлінше шыншыл хикая беттерінде атап өтуге тұрарлық ешқандай көлденең оқиға кезіккен жоқ. Каррасконың айтқандарын дон Антоньо вице-корольге түгін қалдырмай баяндап берді, вице-король бұл әңгімеге онша қуана қоймады, өйткені Дон Кихоттың әрекеттен тыйылуы есалаңдығы жайынан мәлімет алуға мүмкіндігі бар жандарды көп қызықтан құр қалдырады деп шамалайтын.

Әлсіреген, қамкөңіл, қапалы, қалың ойға шомған Дон Кихот алты күн бойы төсек тартып жатты, осы уақыттың ішінде өне бойы тек өзі жеңіліс тапқан жекпе-жек жайында ғана ой кешумен болды. Санчо оны қолынан келгенінше жұбатып бақты, сөйтіп, сөз арасында, оған былай деді:

— Налымаңыз, мархабатты мырзам! Көңілді болуға тырысып бағыңыз және аттан жығылғанда бір жеріңізді жарақаттап алмағаныңызға құдайға шүкіршілік етіңіз. Қай жерде асатса, сол жерде қақсататыны белгілі ғой, сол сияқты бүгін мырғамға батып жүрсең, ертең әркімге көзіңді сатып жүруің де мүмкін, ендеше емші дегендерге түкіргеніңіз бар ма, себебі сіздің сырқатыңызға ешқандай емші қажет емес, одан да үйге қайтайық, жат өлкелер мен бейтаныс жерлерден шытырман оқиға іздегенді доғарайық. Ойлап қарасақ, бұл істе мен көбірек зардап шегіппін, алайда, шындығына келгенде, сіз көбірек таяқ жедіңіз. Губернаторлығымнан кеткенде енді қайтып губернаторлық етпеспін дегем, есесіне граф болсам деген арманнан қол үзбегем, бірақ енді бұл арман орындалмайды, себебі сіз рыцарьлық саладан кетіп барасыз, демек, ешқашан король бола алмайсыз: ендеше, бұл менің де үмітімнің үзілгені емес пе.

— Қойсаңшы, Санчо! Қамағым мен қамашау тірлігім бір жылдан артыққа созылмайтынын өзің де жақсы білесің ғой, одан соң қадірменді кәсібіме қайта оралам да, қайтсем де бір корольдікті өзіме қаратып алам, ал сені граф атандырам.

— Сәтті күнде гөй-гөйле, сәтсіз күнде сөйлеме, — деп құлаққағыс етті Санчо. — Сондай-ақ, жаман бірдеңеге жармасқанша, жақсы бірдеңе жайында армандаған артық, деген сөзді де жиі еститінмін.

Осы әңгіменің үстіне дон Антоньо келіп кірді де, аса бір қуанышты жүзбен былай деп дауыстай сөйледі:

— Қуанышты хабар, сеньор Дон Кихот! Дон Грегорьо мен оны алып қайтуға кеткен әлгі діннен безген айлаққа келіп кірді! Айтпақшы, қайдағы айлақ, оларды қазір вице-король қабылдап жатыр, енді қазір менің үйіме келуге тиіс.

Дон Кихот көңілденіп қалды.

— Шынымды айтсам, — деді ол, — бұл сапар сәтсіз аяқталғанда мен оған қуанбасам қайғырмас едім, себебі ондай жағдайда Берберияға менің аттануыма тура келер еді, ал онда барған соң білегімнің қуатымен тек жалғыз дон Грегорьоны ғана емес, Берберияда тұтқында жүрген барша христианды тұтқыннан босатып алар ем... Бірақ, мен бейбақ не оттап отырмын? Жеңіліс тапқан мен емес пе ем? Жер құшып қалған мен емес пе ем? Жыл бойы қару ұстамауға мәжбүр етілген жоқпын ба? Ендеше, уәде беру менің не теңім? Енді маған семсер ұстағаннан гөрі таяқ ұстау көбірек үйлесетін болса, мақтанар нем қалды?

— Жә, жетер сізге, сеньор! — деді Санчо. — Қой, қоразым, үйдеме, тіліңе шыққыр түйнеме, дейді мұндайда, сондай-ақ, дүние — кезек, деген сөз де бар, ана бір ұрыс-қағыс, айтыс-тартысқа бола түңіліп-тұнжыраудың қажеті жоқ, себебі бүгін жатып қалған адам ертең қайта бас көтереді, егер тек өзі төсектен тұрғысы келмей жүрмесе, — яғни, күдері үзіліп, жаңа айқасқа жүрегі дауаламай жүрмесе, дегенім ғой. Ал сіздің, тақсыр, дон Грегорьомен жүздесу үшін қазір енді тұруыңызға тура келеді: үйдің ішінде абыр-сабыр басталып жатыр, шамасы, ол келіп те қалған шығар.

Айтқандай-ақ, діннен безген екеуі вице-корольге жолығып, барып қайтқан сапары жайында баяндап бергеннен кейін, Ана Фелиспен тезірек жүздесуге ынтық болған дон Грегорьо діннен безгенді ертіп Антоньоның үйіне жетуге асыққан-ды; Алжирден дон Грегорьо әйел киімімен шыққан, алайда жолда өзімен бірге қайтып келе жатқан бұрынғы тұтқынмен киім ауыстырған, — айта кетерлігі, қандай киім кисе де жұрт оған еріксізден еріксіз таңдана, сұқтана қарап қалатын әрі құрметтейтін, өйткені керемет келбетті еді, ал түріне қарап он жеті - он сегізде деуге болатын. Рикоте қызымен екеуі оның алдынан шықты, әкесі — көңілі босап кемсеңдеп тұрды, қызы — әдептен аттамау мақсатында сырттай барынша сабырлы болды. Дон Грегорьо мен Ана Фелис көрген бойда құшақтаса кеткен жоқ, өйткені шынайы сезім күйіп-жанып лапылдағанды жөн көрмейді. Дон Грегорьоның келбеттілігі мен Ана Фелистің әдемілігінің құп жарасуы сол араға жиылған қауымды қайран қалдырды. Екі ғашықтың бір-біріне ләм деп тіл қатпауы жан сырларын айтпай-ақ әйгілеп, қуанышты да бейкүнә арман-ойларын ауыздан шыққан сөз емес, көз жанары паш етіп тұрған. Діннен безген дон Грегорьоны азат ету үшін қандай айлакерлік амал қолданғанын әңгімелеп берді; дон Грегорьо болса, өз тарапынан, әйелдер арасында тұрған кезінде қандай қатерге бас байлағанын баян етті, — егжей-тегжейіне бармай, қысқаша түрде ғана айтты, ерте есейіп, ақыл тоқтатқандығы осының өзінен-ақ анық байқалған-ды. Одан соң Рикоте діннен безгенмен және ескекшілермен есеп айырысып, оларға мейлінше жомарттықпен сыйақы төледі. Діннен безген шіркеумен қайта табысты, шіркеу аясына қайта оралып, күнәдан арылу мен епитимьядан өткен соң, оның азғын да арамза мүшесі атағынан құтылып, қайтадан сау-сәлемет әрі пәк-таза мүшесіне айналды.

Екі күннен кейін вице-король дон Антоньомен бірге Ана Фелис пен әкесінің Испанияда қалуы үшін не істеуге болатыны жайында кеңес құрды; вице-король де, дон Антоньо да христиандыққа осынша шын пейілімен берілген қыз бен оның, шамасы, дәл сондай пиғылдағы ізгі ниетті әкесінің осында қалғанынан ешкімге ешқандай зиян келмейді, деген ойда болатын. Дон Антоньо бір шаруасына байланысты астанаға бармақшы екенін айтып, сол жерде өзінше әрекет жасап көруге ықылас білдірді, сөз арасында, жоғары лауазымды адамдардың көмегі мен тарту-таралғының арқасында астанада көп нәрсеге қол жеткізуге болатынын құлаққағыс етті.

— Жоға, бізге қатысты жағдайда жоғары лауазымды адамдар да, сол сияқты тарту-таралғы да дәрменсіз, — деді осы әңгімеге қатысып отырған Рикоте. — Жоғары мәртебелі ағзам бізді қуып шығу міндетін жүктеген қадірменді дон Бернардино де Веласкоға, Саласар графына, жалынып-жалбарыну да, уәде де, сыйлық та, адамның қайғы-қасіреті де әсер етпейді. Әдетте ол мейірімділік пен әділеттілік тұрғысынан әрекет етеді, алайда халқымыздың тәні ауруға шалдығып, іріп-шіріп бара жатқанын көргеннен кейін оған жұмсартатын май жағып әуре болмай, отқа қыздырылған темірмен қарып жатыр. Міне, өзінің әлеуетті иығына артылған ауыр да күрделі міндетті ол осылайша парасаттылық, алды-артын байқағыштық және ынталылық таныта отырып, сонымен бірге үрей тудыра отырып атқару үстінде, осы себепті біздің ықылас-ынтамыз, айла-шарғымыз бен қулық-сұмдығымыз оның көзін алдай алмайды, оның көзі нағыз Аргустың көзі, ешқайсымыздың осында қалып қоймауымыз, жасырынып қалмауымыз үшін, сөйтіп топырақ астына тығылған тамырдай қайта жапырақ жайып, қазіргі кезде түгелдей тазарған, біздің қауым төндірген қатерден қазіргі кезде толық құтылған Испанияда улы жемістерін қайта таратпас үшін бұл көздер қас-қағым сәтке де жұмылмайды. Даңқты Үшінші Филипп игілікті істі қолға алды және оны орындауды дон Бернардино де Веласко сынды адамға жүктеу арқылы керемет көрегендік жасады!

— Қалай болғанда да, әйтеуір қолымнан келгенше әрекеттеніп бағам, қалғанын көре жатармыз, — деп мәлім етті дон Антоньо. — Дон Грегорьо менімен бірге жүрсін, ата-анасын қуантсын, мұның хабар-ошарсыз ғайып болуы оларға аз қайғы әкелмеген шығар; Ана Фелис менің зайыбымның қасында, не монастырьда бола тұрар, ал енді мейірбан Рикотеге келсек, ана жақтағы әрекетімнен бір нәтиже шыққанша, оны сеньор вице-король паналата тұруға ризалық білдірер деп ойлаймын.

Вице-король дон Антоньо ұсыныстарының бәрімен түгел келісті, алайда дон Грегорьо олардың осындай шешім қабылдағанын естіп, донья Ана Фелисті қалдырып, жалғыз кете алмайтынын айтып азар да безер болды, бірақ соңынан, ата-анасымен көріскеннен кейін, дереу донья Анаға қайтып оралатын боп, қолқаға көнді. Ана Фелис дон Антоньо әйелінің қасында қалды, ал Рикоте вице-корольдің үйіне орналасты.

Сөйтіп, дон Антоньоның сапарға аттанар күні де келді; ал Дон Кихот пен Санчо болса, тек екі күннен кейін ғана жолға шықты, себебі аттан құлау зардабынан Дон Кихот әлі толық айыға қоймаған. Дон Грегорьо Ана Фелиспен қоштасқан шақтағы жылап-сықтаудың шетіндігі шексіз болды, еңіреп жылау мен күңірене күрсіну құлақ тұндырды. Рикоте дон Грегорьоға керегі боп қалар деп мың эскудо ұсынған, бірақ анау одан бас тартып, астанаға барған соң қайтарып беруге уәде етіп дон Антоньодан қарызға бар-жоғы бес эскудо сұрап алды. Ақыры бұл екеуі жүріп кетті, одан соң, әлгінде айтылғандай, Дон Кихот пен Санчо жолға шықты: үстіне жол киімін киген Дон Кихот — қару-жарақсыз еді, ал Санчо — жаяу болатын, себебі есекке сауыт-сайман артылған-ды.

LXҮІ тарау

Мұнда оқырман оқығанда, ал тыңдарман тыңдағанда мәлім болатын жайлар баяндалады.

Барселонадан аттанып бара жатқан Дон Кихот аттан құлаған жеріне көз кідіртіп, былай деп дауыстап жіберді:

— Осы жерде Троя болды! Осы жерде қоян жүректігім емес, тақсіретім абырой-даңқымды тәрк етті, осы жерде Фортуна маған қаншалықты құбылмалы екенін көрсетті, осы жерде ерен ерліктерім қадірін жоғалтты, тоқ етерін айтқанда, осы жерде бақытымның жұлдызы сөнді, енді ол ешқашан қайта жарқырамайды!

Мұны естіген Санчо былай деді:

— Айбынды жүректерге, мархабатты мырзам, жолы оңғарылған шақта асып-тасып қуанған, жолы болмаған шақта мейлінше төзімді болған жарасады және мұны өз басымнан білем: губернатор атанған кезімде керемет көңілді болғам, енді қазір жай әншейін жаяу атқосшыға айналғанымда да қайғы шегіп келе жатқам жоқ, себебі, естуімше, Фортуна дегеннің өзі — масқұмар әрі бәлеқұмар қатын көрінеді, оған қоса, оны соқыр деседі: не істеп, не қойғанын көрмейді екен, кімді көкке көтеріп, кімді тақырға отырғызғанын білмейді екен.

— Сен өзің әжептәуір философсың, — деді Дон Кихот, — ой-пікірлерің өте орынды, кімнен үйреніп алғаныңды қайдам. Дегенмен, айтып қойғаным артық болмас деп ойлаймын, дүниеде Фортуна дейтін атымен жоқ, ал өмірде өзіміз куә боп жүрген оң немесе теріс істерді алсақ, бұлар кездейсоқ түрде емес, аспанның айрықша пәрмені бойынша туындап жатады: “Әркім өз бақытының ұстасы” деген баршаға мәлім нақыл осыдан шыққан. Мен де өз бақытымның ұстасы болғам, бірақ тиісті дәрежеде парасаттылық көрсете алмадым, мені өпіремдік құртты: өйткені, көтерем Росинантым Аппақ Ай Рыцарының әйдік те әлеуетті атына шыдас бере алмайтынын түсінуге тиіс едім ғой. Бір сөзбен айтқанда, мен тәуекел еттім, жүрексініп, жалтақтамадым, әйтсе де мені аттан түсіріп кетті, алайда ар-намыстан айрылғаныммен, есесіне, сертіме адалдығымнан көрініс беретін ізгі қасиетімнен айрылғам жоқ және айрылуға тиіс те емес едім. Батыл да өжет, жаужүрек кезбе рыцарь шағымда шын мәнінде кім екенімді қайрат-күшіммен, ерліктеріммен дәлелдеп бергем, енді міне, қарапайым идальгоға айналған шағымда, мен уәдемді орындап шығам және сол арқылы айтқан сөзде тұра білетін адам екенімді дәлелдеп берем. Сонымен, енді тарт алға, достым Санчо: бұл сынақ жылын біз үйде өткіземіз, қамақта жатып күш жинаймыз, сосын өмірбақи ұмытылмас, ешқашан естен кетпес әскери қарекетімізді қайтадан қолға аламыз.

— Сеньор! — деді Санчо. — Жаяу салпақтаған онша жағымды нәрсе емес және алысқа жаяу сапар шегуге де онша ынталы боп келе жатқам жоқ. Қанеки, сауыт-саймандарды қарақшы орнына ағашқа асып қояйық, сұр жорғамның үстіне жайғассам, аяғым жерге тимейтін болса, өзіңіз, тақсыр, талап еткен және белгілеп берген қандай жырақ сапарға да тарта беруімізге болады, ал, бірақ, алыс қиырларға жаяу-жалпылап жол шегу мен үшін мүлдем мүмкін емес нәрсе.

— Мынауың өте орынды әңгіме екен, — деді Дон Кихот, — сауыт-сайманымды әскери олжа ретінде іліп қояйық, ал астына немесе жанына бір жерге ағаштың қабығына Роландтың сауыт-сайманнан тұратын олжасына арналған сөзді жазып қояйық:

Роландты айқаста жеңе алғандар

Олжаға мынау кенелуге қақы бар.

— Қандай ғажап, — деді Санчо, — егер Росинанттың жолда қажеті болмаса, оны да іліп қойған жөн болар еді.

— Жоқ, — деді Дон Кихот, — Росинантты да, сауыт-сайманымды да ілудің қажеті жоқ, әйтпесе мен жайында жұрт: “Адал қызметіне айтқан алғысы осы ма?” дейтін болады.

— Мұныңыз көңілге қонады, тақсыр, — деп қоштай кетті оны Санчо. — Есектің кінәсін ерден көруге болмайды, деседі ақылды адамдар, болған іске кінәлі өзіңіз ғана, сондықтан жазаласаңыз өзіңізді жазалаңыз, өшіңізді қираған әрі қан жапқан сауыт-сайманнан да, қойдан жуас Росинанттан да алмаңыз, менің нәуетек аяғымды да аяңыз, шамасы жететін жерден арыға сүйретілуді одан талап етпеңіз.

Олардың бұл күні, сол сияқты одан кейінгі төрт күні де, осындай әңгіме-сұқбатпен өтті, бұл уақыт ішінде оларды жолда ештеңе кідірткен жоқ, ал бесінші күні бір елді мекеннің шетіне іліккен олар бекеттің жанында көп адамның топырласып тұрғанын көрді: бұлар мерекеге байланысты көңіл көтеріп жүрген әлеумет еді. Дон Кихот тобырға таянғанда шаруалардың бірі дауысын көтеріп былай деді:

— Мына екі сеньор осы қазір ғана келді, мұндағы ешкімді танымайды, дауымызды осы екеуінің біреуі шешіп берсін де.

— Мен дайынмын, — деді Дон Кихот, — қолымнан келгенше әділ төрелік жасайын, тек әуелі дау-шардың мән-жайына қанығайын.

— Әңгіменің мәнісі мынадай, жолаушы мырза, — деді шаруа, — біздің бір селоласымыз, — ол өзі өте семіз, салмағы он бір арроба тартады, — көршісін жаяу жарысқа шақырды, ал оның салмағы бар-жоғы бес-ақ арроба. Шарты бойынша, екеуі біп-бірдей жүкпен жүз қадам қашықтыққа жүгіруге тиіс. Жарысқа шақырушыдан жүкті қалай теңестіруге болады деп сұрағанда, анау: бес арроба тартатын жарыскер алты арроба темір арқалап алсын, дейтін көрінеді. Сонда семіз бен арықтың салмағы теңеседі: ол да, бұл да он бір арроба тартатын болады, депті.

— Жоқ, олай болмайды, — деп Дон Кихот жауап қатып үлгергенше сөзге Санчо қыстырылды. — Таяуда ғана губернатор әрі сот болғаным баршаға мәлім, ендеше сендердің дауыңа мен билік айтып, үкім шығаруға тиіспін.

— Олай болса, тіпті жақсы, достым Санчо, айта бер билігіңді, — деді Дон Кихот, — қазір менің бірдеңемен айналысарлық халым жоқ, ойым онға бөлініп, басым мың-дың боп тұр.

Рұқсат алған Санчо шаруаларға қарап сөйлеп кетті, ал аналар мұның үкімін естімекке оны айнала қоршап алып, аңқия тыңдап қалды.

— Ағайындар! Семіздің қойып отырған шартында ешқандай қисын жоқ және әділдіктен де мүлдем аулақ; ежелден қалыптасқан және барша жұртқа мәлім ереже бойынша, жекпе-жекке шақырылған адамның қару түрін таңдауға қақы бар, ендеше, семіздің көпе-көрінеу өзіне жеңілдік беретін, арықтың жеңіске жетуіне бөгет жасайтын қару түрін таңдауына жол бермеу керек. Сендерге айтарым мынау: арықты жарысқа шақырған семіз өз денесінің кез-келген жерінен, қай жеріне көңілі соқса сол арадан, өз етін өзі кесіп, тазартып, қырнап, қысқартып, алты арроба етті азайтсын, одан соң онда бар-жоғы бес арроба ғана салмақ қалады, сөйтіп ол қарсыласымен теңесіп, онымен біп-бірдей боп шыға келеді: себебі қарсыласы да дәл сонша тартады ғой, — міне, сөйтіп екеуі тең жағдайға жеткен соң, мейлі жүгіре берсін.

— Әй, қатырдың-ау, қара басқыр! — деп дауыстап жіберді бір шаруа Санчоның үкімін естіп. — Мына сеньор әулие сияқты сөз саптайды екен өзі, дау-шарға кез-келген канониктен кем билік айтпайды екен! Бірақ, мәселе басқада: семіздің өз бойынан алты арроба түгіл бір унция да ет кеспейтініне кепілдік беруге бармын.

— Мүлдем жүгірмей-ақ қойсын да олар, — деді екінші біреу, — арыққа босқа зорығып, семізге өзін-өзі пәршалап не басына күн туыпты, — одан да, қане, кепілдіктің жартысына шарап алайық, мына сеньорларды бір жақсы тавернаға шақырайық, сонымен әңгіме тәмам.

— Көптен-көп рақмет сіздерге, сеньорлар, — деді Дон Кихот, — мен қас қағым сәтке де кідіре алмайын деп тұрмын: көңілсіз ойлар мен қайғылы оқиғалар сыпайыгершілік сақтауыма жол бермей, асықтырып тұр.

Осыны айтып, Росинантқа шпорын қадаған ол әрмен қарай асты, ал шаруалар оның көзге ұрып тұрған сырт пішініне де, малайының парасат-пайымына да таңырқанбай қала алмады; айта кетер нәрсе, олар Санчоны шынымен-ақ малай деп қалған. Сол арада біреуі былай деді:

— Малайы осындай сұңғыла болса, қожайыны қандай болғаны! Егер олар Саламанкаға оқуға бара жатса, кейін бұлардың астаналық алкальд боп шыға келетініне кепілдік беруге бармын. Оқи бер, оқи бер — керегі тек осы ғана, қалғаны бос сандырақ; әрине, оған қоса, өзіңе біреудің қамқорлық жасағаны және жолың оңғарылғаны да керек-ақ: сөйтсең, күндердің күнінде қолыңа жезл ұстап шыға келесің, тіпті басыңа митра киюің де мүмкін.

Бұл түнді мырзасы мен малайы жазық далада, жел өтінде, ашық аспан астында өткізді, ал ертеңінде өз бағыттарымен кетіп бара жатқан бұлар қарсы алдарынан иығына дорба ілген, қолына жаяу хат тасушының міндетті жарағы — әлде шолақ найза, әлде қысқа сапты сүңгі ұстаған бір адамның келе жатқанын көрді; Дон Кихотқа жақындай берген ол адымын оқыс тездете түсті де, оған жүгіре басып жеткен бойы оң жақ санынан сүйіп алды, өйткені одан жоғарыға бойы жетпеген еді, содан соң шектен тыс қуанышқа кенелгендей кейіпте былай деп дауыстап жіберді:

— Аһ, сеньор Ламанчалық Дон Кихот! Жазғы сарайына сіздің қайтып келе жатқаныңызды білсе герцог, менің қожайыным, қандай керемет қуанар еді десеңізші! Өйткені, сеньора герцогиня екеуі әлі сонда тұрып жатыр ғой.

— Сізді танымай тұрмын, бауырым, — деп мәлім етті Дон Кихот, — кім екеніңізді өзіңіз айтып бермейінше бәрібір тани қоймаймын.

— Сеньор Дон Кихот! — деп жауап қатты шабарман. — Мен Тосилоспын, герцогтың, қожайынымның, малайымын, тап сол, ана жолы донья Родригестің қызына үйлену үшін өзіңізбен жекпе-жек айқастан бас тартқан жігітпін.

— Құдай шебер-ай, не деуге болар! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Апырай, сіз сиқыршылар, арам ниет жауларым, мені жеңімпаз атағынан айыру үшін, өзіңіз айтқандай, малайға айналдырып жіберген тап сол адамбысыз?

— Жә, неғыласыз ондай әңгімені, қадірменді сеньор, — деді шабарман. — Ол жерде ешқандай сиқыршылық жасалған емес, менің бетімде де ешқандай өзгеріс болған жоқ: аренаға малай Тосилос күйімде шыққам, айна-қатесіз малай Тосилос қалпымда одан жөнімді таптым. Айқасқа түспей-ақ үйлене салғым келген себебі қыз маған ұнап қалған, алайда бұл ойым орындалмады: өзіңіз қақпадан шығып үлгермей жатып қожайыным, герцог, айқас алдында өзіме арнайы берілген нұсқауды орындамағаным үшін маған жүз шыбық дүре салуға әмір етті; сөйтіп, бұл әңгіме былай аяқталды: қыз монахиня боп кетті, донья Родригес Кастильяға қоныс аударды, ал мені қожайыным Барселонадағы вице-корольге хат апаруға аттандырып жіберді. Ал енді шамалы жылылау болса да тәуір шараппен тамақ жібіткіңіз келсе, менде бір қауақ күшті шарап және қолма-қол шөл шақырып, шөліркете қоятын трончондық сүтсірненің бірнеше тілімі бар.

— Ұсыныс қабыл алынды, — деп мәлім етті Санчо. — Ырғалып-жырғалудың қажеті жоқ. Анау әлгі жат жерлік сиқыршыларға қасақана түрде қане, тартып жіберелік, мейірбан Тосилос!

— Олай болса, Санчо, — деді Дон Кихот, — дүниедегі ең араны ашылған ашқарақ және жер бетіндегі ең дауасыз делқұлы тап мына сен боласың да шығасың, өйткені мына шабарманның жадыланған жан екенін, оның жалған Тосилос екенін түсінуге шамаң жетпей тұр. Ендеше, қала бер сонымен, мелдектет қарныңды, ал мен аяңмен алға тарта берем, кейін қуып жетерсің.

Тосилос күліп жіберді де, қауағын, сүтсірнесін, домалақ етіп пісірген нанын алып шықты, сосын Санчо екеуі мәз-шат көңілде көк шөпке отыра кетіп, дорбадағының бәрін жылан жалағандай етті, сүтсірненің иісі бұрқырап тұрғандықтан тіпті хат салынған пакетті де жалап алысты. Тамақтанған соң Тосилос Санчоға:

— Достым Санчо, қожайының сау адамға ұқсамайды, ол жынды болуға тиіс, — деді.

— Ау, тиісің не? — деп айқайлап жіберді Санчо. — Ол ешкімге ештеңе тиіс емес, жұрттың бәрімен қолма-қол есеп айырысады, ал төлейтін тиын-тебені — таза есуастық. Мен мұны жақсы білем, өзіне әлденеше рет айттым да, бірақ одан не пайда? Ал енді қазір екібастан: өйткені, Аппақ Ай Рыцарынан жеңіліс тапқаннан кейін нағыз нәгүманға айналды ғой.

Тосилос мұның қалай болғанын сұрады, бірақ Санчо қожайынды күттіріп қоюдың ыңғайсыз екенін ескертіп, мұны тағы бір жолы, өздері әйтеуір бір кездескенде айтып бермек болды. Одан соң киімі мен сақалына жабысқан қиқымдарды қағып-қағып жіберіп орнынан көтерілді; Тосилоспен қоштасып, сұр жорғасын тепеңдетіп тартып кеткен ол ұзамай-ақ ағаш көлеңкесінде тосып тұрған қожайынын көрді.

LXҮІІ тарау

Дон Кихоттың бақташы болуға, сөйтіп жылдық мерзім өткенше маң далада тіршілік етуге қатысты ұйғарымы жайында, сол сияқты шын мәнінде жанға жағымды да ұнамды нәрселер жөнінде.

Жеңіліс тапқанға дейін Дон Кихотты алуан ой мазалайтын болса, күйрей жеңілгеннен кейін ондай ойдың қарамы тіптен молайып кетті. Бұрын айтылып өткендей, ол Санчоны ағаштың түбінде тосып тұрған, ал ойлары болса балға үймелеген арадай қаптап, оңдырмай шағып жатқан: бұлардың кейбірі Дульсинеяның жадысын қайтару жайын айналшықтаса, екіншілері амалсыз оқшаулануға тура келген кездегі тіршілігі жайын төңіректеп жүрген. Ақыры Санчо да келіп, Тосилос малайдың мырзалығын мақтай бастады.

— Шыныңмен-ақ, әліге дейін соны нағыз малай деп ойлайсың ба, Санчо? — деп шамдана тіл қатты Дон Кихот. — Дульсинеяның — шаруа әйелге, Айна Рыцарының — бакалавр Карраскоға айналдырылып және өзгертіліп жібергенін өз көзіңмен көргеніңді есіңнен шығарып алғансың ғой, шамасы, шындығында ол да, бұл да қыр соңымнан қалмай жүрген сиқыршылардың ісі болатын. Одан да сен маған мынаны айтшы, Тосилос деп атап тұрған адамыңнан Альтисидораның не істеп жүргенін сұрадың ба: менен қол үзіп қалғанына қапаланып жылап па екен әлде өзім барда мігір таптырмай мазалаған сүйіспеншілік сезімінен біржола суынып па екен?

— Жоқ, сеньор, мен өз ойларыммен әуре болдым, түкке тұрғысыз нәрселер жайында сұрауға мұрша таппадым, — деп наразылық білдірді Санчо. — Апырай, тақсыр-ай! Дәл қазір сізге біреудің сезіміне, оның ішінде махаббат сезіміне әуестік білдіретін кез бе?

— Әңгіме онда емес, Санчо, — деді Дон Кихот, — махаббат — бір басқа да, ризашылық — екінші басқа. Рыцарь селқос болуы мүмкін, бірақ ол, түптеп келгенде, ризашылық білдірмей қала алмайды. Альтисидора, меніңше, маған ғашық боп қалған сыңайлы: үш шаршы сыйлағанын, кетіп бара жатқанымда жылағанын және ұят дегенді былай жиып қойып көптің көзінше маған қарғыс жаудырғанын, балағаттағанын, назаланғанын өзің білесің, — мұның бәрі оның өзіме кетәрі болмағандығының белгісі, өйткені ғашықтардың ашу-ызасы әдетте қарғыс жаудырудан көрініс табады. Мен оған үміт ұштығын ұстата алмадым, оған ешқандай қазына-байлық сыйлай алмадым, өйткені өз үмітім тек Дульсинеяға бағышталған, ал кезбе рыцарьлардың қазына-байлығы — жын-шайтанның қазына-байлығы іспетті алдамшы елес қана, егер Альтисидораны ұмытпай еске алып жүрсем — оған білдірер ризашылығым сол ғана болмақ, алайда бұл, әрине, Дульсинеяға ешқандай зиян келтірмеуге тиіс; айтпақшы, Санчо, сен оңдырмай жүрсің, өйткені өзіңді-өзің шықпырту мен тәніңді (қасқыр жеп кетпейді-ақ екен соныңды) жансыздандыруды кейінге қалдырып келесің, шамасы, оның ана бақытсыз сеньораның әжетіне жарағанша құрт-құмырсқаға жем болғанын артық көресің-ау деймін.

— Әңгіменің ашығына көшсек, сеньор, — деп сөйлеп кетті Санчо, — құйрығыма дүре соғудың жадыланғанның жадысын қайтаруға қандай қатысы барын біле алмай жүрмін. Өйткені, бұл “Басың ауырса — тізеңе май жақ” дегенмен бірдей нәрсе ғой. Қалай болған күнде де, тақсыр, дүре салудың арқасында жадысы қайтарылған адамды өзіңіз оқыған кезбе рыцарьлар жайындағы хикаялардың ешқайсысынан кезіктірмегеніңізге ант ішуге бармын. Әйтсе де, көңілім соққан кезде және қолайлы жағдай туған шақта өзімді-өзім шықпыртарым анық.

— Ендеше, іске сәт, — деді Дон Кихот, — ханымыма көмектесу жөніндегі парызыңды жаныңмен сезінуіңе жаратқан иеміздің жәрдемі тисін саған, өйткені менің малайым болуың себепті ол сенің де қожайын ханымың ғой.

Олар осылай әңгіме-дүкен құрып өз бағыттарымен жүріп келе жатты, сөйтіп ақыры ана жолы өздерін бұқалар төңкеріп кеткен жерге де жетті. Дон Кихот бұл араны бірден танып, Санчоға былай деді:

— Әне бір көк шалғында көз жауын алардай сәнді киінген бақташы қыздар мен бақташы жігіттерді кездестіргенбіз, олар осы арада бақташылық Аркадияны қайта жаңғыртып, қайта тірілтпек болған, олардың бұл ойы маған әрі өзіндік ерекшелігі бар, әрі мейлінше парасатты әрекет тәрізді көрінеді; қарсы болмасаң, Санчо, соларға еліктеп біз де, — ең болмағанда, маған тып-тыныш тірлік кешу міндеттеліп тұрған мерзімге, — бақташыға айналсақ қайтер еді. Мен қой сатып алам және бақташыларға қажет жарақты табам, өзім бақташы Кихотис атанам, ал сен бақташы Пансино атанасың, сөйтіп біз біресе әуелете ән салып, біресе әлденеге налып, тауларды, тоғайлар мен шалғындарды кезіп жүретін боламыз, бұлақтардың, мөлдір жылғалардың, арналы өзендердің балдай суымен шөл қандырамыз. Емендер бізге тіл үйіретін тәтті жемісін береді, тығындық емендердің қуатты діңі бізге сәкі болады, талдар — көлеңкесін, раушан гүлдер — хош иісін, шетсіз де шексіз көк шалғын — гүлге оранған кілемін тарту етеді, мөлдір де таза ауа бізді өз демімен тойындырады, ай мен жұлдыздар түн қараңғылығының тынысын тарылтып, бізге жарық себелейді, ән — жан рақатын, көз жасы — қуаныш әкеледі, Аполлон бізді өлең шығаруға шабыттандырады, ал махаббат — есімімізді мәңгілік етіп, тек бұл ғасырда емес, болашақ ғасырларда да даңқымыз дүрілдеп тұратындай ой-жоспарлар туындауына себепкер болады.

— Олла-біллә, осындай өмір маған өте ұнайды, — деп ағынан жарылды Санчо, — тек маған ғана емес, бізді көрсе бұл тірлік бакалавр Самсон Карраскоға да және шаштараз маэсе Николасқа да ұнап қалып, қолма-қол бізге қосылып, бақташы боп шыға келері кәміл, одан соң, кім біледі, священниктің өзі де қызығып кетер: ол өзі ырду-дырдуды ұнататын өте сауыққой адам ғой.

— Ойың өте орынды, — деді Дон Кихот, — бакалавр Самсон Карраско біздің бақташылар қауымына кірсе, — ал оның кіретініне күмән жоқ, — бақташы Самсонино немесе бақташы Карраскон деп атануына болады, ал шаштараз Николас, Боскан қариямыздың Неморосо атанғаны секілді, Никулосо атана алады. Тек священникке қандай есім ойлап табуға боларын білмей тұрмын, әйткенмен, діни дәрежесінен туындатып оған бақташы Пресвитериамбро деген лақап ат беруге болар. Ал енді өзіміз ғашық болатын бақташы қыздарға ат ойлап табу — оңайдың оңайы, өз ханымымның есімі бақташы қызға да, принцессаға да бірдей лайықты болғандықтан, маған одан гөрі тәуірірек есім іздеп әлекке түсудің қажеті жоқ, ал сен, Санчо, бақташы қызыңа қоятын есіміңді өзің таңдап ал.

— Мен оны тек Тересона деп атайтын болам, — деп мәлім етті Санчо, — бұл оның жуандығына да, шын атына да толық сәйкес келеді: өйткені оның есімі Тереса ғой. Ол аз болса, оны өлеңге қосып әспеттеймін, сол арқылы ізгі ниетті адам екенімді, бөтен шаңыраққа жалтақтап, ізгіліктен ізгілік тілемейтінімді дәлелдеп берем. Арбау мен азғыруға ілікпес үшін священникке бақташы қызбен әуейі болу жараспайды, ал бакалаврдың неғылам десе де өз еркі.

— Құдай сақтасын, қандай ғажап ғұмыр кешер едік екеуіміз, достым Санчо! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Кларнеттердің, саморалық волынкалардың, тамбуриндердің, дабылдар мен равельдердің не түрін тыңдамаспыз дейсің екеуіміз! Ал, егер осынау алуан түрлі аспапқа альбогалар үні қосылса ше? Тоқ етерін айтқанда, бізде бақташылық музыкалық аспаптардың бәрі дерлік болады.

— Альбогалар деген не? — деп ынтықты Санчо. — Мен ондайды ешқашан естімеппін және өмірі көрмеппін де.

— Альбогалар деген, — деп түсіндірді Дон Кихот, — мыс шамдалға ұқсас металл бұйымдар; егер оларды бір-біріне ұрсаң, іші кеуек және бос болғандықтан, белгілі бір дыбыс шығарады, рас, мұны онша нәзік әрі әуенді деуге бола қоймас, бірақ, жалпы алғанда, құлаққа жағымды, волынка мен тамбурин секілді деревнялық қарабайыр аспаптар дыбысына ұқсас. Ал альбогалар дегеннің өзі — испан тіліндегі бастапқы буыны al боп келетін, мысалға almohaza, almorzar, alhombra, alguacіl, alhucema, almacen, alcancіa және басқа да кейбір осындай сөздер секілді мавр сөзі; тек үш мавр сөзі ғана испан тілінде і әрпімен аяқталады, яғни: borceguі, zaquіzamі және maravedі. Ал, alhelі және alfaquі⁴⁷ сөздерінің араб тілінен енгендігінде дау жоқ, өйткені al буынымен басталып, і әрпімен аяқталып тұр. Мұның бәрін саған жай әншейін айтып жатырмын — альбогалар сөзіне байланысты есіме түсіп кеткені. Ал енді өзімізді жаңа салада жақсы жағымыздан көрсетуіміз үшін бізге мына бір жағдаят айтарлықтай көмектеседі: өзің білесің, менің аздап өлең жазатыным бар ғой, бакалавр Самсон Карраско болса — әжептәуір жақсы ақын. Священник жайында бәлендей ештеңе айта алмаймын, алайда оның да өлеңге әуестігі бар екеніне бәс тігуге бармын. Маэсе Николастың да құралақан еместігіне күмәнім жоқ, өйткені шаштараз атаулының бәрі немесе бәрі дерлік шетінен — гитарашы мен өлеңші боп келеді. Мен сүйіктімнен қол үзіп қалғаныма налитын болам, сен махаббаттағы тұрақтылығыңды дәріптейсің, бақташы Карраскон тауы қайтқанын айтып күйзеліп-күңіренеді, ал священник Пресвитериамбро көңілі не қаласа соны таңдап алады, — бір сөзбен, бәрі де ойдағыдай боп шығады.

Санчо бұған былай деп жауап қатты:

— Мен, сеньор, жолым ауыр адаммын, бұл күнге жете алмай қаламын ба деп қорқам. Өй, шіркін-ай, бақташы болсам, әдемі ағаш қасықтарды көл-көсір ғып жасар едім-ау! Қандай ғажап қуырылған нан, қандай дәмді кілегей, қандай әдемі гүлтәждер болар еді бізде, — қысқасы, бақташыларда бар нәрсенің бәрі де болар еді бізде, сондықтан керемет ақылды деп табына қоймаса да, жұрттың мені керемет шебер деп табарында күмән жоқ. Қызым Санчика далада жүрген бізге түскі ас алып келер еді. Жоға, шатып кеттің, ол өзі сондай сүйкімді қыз, ал бақташылардың арасында аңқаулардан гөрі айлакерлер көп, ойнақтап жүріп от басып қалуы да ғажап емес, өйткені аярлық пен арсыздық — далада да, қалада да, бақташы лашығында да, король сарайында да жетіп артылады, сондықтан арам ойдан аулақ болсаң — абзал адамға айналасың, көзден кеткен — көңілден кетеді, жалғыз рет жаза бассаң — өмір бойы өкінесің.

— Жә, жетер, мақалдатқаның, Санчо, — деді Дон Кихот, — әлгінің кез-келгені-ақ ойыңды айқын жеткізіп тұр. Мақалды судай сапырма, шектен шықпа деп саған қанша рет қақсадым десеңші! Бірақ, саған айтқан не, айтпаған не — оң құлағыңнан кіріп, сол құлағыңнан шығып кетеді: шешем сабаймын деп зәремді алып жатыр, мен болсам әлі зырылдауық ойнап отырмын!

— Меніңше, — деді Санчо, — “Өзінің басындағы отты көрмей, біреудің басындағы шоқты көреді” дегенді тап мына сіз сияқты, тақсыр, адамдарға арнап айтқан секілді. Мақалдатпа деп маған ұрсасыз, ал өзіңіз қос-қостан ытқытасыз.

— Сен қызықсың, Санчо, — деді Дон Кихот, — мен мақалды оңтайлы жерде ғана келтірем, ол өз орнына келіп тұра қалады, ал сен болсаң оны келтірмейсің — тартқыштайсың, шашынан сүйрейсің. Мақал — тәжірибеден туындаған қысқа да нұсқа нақыл сөз, бағзыда ғұмыр кешкен кемеңгерлердің ой тұжырымы дегенді саған бұрын да бір рет құлаққағыс еткем, ал орынды жерінде келтірілмеген мақал да бір, мылжыңның сөзі де бір. Жә, бұл жайында осы айтқанымыз да жетер, қараңғы түсіп кетті, қане, күре жолдан бұрылайық та, жақын маңайдағы бір жерге түнеп шығайық, — қалғанын таңертең көре жатармыз.

Олар бір бүйірге бұрылды, кешкі астарын тым кештетіп ішті, азықтары да ауыз жарымайтындай еді, бұл Санчоны қамықтырып қойды: кезбе рыцарьлық саласында жүрген шақта, орман мен тауды шарлап тентіреген кезде көрген тауқыметтері қайтадан көз алдына көлденеңдеді, бұл көңілсіз көріністі қамал-сарайлар мен үйлерде, мысалға, дон Дьего де Мирандада, Камачо байдың үйлену тойында, дон Антоньо Моренода қонақта болған кездегідей мырғамға батқан сәттер әредік-әредік қана ауыстырып тұрды, алайда күн жарығы секілді, түн қараңғылығының да түгесілер кезі болатынын қаперге алған Санчо ұйқы соққанды жөн деп тапты, ал мырзасы ұйықтамауға бекінді.

LXҮІІІ тарау

Дон Кихоттың шошқалар шатағына қалай душар болғаны жайында

Түн әжептәуір қараңғы еді; рас, ай туған болатын, алайда көзге шалынатындай жерде емес-ті: біліп қойған артық етпейді, кей-кейде Диана ханым антиподтарға серуен жасауға аттанады да, тауларды түнекте, алқаптарды тас қараңғыда қалдырады. Дон Кихот жаратылыспен жағаласа алмады, сөйтіп бірінші ұйқы оны бағындырды, есесіне екінші ұйқының оған дәрмені жетпеді; ал Санчоның жағдайы мүлдем басқа еді: онда екінші ұйқы дейтін атымен болмайтын, себебі таң атқанша тырп етпей ұйқтайтын, бұл, әрине, оның денсаулығы мықты және қамсыз-мұңсыз екенін айғақтайтын. Ал бұл кезде алуан ой Дон Кихоттың ұйқысын қашырып жіберген-ді, сөйтіп, Санчоны оятып алған ол былай деді:

— Бейқам мінезің мені қайран қалдырады, Санчо: сен құдды бір мәрмәрдан немесе мыстан сомдалғандайсың, өйткені ол да, бұл да қимылсыз әрі жансыз ғой. Мен ұйықтамаймын, ал сен қорылға басып жатасың, мен жылап отырам, ал сен ән саласың, мен ораза ұстап өзімді азапқа батырам, ал сен кекірігің азғанша тойып аласың — орныңнан қозғалуың да, тыныс алуың да қиындап кетеді. Мейірімді малай қожайын басындағы мехнатты бірге көтеруге тиіс, көз қылу үшін болса да, онымен бірге қайғыруға міндетті. Түн қандай тыныш екеніне, төңірек қалай құлазып тұрғанына көңіл аударшы, — мұның бәрі бізді ұйқы мен сергектікті кезектестіруге үндейді. Олай болса, тұрсаңшы, қане, былайырақ шықсаңшы, сосын адамды ардақтау, ризашылық білдіру және жүректілік сезіміне бөленіп, Дульсинеяның жадысын қайтаруға қажетті дүренің жалпы санынан үш жүз - төрт жүздейін өзіңе өзің салсаңшы. Бұ жолы саған тек өтініш білдіріп, жалынумен ғана шектелем, өзіңмен қайтадан қоян-қолтық айқасқа шығып жатпаймын, өйткені әл-қуатың бар екенін білдім. Ал, сен өзіңді-өзің шықпыртуды аяқтағаннан кейін, түннің қалған бөлегін біз ән салумен өткізетін боламыз: мен қол үзіп қалғандығым жайында шырқаймын, сен — адалдығың жөнінде шырқайсың, осылайша біз селомызға барғаннан кейін бастайтын бақташылық өмір салтының негізін қалаймыз.

— Сеньор! — деді Санчо келіспей. — Түн ортасында тұрып алып өз тәнімді өзім жансыздандыра бастайтындай мен монах емеспін, оның үстіне, менің ойымша, қамшы жегеннен кейін, тұла бойың қан қақсап тұрған шақта, ән салу мүмкін емес. Ұйқтап алайыншы, тақсыр, дүре жайындағы әңгімеңізді айтпаңызшы, әйтпесе тәнім түгіл, киімімнің түгіне де қол тигізбеймін деп ант етем.

— Өй, қатыбас! Өй, мейірімсіз атқосшы! Саған ас-су берген, бар жақсылықты басыңа үйіп-төккен және алдағы уақытта да үйіп-төгуге ниеттеніп жүрген мен емес пе едім! Менің арқамда губернатор болдың, менің арқамда граф лауазымына ие болам деп үміттенуге толық негізің бар және бұл үмітің бір жылдан әріге бармай орындалғалы тұр, өйткені post tenebras spero lusem⁴⁸

— Мұны түсінбедім, — деді Санчо, — менің білетінім бір ғана нәрсе: ұйықтаған кезімде мен ештеңеден қорықпаймын, ештеңеден үміттенбеймін, қайғырмаймын да, қуанбаймын да. Ұйқыны ойлап тапқанның көсегесі көгерсін: өйткені, бұл — адамның бар пиғыл-ниетін бүркеп тастайтын плащ, аштықтан құтқаратын азық, шөлден құтқаратын сусын, ызғарды қайтаратын от, ыстықты тойтаратын ызғар, — тоқ етерін айтқанда, бұл не қаласаң соны сатып алуға болатын жалпыға ортақ алтын шақа, бұл король мен бақташыны, ашық ауыз бен ақылдыны теңгеретін таразы және оның тастары. Жұрттың айтуынша, ұйқының бір ғана жаман жері: өліммен ұқсастығы бар, себебі ұйқтап жатқан мен өліп жатқанның арасында бәлендей айырма жоқ.

— Бұрын сен ойыңды ешқашан дәл осылай әдемі өрнектеген емессің, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — өзің талай мәрте келтірген “Сынықтан өзгенің бәрі жұғады” деген мақалдың қаншалықты рас екеніне енді ғана көзім жеткендей болды.

— Ә, солай ма еді, алтыннан ардақты мырзам! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Енді мен мақалды судай сапырмайтын болдым, — енді ол сіздің тіліңізден тоқтау жоқ төгілетін болды, мен жолда қалдым, — бар-жоғы тек сіздің мақалыңыз — орынды, ал менікі — орынсыз қолданылады, айырмашылығы осында ғана, ал, шынтуайтына келгенде, ол да, бұл да — мақал емес пе.

Осы әңгіменің үстінде аяқ астынан айнала-маңды түсініксіз дабыр-дұбыр мен әлденендей жағымсыз дыбыс дендеп кетті. Дон Кихот орнынан атып тұрып семсеріне жармасты, Санчо болса, жалмажан есегінің астына еніп, жан-жағын сауыт-сайманмен және ер-тұрманмен қалқалап алды: Дон Кихот қаншалықты қатты қобалжыса, анау соншалықты қатты қорыққан-ды. У-шу күшейе түсіп, үрейі ұшқан екеудің құлағына анығырақ естіле бастады, — шындығына келгенде, үрейі ұшқан екеу емес, біреу ғана еді, өйткені екіншісінің көзсіз батырлығы көпке мәлім ғой. Ал, істің мәнісі мынада болатын: дәл осы кезде бірнеше адам алты жүзден астам шошқаны жәрмеңкеге айдап бара жатқан, Дон Кихот пен Санчоны айран-асыр қалдырып, есеңгіретіп жіберген, міне, тап осы шошқалардың шыңғырған дауысы мен қорсылы еді. Орасан үлкен қорсылдақ үйір Дон Кихот пен Санчоға тап беріп, оның да, мұның да кім екеніне қарамастан, Санчоның қалқасын қиратып, Дон Кихоттың өзін ғана емес, ақыр соңында Росинантты да топырақ қаптырып, рыцарь мен атқосшыны қоғадай жапырып өте шықты. Осынау жексұрын мақұлықтардың тұтқиылдан және жедел тап беруі, сол сияқты олардың қорсылы, екеуінің есін шығарып, ер-тұрманды, сауыт-сайманды, сұр есекті, Росинантты, Санчо мен Дон Кихотты жерге сұлатып салды. Санчо орнынан тұрып, қожайынынан семсерін бере тұруын сұрады: осынау әдепсіз мырзалардың алтауын жарып тастағысы келетінін мәлім етті, ал өзін таптап өткен мақұлықтардың шошқа екендігіне оның қазір еш күмәні қалмаған-ды. Алайда, Дон Кихот оған мынаны айтты:

— Неғыласың бұларды, достым: бұл жәбір — менің күнәм үшін берілген жаза, өйткені жеңіліс тапқан кезбе рыцарьға аспанның тарттырар сазайы нақ осындай болады: оларға шибөрілер шабуыл жасайды, оларды ара талайды, шошқа таптайды.

— Ал, жеңілген кезбе рыцарьға қызмет ететін атқосшыларға аспанның берер жазасына келсек, — деп іліп әкетті Санчо, — бұл, шамасы, оларды шыбын шағатынынан, бит жейтінінен және аштық азапқа салатынынан көрініс табатын шығар. Егер біз, атқосшылар, рыцарьдың туған баласы немесе ет жақын туысы болсақ, онда оның күнәлары үшін бізді төртінші буынға, яғни шөберемізге шейін жазаласа да өкінбес едік, алайда Кихоттар мен Пансалар арасында қандай туыстық бар? Жә, болар, жайланып жатайық та, таң атқанша ұйқы қандырып алайық, қалғанын кейін көре жатармыз.

— Ұйқта, Санчо, — деді Дон Кихот, — сен ұйқы үшін жаралған жансың, ал мен сергектік үшін жаралған адам болғандықтан, таң жарқырап атқанға дейінгі қалған сағаттарда ойыма өріс беріп, оны өткен түнде саған білдірмей жатқа шығарып қойған шағын мадригалым арқылы жеткізбекпін.

— Меніңше, ән айту үшін көп ақыл керек емес секілді, — деп құлаққағыс етті Санчо. — Айта беріңіз әніңізді, тақсыр, қалағаныңызша, ал мен ұйқтағанымша ұйқтап алайын.

Бұдан соң жайлы орын тапқан Санчо бүктетіліп алды да, қарыздар мен кепілдіктер жайындағы мазасыз ойдан да, күйініш-наладан да құлан-таза тақуа адам тәрізді алаңсыз ұйқыға батты. Дон Кихот әлде шамшаттың, әлде тығындық еменнің діңіне сүйеніп отырған күйі (Сид Ахмет Бен-инхали оның дәл қандай ағаш екенін айтпайды) күрсінісінің сүйемелдеуімен былай деп әндете жөнелді:

Махаббаттан қатты күйзелген шағымда,

Ауыр ойдан қажып, ізгі тілекпен,

Аңсаймын өлімді шын жүректен,

Аттануға құштар боп қас қағымда.

Қабірге, бірақ, таяп келген кезімде, —

Азап теңізіндегі осы бір арман-айлаққа, —

Өлімнің тәттілігі сонша, тәуекелім қай жақта

Қалғанын білмейтін тап болам сезімге.

Осылайша өлім, өкінішті молайта,

Оралтады мені өлім сыйлайтын өмірге.

Жеңістік ала алмайтын өмір де, өлім де

Мағынасыз айқас жалғасады қайта.

Өлеңнің әр жолын айтқан сайын ол әлденеше мәрте ауыр-ауыр күрсініп, көзінің жасын көл ғып төгіп отырды, бұл оның жүрегін қасірет жайлағанын, жеңіліс табуы мен Дульсинеядан қол үзуі жайындағы ойдан тақсірет тартып жүргенін аңғартатын.

Бұл екі аралықта таң да атты, күн сәулесі Санчоның маңдайын күйдіре бастады да, ақыр соңында оятып алды, — анау керіліп-созылып, нәуетектеніп кеткен мүшелерін қимылға келтірді; сосын шошқалардың азық-түлік қорына тигізген зиянын анықтап, әуелі әулекі үйірді, сонан соң жоғарырақтағы әлдекімдерді жақсылап сыбап алды. Сөйтіп, ақыры Дон Кихот пен Санчо әрмен қарай қозғалды; күн кешкірте бастаған шақта олар қарсы алдарынан он салт атты мен бес жаяудың келе жатқанын көрді. Бұл адамдардың найзасы мен қалқаны барын және түрі мейлінше қатулы екенін көрген Дон Кихоттың жүрегі лүп-лүп соқты, ал Санчоның жүрегі зырқ ете қалды. Дон Кихот Санчоға былай деп үн қатты:

— Қару қолданатын мүмкіндігім болғанда, берген сертім қол байлау жасамағанда өзімізге қарай беттеп келе жатқан мына нөпірмен ұстаса кету мен үшін үлкен қуанышты оқиғаға айналар еді. Алайда біз, бәлкім, босқа қауіп етіп тұрған шығармыз.

Бұл екі аралықта салт аттылар жақындап та келді, найзаларын жоғары көтеріп, Дон Кихотты үн-түнсіз қоршап алды, сосын қарсыласса өлтіретіндерін айтып, кеудесі мен арқасына найзаның ұшын тіреді. Жаяулардың бірі тұтқындардың дыбыс шығармауы керегін мегзеп, саусағын ерніне басты да, Росинантты сулығынан алып, жолдан аулаққа қарай жетектей жөнелді, өңгелері сол баяғы ләм деп тіл қатпаған күйлері Росинантты жетектеген адамның соңынан Санчо отырған сұр есекті айдап кетті. Дон Кихот өзін қайда апара жатқандарын, бұларға не керегін білмекке бірнеше мәрте талпынған, бірақ аузын ашқан бойда-ақ найзаның ұшы оны қайтадан қарыстырып қоятын. Сондай кепті Санчо да бастан кешті: сөйлеуге ынта білдірген бойда-ақ жаяулардың бірі оны үшкір таяқпен түртіп қап тұрды, тек оның өзі ғана емес, бейне бір сөйлемек ойы бар деп айыпталғандай сұр есек те сондай түрткі көрумен болды. Қараңғылық қоюланды, аттылар да, жаяулар да мазасыздана бастады, тұтқындар болса одан әрмен тынышсызданып кетті, оның үстіне жасауылдар оларға оқтын-оқтын былай деп зіркілдеп келе жатқан-ды:

— Қашып кете алмайсыңдар, троглодиттер!

— Тіл қатушы болмаңдар, эфиоптар!

— Күңкілдемеңдер, антрофагтар!

— Ыңырсымаңдар, скифтер, бақырайып қарамаңдар, қанішер полифемдер, қанқұмар арыстандар!

Бұған олар бейшара Дон Кихот пен малайының жанын жаралайтын басқа да осы секілді атауларды қосақтаумен болған-ды.

Санчо өзімен-өзі былай деп сөйлесіп келе жатты:

“Біздер тұрғылықты иттер ме едік? Біздер әптиектер мен антұрғандар ма едік? Біздер пәлекеттер ме едік? Жоқ, бұл атаулар маған ұнамайды. Сендерді сорымызға тап қылды-ау біздің, соққандар-ай, енді қалғаны сол еді: құдай бір айналдырғанды шыр айналдырады, деген, басымызға тап болған бұл бәледен таяқ жеумен ғана құтылсақ етті”.

Дон Кихот мәңгіріп қалды; аузынан ақ ит кіріп, көк ит шығып жатқан бұл неғылған адамдар екенін түсінуге қанша ширықса да ақылы жетпеді, — әйтеуір мұндай жарандардан еш жақсылық күтуге болмайтынын, олардың тек айтып жеткізгісіз жаманшылық қана әкелетінін ұғынды. Ақыры, түнгі сағат бірге таман, олар қамал-сарайға келіп жетті, Дон Кихот оны бірден таныды, өйткені бұл Санчо екеуі өткен жолы қонақ болған герцогтың қамал-сарайы еді.

“Құдай-ау, бұл неғылған нәрсе өзі? — деп ойлады Дон Кихот қайда келіп тұрғанын аңғарған кезде. — Осы күнге шейін бұл үйдегілер маған тек жылы шырай мен ілтипат қана көрсеткен жоқ па еді; солай бола тұрса да, жеңіліс тапқандар үшін жақсылықтың бәрі — жарытымсызға, ал жарытымсыздың — болымсызға айналатыны белгілі жай ғой”.

Дон Кихот пен Санчо қамал-сарайдың қонақ қабылдайтын ауласына келіп кіріп, оның керемет көркем безендіріліп, жарақтандырылғанын байқады; келесі тараудан көруге болатынындай, бұдан олардың таңырқауы күшейіп, қорқынышы одан әрі ұлғая түскен еді.

LXІХ тарау

Осынау айтулы хикаяның ұзына бойында Дон Кихот бастан кешкен жайлардың ішіндегі айрықша сирек кездесетін және айрықша таңғаларлық оқиға жайында.

Салт аттылар атынан түсе-түсе қалды да, жаяулармен бірігіп Санчо мен Дон Кихотты әй-шай жоқ қолтықтап алып аулаға келіп кірді; ауланы жағалай орнатылған тұғырда жүзге жуық алау лапылдай жанып тұр еді, галереялардан бес жүзден астам білтелі шам жарық төгіп тұрған, осы себепті түн әжептәуір қараңғы болғанымен, оқиға күндіз өтіп жатқандай әсер беретін. Ауланың қақ ортасына, айта қаларлықтай енді қара барқыт балдахинның астына, биіктігі шамамен екі шынтақтай боп қалатын катафалк қойылыпты, катафалктың айналасындағы баспалдақтарда қатар түзген, ұзын саны жүзден астам күміс шырағданда ақ балауыз шырақ жанып тұр, ал катафалктан сүйкімділігі соншалық, тіпті әдемі әлпетіне өлімнің өзі өзгеріс енгізе алмаған сұлу қыздың мәйіті көрініс береді. Оның алуан түрлі хош иісті гүлдерден гүлтәж кигізілген басы қамқамен тысталған көпшікті жастанып жатыр, ал кеудесіне айқастырылған қолына сарғыш түсті пальма жеңіс бұтағын ұстатыпты. Әрменіректе тақтайдан тұғыр орнатылып, оған екі кресло қойылыпты, бұл креслоларда екі құрметті кісі отыр; олар басына тәж киіп, қолына скипетр ұстапты, осыған қарап бұларды әлде нағыз, әлде жалған патша деген тұжырым жасауға болатын. Бірнеше баспалдағы бар тұғырдың қос қанатында тағы екі кресло тұрған, тұтқындаушылар Дон Кихот пен Санчоны осы креслоларға әкеп отырғызды, айта кетерлігі, осы уақыт ішінде өздері жақ ашқан жоқ және тұтқындарға да жақ ашпауға белгі берді; шындығында, Дон Кихот пен Санчо олар белгі бермесе де үндемес еді, өйткені көз алдарындағы көріністен тілі байланып қалғандай болған-ды. Сол арада қыруар нөкері бар екі сыйлы адам тұғырға көтеріліп, патша кейпіндегі әлгі екеудің жанындағы айрықша сәнді креслоларға кеп жайғасты: бұлар өздерін қонақ еткен үй иелері герцог пен герцогиня екенін Дон Кихот бірден таныды. Сондай-ақ, оның катафалкте жатқан марқұм қыздың сүйкімді Альтисидора екенін танығанын да айтсақ, мұның бәріне қалайша қайран қалмауға болар? Герцог пен герцогиня тұғырға көтерілген бойда Дон Кихот пен Санчо орнынан тұрып оларға еңкейе бас иіп құрмет көрсетті, ал аналар жөндем жауап қатпады.

Осы кез бір малай пайда бола кетті де, Санчоның қасына жақындап, жалын тілі түріндегі қызыл жолақ жапсырмалары бар қара бомази мантияны иығына жапты, одан соң бөркін алып тастап, қасиетті инквизицияның кәріне ұшырағандар киетін бас киімге ұқсас қалпақты кигізді, сосын оған сыбырлап тіс жармауы керегін, айтқанды тыңдамаса аузына шүберек кептелетінін, жә болмаса тіпті мүрдем кететінін айтты. Санчо үсті-басына көз жүгіртіп, тұла бойын түгел жалын орап алғанын көрді, алайда еш жерінің отқа күйгендей ауырмайтынын сезді, бұл оның көңілін жұбатты. Сосын басындағы қалпақты алып қарады, онда шайтандардың суреті салынғанын байқап, қайтадан киіп алды да:

— Егер жалын күйдірмесе, шайтандар да мені бір жаққа алып кете қоймас, — деп күбірледі.

Дон Кихот Санчоға көз салды; бойындағы сезім атаулының бәрін үрей билеп-төстеп тұрғанына қарамастан, Санчоның түрі оның күлкісін келтірді. Осы арада, шамасы, катафалктың астынан болса керек, флейтаның жанды баурап алатын сызылған бәсең дыбысы шықты, бұған адам дауысы қосарланбағандықтан, — өйткені бұл жерде құлаққа ұрған танадай тыныштық орнаған-ды, — дыбыстар айрықша ұнамды да жағымды естілді. Бақиға аттанғандай көрінген қыздың бас жағынан кенет Рим тұрғынынша киінген бір сүйкімді жас жігіт пайда бола кетті де, таза да тартымды дауыспен, өзін-өзі арфамен сүйемелдеп, мына екі шумақты әндетті:

Дон Кихоттың құрбандығы болған қар —

Альтисидораға жан біткенше қайтадан,

Қайғыруды қойғанша сөйтіп ханымдар,

Жібек пенен камлоттан һәм қамқадан

Сәнді киім киінгенін дуэньялар

Көргенінше герцогиня болып таң,

Тағдырын қыздың жыр етем тағы да тағы,

Артық қып фракиялықтан бағзыдағы.

Парызымды бұл қайғылы да қасиетті,

Жер бетінде өтеп қана тынбаймын,

Стикс жылғасы көбік шашқан, қасіретті

Өлім патшалығында да, көркіндей айдың

Ажарыңды әсем, барша жұрт бас иетін,

Таңырқана таңдай қағып жырлаймын;

Бір сәтке баяулатар, ести сап бұл сарынды,

Бақилық өзені сонда ағысын арынды.

— Жетер! — деп дауыстап жіберді сол арада әлгі патшаны бейнелеп отырғандардың бірі. — Жетер, ғаламат жыршы! Жан тең келмес Альтисидораның өлімі мен көз тартатын көркі жайында бұлайша шетсіз де шексіз жырлай беруге болады, бірақ ол кей надандар ойлайтындай о дүниелік жан емес, тірі жан, — тірі болатын себебі, даңқы дүрілдеп тұр, тірі болатын себебі, осы арада отырған Санчо Панса оның қайта тірілуі жолында азап шегетін болады. Сонымен, өзіммен бірге Диттің жабырқау үңгірлерінде қазылық ететін, уа Радамант, бұл бикешті өмірге қайта оралту үшін не істеуіміз керектігі жөнінде тағдырдың болжап болмас ерік-қалауы арқасында өзімізге алдын-ала ескертілген нәрсенің бәрін де білетін серігім, қызға жан бітуі емексітіп тұрған қуанышқа мүмкін болғанынша тезірек кенелуіміз үшін осыны сен қазір қолма-қол айтып бер бізге, мәлім қыл бәрін.

Радаманттың серігі, Минос қазы осыны айтып ауыз жабуы мұң екен, Радамант орнынан тұрып, сөйлей жөнелді:

— Әй, сендер, осы үйдің малайлары, үлкенің бар, кішің бар, мосқалың бар, жасың бар! Тез мұнда келіңдер бәрің, сөйтіп Санчоны жиырма төрт рет тұмсықтан шертіңдер, он екі рет шымшыңдар және иығы мен белінен түйреуішпен алты рет түйреңдер, өйткені Альтисидораның аман қалуы осы жораға тікелей байланысты.

Бұл сөзді естіген Санчо өзін-өзі ұстай алмай, былай деп сөйлеп кетті:

— Құрып кетсін бәрі! Ау, мұрнымнан шертіп, бетімнен бүргенге көнгеннен түрікке айналғаным тәуір ғой менің! Неғылдейді!.. Мені бетімнен бүргенде бұл бикеш шынымен-ақ тіріліп кететіндей-ақ! Жуас түйе жүндеуге жақсы деген-ау: Дульсинеяны біреулер жадылап тастайды, — ал оның жадысын қайтару үшін алып кеп мені дүрелеу керек; құдай ауру жібергендіктен Альтисидора дүние салады, — ал оның қайта тірілуі үшін, көрдіңдер ме, мені мұрнымнан жиырма төрт рет шерту керек, денемді түйреуішпен шұрқ-тесік ету керек және иығымды көкала қойдай қып шымшу керек! Дәмелерінің зорын қара, мен әккі арланмын, қақпанға түскен жеріме қайтып бармаймын!

— Сен өлесің! — деп айқайлап жіберді Радамант. — Жуасы, жолбарыс, көндік, тәкаппар Немврод, төз және тіл қатпа: қолыңнан келмейтін нәрсені талап етіп тұрған жоқпыз сенен. Және бұл шаруаның қиындығы жайында жоқтан өзгені шатпа: сен бәрібір шертілесің, түйреуішпен шұрқ-тесік түйрелесің және шымшудан зар қағасың. Әй, малайлар! Бұйрығымды орындаңдар деп тұрмын ғой сендерге, әйтпесе, оллаһи, көкелеріңді көрістіріп берем!

Осы кез аулада алты дуэнья пайда болды; олар тізбектеліп бірінің соңынан бірі жүріп келе жатыр еді, сонымен бірге, төртеуі көзілдірік киіп, бәрі түгел қолын жоғары көтеріп алыпты, мода талабына сай, қол ұзындау көрінуі үшін жеңдері төрт елідей қысқартылыпты. Дуэньяларға көзі түскен бойда Санчо өгіздей өкіріп жіберді.

— Бетімнен бүкіл адамзат баласы келіп бүрсе де қарсы емеспін, — деп күңірене сөйледі ол, — бірақ тек дуэньялар жақындаушы болмасын — шыным сол! Осы қамал-сарайда қожайынымды тырнағандай, бетімді мысық тырнасын мейлі, тәнімді өткір қанжармен осқылаңдар мейлі, иығымды отқа қыздырылған қысқашпен жұлыңдар мейлі — мырзалардың көңілін табу үшін бәріне көнем, бірақ шайтан бір жаққа сүйреп алып кетсе де, дуэньялардың денеме жанасуына жол бермеймін.

Сол арада Дон Кихоттың да шыдамы таусылып, Санчоға қарап былай деді:

— Шыдамды бол, балам, сеньорлардың өтінішін орында және бойыңа азап шегу арқылы жадыланғандардың жадысын қайтаратын, қайтыс болғандарды қайта тірілтетін игі қуат дарытқан жаратқанға алғыс жаудыр.

Бұл екі арада дуэньялар Санчоға жақындап та келген-ді, мырзасының уәжіне уанып, райынан қайтқан Санчо креслоға жайғасып отырды да, алда келе жатқан дуэньяға бетін тосты, ал анау оны жақсылап тұрып бір шертті де, тізе бүгіп тәжім етті.

— Маған сыпайыгершілігіңіздің қажеті жоқ, сеньора дуэнья, сондай-ақ иіс майыңыздың да керегі шамалы, — деп салды Санчо, — құдай ақы, қолыңыздан хош иісті майдың иісі мүңкіп тұр.

Дуэньялар бірінен соң бірі келіп оны оңдырмай шертіп кетті, ал қалған қисапсыз құл-құтан шымшылап ит-әлегін шығарды, бірақ Санчоның шыдамын шынымен тауысқан нәрсе — түйреуішпен түйреу болды: креслодан атып тұрды да, сірә, зығырданы қайнап кетсе керек, қолына іліккен алаудың бірін ала сап дуэньялар мен дүйім жендетіне тұра ұмтылып, былай деп айқай салды:

— Аулақ, тозақтың жалдаптары! Мен тастан жаратылған жоқпын, мынадай жан түршігерлік азапқа шыдай алмаймын!

Осы сәт, шамасы, шалқасынан жата-жата әбден жалықса керек, Альтисидора бір бүйіріне аунап түсті, соны көрген қаумалаған қауым бәрі дерлік бір мезетте:

— Альтисидораға жан бітті! Альтисидора тірілді! — деп дауыстап жіберді.

Радамант Санчоға тынышталуға әмір етті, өйткені азап шегуге мәжбүр болғандағы мақсатың орындалды, деді.

Альтисидораның тіршілік нышанын байқатып жатқанын көрген Дон Кихот дереу Санчоның алдына тізерлей кетіп, былай деді:

— Беу, сен, қазір атқосшылықтан қалған, сөйтіп енді сүйікті ұлыма айналған, Санчо! Күткен күн туды, Дульсинеяның жадысын қайтару мақсатында мойныңа алған соққылардың жалпы саны есебінен өзіңе өзің бірнеше соққы дарытшы. Қайталап айтам: бойыңдағы дарулық қуат шырқау шегіне жетті, сондықтан өзіңнен үміт етіліп отырған ізгілікті істі ойдағыдай орындап шығатыныңа еш күмән жоқ.

Санчо бұған былай деп жауап қатты:

— Бірін бірыңғайлы қылсаң, екіншісі емініп тұрады, бұл неғылған сұмдық! Шерту, шымшу мен түйреу аз болғандай, енді қамшы жеуім керек, ә! Одан да бір нән тасты алыңыз да, мойныма байлап, құдыққа лақтырыңыз мені: біреудің қайғы-қасіреті үшін тауқымет тартқаннан өкініштірек бола қоймас бұл. Жайыма қалдырыңыз мені, әйтпесе, құдай ақы, мына жердің ойран-ботқасын шығарарым хақ!

Осы кез Альтисидора катафалкына тұрып отырды, сол бойда гобойлардың үні естіліп, оған флейталардың дыбысы мен сол араға жиылғандардың қуанышты айқайы қосылды:

— Альтисидора тірілді! Тірілді Альтисидора!

Герцог пен герцогиня орнынан тұрды, олармен бірге Минос пен Радамант патшалар да орнынан көтерілді, сөйтіп барлығы, араларында Дон Кихот пен Санчо да бар, жылы лебіз білдіру үшін және катафалктан түсуіне көмектесу үшін Альтисидораға қарай қозғалды. Альтисидора болса, тәлтіректеп шақ тұрғандай түр жасап, жоғары мәртебелілер мен ұлы мәртебелі ағзамдарға бас иіп тәжім етті, одан соң Дон Кихотқа көз тастап қойып, былай деп сөйлеп кетті:

— Қатыгездігіңе бола ана дүниеге барып қайтқаным үшін, ал онда мен мың жылдан артық болған секілдімін, сені бір құдайдың өзі кешірсін, сезімнен жұрдай рыцарь! Ал саған, аспан асты, жер үстінде ғұмыр кешіп жүрген атқосшылардың ішіндегі ең қайырымдысы, мені өмірге қайтарғаның үшін алғыс айтам. Бүгіннен бастап, достым Санчо, бес-алты көйлегім сенің иелігіңе беріледі, оны өзіңе шақтап қайта тігіп ал: рас, бәрі бірдей бүтін емес, бірақ есесіне бәрі таза.

Тізесіне шөккен, бас киімсіз Санчо Альтисидораны қолынан қайта-қайта өпті. Герцог атқосшыдағы қалпақты алып, бөркін қайтарып беруге, жалын атқан мантияны шешіп, күртесін кигізуге әмір етті. Санчо мантия мен митраны өзінде қалдыруын сұрап герцогқа жалына бастады: бұларды осынау ғажайып оқиғадан ескерткіш ретінде алып қалғысы келген. Герцогиня оған рұқсат етті: адал дос екенімді Санчо біледі, деді. Герцог бәріне ауланы босатып, бөлмелеріне тарауды бұйырды, ал Дон Кихот пен Санчоны сол бұрынғы өздері жатқан бөлмеге орналастырды.

LXХ тарау

Алпыс тоғызыншыдан кейін келетін және бұл хикаяны дұрыс түсінуге көмегі тиетін нәрселер жөнінде баяндайтын тарау.

Санчо Пансаға бұл түнді аласа кереуетте, Дон Кихотпен бір бөлмеде өткізуге тура келді, егер ерік өзінде болса бұл ахуалдан қуана-қуана басын алып қашар еді, өйткені мырзасының әңгімеге шақырып, ұйқы бермейтінін алдын-ала білген-ді, ал өзінің ұзақ-сонар әңгіме көйітуге зауқы жоқ-ты, себебі азапқа салудың сарқыны жанына батып, жақ ашқанды жақтыртпай тұрған, сондықтан екеуі орын тепкен мынадай сән-салтанаты келіскен кең бөлмеде емес, бұл түні жыртық лашықта, бірақ жалғыз жатып ұйқы соққанды хош көрген. Қорқынышы бекер болмады және бәрі өзі ойлағандай боп шықты, өйткені төсекке қисайған бойда-ақ мырзасы бұған дереу мынадай сұрақ қойды:

— Бүгінгі оқиғалар жайында қандай ойдасың, Санчо? Өзіңді сүйетін адамды менсінбеушілік дегеннің әсер әлеуеті ғаламат-ақ қой: Альтисидораның жебеден де, семсерден де немесе басқадай бір қарудан да, сеспей қатыратын удан да өлмегенін, менің тарапымнан дәйім жолықтырып отырған қатыбастық пен менсінбеушіліктің салдарынан дүниеден баз кешкенін өз көзіңмен көрдің ғой.

— Өй, мейлі, ол қашан және қалай көңілі соқса солай өле берсін, құдай алдынан жарылқасын, тек менің тынышымды алмаса болды, — деді Санчо наразылық білдіріп, — өйткені, ол өзімді ұнатса екен деп өңмеңдеген жоқпын және өмірі оған менсінбеушілік білдірген емеспін. Альтисидораның, епсекті болғанымен есерлеу бикештің, айығуы мен Санчо Пансаның азап шегуін ортақтастырып тұрған не нәрсе екенін білмейтінім және жүде ақылым жетпейтіні жайында өзіңізге айтқан да едім. Міне, тек қазір ғана дүниеде сиқыршылар мен арбаушылық айла-амалдар болады дегенге бүтіндей және біржола көзім жетті, тек жаратқан ием мені солардың бәле-жаласынан сақтай көрсін, әйтпесе олардан өз күшіммен құтылар шамам жоқ. Ұзын сөздің қысқасы, өзіңізден өтінерім, тақсыр: маған ұйқтауға мүмкіндік беріңізші және енді ештеңе жайында сұрамаңызшы, әйтпесе терезеден секіріп кетем.

— Ұйқта, достым Санчо, тек түйреуішпен түйреудің, шымшылау мен шерткілеудің ұйқыңа бөгеті болмаса, — деді Дон Кихот.

— Тұмсықтан шерткеннен асқан қорлық жоқ екен, — деп құлаққағыс етті Санчо, — соның ішінде, әсіресе, сені антұрған дуэньялардың шерткені жаман екен. Сізден тағы қайталап сұраймын, тақсыр: маған ұйқтауға бөгет жасамаңыз, өйткені ұйқы өңіңде көрген азабыңды азайтады.

— Солай-ақ болсын, — деді Дон Кихот. — Ықтиярың білсін.

Ақыр соңында екеуі де ұйқтады. Осынау айтулы хикаяның авторы Сид Ахмет жоғарыда сипатталған, аса бір айлакерлікпен жүзеге асырылған әрекетке баруға мархабатты мырзаларға не түрткі болғаны жайында оқырмандарға баяндап беруді енді ғана жөн көріп отыр. Сонымен, Сид Ахметтің айтуынша, Айна Рыцары бейнесінде келген кезінде Дон Кихоттан жеңіліс тауып, аттан ауып қалғанын бакалавр Самсон Карраско ұмыта қоймаған-ды. Бұл жеңілу мен жер қабу бүкіл жоспарын быт-шыт қылғандықтан, тәуір нәтижеге қол жеткізем бе деп үміттенген ол тағы бір мәрте тәуекел етуді ұйғарды; Санчоның әйеліне, Тереса Пансаға хат пен сыйлық әкелген малайдан Дон Кихоттың қайда жүргенін сұрап білген бакалавр осы мақсатпен жаңа сауыт-сайман мен ат тауып алды, қалқанына аппақ айдың суретін салды, сауыт-сайманын қашырға артып, өзіне серік етіп бұрынғы атқосшысы Том Сесьялды емес, Санчо да, Дон Кихот та танымайтын бір шаруаны ертті. Осы қамал-сарайға келіп жеткен соң бакалавр герцогтан Сарагосадағы турнирге бармаққа ниеттенген Дон Кихоттың қандай жол, қандай бағытпен кеткенін сұрап білді. Оған қоса, герцог оған Дульсинеяның жадысы Санчо құйрығының көмегі арқасында ғана қайтарылатыны жайындағы қисынды ойлап тауып, Дон Кихотты қалай әуре-мазақ еткендерін әңгімелеп берді. Ақыр соңында герцог бакалаврға Санчоның Дульсинея жадыланды, шаруа әйелге айналды деп қожайынын қалай қатырғаны жайында да, сол сияқты, зайыбының, герцогиняның, Санчоға оңбай алданып қалғанын, себебі Дульсинея шынымен жадыланғанын айтып, оны қалай сендіргені жөнінде де мәлім етті; бакалавр Санчоның айлакерлігі мен аңқаулығын, сондай-ақ Дон Кихот тарапынан байқалған шектен тыс есуастықты көз алдына елестетіп, мұның бәріне бір жағынан мәз-майрам боп күліп, бір жағынан айран-асыр боп таңырқанды. Герцог бакалаврдан егер Дон Кихотты кездестіре қалса, оны жеңе ме әлде жеңбей ме, бәрібір, қамал-сарайға қайта оралып, не болып, не қойғанын хабарлауын сұрады. Бакалавр солай етті де; ол Дон Кихотты іздеуге аттанды, бірақ оны Сарагосадан таппаған соң әрмен кетті, одан соң өзімізге мәлім оқиғалар орын алды. Бакалавр жолшыбай герцогқа соғып, оған бәрін баяндап берді, жекпе-жектің шарты қандай болғанын айтты, сосын нағыз кезбе рыцарь ретінде берген сертін орындау үшін Дон Кихоттың сол бойда үйіне қарай бет алғанын, үйіне барған соң ешқайда аттап баспай бір жыл бойы отыратынын, осы уақыттың ішінде, бакалаврдың ойынша, Дон Кихоттың ақыл-есі қайта оралуы әбден мүмкін екенін, тек осы мақсат үшін ғана ол, бакалавр, осылайша құбылуды хош көргенін, өйткені өзіне, Самсон Карраскоға, Дон Кихот сынды үлкен ақыл-парасат иесінің кеңкелеске айналғаны жанына қатты бататынын хабар етті. Осымен бакалавр герцогпен қош айтысты да, үйіне оралып, соңынан келе жатқан Дон Кихотты күтіп жата берді. Бакалаврдың әңгімесі герцог үшін жаңа бір қызық пен шыжыққа желеу болды, — Санчо мен Дон Кихотқа қатысты нәрсенің бәрінен күлкі іздеуге деген құлшынысы сондай еді оның: қайтарында Дон Кихот өтуі мүмкін-ау деген барлық тұсты, алыс-жақын жолдарды толып жатқан аттылы-жаяу малайына бақтырып қойды және оларға Дон Кихотты қолға түсірудің орайы келген жағдайда ерікті түрде болсын, еріксіз түрде болсын оны қамал-сарайға жеткізуге бұйрық берді; ал малайлары оны шын мәнінде ұстап алды және мұның хабарын герцогқа қолма-қол жеткізді, ал герцог болса бәрін алдын-ала ойластырып қойғандықтан Дон Кихоттың келіп жеткенін естіген бойда аулада алаулар мен білтелі шамдарды жағуға, Альтисидораны катафалкке жатқызуға әмір етті: ал, мұның жоғарыда сипатталған қосымша құрылғылары болғаны және асқан шеберлікпен, аудыртпай жасалғаны сонша, нағыз катафалктен айырмашылығы байқалмайтын. Сид Ахмет тағы мынаны айтады: қалжыңбастар да өздері қылжаққа айналдырған жандар іспетті есалаң ғой деп ойлаймын, өйткені герцог пен герцогиняның қос делқұлыны мазақ қылуға деген құлшынысы олардың ауыш екенін аңғартады, дейді. Ал бұл кезде ашық ауыздарымыздың бірі тұяқ серіппей ұйқтап жатқан-ды, ал екіншісі сергек болатын және басы не қилы бұлдыр ойға толы еді; таң атар шақта олар осындай ахуалда болды, ал таң жарқырап атқан кезде екеуі де төсегінен жедел атып тұрды, — айта кетерлігі, жеңіліс тапқанына немесе жеңімпаз атанғанына қарамастан, Дон Кихотты құс төсек рақаты мүлдем қызықтырмайтын.

Дәл осы кезде, қожайындарының көңіл қалауын орындау ниетімен, Дон Кихоттың бөлмесіне Альтисидора (Дон Кихоттың ұғымында ол о дүниеден бұ дүниеге қайтарылған болатын) келіп кірді: басында тап сол катафалкте киіп жатқан гүлтәжі, үстінде ақ тафтадан тігілген, алтын түсті гүлдермен әшекейленген туникасы бар, шашын иығына жайып жіберген, эбен ағашынан жонылған, аса қымбат асатаяққа сүйеніп алған. Альтисидораның келгені Дон Кихотты қатты абыржытып жіберді: бүрісіп, көрпесі мен ақжаймасын бүркеніп, бүк түсіп жатып алды, тіл-жақтан айырылып қалды, сондықтан Альтисидорамен сәлемдесуге де шамасы келмеді. Альтисидора оның бас жағындағы орындыққа келіп отырды да, ауыр күрсініп алып, бәсең де нәзік үнмен былай деп сөйлеп кетті:

— Ақсүйек әйелдердің, жә болмаса ибалы бикештердің ардан аттап, аузына ерік беріп, әдептілік пен сыпайылық қағидаларын белден басып, жүрегінің құпия сырын жайып салғаны — олардың ақырғы шекке жеткені. Мен, сеньор Ламанчалық Дон Кихот, сондай қыздардың қатарына қосылам: мен ғашықпын, есімді жоғалттым — бірақ, менің тауымды қайтарды, алайда, солай бола тұрғанымен, мен төзімдімін және ізгі қасиеттер иесімін, міне, осының бәріне бола іштей күйзелуіме байланысты жүрегім сыр берді, жарылып кетті, сөйтіп өмірмен қош айтыстым. Маған деген қатыгездігіңнің салдарынан,

Өкпе-назға мәрмәр тастай селт етпейтін,

сенің, тас жүрек рыцарь, қатыбастығыңнан бұдан екі күн бұрын дүние салдым, — қалай болған күнде де, өзімді көргендер мені өмірден өттіге балады, — егер Амур маған аяушылық білдіріп, мына мейірбан атқосшының азап-ақиреті арқылы құтылып шығуыма қол ұшын бермегенде, ана дүниеде біржола қала баратын едім.

— Азап-ақиретті Амур маған бергенше есегіме беруі керек еді, бұл үшін оған алғыс жаудырған болар ем, — деп Санчо сөзге араласты. — Алайда, сеньора, құдай тілеуіңізді беріп, мырзамнан гөрі иі әлде қайда жұмсақ ғашыққа жолықтырғай, маған мынаны айтыңызшы: ана дүниеден не көрдіңіз? Тозақта не боп жатыр екен? Мұны сізден сұрап тұрғаным, торығудан үзілген жандардың өлгеннен кейін бірден тозаққа баратыны белгілі ғой.

— Ашығын айтсам, — деп жауап қатты Альтисидора, — мен өзім, расында, біржола өлген жоқпын ғой, сондықтан маған тозақта болудың реті келмеді: өйткені, егер онда бара қалсам, қалай жанталассам да қайтып шыға алмас едім. Шын мәнінде, менің көргенім ұзын саны он екіге жуық шайтанның тозақ қақпасының қақ алдында доп ойнап жүргені ғана болды: бәрі де шалбар және фламанд шілтерімен әдіптелген жағасы бар камзол киіп алыпты, қол ұзындау көріну үшін жеңдері төрт елідей қысқартылыпты және манжеттері шілтермен ауыстырылыпты. Олар қолына от боп жанған ракетка ұстапты, бірақ мені әсіресе қатты таңдандырғаны — доп орнына кітапты қақпақылдап жатқандары болды, ал кітаптар әлде желмен бе, әлде мамықпен бе толтырылған секілді көрінді, — бұл енді құлақ естіп, көз көрмеген ғажайып. Алайда мені одан да қатты таңдандырғаны — ойыншылардың ұтысқа мәз боп шаттанып, ұтылысқа қоңырайып қалатын дағдысына мүлде керіғалаң жағдай болды: ол жерден өне бойы тек күңкілдесу, ырылдасу мен керілдесу ғана естіліп тұрды.

— Бұған таңғалатын дәнеңе жоқ, — деді Санчо, — ойнай ма әлде ойнамай ма, ұта ма әлде ұтыла ма, бәрібір, шайтандардың ешқашан ештеңеге көңілі толмайды.

— Дұрыс айтасың, тап солай, — деп келісе кетті Альтисидора, — бірақ мені тағы бір нәрсе қайран қалдырады (дәлірек айтсам, сол кезде қайран қалдырған): алғашқы соққыдан кейін-ақ доп әуеге қайта көтеріле алмайтын, ол, жалпы, түкке жарамай қалатын, сондықтан кітаптар, ескісі де, жаңасы да бар, бір-бірін тоқтаусыз ауыстырды да тұрды — ал енді бұған қалай таңғалмассың. Әдемі мұқабамен шыққан әлдебір су жаңа кітапты олар оңдырмай бір қаққанда әлгінің ішек-қарны ақтарылып түсті, парақтары бытырап ұшып кетті. Бір шайтан екіншісіне: “Қандай кітап екен, қарашы”, деді. Анау: “Ламанчалық Дон Кихот хикаясының екінші бөлімі, бірақ бұл бірінші авторының, Сид Ахметтің, шығармасы емес, өзін Тордесильяста туып-өстім деп атайтын әлдебір арагондықтың жазғаны”, деп жауап қатты. — “Лақтырып тастаңдар оны, — деді бірінші шайтан, — көзіме қайта шалынбас үшін тозақтың өзіне атыңдар”. — “Немене, соншалықты жаман кітап па бұл?” деп сұрады екіншісі. — “Жамандығы сонша, — деп жауап қатты біріншісі, — егер қасақана нашар етіп жазғым келген күннің өзінде де бәрібір бұдан асыра алмас едім”. Олар ойынды одан әрі жалғастырып, басқа кітаптарды қақпақылдауға кірісті, ал мен өзім соншалықты сүйетін және қадір тұтатын Дон Кихоттың есімін естігендіктен осынау елесті қаперімде сақтап қалуға тырыстым.

— Әлбетте, мұның елес екені күмәнсіз, — деді Дон Кихот, — аталмыш хикаяның қолдан қолға өтіп жүргеніне қарамастан, — айта кетерлігі, ол еш жерден тұрақ таппай жүр, өйткені жұрттың бәрі одан жерініп, желкелеп қуып салады, — дүниеде менен басқа тағы бір Дон Кихот жоқ. Сен құдды елес құсап тамұқтың түнегінде немесе шуаққа шомылған жерде жүрсің, деген сөздерді естігенімде оған бола шала бүлінбеймін, өйткені мен аталмыш хикаяда сипатталған адам емеспін. Егер хикая ұнамды, нанымды және шыншыл болса ғасырлар бойы ғұмыр кешері хақ, егер нашар болса, онда туғаннан өлгенге дейінгі ғұмыр жолы тым келте боп шықпақ.

Альтисидора Дон Кихотты кінәлауға қайта кірісуге құлшынған, бірақ анау оны бөліп жіберді:

— Өзіңізге талай айттым да ғой, сеньора, назарыңызды маған салғаныңыз үшін соншалықты өкінем, себебі менің назарымнан ықыластылықты емес, тек ырзашылықты ғана күтуге болады. Мен Дульсинея Тобосская үшін жаратылған жанмын, жазмыш (егер ол бар болса) мені соған арнаған, сондықтан оның жүрегімдегі орнын басқа бір сұлу басады деп ойлау — бос әурешілік. Бұл сөзім күдер үзу керектігіне көзіңізді жеткізер, сөйтіп сыпайыгершілік аясына қайтып ораларсыз деп ойлаймын, өйткені қолдан келмейтінді кімнен де болсын талап етуге болмайды.

Сол арада Альтисидора жорта өкінген және ашуланған боп, былай деп саңқ етті:

— Аһ, сен, бос белбеу, ынжық, сезім атаулыдан жұрдай қу томар, икемге келмейтін, илікпейтін, бірдеңені айтса болды, қанша жалынып-жалбарынсаң да сол айтқанынан қайтпай қыңырайып тұрып алатын мұжықтан да жаман міскін! Құдай бар, егер тарпа бас салсам, көзіңізді ағызып жіберер едім! Немене сіз, сілікпесі шыққан, құр сүлдесі ғана қалған сормаңдай, өзіңізге ғашық боп өліп бара жатыр деп ойладыңыз ба мені? Ау, түнде көргеніңіздің бәрі әдейі ұйымдастырылған нәрсе ғой: өлу деген не — сіз секілді сүмелек үшін тіпті күрсінер ме екем.

— Бұл әбден мүмкін нәрсе, — деп Санчо сөзге килікті, — себебі махаббаттан өлу деген күлкілі ғой: рас, ғашықтардың қолынан келмейтіні жоқ делінеді, бірақ шын мәнінде оларға есі дұрыс адамның ешқайсысы сенбейді.

Осы әңгіменің үстінде бөлмеге жоғарыда келтірілген екі шумақты әнге қосып айтқан музыкант, әнші әрі өлеңші кіріп келді де, Дон Кихотқа еңкейе басын иіп:

— Сізден, сеньор Дон Кихот, мені ең адал қызметшіңіздің бірі деп санауыңызды және солай деп есептеуіңізді сұраймын, — ауыздан ауызға тараған даңқыңыз бен ерлік істеріңізге көптен тәнті боп жүрмін, — деді.

Дон Кихот оған:

— Шырақ, өзіңізге деген қарым-қатынасым қадір-қасиетіңізге сай болуы үшін, рақым етіп, әуелі кім екеніңізді айтыңызшы, — деген сауал қойды.

Бозбала өзінің түнде мадақ өлеңді әнге қосқан жігіт екенін хабарлады.

— Дауысыңыз шын мәнінде де таңғаларлық, — деді Дон Кихот, — бірақ айтып берген әніңіз маған онша орынды көрінген жоқ. Шын мәнінде де, Гарсиласо өлеңі мен мына сеньораның өлімін не нәрсе ортақтастыруы мүмкін?

— Бұған таңғалмай-ақ қойыңыз, мырза, — деді әнші келіспей, — қазіргі оқуы шала өлеңшілердің дәстүрі осындай: олардың жазбайтын жайлары жоқ және кімнен де болсын қақшып ала береді, ой-мақсатына үйлесе ме, үйлеспей ме, ол жағына қарамайды, оған қоса нендей балдыр-батпақ нәрсе жайында әндетсін, жазсын мейлі, айтар сылтаулары біреу ғана: бұл ақындық еркіндік, деседі.

Дон Кихот бірдеңе дегісі келген, бірақ осы кезде ішке герцог пен герцогиня келіп кірді, сөйтіп олардың арасында ұзақ та ұнамды әңгіме өтті, сол әңгіме барысында Санчоның не қилы күлдіргі де қияңқы нәрсені ағыл-тегіл ағытқаны сонша, жоғары мәртебелілер оның аңғалдығы мен тапқырлығына тағы да тағы қайран болысты. Дон Кихот сол күні аттанып кетуге рұқсат сұрады, өйткені жеңіліс тапқан рыцарьға патша сарайында тұрғаннан гөрі шошқа қорада тұрған лайық, деді. Жоғары мәртебелілер қарсылық білдіре қойған жоқ, ал герцогиня одан Альтисидораға ренжіген жоқсыз ба, деп сұрады. Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:

— Мархабатты ханым! Біліп қойғаныңыз артық болмас, бұл бикештің бойындағы сырқаттың бәрі істейтін іс жоқтығынан туындап жүр, ал оны сауықтыратын ең жақсы дәрмек — күнбе-күн айналысатын адал еңбек. Жаңа ғана ол маған тозақтағылар шілтер тағып жүреді дегенді айтты; шамасы, ол шілтерді жақсы тоқитын шығар, ендеше айналыссын сонымен, себебі, қолындағы ине жылт-жылт етіп тұрған кезде өзі ғашық болған бейне немесе бейнелер қаперінде жылт-жылт етуден тыйылатын болады және бұл ақиқат шындық — мен осындай пікірдемін, айтар ақылым да осы.

— Менің де, — деп қыстырылды Санчо, — себебі, махаббаттан өлген шілтерші қызды өмірі көрген емен: еңбеккер қыз ғашықтық сезімі жайынан гөрі жұмысты тезірек бітіру жайына көбірек алаң болады. Мұны өз басымнан білем: жер қазып жатқан кезімде зайыбым жайында, яғни Тереса Панса жайында, ештеңе ойламаймын, бірақ мұның оны дүниедегі ең асылымдай ардақ тұтуыма бөгеті жоқ.

— Бұл сөзің өте орынды, Санчо, — деді герцогиня, — Альтисидораны бүгіннен бастап көйлек-көншек тігуге жегем: мұндайға оның қолы өте ұсынақты.

— Ондай шара қолданудың, сеньора, текке қажеті жоқ, — деп наразылық білдірді Альтисидора, — мынадай сұмпайы қаңғыбасты қаперімнен сылып тастау үшін маған жасаған қатыгездігінің өзі-ақ жеткілікті, әлденендей бір жасанды шараға жүгінудің жөні жоқ. Ал, енді, мәртебелі мырзалар, маған кетуге рұқсат етіңіздер: оның қайғылы бейнесін, қайдағы қайғылы бейне — жүрек айнитын, жеркенішті сықпытын көргім келмейді.

— Бұл баршаға мәлім мәтелді еске салады, — деді герцог: —

Өкпесін назбен айтқаны —

Райдан жартылай қайтқаны.

Альтисидора өтіріктен көзінің жасын орамалмен сүрткен болды, сосын қожайындарына реверанс жасады да, бөлмеден шығып кетті.

— Жолың қандай ауыр еді сенің, бақ-талайсыз бикешім-ай, — деді Санчо, — ауырлығы сондай — айтары жоқ, себебі сен тас пейілге, емен жүрекке тап болдың. Егер маған көңіл білдіргеніңде, ашығын айтайын, өкініште қалмас ең.

Әңгіме осымен тәмам болды, Дон Кихот киінді, жоғары мәртебелілермен бірге түстік ішті, сөйтіп сол күні жүріп кетті.

LXХІ тарау

Дон Кихот пен атқосшысы Санчоның селоларына қайтып келе жатқан жолда қандай кепке тап болғаны жайында.

Жеңіліс тапқан, тағдырдан теперіш көрген Дон Кихот бір жағынан аса қайғылы, екінші жағынан айрықша қуанышты болатын. Қайғысы — жеңіліс салдарынан өрбісе, қуанышы — Санчоның Альтисидораны тірілтуде көрсеткен шипагерлік қасиеті жайындағы ойдан туындаған, алайда, расын айтқанда, ғашықтық дертіне шалдыққан қыздың шынымен дүние салғанына өзін-өзі иландыру үшін оған әжептәуір күш жұмсауына тура келген-ді. Санчо да аса бір шат-шадыман көңілде емес-ті: Альтисидораның айтқан сөзінде тұрмағанына, өзіне көйлектерін сыйламағанына ренжулі болатын; осы жайды ол қайта-қайта ойға ала берді, сөйтіп, ақыр соңында мырзасына былай деді:

— Әділіне келсек, сеньор, мен, сірә, жер бітіп, су аққалы ғұмыр кешкен дәрігерлердің ішіндегі ең бақытсызы шығармын: өйткені, науқасты мүрдем кетіретін, бірақ, бәрібір, еңбегіне ақы алатын емшілер де бар ғой, ал олардың бар еңбегі — әлденендей дәрі-дәрмекті белгілеп береді, бірақ бұл оны жасайтын да өздері емес, дәріханашылар, — қысқасы, ақша қалтаға түскен соң емшінің қалған жайға түкіргені бар. Ал мен болсам, басқа біреудің денсаулығы үшін қанымды төктім, шертілдім, шымшылдым, түйрелдім, дүрелендім, нәтижесінде маған боқ та бұйырмады. Құрып кетсін бәрі де, енді бір сырқат қолыма түссе, ең әуелі жақсылап тұрып мұртымды майлауын талап етем, — поп дұғаны ән ғып айтады, онысы оған нан боп қайтады, деймін; саспаңдар, жаратқан ием маған шипагерлік қасиетті көрінген біреумен тегін бөліссін деп берген жоқ.

— Дұрыс айтасың, достым Санчо, — деп келісе кетті Дон Кихот. — Уәде еткен көйлектерін сыйламағаны Альтисидора үшін өте бір сиықсыз іс болды. Шипагерлік қасиет саған gratіs data⁴⁹, өйткені еш жерде ешқашан сабақ оқыған жоқсың, алайда сен азапқа салындың, ал бұл саған сабақ болды. Егер Дульсинеяның жадысын қайтару мақсатында соғылатын дүре үшін ақы алғың келсе, саған оны жеткілікті етіп төлер едім, солай десем де, бұл сияқты емге ақы төлеудің қажеті бар ма, жоқ па, соған көзім анық жетіп тұрған жоқ, тіпті мұндай сыйлық дәрінің дауасына теріс әсер ете ме деп те қорқам. Әйтсе де, меніңше, тәуекел деп байқап көргеннің зияны жоқ: қанша алғың келетіні жайында ойлан, Санчо, сөйт те еш кідірместен кіріс дүреге, болған соң өзіңе-өзің қолыңда бар ақшамен төле, себебі менің ақшам сенде.

Бұл ұсыныстан Санчоның көзі атыздай боп, аузы аңқиып қалды, сосын өзін-өзі шынымен жақсылап шықпыртуға ойша бекініп алды да, мырзасына былай деді:

— Мақұл, солай-ақ болсын, сеньор, айтқаныңызды орындап, көңіліңізді көтеруге дайынмын, алайда өз пайдамды да ұмытқым келмейді: қатын-балаңа қамқорлық жасау қажеттігінен еріксізден-еріксіз ақшақұмарға айналады екенсің. Ал, сонда әр соққыға қаншадан төлемексіз, тақсыр?

— Егер саған, Санчо, қолданбақшы амалымыздың құдіреті мен қасиетіне сай келетін дәрежеде сыйлық берер болсам, — деп жауап қатты Дон Кихот, — онда маған Венецияның бүкіл қазына байлығы мен Потосидің алтын құмы да аздық етер еді. Сенде қанша ақшам бар, соны мөлшерлеп ал да, бағасын өзің белгіле.

— Ұзын саны үш мың үш жүз соққы берілуге тиіс, — деді Санчо, — оның бесеуін өтеп те қойдым, қалғанына қарызбын, жарайды, бұл бесеу артық-кемнің орнында жүрсін, олай болса, үш мың үш жүз деп есептей берейік; ендеше, әр соққыға бір куартильодан (ал бұдан азға ешуақытта келіспеймін) қойсақ, онда барлығы үш мың үш жүз куартильо болады, үш мың куартильомыз — бір жарым мың жарты реал, яғни жеті жүз елу реал, ал үш жүз куартильомыз — жүз елу жарты реал, яғни жетпіс бес реал болады, сөйтіп жеті жүз елу реалға осы жетпіс бесті қоссақ, сегіз жүз жиырма бес реал боп шығады. Бұл соманы сіздің ақшаңыздан шегеріп қалам да, үйге бай да бақытты, сонымен бірге түте-түтесі шығып дүреленген адам боп оралам, оған енді не шара, балық жегісі келгеннің балағын сулайтыны белгілі жай ғой.

— Беу, шарапатты Санчо! Беу, қадірменді Санчо! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Бұдан соң Дульсинея екеуіміз сенің алдыңда өзімізді өмір-бақи қарыздар санайтын боламыз! Егер Дульсинея жоғалтқан әлпетін қайта таба қалса (ал басқаша болады деген тіптен көңіліме қонбайды), оның бақытсыздығы бақытқа айналады, ал менің жеңілісім абыройымның асқар шыңға көтерілуі боп шығады. Сонымен, Санчо, өзіңді өзің дүрелеуге қашан кіріспексің, жауабыңды күтіп тұрмын, — бұл істі жеделдету үшін тағы да жүз реал қосуға әзірмін.

— Қашан дейсіз бе? — деп қайталап сұрады Санчо. — Тап бүгін түнде, оған еш күмәніңіз болмасын. Бұл түнді жазық далада, ашық аспан астында өткізуімізге қам жасаңыз, тақсыр, ал менің өзімді оңдырмай осқылайтыным сонша, ғажап қаласыз!

Сөйтіп ақыры түн болды, Дон Кихот оны алабөтен тағатсыздықпен тосқан-ды, өйткені оған Аполлон күймесінің доңғалақтары сынып қалғандай, күн әдеттегіден ұзарып кеткендей көрінген: бұл орайда оның өз еркіне өзі ие бола алмай, дегбірсізденген ғашықтардан еш айырмашылығы болмаған. Ақыры олар жол іргесіндегі паналауға жарамды бір шағын тоғайға келіп кірді, Росинант пен сұр жорғаның ерін алып, өздері көк шалғынға сұлай кетті де, Санчоның сақтап жүрген азығымен жүрек жалғады; сосын аталмыш Санчо Росинанттың жүгені мен сұр жорғаның ноқтасынан оңдырмай осатын солқылдақ шыбыртқы дайындап алып, мырзасынан жиырма қадамдай жерге, шамшат аясына барды. Оның қалай тас-түйін кейіпте батыл адымдап бара жатқанын көрген Дон Кихот былай деді:

— Байқа, достым, өзіңді есің танып құлағанша сабама, арасында үзіліс жаса, шектен тыс қызулыққа салынба, әйтпесе жарты жолда қалжырап қаласың, — айтайын дегенім, өзіңе аяушылық білдір, әйтпесе көздеген мақсатыңа жеткенше ана дүниеге аттанып кетесің. Ал сенің артық қылам деп тыртық қылмауың үшін өзім мына арада, қасыңда тұрып, салған дүреңді таспиықпен санап тұратын болам. Ал, енді ізгі ниетіңді іске асыруыңа жаратқан иеміз жар болсын саған.

— Тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ, — деп мәлім етті Санчо, — жаныма бататындай, бірақ жаным шығып кетпейтіндей етіп ұратын болам өзімді: өйткені бұл кереметтің мақсаты мен мәні де нақ осында ғой.

Сол арада ол белуарына дейін жалаңаштанды да, қайыс шыбыртқыны қолына алып, өзін-өзі осқылай бастады, ал Дон Кихот соққыны санауға кірісті. Санчо шамамен сегізінші шықпыртуға жеткен, одан соң мұның өзі анау айтқандай жеңіл шаруа еместігін, бұған жарытымсыз баға белгілегенін сезіп, өзін-өзі осқанды доғарып, қожайынына арзанға келісіп қойғанын, мынадай әр соққы куартильо емес, жарты реал тұратынын айтты.

— Жалғастыра бер, достым Санчо, — деді Дон Кихот, — әсте абыржушы болма: мен саған екі есе ғып төлеймін.

— Олай болса, — деп іліп әкетті Санчо, — жаратқан өзің қолдай гөр! Өй, қазір өзімді өкіртіп тұрып осайын!

Алайда жылпос өзін-өзі жон арқадан шықпыртқанды қойып, ағаштарды шықпыртуға кірісті, сөйтіп жатып деміл-деміл ыңырана ыңқылдап қоюды да естен шығармады: әр сондай ыңқылмен бірге жаны да тәнін тастап шығып жатқандай көрініп тұрды. Ал, Дон Кихот жүрегі жұмсақ адам болғандықтан ақылсыздығы салдарынан анау өзін-өзі өлтіріп жібере ме, сөйтіп көздеген мақсатына жете алмай қала ма деп қорқумен болды, осы себепті ол Санчоға былай деді:

— Достым, жақсылық жасап, шұғылданып жатқан шаруаңнан осы арада кішкене қол үзе тұршы: мына амалдың ауыртпалығы маған ғаламат көрініп тұр, бұл үшін демалыс қажет, “Самора ұзақ уақыт қоршауда болды, әйтпесе тікелей шабуылға төтеп бере алатын” деген сөз тегін айтылмаған ғой. Қателеспесем, қазірдің өзінде сен өзіңе мыңнан астам соққы дарыттың, — әзірге осы да жетер. Дөрекілеу көрінсе де айтайын, есекке жүкті арта бересің, арта бересің — былқ етпейді, ал артық артсаң — сылқ етеді.

— Жо-жоқ, сеньор, — деді Санчо қарсылық білдіріп, — жұрттың мен жайында: “Ақша алғанша көніп бақты, ақша алған соң жөнін тапты” дегенін қаламаймын. Кішкене әрірек барып тұрыңызшы, тақсыр, өзіме-өзім тағы да мың соққы дарытайын: қайта-қайта орала бермей бұл шаруаны бірер талпыныста тәмамдай салуымыз керек, ең дұрысы — әуелі тындырып тастау, сосын сайранды бастау.

— Егер соншалықты қатты құлшынып тұрсаң, онда іске сәт, — деді Дон Кихот, — осқылай бер өзіңді, ал мен әрменірек барып тұрайын.

Санчоның жаттығуын жалғастыруға керемет күш-жігермен кіріскені сонша, біраз ағаштың қабығы сыдырылып қалды, — өзін-өзі осылайша аяусыз шықпыртқан-ды; ақыры шамшаттың діңін қамшымен бар күшін салып бір тартты да:

— Осы арада Самсон мен барлық филистимляндарға ажал жетті! — деп дауыстап жіберді.

Соққының сұрапыл қатты дыбысы мен осынау аянышты дауысты естіген Дон Кихот Санчоға ұмтылды, атқосшысы шыбыртқы қылған, қайысы ширатылып қалған жүгенді қолынан жұлып алып, былай деді:

— Көңілімді табам деп өзіңді өлімші ғып сабауыңа тағдырдың ырзашылығы жоқ, достым Санчо: сен әйелің мен балаларыңа керексің, Дульсинея келесі жолға дейін шыдай тұрар; ал мен, бұл шаруаның таяу арада тынарына деген сеніммен, өзің күш жинап, оны ортақ игілігіміз үшін аяқтап шыққаныңша тоса тұрам.

— Егер осылай ұйғарсаңыз, мархабатты мырзам, сіздіңше-ақ бола қойсын, — деп Санчо келісе кетті, — тек жамылғыңызды иығыма іле салыңызшы, әйтпесе қатты терлеп кеттім, салқын тигізіп алам ба деп қорқам: өзін-өзі алғаш осқылаған адамның суыққа шалдығып қалуы оп-оңай.

Дон Кихот оның өтінішін орындады, жалғыз камзолмен қалып, жамылғысын Санчоға берді, Санчо болса, күннің өзі оятқанша, тырп етпей ұйқы соқты; сосын олар қайтадан жолға шығып, тоғайдан үш мильдей жердегі елді мекенге тірелгенге дейін жүре берді. Олар бекетке келіп түсті, оны Дон Кихот терең оры, мұнарасы, терезе торы, көтерме көпірі бар қамал-сарай деп емес, кәдімгі бекет деп таныған еді; айта кетерлігі, жеңіліс тапқалы бері ол не нәрсеге де парасат көзімен үңілетін болған, ал мұнысы алдағы оқиғалардан анық аңғарылады. Оны төменгі қабатқа, қабырғаларына алтын түсті өрнек бедерленген былғары емес, деревнялық дәстүр бойынша ескі полотнолар ілінген бөлмеге орналастырды. Бұл полотноларда не қилы сурет салынған еді. Солардың бірінде Еленаны алып қашу оқиғасы: оспадарсыз қонақтың Менелайдың зайыбын әкетіп бара жатқаны мейлінше тұрпайы түрде шимайланыпты, ал тап сондай сұрықсыз екінші суретте — Дидона мен Энейдің хикаясы бейнеленіпті: биік мұнарада тұрған Дидона әлде фрегатпен бе, әлде бригантинамен бе теңізде жүйткіп бара жатқан қашқын-қонағына ақжайма секілді алапат үлкен орамалын бұлғап жатыр. Дон Кихот Еленаның өзін алып қашқанға өкініші жоқтығын байқап қалды, себебі ол білдіртпей қулана күлімсіреп тұр еді, ал сүйкімді Дидона болса үлкендігі түйе жаңғақтай жас тамшылатып жатқан болатын. Бұл суреттерді көріп шыққан Дон Кихот былай деді:

— Бұл екі сеньораның тағдыр-талайы ерекше қасіретті, өйткені оларға біздің заманымызда ғұмыр кешу жазбады, ал менің қасіретім бәрінікінен басым, өйткені солардың тұсында өмір сүрмедім: олай дейтінім, бұлардың ғашықтарымен кездесе қалсам Троя да өртке кетпес еді, Карфаген де қиратылмас еді, — осыншама бақытсыздықты болдырмас үшін бір ғана Паристі жер жастандырғаным жетіп жатар еді.

— Бәс тігуге бармын, — деп мәлім етті Санчо, — көп ұзамай-ақ біздің ерліктерімізді бейнелейтін картиналар ілінбеген бірде-бір дәмхана, мейманхана, бекет немесе шаштараз қалмайды. Тек мен оларды мынадан гөрі тәуірірек суретші салғанын қалар едім.

— Дұрыс айтасың, Санчо, — деп мақұлдады оны Дон Кихот, — мына суретші Убедадан шыққан кескіндемеші Орбанехаға ұқсас екен, одан не салып жатырсың деп сұраса: “Әйтеуір бірдеңе шықпас деймісің”, деп жауап қататын көрінеді. Егер ол, мысалға, әтешті салса, жұрт оны түлкі деп ойлап қалмасы үшін міндетті түрде астына: “Бұл — әтеш” деп жазып қояды екен. Менің ойымша, Санчо, жаңада жүз көрсеткен Дон Кихоттың хикаясын жариялаған кескіндемеші немесе жазушы, — шынтуайтына келгенде, бұл арада олардың айырмасы жоқ, — тап осындай қияпаттағы біреу болса керек: ол әйтеуір бірдеңе шықпас деймісің деп шимайлай берген немесе жазған. Оған қоса, ол кешегі өткен мадридтік ақын Маулеонды еске салады, оған не жайында сұрақ қойылса да ойланбастан жедел жауап қайтарады екен, сөйтіп бір жолы біреулер одан: Deum de Deo деген нені білдіреді деп сұрапты, сөйтсе анау: De donde dіere⁵⁰ деп жауап қатыпты. Жә, бұл жайында осы да жетер, одан да, Санчо, сен маған мынаны айтшы: алдағы түнде тағы бір сыбаға қамшы жеуге қалайсың және мұны баспанада ма әлде ашық аспан астында ма, қай жерде жегің келеді?

— Олла-біллә, сеньор, — деді Санчо, — бұл іспен қаласаң — үйде, қаласаң — түзде, қай жерде зауқың соқса, сонда айналыса беруге болады. Әйтсе де, мен өзім онымен ағаш түбінде айналысқанды хош көрген болар ем: олар маған біртүрлі жанашырлық білдіріп, жәрдемдесіп тұратын секілді.

— Жоқ, достым Санчо, айнып қалдым, — деп мәлім етті Дон Кихот, — саған көбірек күш жинау керек, сондықтан мұны үйімізге қайтып оралғанға дейін қалдыра тұрамыз, ал біз, әрі кеткенде, бүрсігүні барамыз ғой.

Санчо оған қалауыңыз білсін, бірақ темір қызып тұрған шақта және қолым қышып тұрған кезде бітіріп тастасам деп ем, өйткені, кеш қалудан асқан қатер жоқ, құдайдан сұрауын сұра, бірақ өзің де қапы қалма, “ал!” деген бір ауыз сөз “берем” деген екі уәдеден жақсы, сондай-ақ, көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық, деді.

— Христос үшін өтінем, жетер осы мақалдатқаның, Санчо! — деп жалынды Дон Кихот. — Дағдылы кәсібіңе қайта кіріскенсің-ау деймін, шамасы: өзіңе бұрын талай үйреткенімдей, анық та түсінікті етіп сөйле, тұспалдап сөйлеме: аз болса да саз болсын.

— Не басыма ат тепкенін білмей-ақ қойдым, — деді Санчо, — мәтелсіз сөйлей алмаймын, қай мәтел болсын өзіме өте бір қисынды сөздей көрінеді, алайда түзелуге бар ынты-шынтымды салармын.

Осымен олардың әңгімесі уақытша тәмам болды.

LXХІІ тарау

Дон Кихот пен Санчоның селоларына қалай қайтып оралғаны жайында.

Бұл күнді Дон Кихот пен Санчо елді мекенде, бекетте өткізді, бірі — жазық далада өзін-өзі осқылауды аяқтау үшін, екіншісі — оның аяқталуына, — бұл арман-ойының асқар шыңы болатын, — куә болу үшін түн қараңғылығы түскенін күтті. Бұл екі арада бекетке жанына үш-төрт малай ерткен жаңа саяхатшы келіп кірді, сол жерде малайлардың бірі мырзалары шығар деп жорамалдауға лайық адамға қарап былай деді:

— Осы арада, сеньор дон Альваро Тарфе, талма түстің аңызағынан пана табасыз: мейманхана таза да қоңырсалқын тәрізді көрінеді.

Мұны естіген Дон Кихот Санчоға:

— Мына қызықты қара, Санчо, хикаямның екінші бөлімін парақтаған кезімде маған дон Альваро Тарфенің есімі кезіккен секілді, — деді.

— Әбден мүмкін. Атынан түскенін күтейік, сосын өзінен сұрап білерміз, — деді Санчо.

Жолаушы атынан түсті, бекет иесінің әйелі оған төменнен, Дон Кихот бөлмесінің тура қарсы бетінен, бөлме берді: бұған да сурет салынған полотнолар ілінген еді. Жаңа келіп түскен кавальеро жазғы киімін киіп, кең де қоңырсалқын галереяға шықты, сосын сол галереяда серуендеп жүрген Дон Кихотты көріп, одан:

— Қай жаққа қарай бара жатырсыз, мархабатты мырза? — деп сұрады.

Бұған Дон Кихот былай деп жауап берді:

— Осы маңайға жақын жердегі өз селома. Ал, өзіңіз қайда бара жатырсыз, мейірбан мырза?

— Мен, сеньор, — деп жауап қатты кавальеро, — Гранадаға бара жатырмын: ол менің туған жерім.

— Шын мәнінде де ғажайып өлке! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Ал есіміңіз кім, рақым етіп соны айтыңызшы, мейірбан мырза. Бірақ, мұны білудің маған неге қажет боп тұрғанын сізге тиісті дәрежеде түсіндіріп бере алмаймын.

— Есімім — дон Альваро Тарфе, — деді мейман.

Дон Кихот оған былай деді:

— Сіздің, мырза, жаңада көрінген бір жазғыш таяуда жарыққа шығарған Ламанчалық Дон Кихот хикаясының екінші бөлімінде бейнеленген тап сол дон Альваро Тарфе екеніңізге еш күмәнім жоқ.

— Иә, сол менмін, — деп жауап қатты кавальеро. — Ал, аталмыш хикаяның басты кейіпкері Дон Кихот ең жақын досым болатын, оны туған өңірінен алып шыққан да мен едім, қайткенде де, әйтеуір, оның Сарагосадағы өзім бармақшы турнирге аттануына себепкер болғам. Біраз жағдайға байланысты оған достық көмек жасағаным бар, алабөтен қиямпұрыстығы үшін жендет жотасын қан-жоса қылмақ еді, тек менің арқамда ғана аман қалды.

— Ал, айтыңызшы, сеньор дон Альваро, мен Дон Кихотқа аздап болса да ұқсаймын ба?

— Әлбетте, ұқсамайсыз. Ешқандай ұқсастық көре алмай тұрмын, — деді мейман.

— Ал, ана Дон Кихоттың, — деп қазбалай түсті біздің Дон Кихот, — Санчо Панса деген атқосшысы болды ма?

— Әрине, болды, — деп жауап қатты дон Альваро, — бірақ, жұрт керемет әзілқой дейтінімен, өз басым оның тауып айтқан бірде бір қалжыңын естіген емеспін.

— Бұл сөзіңізге сенем, — деп сөйлеп кетті сол арада Санчо, — себебі әзіл айту кез-келгеннің қолынан келе бермейді және әлгі Санчоңыз, қадірменді сеньор, шамасы, барып тұрған алаяқ, миғұла, оған қоса оңбаған біреу шығар; өйткені шын мәніндегі Санчо Панса деген — мына мен ғой және мен әзіл-қалжыңды жаңбырдан бетер төкпектетем; бұған көз жеткізгіңіз келсе менімен бір жылдай бірге тұрып көріңіз, сонда әзіл дегеннің аузымнан минут сайын дерлік ытқып жататынына, оның үстіне, әрі ағыл-тегіл көп, әрі алуан сипатты болатыны сонша, өзім мүлде күтпеген жерден тыңдаушыларымның қыран-топан күлкіге бататынына куә болар едіңіз. Ал, атақты, жаужүрек, ұстамды ғашық, жалғандықтың жауы, жас балалар мен жетімдер тірегі, жесірлер қамқоры, қыз біткеннің қызғанышы, бір ғана әміршісіне, Дульсинея Тобосскаяға бас ұратын нағыз Ламанчалық Дон Кихот — ол, міне, қарсы алдыңызда тұр және ол менің қожайыным, ал кез-келген басқа бір Дон Кихот, сол сияқты кез-келген басқа бір Санчо Панса дегеннің бәрі — әншейін алдамшылар.

— Құдай ақы, достым, саған сенем, — деп дауыстап жіберді дон Альваро, — айтып үлгерген осы аз ғана сөзіңнің өзіндегі тапқырлық басқа Санчо Пансадан естіген барлық әңгімедегі тапқырлықтан да көп, ал анау болса, ауыз жаппай сөйлейді ғой! Оны сөзуар деуден гөрі мешкей, әзілкеш деуден гөрі әншейін жүрген микеще деген дұрысырақ, ал, жалпы алғанда, жақсы Дон Кихоттың соңына түскен сиқыршылар нашар Дон Кихот арқылы менің де соңыма түсуге ниеттенгеніне күмәнім қалмай тұр. Шындығында, түк ештеңеге түсінер емеспін: оны емделуге толедолық жындыханаға жатқызғаныма кепілдік бере алам, бірақ қазір енді өз Дон Кихотыма үш қайнаса сорпасы қосылмайтын басқа Дон Кихотты көріп тұрмын.

— Шынымен-ақ жақсымын ба, ол жағын білмеймін, — деді Дон Кихот, — айтарым тек, онша нашар да емеспін; бұған дәлел ретінде, мархабатты мырзам дон Альваро Тарфе, мынадай бір деректі қаперіңізге салайын: мен Сарагосада өмірімде бірде бір рет болып көргем жоқ, мұны аз десеңіз, ойдан шығарылған Дон Кихоттың сарагостық турнирге қатысатынын білгеннен кейін әлгі жазғышты әшкерелеу үшін Барселонаға қарай тартып кеттім, ол өзі — меймандостық ордасы, жат жерліктер мекен-жайы, кедей-кепшіктер баспанасы, ержүректер отаны, қыспақ көргендер қорғаны, шынайы достықтың қонақжай шаңырағы, орналасқан жерінің көріктілігі жөнінен теңдесі жоқ қала. Рас, онда бастан кешкен жайларым онша қуанарлық болған жоқ, керісінше, тіптен қайғылы болды, сөйте тұрғанымен, көңілге медет санарым — қаланың өзін көргенім. Сонымен, сеньор дон Альваро Тарфе, даңқы алысқа тараған Ламанчалық Дон Кихот деген мына мен болам, ал анау әлгі менің есімімді иеленіп, ой-арманымды олжалап, сол арқылы әлеуметтің алдында абыройын арттырғысы кеп жүрген арамза — ол басқа біреу. Сізді шынайы кавальеро санап, мынадай өтініш айтқым кеп тұр: рақымшылық жасап, күні бүгінге дейін мені ешқашан көрмегеніңізді, менің екінші бөлімде бейнеленген Дон Кихот еместігімді, сондай-ақ атқосшым Санчоның да өзіңізге жақсы мәлім Санчо емес, басқа адам екенін жергілікті алькальдқа мәлім еткеніңізді қалар едім.

— Бұл өтінішіңізді қуана-қуана орындаймын, — деді дон Альваро, — алайда, өзіңіз айтыңызшы, есімдері бірдей, бірақ іс-әрекеті мүлдем басқа екі Дон Кихотпен және екі Санчомен бірден таныс болу деген көз көріп, құлақ естімеген нәрсе емес пе. Әйткенмен, көрген жайларымды көрмедім деп, басымнан өткен оқиғаларды өтпеді деп растап беруге әзірмін.

— Сіздің де, мырза, дәп сол сеньора Дульсинея Тобосская секілді жадыланғаныңызға шүбә жоқ, — деп тұжырды Санчо. — Сол сеньора үшін тәуекел етіп жүргенімдей, өзімді өзім қамшымен үш мыңнан астам осу арқылы сіздің де жадыңызды қайтара алсам қандай ғанибет болар еді — сіз үшін, әрине, мұны тегін-ақ атқарар едім.

— Қамшылау жайынан хабарсыз екем, — деп мойындады дон Альваро.

Санчо оған мұның ұзақ әңгіме екенін, бірақ егер бірге жүретін болса жолда бәрін жыр ғып беретінін айтты. Сөйтіп жүргенде түскі ас ішетін уақыт та таяды; Дон Кихот пен дон Альваро бірге түстенді. Сол арада ғайыптан тайып бекетке хатшысын ертіп жергілікті алькальд келе қалды, Дон Кихот аталмыш алькальдқа заңға негізделген мынадай өтініш білдірді: өзінің, Дон Кихоттың, құқына қол сұғудан қорғану үшін осы жерде отырған кавальеро дон Альваро Тарфенің алькальд мырзаның алдында өзі де осы жерде отырған Ламанчалық Дон Кихотты бұрын ешқашан білмегеніне, сондай-ақ оның Тордесильяста туып-өскен Авельянеда дегеннің шығармасы боп табылатын, Ламанчалық Дон Кихоттың екінші бөлімі деген атпен жарыққа шыққан кітапта бейнеленген Дон Кихоттан мүлдем басқа адам екеніне куәлік етуін қалаймын, деді. Алькальд мұның бәрін заңға сәйкес туралап берді: куәгер берген түсінікті хаттау тәртібі мүлтіксіз сақталды; Дон Кихот пен Санчо, бейне бір мұндай түсінікке ие болу өздері үшін шын мәнінде де айрықша маңызы бар нәрседей және екі Дон Кихот пен екі Санчоның арасындағы айырмашылық олардың істеген ісі мен айтқан сөзі арқылы онсыз да жеткілікті дәрежеде дараланып тұрмағандай бұған мәз-майрам боп қуанды. Дон Альваро мен Дон Кихот бір-біріне ұзақ сыпайыгершілік лебіз білдіріп, адалдықтарын жария қылды, осы сұқбат барысында даңқты ламанчалық өзінің бар парасат-пайымын паш етті, ал дон Альваро Тарфенің ол жайында ұшқары ойда болғанын мойындауына тура келді: осынау мүлдем екі басқа Дон Кихотты өз көзімен көрген ол өзінің де жадыланып қоюы мүмкін-ау деген ойға жақындап та қалған-ды.

Кеш түсті, селодан екі мейман бір мезгілде аттанды, алайда жарты мильдей ұзаған соң жол екі айырылды: бірі Дон Кихоттың селосына, екіншісі дон Альваро бармақшы өңірге қарай бастайтын. Осынау азғантай ғана уақыт аралығында Дон Кихот кесір боп тиген жеңілісі жөнінде, Дульсинеяның жадылануы мен жадысын қайтарудың амал-айласы жайында дон Альвароға тәптіштеп айтып берді, бұл әңгімесімен дон Альвароны таң-тамаша қалдырды, одан соң Дон Кихотпен және Санчомен құшақтасып қоштасқан дон Альваро бір бағытқа, ал Дон Кихот екінші бағытқа ат басын бұрды. Санчоның өз епитимьясын тәмамдауына мүмкіндік беру үшін Дон Кихот бұл түнді ағаш арасында өткізді, ал Санчо онысын бұл жолы да өткен түнде қолданған сол бұрынғы тәсілмен атқарды, яғни шамшат қабығын аямай қаусатты, ал өзінің жон арқасын айрықша мәпелегені сонша, оған дарытқан соққылары тіпті шыбынды да үркіте алмайтын. Алданған Дон Кихот санақтан бірде бір рет жаңылған жоқ, сөйтіп кешегіні қоса есептегенде қамшының жалпы саны үш мың жиырма тоғызға жеткенін айтты. Бұл күні күн тек осынау құрбандыққа көз тігу үшін ғана ертерек көтерілгендей еді, оның сәулесі шашырай бастаған бойда-ақ Дон Кихот пен Санчо дон Альвароның қандай қате пікірде жүргені жайында және одан сот өкілі алдында, тиісті тәртіпті сақтай отырып түсінік алғандары қандай ақылды іс болғаны жөнінде әңгімелесе отырып әрмен асты.

Бұл күнді де, сол сияқты келесі түнді де олар жолда өткізді және бұл уақыт аралығында сипаттап беруге лайық ешқандай оқиға оларға жолыққан жоқ; айта кетуге тұрарлық бір ғана жай: өткен түнде Санчоның өз жаттығуын ойдағыдай орындағаны Дон Кихотты шексіз қуанышқа кенелтіп, таңның атуын тағатсыздана тосумен болған, өйткені жүрегінің әміршісін, жадысынан құлан таза арылған Дульсинеясын, күндіз міндетті түрде жолықтырып қалатындай көрінген; сөйтіп, сапарын жалғап келе жатып, жолда ұшырасқан әйел атаулының бәріне мынау Дульсинея Тобосская емес пе екен деп шұқшия қараумен болды, ал Мерлиннің уәдесін орындамауы мүмкін екені қаперіне кіріп те шықпады. Осындай ой-армандар жетегіндегі ол Санчомен бірге төбеге көтерілді, бұл жерден туған селолары көрініс беріп тұр еді. Сол арада Санчо жерге тізерлей кетті де, былай деп дауыстап жіберді:

— Көзіңді аш, сүйікті туған жерім, өз ұлыңа, Санчо Пансаға назарыңды сал: ол саған онша дәулетті адам боп оралып тұрған жоқ, қамшымен қан-жоса боп осылған қалпында келіп тұр. Құшағыңды жай, өз ұлың Дон Кихотты да қарсы ал: ол біреуден жеңіліс тапты, есесіне, өзін өзі жеңді, қандай адам үшін де бұдан артық айбынды жеңіс болмайды, дегенді маған соның өзі еді ғой айтқан. Мен ақшалы оралдым, себебі олар қатырып жон терімді сыдырды, есесіне қатырып атқа мініп қыдырдым.

— Жә, жетер, сайқымазақтанбай, — деді Дон Кихот, — селомызға аман-сау жетіп алайық әуелі, онда барған соң, қол боста, ой-қиялға ерік беріп, өзіміз ниет қылған бақташылық өмірдің жоспарын жасармыз.

Содан соң олар төбеден түсіп, селоларына қарай бет алды.

LXХІІІ тарау

Дон Кихот селосына енді кіре бергендегі жаман ырымдар жөнінде, сол сияқты осынау теңдесі жоқ хикаяны көркемдеуге және шыншылдығын арттыра түсуге көмектесетін басқа да оқиғалар жайында.

Сид Ахмет айтқандай, екеуі селоға енді кіре берген кезде Дон Кихот астық сақтайтын сарай жанында екі баланың өжектесіп жатқанын байқап қалды, бірі екіншісіне:

— Босқа әуре болма, Перикильо, — енді сен оны өмір бақи көрмейсің! — деп айқайлап жатыр еді.

Дон Кихот Санчоға былай деді:

— Естідің бе, достым, балақайдың не дегенін: “Енді сен оны өмір бақи көрмейсің”, деді ғой.

— Онда тұрған не бар? — деп қарсылық білдірді Санчо. — Бала не демейді!

— Не бар, деймісің? — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Егер бұл сөзді өзіме қарата бейімдейтін болсам, онда Дульсинеяны енді ешқашан көрмейтін боп шығам ғой, соны да түсінбейсің бе?

Санчоның жауап қатқалы оқталғаны сол еді, аңшылар мен тазы иттер соңына түскен қоянның жазық даламен зымырай қашып келе жатқанын оқыстан көзі шалып қалды, зәресі ұшқан қоян қашқаннан қашып отырып сұр есектің бауырына кіріп бүрісіп жата кетті. Санчо оны құр қолмен ұстап алды да, Дон Кихотқа әкеп берді, бірақ Дон Кихот былай деді:

— Malum sіgnum! Malum sіgnum!⁵¹ Қоян қашып келеді, соңынан тазылар қуып келеді, — Дульсинеяны көре алмайды екем!

— Қызық адамсыз, тақсыр, — деді Санчо. — Айталық, мына қоянды — Дульсинея Тобосская десек, оны өкшелеген тазыларды — Дульсинеяны шаруа әйелге айналдырған зұлым сиқыршылар десек, қоян қашып келе жатса, оны мен ұстап алып қолыңызға берсем, сіз оны құшақтап, бауырыңызға бассаңыз — мұнда тұрған қандай жаман ырым бар, бұдан нендей жамандық нышанын аңғаруға болады?

Әлгінде ғана шекісіп қалған екі балақай қоянды көруге келді, сол арада Санчо біреуінен олардың не үшін өжектескенін сұрады. Санчоға әлгі: “Енді сен оны өмір бақи көрмейсің”, дегенді айтқан бала жауап қатып, жолдасынан шілделік салынған торды тартып алғанын және оған оны ешқашан қайтарып бермейтінін мәлім етті. Санчо қалтасынан төрт куарто шығарып, балақайға берді де, торды алып Дон Кихотқа тапсырып тұрып былай деді:

— Осымен бәрі тәмам, сеньор: ырым атаулының бәрі құрып, күлі көкке ұшып кетті, ал шындығында, бұл ырымдардың сіз бен бізге қатысы өткен жылғы жауын бұлтындай ғана; саяздау адам болғаныма қарамастан, мұны тіпті менің өзім де шамалап тұрмын. Егер қара басып қателесіп жүрмесем, шынайы христиандарға, оның үстіне көзі ашық, оқыған адамдарға мұндай болымсыз нәрсеге мән берген жараспайды, дегенді священнигімізден естігем, оған қоса, өзіңіз де, тақсыр, жақында ғана маған: ырымға сенетін христиандар — ақымақтар, деп түсіндіріп едіңіз ғой. Ендеше, оған бола мына арада кідіре беруіміздің жөні жоқ, жүрейік, үйімізге барайық.

Аңшылар келіп, қояндарын талап етті, Дон Кихот оны бере салды; Дон Кихот пен Санчо жүрісін әрмен жалғап, селоға келіп кіргенде көкорайда дұға оқып отырған священник пен бакалавр Каррасконы көрді. Айта кетерлігі, Альтисидораны тірілтетін түнде герцогтың қамал-сарайында өзіне кигізген әлгі жалын тілі бейнеленген бомази мантияны Санчо Панса ат жабу орнына пайдаланып, сұр жорғаны және жіппен байланған сауыт-сайманды жауып қойған-ды. Оған қоса, есектің басына қалпақ кигізген еді, — тоқ етері, есек тұқымдас хайуанаттардың ешқайсысы жер бітіп, су аққалы мұндай құбылуды бастан кешіп, мұндай сәнді киім киіп көрмеген болатын.

Священник пен бакалавр саяхатшыларды бірден танып, құшақ жая ұмтылды. Дон Кихот атынан түсіп, оларды құшағына қысты; деревня балалары есектің басындағы қалпақты сілеусін көзіндей өткір көздерімен шалғай жерден-ақ шалған-ды, енді олар топырлай жүгірісіп келіп, өзді-өзі былай деп дабырласып жатқан:

— Әй, баллар, қараңдар, мынау Санчо — есек мінген: есегі Мингодан да сәнді киініпті, ал анау Дон Кихот — мәстек мінген: мәстегінің қазір барлық қабырғасы бірдей ырсиып тұр!

Ақыр соңында балалар қаумалап алған, священник пен бакалавр серік боп ерген Дон Кихот пен Санчо селоға кіріп, Дон Кихоттың үйіне қарай бет алды; үйдің табалдырығында олардың келгенінен хабардар боп үлгерген күтуші әйел мен жиен қыз тұр еді. Бұл хабар Санчоның зайыбы Тереса Пансаға да жеткен; шашы ұйпа-тұйпа, шала-шарпы киінген қалпы қызы Санчиканы қолынан жетелеп алған ол күйеуін қарсы алмаққа жүгіре жөнелген; алайда күйеуінің, өз ойынша, губернаторға лайық киінбегенін көріп, оған былай деді:

— Саған не болған, әкесі-ау? Үйге жаяу оралып келе жатқандайсың, оның үстіне аяғыңды әзер басасың; түр-сықпытың губернаторға тіптен ұқсамайды, керісінше, губернатор болып тынған адам секілдісің.

— Жап аузыңды, Тереса, — деді Санчо, — адамды киіміне қарап қарсы алып, ақылына қарап шығарып салады, үйге жеткенімше шыдай тұр — не ғажапты еститін боласың. Мен ақша әкелдім, ең бастысы осы және оны епсектілігімнің арқасында таптым, ешкімді ренжіткем жоқ — одан құдай сақтасын.

— Бере ғой ақшаңды, аяулы әкесі, — деді Тереса елп етіп, — ақша қолыңа әрқилы жолмен түсуі мүмкін. Оны қалай тапқаныңмен ешкімді таңғалдыра алмайсың.

Санчика әкесін құшақтап, өзіне не әкелгенін сұрады: оны көктемдегі жаңбырдай сағына күткені көрініп тұрды; одан соң бір қолымен әкесінің белдігінен ұстап, екінші қолымен есектің сулығынан алды, әйелі Санчоның екінші жағынан шығып, қолынан ұстады, сөйтіп олар үйлеріне қарай бет алды; ал Дон Кихот болса, үйінде — күтуші әйел мен жиен қыздың қамқорлығында қалды, оның жанында, сондай-ақ, священник пен бакалавр бар еді.

Біреудің бірдеңе деуіне мұрша келтірмеген Дон Кихот сол бойда-ақ бакалаврмен және священникпен бірге бөлмесіне кіріп кілттеніп алды да, оларға өзінің жеңілісі жайында, сондай-ақ бір жыл бойы селодан шықпауға міндеттеме алғаны және бұл міндеттемесін жарғысын қастер тұтатын шынайы кезбе рыцарь ретінде мүлтіксіз әрі бұлжытпай орындайтыны жөнінде қысқаша түрде баян етті; сонымен бірге, жылды бақташы боп өткізбекші екенін, адам тұрмайтын маң далаға кетпек ойы барын, онда ізгі ниетті бақташылық тұрмыс кеше жүріп, махаббатқа қатысты ой-қиялына кең өріс ашуына болатынын айтты; сондай-ақ, священник пен бакалаврға бос уақыты болса және басқадай маңызды шаруалары кедергі келтірмесе өзіне қосылуға ұсыныс білдірді; бір отар қой сатып алғалы отырмын, бұл бәріміз бақташы атану құқын иеленуімізге әбден жеткілікті, оған қоса, қаперге салар тағы бір нәрсем — негізгі шаруа тындырылды, яғни бас-басыңа есім тауып қойдым және бұлар өте лайықты есімдер, деді. Священник атап айтқанда қандай есімдер екенін сұрады. Дон Кихот өзінің бақташы Кихотис, бакалаврдың — бақташы Карраскон, священниктің — бақташы Пресвитериамбро, ал Санчо Пансаның — бақташы Пансино атанатынын айтты. Дон Кихот есалаңдығының осынау жаңа өрісі священник пен бакалаврды қайран қалдырды, алайда оның рыцарьлық ерлік жасау мақсатында қайта тентіремеуін көздеген және бір жыл мерзімнің ішінде тәуір боп кетер деп үміттенген олар мұның бұл жаңа әурешілігін мақұлдады, сөйтіп есуастық ойын өте бір есті ой деп танып, онымен бірге жаңа салада әрекет ете бастауға келісім берді.

— Тағы бір ескеретін нәрсе бар, — деп қосып қойды Самсон Карраско. — Менің атақты ақын екенім баршаға мәлім, сондықтан қорыс пен жықпылда ішіміз пыспас үшін мен бақташылық, зайырлық және басқа да тұрғыда үздіксіз өлең шығаратын болам, ал ең бастысы, мархабатты мырзаларым менің, әрқайсымыз өзі дәріптейтін бақташы қыздың есімін ойлап табуы керек, одан соң ғашықтық дертіне шалдыққан бақташылардың салтына сай, бұл есімдер ойып жазылмаған бірде бір қабығы қатты ағаш қалмауға тиіс.

— Мұның бәрі өте орынды нәрсе, — деді Дон Кихот, — бірақ жан тең келмес ДульсинеяТобосская тұрғанда маған қиялдағы бақташы қыз үшін есім ойлап табудың қажеті жоқ, ол — жақын маңайдағы жағалаудың мақтанышы, даламыздың сәні, сұлулықтың сарайы, әсемдіктің асқар шыңы, — ұзын сөздің қысқасы, асыра сілтеп жібердім-ау деп қауіптенбей мақтау сөздің қандайын да айта беруге әбден лайықты қыз.

— Дұрыс айтасыз, — деп келісе кетті священник, — ал біз болсақ, өзімізге бақташы қыздардың икемге көнгіштеуін іздестірерміз, бірі илікпесе басқасы табылар.

Самсон Карраско іліп әкетті:

— Ал егер таба алмасақ, жұрттың бәрі оқыған, бәрі білетін кітаптарда сомдалған және бейнеленген Филида, Амарилис, Диана, Флерида, Галатея және Белисарда секілділердің есімін алармыз. Бұл кітаптар барлық базарда сатылып жатқандықтан, неге бізге оларды сатып алып жеке меншігімізге айналдырмасқа? Егер менің ханымымды, дәлірегі, бақташы қызымды, айталық, Ана деп атайтын болса, мен оны Анарда деген есіммен жырға қосам, егер Франсиска деп атайтын болса, Франсения атандырам, егер Лусия деп атайтын болса, Лусинда деймін, осылай кете береді. Ал егер Санчо Панса да біздің ағайындықтың қатарына қосылса, онда ол әйелі Тереса Пансаны Тересайна деген есіммен дәріптей алады.

Дон Кихот жаңадан жасалған мына соңғы атауға мәз бола күлді, ал священник Дон Кихоттың құрметті де ізгі ниетті бастамасына тағы да толық қолдау білдіріп, тікелей міндетін орындаудан ауысқан уақытының бәрін өзімен бірге өткізуге уәде етті. Осымен священник пен бакалавр Дон Кихотпен қош айтысты, кетер алдында одан денсаулығын сақтауға өтініш білдірді және ауқаттану жағына айрықша көңіл бөлуге кеңес берді.

Жиен қыз бен күтуші әйел тағдырдың айдауымен бұл әңгімені бастан-аяқ естіп алған, сөйтіп священник пен бакалавр шығып кеткен бойда екеуі Дон Кихотқа кіріп, жиен қызы оған мынаны айтты:

— Бұл не әңгіме, ағатай-ау? Сізді үйге біржола оралған екен және өзіне лайық мамыражай тірлік кешеді екен деп ойлағанбыз, бақсақ, әлгі бір әнде —

Бақташы бала, тоқтай қал!

Қайдан келдің, барасың қайда? —

делінетіндей, жаңа бір хикметті бастауға басыңыз қисайып тұр екен ғой. Шын сөзім, ондай жастан кеттіңіз ғой!

Сол арада күтуші әйел сөзге араласты:

— Жаз мезгіліндегі — түскі аңызақ, қыс мезгіліндегі — түнгі ызғар мен қасқырдың ұлуы, осының бәрі сізге тиімді ме, мырза? Әлбетте, тиімді емес; бұл — шымыр, шыныққан, оған жөргегінен дерлік көндіккен адамдар айналысатын шаруа. Егер екі тауқыметтің бірін таңдау қажет болса, онда бақташы емес, кезбе рыцарь болған артық. Ақ-адал шыным, сеньор, айтқан ақылымды тыңдаңыз, — мұны сізге шала мас қалпымда емес, сау-сәлемет қалпымда айтып тұрмын және жарты ғасыр ғұмыр кешкен жасым бар, — үйде болыңыз, шаруашылықпен шұғылданыңыз, жарлы-жақыбайларға жәрдемдесіңіз, егер сізге мұның шарапаты тимесе, күнәсын мен-ақ артайын.

— Жарайды, қыздарым, — деді Дон Кихот, — не істеуім керек — оны өзім білем. Мені төсекке жатқызыңдар, — аздап дімкәстанып тұрмын, — сосын естеріңде болсын: кезбе рыцарь ма, бақташы ма, кім болсам да, бәрібір, қашан да өздеріңе қамқорлық жасаймын, оған іс жүзінде көз жеткізесіңдер.

Екі бауырмал қыз (күтуші мен жиені, шын мәнінде де оның қыздары іспетті еді) оны төсекке жатқызды және жақсылап тамақтандырып, күтім жасауға барын салып бақты.

LXХІҮ тарау

Дон Кихоттың сырқатқа шалдыққаны, өсиет қалдырғаны және дүние салғаны жайында.

Дүниеде мәңгілік ештеңе жоқ, бәрі де, соның ішінде адам баласының ғұмыры да, алғашқы кірпік қағымнан соңғы қас қағымға дейін дәйім тек ақыр аяғына қарай жылжумен болады, ал көктегі құдірет Дон Кихот өміріне өз ағымын бәсеңдету қабілетін дарытпағандықтан, оның демі үзілуі мен дүние салуы өзі үшін мүлдем күтпеген жағдайда болды; бәлкім, ол жеңіліп қалғанына бола қатты қамыққан шығар әлде көктегі Құдірет солай орайластырып, ұйғарым етті ме, әйтеуір безгекпен ауырып, алты күн бойы төсек тартып жатты, осы уақыттың ішінде достары: священник, бакалавр мен шаштараз келіп көңілін сұрап тұрды, ал мейірбан атқосшысы Санчо Панса болса, күні-түні басында отырды. Оның мұндай күйге ұшырауы жеңіліс табуы мен Дульсинеяның жадысын қайтарып, оған азаттық әпере алмайтын дәрменсіздігіне деген күйінішінің салдары деп ойлаған достары қолдарынан келгенінше Дон Кихоттың көңілін көтеруге тырысып бақты; ал бакалавр оған өзін-өзі қолға алып, төсектен тұрып, бақташылық өмірді бастауы керегін айтып қақсаумен болды, тіпті бұл тақырыпқа, өзі, бакалавр, Саннадзаро эклогынан да артық бір дүниені дайындап қойғанын және өз ақшасына кинтанарлық малшыдан отарды күзететін екі дәу төбет сатып алғанын, бірі Құбажирен, екіншісі Құсқабар аталатынын мәлім етті. Мұның бәрі, алайда, Дон Кихоттың қайғысын сейілте алмады.

Достары емші шақырды; ол тамырын ұстап көріп, көңілі толмай, Дон Кихотқа жан саулығы жайында ойланғаны артық болмайтынын, өйткені тән саулығына қатер төніп тұрғанын айтты. Дон Кихот оның сөзін сабырмен тыңдады, алайда күтуші әйел, жиен қыз бен атқосшы бұған олай қарамады — олар Дон Кихот бейне бақиға кетіп те қалғандай дауыс сала бақырып жіберді. Емші Дон Кихотты діңкелетіп жатқан сағыну мен сары уайым деген тұрғыда пікір білдірді. Дон Кихот қатты ұйқысы келіп тұрғанын айтып, өзін оңаша қалдыруды сұрады. Бұл өтініш орындалып, ол алты сағаттан астам уақыт бойы тұяқ серіппестен ұйқтады, күтуші әйел мен жиен қыз тіпті ол ұйқтап жатқан қалпы жүріп кеткен жоқ па екен деп те қорықты. Аталған уақыт өткен соң, алайда, ол оянып, былай деп дауыстап жіберді:

— Өзіме осынша мейірімділік білдірген құдіреті күшті Құдайға мың да бір рақмет! Оның шапағаты шынымен шексіз және адам баласының айып-күнәлары оны азайта да, тауыса да алмайды.

Жиен қыз нағашысының сөзін ықылас қоя тыңдады, оның сөзі әдеттегіден, қалай болған күнде де, әйтеуір ауырып жатқан кезде айтқандарынан, әлдеқайда қисындылау көрінді, сондықтан оған қарап былай деді:

— Не жайында айтып жатырсыз, ағатай? Тағы бір жаңалық бар сияқты ғой? Қандай шапағат, қандай айып-күнәлар жөнін сөз етіп жатырсыз?

— Айып-күнәларыма қарамастан Құдайдың өзіме дәл осы сәтте тигізген шапағаты жайында айтып жатырмын, жиенжан, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Ақыл-есім қалпына түсті, енді ол жеркенішті рыцарьлық романдарды бас алмай оқудың қырсығынан тап болған надандықтың қара тұманынан құлан таза арылды. Бұл романдардың пәтуасыздығы мен жалғандығын қазір жақсы түсінем, бір ғана өкінішім, осыны кеш ұққаным болып тұр және бұл қатемді түзетіп, жан дүниеміздің шамшырағы боп табылатын басқа кітаптарды оқуға уақытым қалмай тұр. Жиенжан-ай, дүниеден өтерімді сезіп жатырмын, алайда дүниеден өткенімде өмірге босқа келмегенімді жұрттың білгенін, артымда делқұлы деген атақ қалмағанын қалар едім, — тіпті сондай болғанымның өзінде де ажалды күнім арқылы ондай емес екенімді дәлелдегім келеді. Жақсы достарымды: священникті, бакалавр Самсон Каррасконы және шаштараз маэсе Николасты шақыршы, қарағым, олармен арыздасып, өсиет қалдырсам деймін.

Алайда жиен қызға бұларды шақырудың қажеті болмады, өйткені дәл осы кезде үшеуі де Дон Кихоттың бөлмесіне келіп кірді. Оларды көрген бойда Дон Кихот былай деп сөйлеп кетті:

— Мені құттықтауларыңа болады, қымбаттыларым: мен енді Ламанчалық Дон Кихот емеспін, Алонсо Киханомын, мінез-құлқы мен әдеп-әдеті үшін Ақпейіл атанған адаммын. Мен енді Амадис Галльский мен оның қисапсыз ұрпағының қас жауымын, енді менің кезбе рыцарьлық жайындағы жексұрын кітаптардан жүрегім айниды, кемақыл болғанымды, бұл кітаптардың маған қаншалықты зиянды ықпал жасағанын жақсы түсіндім, қазір енді жаратқанның жақсылығы арқасында тәубеге келіп, бұл кітаптарға қарғыс айтам.

Келіп отырған үшеу бұл әңгімені естіп, Дон Кихот, шамасы, есуастықтың басқа бір түрін тапқан шығар деп шешті. Сол арада Самсон оған былай деді:

— Сонда қалай болғаны, сеньор Дон Кихот? Дәл қазіргі кезде, сеньора Дульсинеяның жадысы қайтарылды деген хабар алып отырған шағымызда, бәрінен бас тартпақсыз ба? Баршамыз жиылып бақташы болуға, ән шырқап, шат-шадыман тірлік кешуге оқталған шағымызда, бізді тастап тақуа боп кетпексіз бе? Қойыңыз ондайды, ойланыңыз, бос сандырақ қой мұныңыз.

— Ал, мен осы күнге дейін болғанды сандырақ санаймын, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Ол маған сор боп жабысқан сандырақ болды, алайда өлерімнің алдында жаратқанның жәрдемімен оны өз пайдама айналдырмақпын. Сеньорлар, ұзамай бақиға аттанарымды сезіп жатырмын, сондықтан бұл арада әзіл-қалжыңға орын жоқ; қазір маған діни тәлімгер қажет, өйткені арыздасқым келеді, сосын өсиет қалдыруым үшін хатшы керек. Мұндай сәтте адамға өз жан-дүниесімен қалжыңдасқан жараспайды, сондықтан сіздерден сұрарым: священникпен арыздасып біткенімше, хатшыны алдырыңдаршы.

Әлгі жерде тұрғандар бір-біріне таңырқана қарасты — Дон Кихоттың оларды қайран қалдырғаны сондай, онша ықыласты бола қоймағанымен, бәрі де оның сөзіне илануға бейіл берді. Есалаңның аяқ асты есті адамға айналуы бұларға мұның татар дәмі таусылуға таяп қалғандығының айқын белгісіндей боп көрінді, оған қоса ол жоғарыда келтірілген сөзден басқа да жүйелі, христиандық рухтағы әрі мейлінше қисынды біраз әңгіме айтқандықтан, ақыр аяғында олардың күдігі біржола сейіліп, Дон Кихоттың ақыл-есі қайтып оралғанына еш күдігі қалмады.

Священник жұрттың шыға тұруын сұрап, Дон Кихот екеуі оңаша қалған соң онымен арыздасты. Бакалавр хатшы шақыруға кеткен, ұзамай хатшыны және Санчо Пансаны ертіп қайтып оралды; Санчо соның алдында бакалаврдан мырзасының қандай халде жатқанын сұрап білген еді, сөйтіп енді күтуші әйел мен жиен қыздың жылап тұрғанын көріп, түсі бұзылып, еңіреп қоя берді. Арыздасудан соң священник сыртқа шығып:

— Ақпейіл Алонсо Кихано шынымен бақиға кеткелі жатыр және шынымен ақыл-есі бүтін. Жүріңдер, барайық бәріміз, қазір ол өсиетін жазып қалдырмақшы, — деді.

Бұл сөздер күтуші әйелді, жиен қызды және мейірбан атқосшы Санчо Пансаны одан әрмен күйзелтіп, онсыз да құрғамай тұрған көздерінен жас бұршақ-бұршақ төгіліп, кеуделерінен күңірене күрсінген дыбыс шығып жатты, өйткені, бұрын айтылғандай, жай ғана Ақпейіл Алонсо Кихано атанып жүрген кезінде де, сол сияқты Ламанчалық Дон Кихот атанған кезінде де Дон Кихот дәйім мінез-құлқының ұяңдығымен және сыпайы қарым-қатынас жасай білетіндігімен ерекшеленетін, сол үшін оны отбасындағылар ғана емес, өзімен таныс-біліс болғандар да ұнататын. Басқалармен бірге оның бөлмесіне хатшы да кірген, ол өсиеттің тақырыбын жазып қойғаннан кейін құдайға құлшылық етіп алған Дон Кихот мұндай жағдайда христиандық салтқа сәйкес атқарылуға тиісті рәсімдерді сақтай отырып өсиетін айтып жаздыруға кірісті, сөйтіп ол былай деп бастады:

— Іteм⁵², делқұлы боп жүрген кезімде атқосшылыққа алған Санчо Пансаның қолындағы ақшамды қайтарып беру жөнінде талап қойылмасын және қайда кеткені сұралмасын, себебі екеуіміздің өз есебіміз бар; егер өзіне тиесілі сомадан бірдеңе ауыса қалса, мұны өзі ала берсін: ол көп ақша емес және оған артық болмайды; ақылдан адасып жүрген шағымда аралдың губернаторы боп тағайындалуына септік жасасам, қазір енді ақыл-есім бүтін кезде, қолымнан келсе оған тұтас корольдікті тарту еткен болар ем, өйткені оның қарапайымдығы мен адалдығы мұндай сыйға әбден лайық.

Сол арада ол Санчоға қарап былай деді:

— Менің қырсығымнан сен де делқұлы деген атқа қалдың, өзім сияқты адасып, дүниеде кезбе рыцарьлар болған және қазір де бар деп сеніп жүрдің, сол үшін кешір мені, достым.

— Аһ! — деп дауыстап жіберді Санчо жылап тұрып. — Өлмеңізші, мархабатты мырзам, айтқан ақылымды тыңдаңызшы: ұзақ ғұмыр кешіңізші, өйткені қайғы-шерден басқа ешкім сені өлтіріп жатпаса, көрер күніңді бір уыс қып жатпаса, қараптан-қарап аты-жөні жоқ өле салу деген ақылға қонбайтын есалаңдық қой. Жетер енді төсекте шалжиып жатқаныңыз, тұрыңыз, бақташы құсап киініңіз — сосын келіскеніміздей далаға кетейік: бәлкім, әлдебір бұтаның түбінен жадысы қайтарылған Дульсинеяны тауып алармыз, ал бұдан асқан қуаныш бар ма! Егерде жеңіліс тапқаныңызға деген өкініш-күйініштен өлгелі жатсаңыз, онда бәленің бәрін маған жаба салыңыз: атқосшым айылды дұрыстап тартпағанының қырсығынан Росинанттан құлап қалдым, деңіз, оған қоса, бір рыцарьдың екіншісін жерге сұлатып жататыны, бүгін — ол, ертең — анау жеңетіні әдетке айналған нәрсе екені рыцарьлық кітаптардан өзіңізге бек жақсы мәлім емес пе.

— Мейірбан Санчо Пансаның бұл сөзі өте орынды, — деп қоштап қойды оны бакалавр.

— Жә, жетер, сеньорлар, — деді Дон Кихот, — жаңа құс ескі ұяны жат көреді. Мен нақұрыс болғам, енді қазір сауықтым, бұрын Ламанчалық Дон Кихот болғам, қазір енді, қайталап айтайын, Ақпейіл Алонсо Киханомын. Шын жүректен тәубаға келуім арқылы өздеріңнің бір кездегі сый-құрметтеріңе қайтадан ие болсам деймін, ал сіз, хатшы мырза, әрмен қарай жазыңыз. Іtem, барлық дүние-мүлкімді осы арада отырған жиен қарындасым Антония Киханоға мұраға қалдырам, алайда оның өзім басқа мақсаттарға белгілеген бөлегі бұдан алдын-ала бөліп алынғаны жөн; ең әуелі күтушімнің өзімде қызмет еткен уақытына тиісті жалақысы толығымен төленгенін қалаймын, бұған қоса, киім-кешек алуы үшін оған жиырма дукат берілуін сұраймын. Өсиетімді орындаушы етіп священник мырза мен бакалавр мырзаны белгілеймін, олар да осы арада отыр. Іtem, жиен қарындасым Антония Кихано күйеуге шығуға ниет қылса, онда рыцарьлық романдардан мүлдем хабары жоқтығы өзіне алдын-ала мәлім адамға шықсын; егер оның мұндай романдарды оқығаны анықталса, ал жиен қарындасым соған қарамастан бәрібір оған күйеуге шығуға келіссе және шын мәнінде шықса, ондай жағдайда оны мұрадан айырам және өсиетімді орындаушылардан мұраны өз ұйғарымына орай игі істерге жұмсауды өтінем. Іtem, жоғарыда аталған өсиетімді орындаушы мырзалардан егер қашан да болсын оларға Ламанчалық Дон Кихот ерліктерінің екінші бөлімі деген атаумен мәлім кітапты жазған адаммен жолығудың реті келсе, оған кітабын шаш-етектен келетін қисынсыз нәрсемен толтыруына лажсыз себепкер болғаным үшін кешірім өтінетінім жайындағы тілегімді жеткізуді сұраймын, өйткені осыған түрткі болғаным үшін о дүниеге аттанып бара жатып аса бір ыңғайсыздық сезініп тұрған жайым бар.

Осымен Дон Кихот өсиетін тәмам қылды, сосын талықсып кетті де, төсегіне ұзынынан сұлады. Бәрі шошынып оған көмекке ұмтылды; өсиетін жаздырғаннан кейінгі үш күннің ішінде Дон Кихот сәт сайын дерлік есін жоғалтып алумен болды. Үйдің ішін үрей жайлады; дей тұрғанмен, бұл жиен қызға тамақ ішуге, күтуші әйелге стақаннан ұрттап қоюға бөгет болмады, сондай-ақ Санчо Панса да есесін жіберген жоқ: дүние салғалы жатқан адам жайында мұрагерлер жүрегінде еріксізден-еріксіз туындайтын қайғыны мұра жөніндегі ойдың қашан да қожыратып және сейілтіп жіберетіні — мойындамасқа болмайтын жай. Сөйтіп, ақыры Дон Кихотқа қатысты барлық рәсім-салт атқарылған соң және өзі сан-алуан салмақты дәлел келтіру арқылы рыцарьлық романдарды айыптағаннан кейін, оның соңғы сағаты таялды. Сол арада болған хатшы бірде бір рыцарьлық романнан кезбе рыцарьлардың ешқайсысының Дон Кихот секілді өз төсегінде жатып тып-тыныш әрі христиандық үрдіспен өмірден өткені жайында оқымағанын құлаққағыс етті; айнала қоршап тұрғандар жылап-сықтап, күйзеліс білдіріп жатты, ал бұл кезде Дон Кихоттың демі үзіліп те кеткен болатын, былайынша айтқанда — өлген еді.

Сол арада священник хатшыдан Ламанчалық Дон Кихот аталып жүрген Ақпейіл Алонсо Киханоның шын мәнінде о дүниелік болғанын, мәңгілік ұйқыға кеткенін растайтын куәлік беруін өтінді; аталмыш куәлік оған Сид Ахмет Бен-инхалидан басқа шығармашының алаяқтық жасап Дон Кихотты қайта тірілтіп, ерлік істерінің ұзыншұбақ хикаясын жазуына жол бермеу үшін қажет болған-ды. Ламанчалық айлакер идальгоның ақыры осындай болды; алайда гректің жеті қаласының Гомер үшін айтыс-тартысқа түскені секілді, Ламанчаның қалалары мен елді мекендері де Дон Кихотты өз ұлым деп тану және оны өз түлегі ретінде құрмет тұту құқына ие болу жолында таласқа түссін деген мақсатпен оның тұрғылықты мекенін Сид Ахмет дәл атап көрсеткен жоқ.

Біз Санчоның, жиен қыз бен күтушінің қалай жылап-сықтағанын сипаттап жатпаймыз, сол сияқты тек мына төмендегі, Самсон Карраско жазғаннан басқа, оған арналған жаңа эпитафияларды да келтірмейміз:

Тас тақтаның астында мына мүк басқан,

Жатыр Идальго ұйқыда мәңгілік.

Тәні қуатты, рухы ерен асқақ

Болған соң, өлім де жұртты таң қылып,

Жібере алмады даңқын аластап.

Ел кезді талмай лепірген көңілмен,

Күлкі де болды кез келген кещеге,

Мансұқ етті әлеумет пікірін мүлдем.

Кеңкелес боп ғұмыр кешсе де,

Кемеңгер боп аттанды өмірден.

Ал, сұңғыла Сид Ахмет қаламына қарап былай дейді:

«Мына арада, осынау ілмешек пен мыстан созылған сымда ілулі тұратын боласың енді, қаламым, ұшың өткір ме әлде мұқалған ба, ол жағыңды білмедім және әлдебір әумесер де әдепсіз жазғыштар сені арамдау үшін қолына алғанша сен бұл жерде ғасырлар бойы тұра беретін боласың. Алайда саған жанасып үлгермес бұрын оларды сақтандыр және шошынатындай сес көрсетіп, мынаны айт:

Содырлар, аулақ жүріңдер,

Мазамды менің алмаңдар!

Жалғыз ғана маған, король,

Осындай ерлік бұйырған.

Дон Кихот тек мен үшін ғана дүниеге келді, ал мен тек сол үшін ғана тудым; оған әрекет ету, ал маған оны сипаттау бұйырған еді; біз екеуіміз алабөтен тату жұппыз — айбынды рыцарымның ерлік істерін өзінің дөрекі де дұрыс ұшталмаған түйеқұс қаламымен сипаттауға тәуекел еткен (кім біледі, алдағы уақытта да тәуекел етер) ана бір тордесильястық алдамшы жазғышқа әдейі әрі қасақана түрде сондаймыз, өйткені мұндай ерен еңбекке оның шамасы жетпейді және бұл оның сіресіп қалған ақыл-ойының ісі емес; егер оған жолығуыңның реті келсе, онда Дон Кихоттың табыттағы қажып-талған және тозғындап та үлгерген сүйегін қозғамауын, дүние салған жанның құқына қол сұғып, оны Ескі Кастилияға алып бармауын, қабірін қазбауын талап ет, — Дон Кихот шынымен-ақ қабірінде ұзынынан түсіп жатыр, өйткені үшінші мәрте сапар шегіп, жаңа жорық бастарлық дәрмені жоқ; ал қисапсыз кезбе рыцарьдың таусылмас жорығын келеке ету үшін оның алғашқы екі сапарының өзі-ақ жеткілікті боп шыққанын, бұл екі сапардың отандастарымыз ба әлде жат жерліктер ме, бәрібір, құлағдар болғандардың баршасына ұнағанын, бәрін қызыққа кенелткенін айт. Арам пиғылды адамыңа осындай ізгі кеңес беру арқылы сен өзіңнің христиандық парызыңды орындайсың, ал мен болсам, еңбегімнің жемісінен, өзім арман еткендей, бірінші боп тоят тапқанымды мақтан тұтам және сол үшін өзімді бақытты санаймын, өйткені рыцарьлық романдарда суреттелетін ойдан шығарылған әрі мүлдем қисынсыз хикаяларға жұрттың жеркенішін туғызудан басқа менде ешқандай мақсат болған емес; сөйтіп енді, менің хикаямда Дон Кихоттың ақиқат іс-әрекеті жайында әңгіме болғандығының арқасында аталмыш романдар шатқаяқтап қалды және таяу арада тырапай асатынына еш күмән жоқ». Vale ⁵³.

Соңы

ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР

Айлакер идальго

Ламанчалық Дон Кихот

Екінші бөлім

Граф Лемосскийге арнау

Граф Лемосский (1576 - 1622) — беделді испан шонжары, 1610 - 1615 жж. Неапольда вице-король, одан соң Итальян істері жөніндегі кеңестің төрағасы болып қызмет істеді.

... Баспадан шыққан, бірақ сахнада әлі қойылмаған комедияларымды... — “Дон Кихоттың” екінші бөлімі баспадан шыққан жылы жарық көрген драмалық шығармаларының жинағын Сервантес “Сахнада әлі ешқашан қойылмаған сегіз комедия мен сегіз интермедия” деп атады.

... басқа бір Дон Кихот... — “Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихоттың үшінші сапары жайында әңгімелейтін, Тордесильяс қаласында тұратын лиценциат Алонсо Фернандес де Авельянеда жазған екінші бөлім” деген атпен “Дон Кихоттың” 1614 ж. жарық көрген жалған екінші бөлімі жөнінде сөз болып отыр.

....қытай императоры... — Қытай императорының жолдауы жайындағы ойдан шығарылған әңгіме өмірінің соңғы жылдарында Сервантестің қандай мұқтаждыққа душар болғанын барынша айқын көрсетеді. Осы жолдар арқылы қаламгер өз отанында қандай да болсын көмектен жұрдай боп отырғанын айтқысы келген.

Коллегия — оқытатын негізгі пәндері діни ілім мен құқықтану болып табылатын оқу орыны.

“Персилес пен Сихизмунданың сергелдеңі”. — Бұл роман 1617 ж., Сервантес қайтыс болғаннан кейін жарық көрді.

П р о л о г

...Тордесильяста ұрықтанып, Таррагонда туған... — “Дон Кихоттың” аталмыш жалған екінші бөлімі Таррагонда жарық көрді, ал авторы өзін Тордесильястың тұрғынымын деп атаған болатын.

....ең айтулы уақиға кезінде... — яғни біріккен испандық-венециандық флот пен түріктер арасындағы Лепанто жанындағы шайқас (1571 ж. 7-ші қазан) кезінде. Түрік флоты жеңіліс тапқан осы ұрыста Сервантес қолынан ауыр жарақат алған еді.

...діни қайраткердің соңына түсуім мүлдем мүмкін емес... — Комментаторлардың көпшілігі қаламгер бұл арада аса көрнекті испан драматургі Лопе де Веганы (1562 - 1635) мегзеп отыр деп есептейді. Ол шынында да 1609 ж. бастап инквизиция қызметшісі, ал 1614 ж. священник атанған еді.

...сеньорым Жиырма Төрт... — яғни қалалық кеңестің мүшесі, қала әкімшілігінің жиырма төрт мүшесінің біреуі.

...Минго Ревульго шумақтарындағы... — екі бақташының (Минго Ревульго мен Хиля Арребато) сұқбаты түрінде берілген, король ІҮ Энрике (1454 - 1474) тұсындағы қоғамдық жүйе сынға алынатын анонимдік шумақтар.

І т а р а у
Ликург — Спартадағы жартылай аңызға айналған заң шығарушы абыз.

Солон — Ежелгі Грекиядағы есімі ешқашан қиянатқа бармайтын әділ заңгерлердің жалпы есіміне айналған аса көрнекті саяси қайраткерлердің бірі (жыл санауымызға дейінгі (ж.с.д.) 638 - 559 жж.).

...түрік сұлтанының орасан үлкен флотты бастап теңізге шыққанын... — Ол заманда Испания жағалауына, әсіресе, Испанияның Жерорта теңізіндегі Неаполь, Сицилия және Мальта секілді иеліктеріне түрік теңіз қарақшыларының шабуылына ұшырау қатері төніп тұрған болатын.

...корольге де, ладьяға да... — шахмат ойынының терминдері. Бізге жетпеген халық романсындағы адамдардың өзара әңгімеде есімдерді атамайтындығын, тіпті шахмат ойынындағы ірі фигуралар боп табылатын король мен ладьяны да ауызға алудан бой тартатындығын аңғартатын фраза.

Осуна — бұл қалашықта екінші дәрежелі, ал Саламанкада — ең ірі испан университеті орналасқан-ды.

...мұндай жарлық архиепископтың өзінен түсіп тұр емес пе... — Ол кезде Испаниядағы ауруханалар мен жетімханалар, қарттар үйі және басқалары шіркеудің қарамағында болатын.

Родомонт — Ариостоның “Қаһарлы Роланд” дастанындағы кейіпкерлердің бірі, дүлей көкжал.

...андалузиялық бір атақты ақын... — Бұл арада испан ақыны Луис Бараона де Сото (1548-1595) жайында сөз болып отыр. Ол Ариостоның “Қаһарлы Роланд” дастанының жалғасы іспетті етіп “Анжеликаның көз жасы” (1586) деген дастан жазған болатын.

...шашасына шаң жұқпайтын шебер кастильдік ақын... — “Анжеликаның сұлулығы” (1602) атты дастан жазған Лопе де Вега жөнінде айтылып отыр. Бұл туындысында ол Ариосто дастанының сюжетін онан әрі дамытқан болатын.

Сакрипант — рыцарьлық дастандар кейіпкері, Анжелика менсінбеген жігіттердің бірі.

ІІ т а р а у
Астаналық алькальдтар. — Сервантес заманында қалалардағы орталық өкімет өкілдерін астаналық алькальдтар деп атайтын, бұларды орталық үкімет тағайындайтын.

Александр. — Александр Македонский жөнінде сөз болып отыр.

ІІІ т а р а у
...Самсон атанғанына... — Самсон (Сампсон), інжілдік аңызға қарағанда, ұзын бойлы, алып денелі адам болған.

Шадияр Петрдің киімі — “ақ” діни қауым аталатындардың киімі, сол замандағы студенттер киімінен еш айырмашылығы болмаған.

Мафусаил — 969 жыл ғұмыр кешкен інжілдік ақсақал. Оның есімі ұзақ ғұмыр кешуді аңғартатын жалпы есімге айналып кеткен.

Тостадо — 1450 ж. дүние салған авильдік епископ Алонсо де Мадригальдің лақап аты. Оның шығармалар жинағы жүз жиырма төрт томнан тұрады. Есімі өндіріп жазатын, бірақ оқылмайтын жазушының синониміне айналған.

ІҮ т а р а у
....қарақшы Брунел... — “Қаһарлы Роландтың” ХХҮІІ-ші жырында баукеспе ұры Брунелдің Сакрипанттың атын Санчо Пансаның астындағы есекті тап сол Хинес Пасамонте алып кеткен тәсілмен ұрлап әкететіні жайында айтылады.

...Георгий күні... айрықша салтанатты сайыс өтуге тиіс... — Бұл дәстүрлі мереке қаланың 1118 ж. маврлардан азат етілуі құрметіне Сарагосада жыл сайын өткізіліп тұратын.

Десима — он жолдық шумақ; редондилья — испандық дәстүрлі өлең шумағы — төрт жолдық шумақ, мұнда бірінші жол мен төртінші жол, екінші жол мен үшінші жол ұйқасып отырады.

Ү т а р а у
Марисанча. — Санчо Пансаның әйелінің де, қызының да аты — Мари (бірінші бөлімнің ҮІІ тарауындағы Мари Гутьерресті қараңыз). Мари есімі — халық арасында кеңінен тарап, әйел дегенді аңғартатын жалпы есімге айналып кеткен. Осы себепті, Мари Гутьеррес — жай ғана “Гутьеррес” дегенді, Марисанча — жай ғана “Санча” дегенді білдіреді. Испанияда қалыптасқан дәстүр бойынша, әйелі өз әкесінің әулет есімін (фамилиясын -Ауд.) сақтап қала алады (Санчо Пансаның әйелі өзін Тереса Каскахо деп атайды) немесе күйеуінің әулет есімін қабылдай алады (айталық, Тереса Панса дегендей), жә болмаса күйеуінің есімін әулет есім етіп алуына болады (Тереса Санча). Ал, балалар болса, құрамына әкесінің ныспысы кіретін, ал кейде бұл ныспының қысқартылған түрі немесе аналық түрі кіретін есім ала алады (Марисанча, Санча, Санчика). Санчо Панса әйелінің толық аты-жөні мынадай болатын: Хуанта-Тереса (есім) Гутьеррес (әкесінің есімі) Каскахо (әке жағынан алынған әулет есім).

Уррака — король Фернандо Кастильскийдің қызы (1065 ж. дүние салған). Аңызға қарағанда, әкесі өзін мұрадан құралақан қалдырғанын естіген қыз оған өз тәнін саудаға салатынын, осындай жолмен тапқан ақшасын оның рухын тыныштандыру үшін садақаға беретінін мәлім еткен көрінеді.

ҮІ т а р а у
...күннің сәулесін өзара қалай еншілескен жөн... — яғни күн сәулесі жекпе-жекке шыққандардың көзін қарықтырмау үшін тұрысатын жерлерін көрсету.

Санбенито — алқызыл крест бейнеленген, иыққа байланатын сары түсті мата немесе жамылғы; бұлар инквизиция көпшіліктің алдында тәубеге келуге үкім еткендерге кигізілетін болған.

Оттоман әулеті. — Отман (немесе І Осман) — Түрік (Оттоман) империясының ірге тасын қалаушы және Осмаили (1259 - 1326) әулетінің негізін салушы; аңызға қарағанда, әу баста қарақшылар тобының атаманы болған.

Кастильдік айтулы ақын. — Испанның көрнекті ақыны Гарсиласо де ла Вега (1503 - 1536) жөнінде сөз болып отыр. Сервантес оның бір шонжардың қазасына арналған элегиясынан алынған жолдарды келтірген.

...тор мен мәсуек. — Дворян тұқымынан өрбіген жандарға қолөнердің “масқарашылық” саналмайтын бірнеше түрінен (тор мен мәсуек (тіс тазартқыш) жасау солардың қатарына кіреді) басқасымен айналысу айып саналған.

ҮІІІ т а р а у
...ақынымыздың өлеңі... — Гарсиласо де ла Вега жөнінде сөз боп отыр.

Ротонда — Рим Пантеоны, Юпитер ғибадатханасы. Бұл қазір атақты адамдар мен Италия корольдерін жерлейтін қорымға айналды.

Гораций. — Бұл арада Рим мен Порсена арасындағы соғыста римдіктер отрядымен бірге Тибр өзеніндегі көпірді қорғаған, шайқас кезінде Рим әскерінен қол үзіп қалған Гораций Коклес турасында әңгіме болып отыр.

Муций. — Этруск патшасы Порсена Римді қоршауға алған кезде римдік жас жігіт Кай Муций Порсенаны өлтіру үшін сенаттың рұқсатымен жау ордасына барады, бірақ жаңылысып әскер басыларының бірін өлтіреді. Тұтқынға алынған ол жауап беруден үзілді-кесілді бас тартады. Порсена оны отпен азаптайтынын айтып қоқан-лоқы жасайды, бірақ ержүрек жігіт қолын қызыл шоққа қояды да, даңққа құмар адам азаптан қорықпайды, деп мәлімдейді.

Курций. — Аңыз бойынша, ж.с.д. 362 жылы Римдегі форумның астынан жер қақ жарылады. Абыздар жыра Рим өзінің ең асылын құрбандыққа шалғанда ғана қайта қабысады деп мәлім етеді. Марк Курций есімді жас жігіт бес қаруын сай етіп, атқа мінген қалпында құрдымға секіріп кетеді, оны құрсағына жұтқан құрдым да сол кез қайта қабысады.

Кортес. — Мексиканы бағындырған испанның атақты конкистадоры (жаулап алушысы) Эрнандо Кортес (1485 - 1547). Дон Кихот мынадай эпизодты мегзеп отыр: жаңадан ашқан жерінің жағалауына келіп түскен Кортеске кемелерінің экипажы өзімен бірге әрмен қарай аттанудан бас тартады. Сол кезде ол серіктерінің дымын құрту үшін кемелерді суға батыруға бұйрық береді. Автордың Кортесті “аса бір сыпайы адам” деп атауының себебі, сірә, испан тілінде “кортес” сөзі “әдепті, сыпайы, кішіпейіл” деген мағына беретіндігінен болса керек.

Әулие Петрдің жуалдызы — Император Калигуланың (ж.с. 37 - 41 жж.) әмірімен Мысырдан (Египеттен) Римге әкелінген және әулие Петр соборының қарсы алдына орнатылған обелиск. Дон Кихоттың онда Юлий Цезарьдың мүрдесі жерленген деген сөзі — әншейін аңыз ғана.

Мавзол — Карияның патшасы (ж.с.д. ІҮ ғ.). Оның есімін мәңгілікке қалдыру үшін зайыбы Артемисия “Мавзолей” деп аталатын сән-салтанаты мол мазар тұрғызған болатын.

ІХ т а р а у
Түн кемеліне келген шақта... — граф Кларос жайындағы романстың бір жолы.

Сорладыңдар-ау, француздар... — Ронсеваль шатқалындағы ұрыс жайындағы кеңінен мәшһүр испан романстарының бірінің бастапқы жолдары. (Романсты Карамзин орыс тіліне 1789 ж. аударған еді).

...Калаинос жайында да ән салу... — Калаинос жайындағы романста мавр Калаиностың ғашығының талабы бойынша оның жасауына Францияның он екі пэрінің үшеуінің басын әкелуге Францияға аттанатыны айтылады. Ол Балдуинді жеңеді, бірақ өзі Роландтың қолынан қаза табады.

Х т а р а у
Сіз — елшісіз, ей достым... — Бернардо дель Карпио жөніндегі ертедегі испан романсынан алынған жолдар (“Дон Кихоттың” бірінші бөлімінің ҮІ тарауына берілген түсініктемені қараңыз).

...профессорлар жайындағы жазулар алыстан көрініп тұратындай — қызылмен... — Бұл арада испан университеттеріндегі ғылыми дәреже алатын сынақтан сүрінбей өткендердің әулет есімдері үлкен қызыл әріппен жазылып қоятын дәстүр меңзеліп отыр.

...тағдыр-талайым тағы да күйініш-нала шеккенімді тілеп тұр... — Гарсиласо де ла Веганың ІІІ-ші эклогынан алынған жол.

ХІ т а р а у
Харонның қайығы (м и ф.) — дүниеден өткендердің елесін Стикс немесе Ахерон өзені арқылы Харон тозаққа алып баратын қайық.

ХІІ т а р а у
Нис пен Эвриал — Вергилийдің “Энеидасының” кейіпкерлері. Энейдің серіктері, екеуі араларынан қыл өтпес дос болған.

Пилад пен Орест (м и ф.) — О р е с т — грек патшасы Агамемнон мен Клитемнестраның баласы. Әкесі өлтірілгеннен кейін және өзіне де соның кебін кию қатері төнгеннен соң қарындасы Электраның көмегімен Орест Колхидаға қашып барады, сол жерде ол Колхида патшасының баласы Пиладпен достасады. Екеуінің достығының беріктігі сондай, бірі үшін бірі жан қиюға әзір болады. Кейін Пилад пен Орестің достығы мәтелге айналған.

Таяқтар болат найзаға... — Испан қаламгері Перес де Итаның (1544? - 1619?) “Гранададағы азаматтық соғыстар” романынан алынған өлең. Бұл жерде әңгіме боп отырған таяқтар ХҮІ ғ. көңіл көтеруге арналған әскери ойындарда пайдаланылған. Осындай ойын кезінде таяқпен қаруланған салт аттылар оны бір-біріне лақтырысып, қалқанмен қорғанатын болған.

Тамырды тамыр байқатпай сүрінтуге ынтызар... — халық романсының қайырмасы.

...адамдар жануарлардан көп тағылым алды... — Келтірілген мысалдардың бәрін Сервантес Үлкен Плинийдің (ж.с. 23 - 79 жж.) “Жаратылыс тарихынан” алған.

Касильдея Вандальская — яғни Андалусская, Испанияның оңтүстік бөлігіне иелік еткен герман тайпасы вандалдың атымен аталған. Мұны Сервантес Дульсинея Тобосская есімінің жасалу жолына орайластыра ойлап тапқан.

Тартесия — Оңтүстік-Батыс Испанияда, Гуадалкивир өзені сағасында орналасқан ежелгі финикиялық сауда қаласы Тартестен шыққан. Тартесия да Андалусия дегенді білдіреді.

ХІҮ т а р а у
Севильялық әйел-дәу Хиральда. — Х и р а л ь д а — 1184 және 1196 жж. аралығында маврлар тұрғызған Севилья соборының мұнарасы, араб архитектурасының тамаша ескерткіші. 1568 ж. мұнараға кең жайылған ту (флюгер) ұстап тұрған, төрт метрлік Сенім атты әйел мүсіні орнатылды.

Гисандо бұқалары — Гисандо (Авила қаласының маңайы) төңірегінде жатқан, түр-тұрпаты анық кескінделмеген төрт дығал мүсін.

Кабра құрдымы — Кабра елді мекені (Кордова провинциясы) маңайындағы терең шыңырау, жоққа сенгіш адамдар оны тозаққа бастап баратын бір есікке балап келген.

Жеңіліс тапқан дәріпті болса неғұрлым... — Алонсо де Эрсильяның “Араукана” дастанының бастапқы жолдары (“Дон Кихоттың” бірінші бөлімінің ҮІ тарауына берілген түсініктемені қараңыз.)

...екі фунт балауыз — шырақ жасауға арналған балауыз; діни ағайындықтар мүшелеріне жарғыны бұзғаны үшін берілетін жаза.

ХҮІ т а р а у
Глосса — бірнеше шумақтан тұратын өлең; бұл шумақтардың ең соңғы жолдары өлеңнің негізгі айтар ойын бейнелейтін өз алдына бөлек шумақ құрап, кей ретте өлеңнің бас жағына орналастырылады.

Понт аралдарына жер аударылу — император Август Қара теңіз (ол кезде бұл Понт Эвксинский (Меймандос теңіз) аталған еді) жағалауына жер аударып жіберген римдік ақын Овидий Назонды (ж.с.д. 43 - ж.с. 17) мегзеу.

ХҮІІ т а р а у
Арыстан жүректі дон Мануэль — Перес де Итаның “Гранададағы азаматтық соғыстар” романындағы ғашығы арыстандар жатқан торға қолғабын байқаусыз түсіріп алған кезде торға тайлықпай кіріп барған рыцарь. Осы сюжетке Шиллер “Қолғап” деген баллада жазған.

ХҮІІІ т а р а у
...беу, шырын қазына... — Гарсиласо де ла Веганың Х-шы сонетінен алынған жолдар.

...итбалық терісінен жасалған таңғыш (Дон Кихот... бүйрек ауруынан тақсірет тартыпты)... — Сервантестің заманында итбалық терісінен жасалған таңғыш бүйрек ауруынан сақтайды деген түсінік болған.

Дистрибутивті құқ пен коммутативті құқ — ортағасырлық құқ терминдері. Дистрибутивті (үлестіруші) — белгілі бір адамның іс-әрекетіне сай берілетін игіліктер мен жазаларды үлестіру деген мағына береді; коммутативті (ауыстырушы) — бір жазаны екіншісімен (әдетте, жеңілдеуімен) ауыстыру дегенді білдіреді.

Діни ілімдік және кардиналдық барлық ізгі қасиеттер — діни ілім терминдері. Сенім, үміт және қайырымдылық секілді ізгі қасиеттер діни ілімдік деп аталған; ал, басқа ізгі қасиеттердің бәрі бастау алатын: парасаттылық, қуат, ұстамдылық және әділдік секілді негізгі ізгі қасиеттер кардиналдық деп аталған.

Николао-балық — аңызға айналған итальян жүзгіші, жартылай адам -жартылай балық.

...картезиандық құтханадағыдай, тым-тырыс тыныштық... — Картезиандық орденнің монахтары тіл қатыспау жөнінде серт берген.

...бір ақын айтқандай... — Сервантес заманындағы танымал суырып салма ақын Хуан Баутиста де Вивар мегзеліп отыр.

ХІХ т а р а у
...киген киімдеріне қарап діни қызметшілер ме әлде студенттер ме деп ойлап қалуға болатын екі адам... — Ол кезде студенттер мен священниктердің киген киімдері бір текті болған.

...сайягездікті толедолықша сөйлеуге мәжбүр етудің мәні жоқ... — Сайягездіктердің, яғни Сайяго өңірінде туып-өскендердің, тілі шатпырақ саналған; Толедо тұрғындарының тілі, керісінше, көркем деп бағаланған.

Дубильни — Толедоның шет жағы; Сокодовер — сол қаладағы ұры-қарылар бас қосатын орынға айналған алаң; собор ауласы — Толедо қауымындағы “игі-жақсылар” серуендейтін орын.

Махалаонда — Мадрид маңындағы, мәдени өмірден жұрдай меңіреу жердің синониміне айналған шағын елді мекен.

ХХ т а р а у
Арроба — салмақ өлшемі (11,5 келі).

Амур (“Купидон” деп те аталады) — Ежелгі Рим аңыз-ертегілеріндегі махаббат құдайы; әдетте қолына садақ пен жебе ұстаған қанаты бар балақай кейпінде бейнеленеді.

“Сөйлесе жүретін” би — бимен және әнмен сүйемелденетін пантомима.

ХХІ т а р а у
Патендер — шаруа әйелдері сән үшін тағатын, әулиенің кейіпі бейнеленген төрт бұрышты немесе дөңгелек металл пластинкалар.

Египет қазандары. — Таураттық аңыз бойынша, Египетте құлдықта болған, “Египет қазандарынан” мардымсыз ас-су ішіп жүрген еврейлер шөл далаға тап болғаннан кейін, қандай да болсын әйтеуір тамақ беретін, аштан өлтірмейтін Египетті тастап шыққандарына қатты өкініш білдіріпті.

ХХІІ т а р а у
“Метаморфозалар немесе Испандық Овидий”. — Сервантес бұл атауды римдік ақын Овидийдің “Метаморфозаларына” еліктеп ойлап тапқан.

Магдалина періштесі — Саламанкадағы әулие Магдалина шіркеуінің қола желбағары.

Каньо де Весингерра — Кордовадағы Потро көшесінің жуынды-шайындылары құйылып жататын канал.

Леганитос пен Лавапьес фонтандары — ауыз су фонтандары; Пьохо, Каньо Дорадо, Приора — Мадридтегі серуен орыны боп табылатын кең аллея — Прадодағы фонтандар.

“Вергилий Полидорға қосымша”. — Вергилий Полидор (1470 жуық - 1555 жуық) — итальян тарихшысы, “Өнертапқыштар туралы” трактаттың авторы.

Брас — Испаниядағы ұзындық өлшемі (1,57 метр).

Франция Жартасы құдай анасы. — Родриго және Саламанка қалаларының аралығында орналасқан доминикандық монастырь меңзеліп отыр. Гаэтаның үш кейіптегі бейнесі — Неапольдың солтүстігіндегі Гаэта қаласында орналасқан ғибадатхана мен монастырь атауы.

Монтесинос пен Дурандарт — ежелгі испан романстарының кейіпкерлері. Дурандарт Ронсеваль шатқалында айқасқа кіріп, Монтесиностың көз алдында дүние салады. Белерма — оның ғашығы.

...көзінен жасы кеппейтін Гуадиана... ...Руидераның қыздары... — Гуадиана өзені мен оған келіп құятын, Руидера айдындары деп аталатын салалары жайында халық аңызы бар, Сервантес мұны Дон Кихоттың Монтесинос үңгірі жайындағы әңгімесіне арқау еткен.

ХХІІІ т а р а у
Фуггерлер — Орначуэлостағы күміс кеніші мен Альмадендегі сынап кенін кепілдікке алып, испан корольдерін қаражатпен жабдықтап отырған аса ірі неміс банкирлері; олар аталмыш кен орындарын ұзақ жылдар бойы пайдаланды.

Инфант дон Педро Португальский — португал королінің баласы, король Генрих Теңізшінің (1394-1460) бауыры, географиялық карталарды талмай жинаумен аты шыққан адам.

ХХІҮ т а р а у
...жоғары лауазымды бір адам... — Шамасы, бұл жерде Сервантес өз “Дон Кихотының” екінші бөлімін арнаған граф Лемосский ишарат етіліп отырса керек.

Сегидилья — халық айтатын әннің бір түрі, төрт немесе жеті жолдан тұратын өлең; мұндағы бірінші және үшінші жолдар он бір буыннан тұрады және ұйқаспайды, ал қалғандары — бес буыннан тұрады және толық ұйқаспай (ассонанс) аяқталады; жеті жолдық сегидильядағы бесінші және жетінші жолдар да он бір буыннан тұрады және ұйқаспайды. Музыкалық сүйемелдеуі мен биі бар “ламанчалық сегидильялар” өз алдына бөлек жанр құрайды.

Майорат негізін қалау — яғни әулеттің дәулетін көбейтуге негіз қалау. Ұрпақтан ұрпақ бойы ұлдың үлкеніне ақсүйектік атақпен бірге ауысып отыратын мұраның негізгі бөлегін майорат деп атайды.

Теренций — батысевропалық драмаға елеулі ықпал еткен римдік комедиограф (ж.с.д. 195 жуық - 159 жж.).

ХХҮ т а р а у
Рехидор — қалалық немесе селолық басқарманың мүшесі.

Мелисендраны тұтқыннан босату. — М е л и с е н д р а м е н Г а й ф е р о с — ежелгі испан романстарының кейіпкерлері, бұларға архиепископ Турпин жазды делінетін көне француз хроникалары негіз етілген. Бұл романстарда Мелисендра — император Ұлы Карлдың қызы және оның немере жиенінің қалыңдығы, делінеді. Той өтердің қарсаңында қызды маврлар алып қашып кетеді де, қашан Гайферос оны іздеп тауып, тұтқыннан босатқанша ұзақ жылдар бойы солардың қолында болады.

Геркулес бағаналары — Гибралтар жағалауларындағы таулар; аңыз бойынша Геркулес он екі ерлігінің бірін осы тауларда жасаған көрінеді.

Әйел-дәу Андадона — “Амадис Галльскийдің” персонажы, бойы еңгезердей, ұсқынсыз әйел.

ХХҮІ т а р а у
Тириялықтар мен троялықтар: бәрі де үнсіз қалды... — Вергилийдің испан тіліне Грегорьо Фернандес де Веласко аударған “Энеидасының” екінші жырының алғашқы жолы.

Гайферос дойбы ойнап мәз болып жүр... — Гайферос пен Мелисендра жайындағы ежелгі испан романсының алғашқы жолдары.

Айтарым осы, ендігісін өзің біл.... — сол тақырыптағы басқа бір ежелгі романстың жолы.

Дюрандаль семсері — Роланд семсері, француз хроникалары мен орта ғасырлық дастандарда оған ерекше қасиет таңылады.

...қаланың орталық көшелерімен алып жүруге... — Инквизиция көпшілік алдында абыройын төгуге үкім шығарғандарды өлім жазасы орындалатын жерге есекке мінгізіп, белуарына дейін жалаңаш күйде, қала көшелерімен алып баратын болған; алдынан — қандай қылмыс жасалғанын және оған қандай жаза берілгенін хабарлап жаршы жүріп отырған, соңынан — полиция отряды еріп отырған.

Приставтары алдында... — испанның аса көрнекті сатиригі Франциско Кеведо (1580-1645) қаламынан шыққан “Эскарраманның Мендеске хаттары” (1613) сатиралық туындысынан алынған өлең жолдары.

Нестор — Трояны алуға қатысқан грек патшаларының бірі; аңыздың айтуынша, 300 жыл ғұмыр кешкен.

Кеше ғана Испанияны мұқым... — ең соңғы гот королі Родриго жайындағы ежелгі испан романсынан алынған өлең жолдары; Пиреней түбегіне араб тайпалары соның тұсында басып кірген болатын. Осы романс сюжетіне Пушкин “Сүйікті Испанияға сапар” аталатын өлең жазған-ды.

ХХҮІІ т а р а у
Берберия тұтқынынан... — яғни маврлар тұтқынынан. Солтүстік Африка сол тұста Берберия аталған-ды.

...трофей тұрғызар еді. — Т р о ф е й — жеңіс құрметіне орнатылған ескерткіш; гректер оны жеңіске қол жеткен жерде тұрғызып, жаудан олжалаған сауыт-саймандармен безендіретін болған.

ХХІХ т а р а у
Жалаңаяқ ағайындар — Францискандық орденнің монахтары, оларға шәркейден басқа аяқ киім киюге тиым салынған болатын.

Рифей тауы — бұл таудың қай жерде орналасқаны жайында ежелгі заманның әртүрлі авторы әрқилы пікір айтып кетті. Көпшілігі оны қиыр солтүстікте орналасқан дейтін пікірде болды.

Астролябия — аспан шырақтарының орнын анықтау үшін пайдаланылған бұрыш өлшеуіш аспап.

ХХХІ т а р а у
Дуэнья — бай, ақсүйек әйелдің қызметінде жүрген, кедейленген дворян әулетінен шыққан, әдетте егде жастағы әйел.

ХХХІІ т а р а у
Паррасий — грек суретшісі (ж.с.д. Ү ғ. екінші жартысы).

Тимант — грек суретшісі (ж.с.д. ІҮ ғ.).

Апеллес — аса көрнекті грек суретшісі (ж.с.д. ІҮ ғ. екінші жартысы).

Лисипп — грек мүсіншісі және балқыған металлдан мүсін құюшысы (ж.с.д. ІҮ ғ. екінші жартысы).

Х Х Х ІІІ т а р а у
...Сид Руй Диас Сардардың креслосы — аңызға сәйкес, Руй Диас (“Дон Кихоттың” бірінші бөлімінің ХІХ-шы тарауына берілген түсініктемені қараңыз) Валенсияны қайта жаулап алғанда басқа да олжалармен бірге маврлардан тартып алған мәрмәр кресло.

...қара шаруа Вамбаны өгіздерінен... айырып... — Гот корольдерінің соңғыларының бірі — Вамба (672 - 680) меңзеліп отыр. Халық арасында тараған аңызда ол қара шаруадан шыққан делінеді, ал шын мәнінде ол ақсүйек әулеттің өкілі болатын.

Х Х Х І Ү т а р а у
Командор Греческий — Сантьяго орденінің командоры Фернан Нуньес де Гусман жайында сөз болып отыр, ол мақалдар жинағын құрастырып, университеттерде грек тілінен дәріс берген еді, осы қызметі үшін командор атанған болатын.

Лиргандей — Феб Рыцарының тәлімгері әрі іс-әрекетінің жылнамашысы, “Князьдар мен рыцарьлар айнасы” романының персонажы.

Х Х Х Ү т а р а у
Дит ( м и ф. ) — жер асты әлемінің құдайы Плутонның қосалқы есімі.

Касик — үндістердің ел ағасы, көсемі; бұл арада жалпы үндіс текті адам мағынасында қолданылып отыр.

Епитимья — шіркеу тағайындайтын жаза (ораза ұстау, ұзақ уақыт бойы дұға оқу және т.б.). (Ауд.)

Х Х Х Ү І І І т а р а у
Мартос бұршағы — Мартос қаласы (Андалусияда) ол кезде бұршақ тұқымдас дақылдарды өсірумен аты шыққан-ды.

Кандайя — Үндіқытай, Коморин мүйісі — Үндістанның оңтүстік шалғайындағы мүйіс.

Жек көретін бір сұлу... — кезінде көпшіліктің арасында үлкен құрметке ие болған суырып салма итальян ақыны Серафино Аквиланоның (1466 - 1500) өлеңі.

Ажал! Сол сәтті иек қағатын... — испан ақыны Эскрибтің өлеңі (ХҮ ғ. соңы -— ХҮІ ғ. басы).

Кесірткелер аралы — адам тұрмайтын аралдарды испан халқы осылай атаған. Кесірткелер аралына жер аудару — қазақтың “итжеккенге айдау” деген сөзімен мағыналас.

Ариаднаның тәжі ( м и ф. ) — Дионис Ариаднаға тарту еткен, асыл тастармен безендірілген алтын тәж. Аңызға қарағанда, Ариадна берген арқаудың көмегімен Крит шытырманынан аман-сау құтылып шыққан Тезей кейін опасыздық жасап, Ариаднаны Наксос аралында қалдырып кетеді, Дионис оны осы жерден жолықтырып, мәңгі өлмес зайыбына айналдырады.

Күннің сәйгүліктері ( м и ф. ) — Фебтің (Күннің) күймесіне жегілген сәйгүліктер.

Тибар. — Тибар арабша “алтын” дегенді білдіреді. Сервантестің заманында Африкадағы Алтын Жағалауды осылай атаған.

Панкайя бальзамы. — П а н к а й я — хош иісті өсімдіктерімен аты шыққан, Африкадағы аңыздан жаратылған ел: аңызда ол, сондай-ақ, феникстің отаны делінеді.

Альгуасил — полиция қызметкері.

Х L т а р а у
Потоси — Боливиядағы бір қала.

Беллерофонт ( м и ф. ) — Коринф патшасы Главкінің ұлы; ол қанатты тұлпар Пегастың көмегімен жалын құсатын үш басты құбыжық — Химераны жеңген еді. Беллерофонт Пегасқа мініп аспанға көтерілмек болғанда Пегас оны аударып тастайды да, өзі жалғыз ұшып кетеді, кейін шоқ жұлдызға айналдырылады.

Боотос, Перифой ( м и ф. ) — Б о о т о с — Волопас шоқ жұлдызының грекше атауы. П е р и ф о й — Тезейдің досы, Прозерпинаны алып қашу үшін онымен бірге жер асты патшалығына түскен. Бұл арада Күннің төрт сәйгүлігінің екеуі — Пирей мен Эо деудің орнына Боотос пен Перифой деп жаңсақ аталып кеткен.

X L І т а р а у
Троялық Палладиум ( м и ф.) — Әйел құдай Палладаның Трояға түскен, қала дербестігінің кепілі саналған бейнесі.

Перальвильо — Ламанчадағы, Сьюдад Реаль қалашығы маңайындағы Қасиетті ағайындық қылмыскерлерді өлім жазасына кескен орын.

Өжет жігіт ( м и ф.) — әкесі Фебтің күймесін айдауға тәуекел еткен, сол үшін ажал тапқан Фаэтон мегзеліп отыр.

...Әуенің бұршақ пен қар туындайтын екінші қатпарына... — Өз пайымдауларына Дон Кихот Птоломейдің әлемдік жүйесін негіз етеді. Бұл жүйеге сәйкес, барлық ауыр элементтер әлемнің орталық бөлегіне қарай лықсып, соның төңірегіне шоғырланады да, Жердің шар тектес массасын құрайды. Су, ауа, от секілді жеңілдеу элементтер бірінің үстіне бірі қатпарланып орналасады. Көзге көрінетін әлемнен (жер, су, ауа, от) басқа, бесінші элемент — кемеліне келген эфир бар, аспан шамшырақтары содан құралады.

...лиценциат Торральба... әйгілі шабуыл мен қырғынға куә болды... — Ү Карл ландскнехттерінің 1527 ж. мамырда Римді талан-таражға салғаны жайында әңгіме болып отыр. Солдаттар үй-үйді қоршауға алып, онда тығылып жатқандардың барлығын флейталар сазының “сүйемелдеуімен” қан-жоса ғып қырып салды. Ү Карл әскер басыларының бірі герцог Бурбонский осы қаланы қоршау кезінде өлтірілді. Ү Карлдың солдаттары басына епископ митрасын киіп, иығына мантия жамылып, папаның қашырларына мініп қалада серуендеп жүрді, Ватиканда өткізілген сайқымазақ конклавқа (Рим папасын сайлайтын кардиналдар кеңесі - Ауд.) жиналды, осындай жиынның бірінде папа ҮІІ Климентий орнынан тайдырылды. Осы бассыздықтар жайында құлағдар болған дәрігер Эухеньо Торральба мұны жұртқа жария ете бастады, сол үшін инквизицияның тырнағына ілікті; оған сиқыршы деген айып тағылып, тірідей отқа өртеуге үкім шығарылды.

...жеті ешкінің жанынан... — Торпақ шоқ жұлдызындағы жеті жұлдыз мегзеліп отыр.

X L І І І т а р а у
“Ізгі ниетпен үндемесең, атанасың Санчо сен” — испанның “Аузына ие бола білген адам Санчо атанады” дейтін мәтеліне ишарат (“санто” — әулие және Санчо сөздерінің үндестігіне орай).

X L І Ү т а р а у
...дара және жалғамалы хикаяттар... — яғни, роман мәтініне енген, бірақ оқиғаның негізгі арқауына тікелей қатысы жоқ (мысалға, “Пәруайсыз әуестік жайындағы хикаят”), сондай-ақ негізгі арқауға жанама ғана байланысы бар (мысалға, Хризостомо мен Марсела жайындағы, т.б.) хикаяттар.

Кордовалық ұлы ақын — испан ақыны Хуан де Мена (1411 - 1456).

...жаңадан пайда болған Эней... — Вергилийдің “Энеидасындағы” басты кейіпкерге ишарат; ол өзіне ғашық Дидонаны күтпеген жерден тастап кеткен болатын.

Хака — Испаниядағы тау қыраттары.

Арланса, Писуэрга, Мансанарес, Тахо, Энарес пен Харама — Испаниядағы өзендер.

Тарпей жартасынан... — Ежелгі Римде өлім жазасына кесілген қылмыскерлер Тарпей жартасынан жерге лақтырылатын. Аңыздың айтуынша, өртке оранған Римді Нерон осы жартастан тамашалап тұрған.

X L Ү т а р а у
...антиподтар... — жер шарының диаметральды қарама-қарсы екі бетінің тұрғындары.

...антиподтар шолғыншысы... сүйкімді құмыра айналдырғыш... Тимбрий... Феб... біреулер үшін — мерген, екіншілер үшін — дәрігер... — жарықтың, көріпкелдіктің, медицина мен поэзияның құдайы Фебтің (Аполлонның) лақап аты. “Антиподтар шолғыншысы” — Фебтің бұл лақап есімі Жердің қозғалмайтыны турасындағы сол заманда қалыптасқан түсінікке байланысты туған; бұл түсінікке сәйкес Жерді айналып жүретін Күн “төменде”, яғни жоғарыдағы адамдардың аяғының астында тұратындарға да жарығын төгеді деп саналған. Ал, Фебтің “құмыра айналдырғыш” атануының себебі, күн сәулесінің қызуы адамдардың аңқасын кептіріп, оларды салқындатқыш сусын ішуге мәжбүр етеді, ал мұндай сусын қар толтырылған сауыттарға салып, шыр айналдыру арқылы салқындатылатын мыс құмыраларда дайындалады.

Баратария — испанның barato сөзінен жасалған атау, яғни арзан.

...губернатор жезліндегі крест... — жезлдің жоғарғы жағы крест түрінде жасалған еді, сот кезінде ол ант қабылдау үшін пайдаланылатын.

X L Ү І т а р а у
Виола — скрипкаға ұқсайтын музыкалық аспап, алайда ішектері жуандау және дыбысы да жуандау шығады.

Апарис майы — түрлі дәрмек қосылған зәйтүн майы. Бұл дәрінің керемет қымбат болғаны сонша, “Апарис майы секілді аса қымбат” дейтін мәтелге де кірді.

X L Ү І І т а р а у
Тиртеафуэра — Толедо провинциясындағы елді мекен. “Тиртеафуэра” (дәлірегі: tіratefura) деген сөздің тура мағынасы: “қараңды батыр”.

X L Ү І І І т а р а у
. ...өзінің оң қолын сүйіп алды... — айтылған сөзге адалдықты айғақтайтын белгі.

Альмалафа — ер адам мен әйел адам киетін араб сырт киімі.

...себебі ол тау тұрғыны болатын... — Испанияның солтүстік таулы аймақтарының тұрғындары реконкистаны (арабтар ҮІІІ ғ. басып алған өңірлерді қайта жаулап алуды) өздері тұңғыш боп бастағанын мақтан тұтатын және осы себептен өздерін ақсүйек адам санайтын.

Фонтанель — денедегі “арам сөлдің” сыртқа шығуы үшін аяққа жасалатын жасанды жарақат; Сервантестің заманында осының көмегі арқылы науқас адамға ем-дом жасалатын.

Жалаң аяқ ағайындар — Францискандық орденнің монахтары, оларға шәркейден басқа аяқ киім киюге тиым салынған-ды.

X L І Х т а р а у
Андрадилья — зерттеушілердің ойынша, бұл сол тұстағы атақты шулердің есімі болса керек.

L т а р а у
...аранхуэстік фонтандары... — А р а н х у э с — Испаниядағы қала — Мадридтен 49 шақырым жерде, Тахо өзенінің сол жақ жағалауына орналасқан; фонтандарымен даңқы шыққан. Мәтінде — сөз ойыны: фонтанель және фонтан.

...“Құдай ананы” оқитын керемет көркем маржан, “Әкемізді” оқуға арналған — алтыннан құйылған моншақтар... — Герцогиняның берген сыйлығы таспиық еді, оны алқа ретінде мойынға тағып жүруге де болатын.

Ұзын балақты шалбар — дәулетті адамдар ғана қысқа шаровардың орнына ұзын балақты шалбар киіп жүреді дегенге ишарат.

Жол-сапар бетпердесі — саяхат кезінде суық пен шаңнан қорғану үшін киілетін, көзге арналған ойығы бар, шұғадан жасалған бетперде.

L І т а р а у
...дөңбекке, яғни көлбақалар патшасына, ұқсас... — Рим мысалшысы Федрдің “Патшаға мұқтаж көлбақалар” аталатын мысалына ишарат; мұнда көлбақалардың патша сұраған өтінішіне орай Юпитер оларға бір дөңбекті лақтырады, бірақ бақалар мұндай патшаға қорсына қарағандықтан, анау бұларға айдаһарды жібереді де, ол бақалардың бәрін жеп қояды.

...жеткізу ақысын төлеп... — Ол заманда хатты жеткізу ақысын хатты алушы төлейтін.

L І І т а р а у
Аюнтамьенто — қалалық немесе селолық кеңес; бұл арада — кеңестің ғимараты.

L І І І т а р а у
Құмырсқа қанаттары — “Қатер төнгенде құмырсқаға да қанат біткен” дейтін мақалға ишарат.

L І Ү т а р а у
...кавьяль деп аталатын, балық жұмыртқаларынан дайындалатын... — Әңгіме қара уылдырық жайында болып отыр.

...бұған әсте налыған жоқ... — Өртеніп жатқан Римге жайбарақат көз салып тұрған Нерон жайындағы романстан алынған, кекесінді сипатта өзгертіліп қолданылған дәйексөз.

...сол бір жарлықтың қандастарымның қалай зәре-құтын алып, үрейін ұшырғаны... — Морискілерді (мәжбүр ету арқылы шоқындырылған маврларды) Испаниядан қуып шығу жайындағы алғашқы жарлық 1609 ж. жарық көрді. Бұл Гранадада, Мурсияда және Андалусияда тұратын маврларға қатысты жарлық болатын. 1610 жылғы 10 шілдедегі екінші жарлық Кастилияны, Эстремадураны және Ламанчаны мекендейтін морискілерге бағышталды. Рикоте алқабын мекен ететін (Санчо Пансаның досы сол өңірден болатын), жергілікті христиандармен некеге тұрған морискілерге Испанияда қалуға рұқсат етілген, бірақ 1613 жылғы 19 қазандағы жарлықпен олар да қуғындалды. Қолдарына ұстап әкете алатын заттарынан басқа мүлкі жоқ морискілер үш күннің ішінде кемеге отырып Африкаға аттануға тиіс болды. Бұйрықты орындамаған жағдайда өлім жазасына кесілетін еді. Дүние-мүліктері тәркіленді; өздерімен бірге бағалы бұйым да, ақша да әкетуге рұқсат етілмеді. Мұндай қуғындауға мұрындық болған шіркеу еді, олар қалың бұқараның діни фанатизмін күшейтуге, сол арқылы жұртшылық назарын ІІІ Филипп пен оның сыбайластарының ел басқарудағы қылмысты қарекеттерінен аударып әкетуге мүдделі болған-ды.

...король жарлығынан қорқып... — 1609 ж. жарлықта Испания шегінен аласталатын мерзімі өткен морискілерге көмек көрсеткен, оларға баспана берген испандардың дүние-мүлкі тәркіленетіні қатаң ескертілген еді.

L Ү т а р а у
Гальяна сарайы. — Толедодағы алуан аңыз-әңгімеге арқау болған ежелгі ғимараттың қиратындысы осылай аталатын. Аңызда бұл сарайды мавр ханшасы Гальянаның әкесі тұрғызғаны айтылады, ханша кейін Ұлы Карлге күйеуге шыққан делінеді.

L Ү І т а р а у
...аты ...фриз тұқымынан... — Фрисландтағы (Голландиядағы) жылқы тұқымы меңзеліп отыр.

L Ү І І т а р а у
Эней қашқын, рақымсыз Бирено... — Вергилий “Энеидасының” кейіпкері Энейдің өзіне ғашық Дидонаны, ал “Қаһарлы Роланд” кейіпкері Ариостоның өз ғашығы Олимпияны тастап кеткеніне ишарат.

Атарфе, Марчена — Испаниядағы қалалар.

“Жүз”, “корольдік”, “кім бірінші” — карта ойынының түрлері.

L Ү І І І т а р а у
Гриф (м и ф.) — басы бүркіт, денесі арыстан тәрізді құбыжық.

Әлдебір Мендоса үстелге тұз шашады, соған қараған бойда жүрегі жабырқап сала береді. — Испанияның жекелеген отбасыларындағы жоқты-барға нанғыштықты келекелейтін мәтел.

Сципион — римдік әскербасы Публий Корнелий Сципион (ж.с.д. 185 - 129 жж.); Карфагенге қарсы соғысып, оны қиратқан болатын (ж.с.д. 146 ж.).

“Әулие Яго, Испанияны құлыпта!” — Испандардың маврлармен шайқастағы Санчо терістеу түсінген ежелгі әскери ұраны: “Santіago, y cіerra Espana!” (“Әулие Иаков бізбен бірге — қырып сал, Испания!”). Шадияр Иаков Испанияның қамқоры саналады (454-ші бетті қараңыз). “Сerrar” сөзінің екі түрлі мағынасы бар: қырып-жою, күйрету және құлыптау, қамау. Санчо соны шатастырып отыр.

Агаряндар — африкан халықтарының сол тұста кеңінен қолданылған жалпы атауы.

...ұсталардың қызғаншақ құдайы Венера мен Марсты шырмап тастаған... (м и ф.) — Аңызға сәйкес, ұсталық шеберлік құдайы Вулкан алмастан жасалған тормен әйелі Венера мен оның ойнасы Марсты шырмап байлап тастаған.

Эклога — Сервантес заманындағы пасторальдық жанр түрлерінің жалпы атауы.

Гарсиласо — испан ақыны Гарсиласо де ла Вега.

Камоэнс — Португалияның аса көрнекті ақыны (1254 - 1580).

Актеон, Диана (м и ф.) — Диананы шомылып жатқан кезінде көргені үшін жазаға тартылған Актеон бұғыға айналдырып жіберіледі де, соңынан оны өзінің иттері талап жейді.

Мен ешқандай бұқадан қорықпаймын, тіпті Харама өзені жағалауында жайылған бұқалардың ең шектен шыққан жабайыларынан да! — Сол тұста қалыптасқан ұғым бойынша, Харама өзені жағалауындағы шалғындықтың онда жайылған бұқаларға айрықша күш-қуат қосатын қасиеті болған.

L І Х т а р а у
Дон Кихоттың Дульсинея Тобосскаядан жерініп қалатыны... — “Дон Кихоттың” жалған екінші бөлімінің авторы Авельянеда вариантында Дульсинеяның жадысын қайтарудан үміті үзілген кейіпкер одан жерінеді де, “Махаббатсыз Рыцарь” деген лақап есімді иеленеді.

L Х т а р а у
Корольдерді таққа отырғызатын да, тақтан құлататын да мен емес... — ежелгі бір романс негіз болған мәтел; бұл романста испан королі Қатыгез Педроның (1350 - 1369) өз інісі Энрикемен күреске шығып, оңбай жығылатыны айтылады. Энрике француз әскербасы Бертран Клакенді (Дюгекленді), — сайыс соның шатырында өткен, — көмекке шақырады, сонда анау: “Мен корольдерді тақтан да құлатпаймын, таққа да отырғызбаймын, мен тек мырзама адал қызметші ретінде ғана көмек көрсетем”, депті.

Донья Санчаның қас дұшпаны... — ежелгі романстан алынған жолдар.

...Барселонаға да жақындап қалдық... — Ол заманда Барселона мен оның маңайындағы елді мекендер қарақшылар шабуылынан көз ашпайтын. Феодалдық қатынас жойылғанымен, жаңа жағдайға мойын ұсынғысы келмеген каталондық ірі жер иеленушілер шаруаларды феодалдық кіріптарлықта ұстауға тырысып бақты. Феодалдық қанауға қарсы шыққан шаруалармен күрес жүргізу үшін каталондық вице-корольдің жарлығы бойынша 1602 ж. “Одақ” аталатын милиция құрылды, оның негізгі міндеті аталмыш қарақшылармен күресу болатын. Бұл шын мәніндегі азамат соғысына алып келді, өйткені халық өкілдерінен жасақталған милиция көп ретте сеньорлардың өзіне қарсы шайқасқа шығатын. Кеңінен өріс алған азамат соғысы кезінде бірі “ниерралар”, екіншілері “каделлдер” деп аталды. Осындай жасақтардың бірін романда аталған, қара шаруадан шыққан Роке Гинарт басқарды.

Озирис (м и ф.) — Египеттік құдай, Роке Гинарт оны сицилиялық атышулы тиран Бузириспен шатастырып тұр.

L X І т а р а у
... бұл адам құлағының құрышын қандыра қоймағанымен... — Бейнелі сөйлемше. Мұның негізінде Аврораның Троя соғысы кезінде Ахиллес өлтірген ұлы Мемнон жайындағы аңыз жатыр. Мемнон жөніндегі бұл аңыз кейіннен Фивы қаласы маңайындағы, жер сілкінуі салдарынан құлап қалған орасан үлкен мүсінге жанастырылды. Күннің алғашқы сәулесі түскен шақта мүсін сынықтарынан музыка аспабының үзіліп кеткен ішегінің дыбысына ұқсас дыбыстар естілетін болған, осыған байланысты Мемнон ана мейіріміне жауап қайтарып жатыр деген аңыз шыққан.

... арагондық жуырда жарыққа шығарған... — “Дон Кихоттың” жалған екінші бөлімінің авторы Авельянеда өзін Арагондағы Тордесильяста туып-өскенмін деп мәлім еткен-ді.

L X І І т а р а у
Эскотильо — алаяқ астролог.

Шығыршық ілу ат сайысы кезінде көсілте шауып келе жатқан салт атты найзасын лентаға ілінген шығыршықтан өткізуге тиіс болатын.

“Адал бақташы” — итальян ақыны Гваринидің (1537 - 1612) испан тіліне Кристобаль Суарес де Фигероа 1602 ж. аударған өлеңмен жазылған пасторальдық трагикомедиясы.

“Аминта” — итальян ақыны Торквато Тассоның (1544 - 1595) пасторалі. Оны Сервантестің досы, ақын әрі суретші Хуан Мартинес де Хауреги 1607 ж. испан тіліне аударған болатын.

Кватрин — көне заманғы итальяндық ұсақ теңге.

“Жанның шырағы” — доминикандық монах Фелипе де Менесестің “Христиандық жанның шырағы соқыр сенімге қарсы” аталатын трактаты. Алғашқы басылымы 1556 ж. жарық көрді.

... Мартин күнінде шошқа қайтсе де бауыздалмай қалмайды. — Испан деревняларында Мартин күнінде (11-ші қараша) шошқа сою дәстүрі болған.

L X І І І т а р а у
Монжуик — Барселона іргесіндегі биік шоқыда орналасқан қамал.

Ана Фелис. — “Фелис” — “бақытты” деген мағына береді.

L X І Ү т а р а у
Левант — Пиреней түбегінің шығыс бөлігінің атауы.

L X Ү т а р а у
Бернардино де Веласко — кастильдік жаяу әскердің айрықша қаталдығымен танылған бас комиссары. Морискілерді көшіру ісін қадағалау соған жүктелген болатын.

Аргустың көзі (м и ф.). — А р г у с — жүз көзі бар дәу. Өзі сиырға айналдырып жіберген Ионы, — Юпитердің сүйіктісін, — күзетуді Юнона соған тапсырған болатын.

L X Ү І І т а р а у
Боскан қариямыздың Неморосо атанғаны секілді. — Н е м о р о с о — “орман тұрғыны” деген мағына береді. Гарсиласо де ла Веганың Салисьо және Неморосо есімді бақташылар бейнесі көрініс беретін бірінші және екінші эклогаларына емеурін. Сервантестің тұсында Неморосо есімімен ақын Хуан Боскан (1542 ж. қайтыс болған) бейнеленген делінетін. Қазіргі заманғы зерттеушілердің ізденістері Неморосо есімімен Гарсиласо де ла Веганың өз бейнесі жасалғанын көрсетіп отыр.

L X І Х т а р а у
Артық қып фракиялықтан бағзыдағы... (м и ф.) — Орфей.

Радамант және Минос (м и ф.) — Жер асты патшалығының қазылары.

Тәкаппар Немврод. — Таураттық аңызға сәйкес, Вавилон патшалығының негізін қалаған Немврод аспанға жету үшін аса биік мұнара тұрғызған көрінеді, бірақ оспадарсыз ниеті үшін оған жаза тартқызбақ болған құдай мұнараны қиратып, құрылысын жүргізген адамдардың тілін сапырылыстырып жіберіпті.

L X Х т а р а у
Өкпе-назға мәрмәр тастай селт етпейтін... — Гарсиласо де ла Вега эклогынан алынған жол.

...туғаннан өлгенге дейінгі ғұмыр жолы тым келте боп шықпақ. — Жалған “Дон Кихотты” замандастары мүлдем ұнатқан жоқ, ол ХҮІІ ғ. ұзына бойында және ХҮІІІ ғ. алғашқы жартысында бірде-бір рет қайта басылған емес.

L X Х І т а р а у
Аполлон күймесінің доңғалақтары (м и ф.) — Ежелгі аңызда Күн құдайы Аполлон күймесіне отырып алып аспанды аралап жүреді, жерге жарық сеуіп, жылу береді, делінеді.

L X Х І І І т а р а у
Мингодан да сәнді киініпті... — Минго Ревульгоның “Минго Ревульго шумақтарында” сипатталған киіміне ишарат (“Дон Кихоттың” екінші бөлімінің прологына берілген түсініктемені қараңыз).

Бақташы бала, тоқтай қал!... — халық әнінен алынған жолдар.

L X Х І Ү т а р а у
Саннадзаро эклогынан да артық... — Джакомо Саннадзаро — итальян ақыны (1456-1530), Европада пасторальдық жанрдың дамуына айрықша ықпал еткен пасторальдық “Аркадия” романының авторы. Романның прозалық мәтіні өлеңмен жазылған эклогтармен кезектесіп отырады.

...гректің жеті қаласының Гомер үшін айтыс-тартысқа түскені секілді... — Өзін Гомердің отаны санаған “жеті қала” жайында антикалық дәуірден жеткен екі жол өлең бар; алайда оның отаны қай жер екені жөнінде нақты мәлімет жоқ.

...тордесильястық алдамшы жазғыш... — яғни жалған “Дон Кихоттың” авторы.

...оны Ескі Кастилияға алып бармауын... — “Дон Кихоттың” жалған бөлімінде Дон Кихоттың Ескі Кастилияда бастан кешкендері жайында әңгімелеп беруге уәде етіледі.

В. УЗИН.

---