Екі жазушының әңгімесі

Сәкен Иманасов пен Бексұлтан Нұржекеев — екеуі де жетісулық. Бірі — аға, бірі — іні. Бірі — ақын, бірі — прозашы. Екеуін таныстырған — жерлестері де, руы да емес, әдебиет. Табыстырған — көңіл жақындығы, көзқарастары, сыйластықтары. Ағасы алпыстан асқан, інісі алпысқа енді келіп отыр, “алпысқа келгеннен ақыл сұра” деген ғой бұрынғылар.

Сәкен ИМАНАСОВ: — Үлкендігімді пайдаланып “сен” деп жатырмын, көңіліңе алып жүрмессің.

Ең алдымен қазақ жұрты сені өз шығармаларыңнан, жекелеген өмірбаяндық деректер аралас әңгіме хикаяларыңнан, жолдас-жора, замандас, қаламдастарың жайлы әр тілде жарық көрген, әр түрлі жанрда жазған дүниелерің арқылы біледі. Қазақ жақсы болып өскен азамат жайлы әңгімелеген кезде “шыққан тегі жақсы еді немесе ақын, әнші болып еді” деп жатады. Ата-тегіңде ел билеп, сөз ұстанғандар болып па? Өз әкең соғыстан оралмағанынан хабардармыз, атаңды, әжеңді көріп пе едің? Олар кім болғанын білесің бе? Ел іші, кәріқұлақтар не дейді?

Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ: — Бұрын пионерге өтерде, өзіме қойылған екі сұрақ есімде қалыпты: бірі — “Байдың баласысың ба, кедейдің баласысың ба?” деген, екіншісі — “Қытайда туыстарың бар ма?” деген сұрақ. Біріншісіне “Кедейдің баласымын” деп, екіншісіне “Жоқ” деп жауап бергенмін. Өйтпесем, пионерге өте алмайтынымды, өтпесем, жағдайымның қиын болатынын шамалаған болуым керек.

Апам (әжем) мен атамның және замандастырының айтуларына қарағанда, әкем Нұржеке домбыра тартып, ән айтатын, қазақтың көне жырларын, оның ішінде “Қозы Көрпеш — Баян сұлуды” айрықша жақсы көрген кісі болыпты. Сірә, өз сезімін өзі қатты сыйлаған, өз ұнатқанын өзгенің пікіріне бола оңай өзгерте салмайтын бірбеткей адам болған сияқты. Себебі әне-міне үйлендіреміз деп айттырып қойған қызы бола тұра, екі жасар қызы бар, өзінен 4-5 жас үлкендігі бар жеңгесіне (менің шешеме) өз қалауымен алып қашып үйленіп алған ғой. Арыстандай ақырып отырған әкесінің де айбатынан қорықпапты. Оның себебі, бәлкім, он жеті құрсақтан аман қалған жалғыз ұл болғандығынан да шығар деп ойлаймын.

Нұржекенің әкесі Ешмұхамбет — жылқышы болған кісі. Алғаш колхоздастыру кезінде қырман қорыпты. Есімде қалғаны — тікмінезділігі. Менің 5-6 жасар кезімде колхоз бастығын бір сөзі үшін боқтап үйден қуып шықты. Інісі Қалиға ұрсып: “Сен неге жаңа оның ішін жарып тастамадың?” — дегені әлі есімде. Ақырында атамды жылқышылықтан шығарып тастады. Мінез дегеннің осындайы да болады.

Ешмұхамбеттің әкесі Тұрғанды 23 жасында орыстар атып кетіп, үш жасар атам әкесі Тілеулі бидің тәрбиесінде болыпты. Атама сіңген мінез, сірә, сол би бабамыздан қалған ба екен деп ойлаймын. Ақжазық аулында Байғазы Ауғамбаев деген ағамыз өтті. Сол кісі маған сыр ашып: “Сенің атаң тікнімез кісі еді. Салақтау келіннің қолынан шай ішкенде, кесесі кірлеу болса да біз үндемей отыра береміз, ал Ешкең: “Келін шырағым, кесеңді тазалап құйшы!” — деп қайтарып жіберетін”, — деді.

Атам мен апам екеуі де 1879 жылы туып, екеуі де 1956 жылы қайтыс болды. Мені ол екеуіндей жақсы көрген адам баласы болған емес, бірақ сонда да өмірде ешкімді “папа” деп, “мама” деп атамай өтіп бара жатқанымды ойласам, ішім у жалағандай ашиды, ең әулие саналатын аналық мейірімге емін-еркін шомыла алмағаныма өмір бақи өкінумен келем.

Мен — алты жасыма дейін қыс қыстауда, жаз жайлауда жылқылы ауыл мен қойлы ауылдан басқа ел көрмей өскен баламын. Алты жасымда мектеп үшін Ақжазық аулына көшіп келгенімізде, соншама көше-көше там үйлерді көріп, осыншама көп адамның бір жерге шоғырланғанына қатты қайран қалғаным бар.

Мен өле-өлгендерінше апам мен атамның ортасында текемет үстіндегі төсекте жаттым. “Әкең айтатын еді”, — деп екеуі жабылып үйреткен әндері — “Екі жирен”. Сөзі мынадай:

Аулыңа барайын деп бара алмадым,
Шеңгелге бара жатып арандадым.
Қоршаулы — төңірегің, төбең ашық,
Жатады төңіректеп қара орманың.
Аулыңа барушы едім анда-санда,
Атанға аттың майын жалдасам да,
Жүрсем де үш күн, үш түн аштан өлмен,
Бір рет ақ бетіңнен жалмасам да.

Атам мен апамның әңгімесі әкеме ұқсауға ұмтылдырған шығар деп ойлаймын.

Түп нағашым да, бергі нағашыларым да осындай дәрежедегі адамдар болыпты.

СӘКЕН: — Сен ғой, мен білгеннен бері, әдебиет аталатын ұлы дүбір дүние қазанының біржақ құлағын ұстаумен жүрсің. Ширек ғасырға жуық баспада бас редактордың орынбасары, бас редактор, деректір, олардың арасында бірер жыл “Парасат” журналында бас редактор болдың. Білімі де, тәлімі де, іскерлігі де, тістерлігі де сенен қылаң елі қалық, кем емес тұстастарың ішінде мұндай қызметтердің маңайын көре алмағандар, әлі де көре алмай келе жатқандар бар. Сонда кеңес кезеңінде де, кейін бір орында мығым отырудың өз басыңнан айрықша қасиетіне байланысты ма, жоқ демеп, жебеп жүргендердің көптігінен бе? Біреуді біреу қолтығынан демемей, көтермелеп сүйемелдемейінше, көктен түсе кемеңгер болып кеткен кісі көрмегендіктен, сұрап отырмын. Жауап берсең, ақ сөйлеп, ақиқатын ғана айт, біреулерге зияным тиіп кетер десең, үндемей-ақ қойғаның жөн.

БЕКСҰЛТАН: — Мен қазақ университетін бітірген соң Үшарал аулының орта мектебінде мұғалім болып зорға орналастым. Дәл сол жылы оныншы және он бірінші класс қатарынан мемлекеттік емтихан тапсыратын еді, себебі бұдан кейін он бірінші класс қысқартылатын болды. Осы екі класқа да “Қазақ совет әдебиетінен” сабақ беруді маған жүктеді. Екі класс та шығарма жазу дегенді мүлдем білмейтін болып шықты. Жоспар құру дегеннен тіптен хабары жоқ. Дереу үйрете бастадым. Бірақ бірінші тоқсанда он үш оқушыға “екі” деген баға шығардым. Ол кезде әдебиетке екі баға қойылатын: бірі — жазбаша жұмысқа, екіншісі — ауызшаға. Оқушылардың жазбаша сауаты нашар болғанда да тіпті нашар болып шықты.

Математика, физика сияқты сабақтардан болса бір сәрі, ең оңай саналатын әдебиет пәнінен мұнша баланың, оның ішінде оқу бітірейін деп отырғандардың “екі” деген баға алуы, әрине, мектеп үшін үлкен ыңғайсыз оқиға болды. “Бұл ісің, сөз жоқ, педсоветте қаралады, түсінік сұрайды, дайын бол”, — деп әріптестерім ақыл айтқан боп қорқытып жүрді. “Не дайын болатыны бар? Кез келген оқушының шығармасын алсын да, ашып қарасын, бәрі көрініп тұр”, — деп жауап беріп жүрдім. Алайда іштей дайындалдым. “Неге екенін, педсовет менің жағдайымды қарамады. Бірақ мектеп деректірі оңаша шақырып алып: “Мен бір күңкіл сөздерді естіп жүрмін, бұл не жағдай?” — деп сұрады. Жасырмай бәрін айтып бердім. “Біз бұлар үшін сырттан келген адамдармыз ғой, — деп күлді деректір. — Біліміңе сенгенің дұрыс, бірақ бет жыртысып қап жүрме, жассың ғой, біреу-міреудің зияны тиіп кетіп жүрмесін”.

Келесі жылы ғой деймін, мектепке бастауыш сыныптар бойынша оқу ісінің меңгерушісі деген жаңа қызмет берілді. Аудандық оқу бөліміне деректір менің, парторг және басқалар бір келіншектің кандидатурасын ұсынды. Аудандық оқу бөлімі мені бекітті. Сөйтіп жүргенде “Жетісу” газетіне екі әңгімем, “Жұлдыз” жорналына “Кінәлі махаббат” повесім жарияланды. 1968 жылдың маусым күндерінің бірінде “Үшарал” колхозының бастығы Нүсіпбек Сауранбаев қауырт шақыртып бала жіберіпті.

— Жаңа ғана ауданның бірінші хатшысы Шаймұхан Сәпиев сені сұрады. Мен мақтадым. Сені аудандық комсомол комитетінің 2-хатшысы етіп сайламақ, 4-5 айдан кейін 1-хатшы болады дейді. Бұған қалай қарайсың?  — деді.

— Мен өмірі ең құрығанда комсорг болып көрген адам емеспін, — дедім ол ұсынысқа Нүсекең күткендей қуана қоймай. — Ұятқа қалармын, орысшам да онша емес.

— Бұл жұмысыңда жүре берсең, мықтағанда мектеп деректірі боларсың. Ал ауданға барсаң, ысыласың, адамдармен араласасың. Қазіргі сенің жасыңда қолыңнан келмейтін қызмет жоқ. Егер еш ыңғайы келмей бара жатса, қайтадан мұғалім бола салуың қиын емес қой. Көп сөзді қой, ертең сағат тоғызда келсін деді. “Сенім көрсеткеніңізге рахмет, ұятқа қалдырмауға тырысам” деп айт, — деп үйретті.

Ертесінде солай деп айттым да, қолма-қол комсомол қызметкері болып шыға келдім. Сол жылы желтоқсанда аукомолдың 1-хатшысы болып сайландым. Келесі жылы комсомолдың Орталық комитетіне қызметке Алматыға шақырды. Мұнда ауысуыма себепші болған — Нұрмахан Оразбеков. Екеуміз бір-бірімізді білмейміз, бірақ Нұрекең “Кінәлі махабатты” оқиды да, сырттай өзі дұрыс көріп жүреді, сонан соң өз орнына ылайық деп менің кандидатурамды ұсынады. Комсомолдың Орталық Комитетінен “Жазушы” баспасына қызметке алған — Әбілмәжіл Жұмабаев пен Шерхан Мұртаза. Шәкең кейін “Жұлдыз” жорналына да өзі шақырып алды. “Жалын” баспасы ашылғаннан кейін бас редакторы Тұманбай Молдағалиев өзіне орынбасарлыққа шақырды. Баспаның деректірі Қабдікәрім Ыдырысов: “Мен сені жұрт жүрген жерден өмірі көрмеппін. Соның ұнап отыр. Тұмаш екеуміз де ақынбыз, бізге қолжазба оқитын бір прозашы керек”, — деді де, мені жұмысқа алды. 1978 жылы Баспа комитетінің төрағасы Шериаздан Елеукенов “Жалын” баспасының бас редакторы қызметін атқарушы етіп тағайындады. 1986 жылы “Өзендер өрнектеген өлке” деген кітабым үшін хандарды, билерді әспеттедің деп, 15 наурызда партияның Орталық Комитеті қызметтен босатып тастады. Содан 1989 жылдың 27 қарашасы күні Мырзатай Жолдасбековтің ұсынысымен, ол кісіге досым Төлен Әбдіковтің жұмыссыз жүргенімді түсіндіруімен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Өзбекәлі Жәнібеков “Парасат” жорналына бас редактор етіп жіберді. Тағы сол Мырзатай ағаның “Сені орныңнан әділетсіз алды, енді сол әділетсіздікті түзеу керек”, — деген ұсынысымен, Қуаныш Сұлтановтың бұйрығымен 1992 жылы 1 қаңтардан “Жалын” баспасына деректір болып келдім. Менің сүйемелдеушілерім — осылар. Олардың мені қолдамай-ақ қоюларына болатын еді деп ойлаймын, өйткені қызметке алғылары келмесе, бір себеп айта салулары қиын емес еді ғой, бірақ олар өйтпеді. Бірде-бірінің алдына қызметімді өсір деген өтінішпен барған емеспін, бәрі де өздері өз ұйғарымдарымен шешті. Бағыма қарай жолыққан осы кісілер бағымды ашты деп ойлаймын. Бұлардың ішінде Қуаныш Сұлтанов қана менің тайпалық туысқаным, жерлесім. Аудандық комсомол комитетінде оған мен бастық болдым, кейін маған ол бастық болды, 1986 жылы мен қызметтен қуыларда ол Орталық Комитетте ұйымдастыру бөлімінің бастығы болып отырды, бірақ мені қорғап қалуға шамасы жетпеді. Бәлкім, біреулердің мен арқылы оның өзіне шабуыл жасағысы келген шығар деп те ойлаймын. Қалай болғанда да маған жақсылығы тиген солардың бәріне де риза екенімді ылғи да айта жүрем.

СӘКЕН: — Екі дәуірдің куәсі болдық. Жасырмай, жалтармай, жалтақтамай айтар болсақ, жазушының жағдайы кеңес кезінде жақсы болды ма, әлде еркін сөйлеуге, ойдағыны бүкпей айтуға қол жеткен қазіргі заманда жақсара түсті ме?

БЕКСҰЛТАН: — Әрине, бұрын қалта мен бедел жағынан жағдайымыз жақсы болатын. Жазушы деген аттың өзі қай сияпатыңнан да артық бағаланатын. Бірақ соның бәрі сөзімізді сатып алу үшін, аузымызды алып, майлап қою үшін істелген екен ғой. Қазір, құдайға шүкір, халқымыздың қасындамыз, бұрын оларға шекемізден қараушы едік, енді араласып ішінде жүрміз, анық жазушының орны осы екеніне көзіміз жете бастағандай. Бұрын ақшалай бай едік, пікіріміз шектеулі болды, қазір қалтамыз бостау, бірақ ой мен пікірімізде шек те жоқ, шектеу де жоқ. Ең бастысы, үмітіміз болашақта. Мен бұрын болашақтан тілімізді де, ұлтымызды да елестете алмайтынмын. Арымыздың алдында екіжүзділеу едік, содан құтылдық. Бұл мәселеге әркім әрқилы қарайды. Мәселен, өзіңіз қалай ойлайсыз?

СӘКЕН: — “Қызмет қыл да — міндет қыл” — дейтін сөз бар, қазір соның қызметі қалып, міндеті желге ұшқан заман болып тұр-ау. Жақсы өлең, жақсы әңгіме жазарсың. Қаламгер ретінде халқымның көкейіндегі бір сөзін айттым-ау деп мәз боларсың. Бірақ, не керек, сөзіңді қажет етіп жатқан ешкім жоқ. Ендеше кімге міндет қылмақсың? Бас сұға қалған жеріңде жазушы сенен гөрі, базардағы бақалшы өтімді. Соған қиналасың. “Самородный сары алтын саудасыз берсең алдайды Самарқанның бөзіне” дегенде Абай осындайға күйінген екен-ау дейсің. Біздікі де сол ғой.

Өз шығармаларыңда ездіктен түңілгенде ерлікті, мешеуліктен мезі болған кезде мерейлікті, надандықтан безінгенде адалдықты жазуға құшырлана кірісетін кездерің бола ма? Өз басыңда осы сезімдердің қайсысы басым? Олар бір-біріне қайшылық туғызып жатпай ма?

Жұрттың бәріне жағу үшін айлакер де аяр болу керек деп жатады ел. Сен осыған қалай қарайсың?

БЕКСҰЛТАН: — Валентин Овечкин деген жорналшы-жазушы болып еді ғой, соның: “Литературу движет тоска по хорошему человеку” деген ғажап сөзі бар екен. “Жаманға бір сөз айтсаң, қорс етеді, Балқыған қорғасындай қайран жақсы” дейді біздің қазақ. Жақсыға, жақсылыққа ұмтылу — адам жанын үнемі тазартып отыратын құдірет. Алайда, Сәке, менің ездік, мешеулік, надандық деп бағалаған жағдайымды басқа біреулердің мықтылық, ептілік, бейімділік деп бағалауы да мүмкін емес пе? Өйткені мен мешеумін, езбін, наданмын деп мойындаған адамды өмірімде ешқашан көрген емеспін.

“Жақсылар жақсымын деп айта алмайды,
Жамандар жақсымын деп айқайлайды”, —

дегенді жұрт бекер айтып жүрген жоқ шығар. Адам біреуді алдай алғаны үшін, өтірікті шындай ғып айта білгені үшін биіктемейді, тек адалдығымен, ар-ұятымен биіктейді. Жұрттың бәріне жағу мұрат емес, жақсымен түсінісу, адалмен сыйласу — басқа ешнәрсемен салыстырылмайтын керемет. Бір жейде болса да менен бұрын тоздырдыңыз ғой, өз пікіріңізді де ортаса салсаңызшы!

СӘКЕН: — Өз басым айналамдағы адамдардан әрдайым ірілік, кісілік, кішілік күтетін, өзім де сол сапаға сай болуға тырысатын адаммын. Бұл, әрине, өзімді мүлдем кіршіксіз, тал бойымда кемшілік жоқ адаммын дегенім емес, дегенмен аралас жүрген жігіттердің әлдебір ұсақ пиғыл, пендешілігін көргенде өз-өзімнен түңіліп, жиіркеніп кетем де, енді қайтып ол маңға жоламауға тырысамын. Әрі-сәрі болып жүре алмай, ат құйрығын бірден кескен кездерім де болған. Абайдың:

“Көкірегінде қаяу жоқ, қиянат жоқ,
Қажымас, қайта айнамас қайран тату”, —

деген сөзін ұдайы есте ұстағым келеді.

Қазақтан өткен көлгір халық жоқ. Біреуді мақтауға келгенде алдымызға жан салмай, көтеремді тұлпар, көгершінді сұңқар деп те жіберетін әдетіміз бар. Әсіресе, басшы орында отырғандарға келгенде тек құлағына жағымды сөз айтқымыз келіп, оның жағымпаздыққа ойысып бара жатқанын да пайымдамастан, өліп-өше өңеш жыртатынымыз өтірік пе? Ол рулас елдің қазығы, рухтас елдің азығы болар азамат болса бір сәрі, көші көліксіз, қонысы өріссіз жай ғана біреу болса — көлгірсудің көкесі сол, әне.

Дүние асты-үстіне түсіп, әп-сәттің ішінде өзгеріп шыға келгенін білеміз. Сөзің де, өзің де ешкімге керек болмай қалғандай күй кештік. Осы төңіректе ойланып көргенің бар ма?

БЕКСҰЛТАН: — Өз қадірін білген адам өзгенің де қадірін білуге тиіс. Ақын-жазушыны керек қылмай қалғандар — атқа мінгендер, оның ішінде де қазақ әдебиетінен қағажу тәрбиеленгендер: “танымасын сыйламас” дегеннің шындық екеніне көзіміз жетті. Қарапайым халықтың, ұлттық мәдениеттің иісін сезетін әрбір азамат әлі де құдайға шүкір, баршылық. Бізді бастықтар бұрын да оқымайтын, бірақ ақын-жазушының дуалы аузынан халыққа масқара ғып қоя ма деп ығатын, “Мақалаларыңызды оқып тұрамыз, теледидардан көрдік” деген сияқты сипалама сөздерінен-ақ арғы жағы аңырайып тұратын. Қазіргі бастықтар халықтан қорқа қоймайды, өйткені оның үні қай жерге дейін жетіп, қай жерге дейін жетпейтінін жақсы біледі. Билігіме, беделіме нұқсан келтіре алады-ау дегендермен ғана санасады. Демек адам баласына жаны ашып, қамқор болып басқару мәдениетіне жаппай жете қойған жоқпыз. Жеке адамдардың жан дүниесі мәдениеттенбейінше, біз әлі ұзақ қиналамыз, көпке қажет болмасақ та, азға керек боп қалармыз деген үмітпен өмір сүруге тиіспіз. Қазір лауазымы үлкен қылмыскерлердің лауазымы төмен немесе қылмысы жоқтарды жазалап жатқан заман. Соның бәрі обал, сауапты ұмытқандықтан.

Қазір халық кітапты бұрынғыдан аз оқитыны рас. Оның басты себебі — жалақысы аз немесе жоқ. Әуелі нан жеу керек, одан артылса ғана оқу қажет. Сондықтан халыққа өкпелей алмаймыз. Олар тұрмақ өзіміз де бұрынғыдан гөрі аз оқуға айналдық қой. Тұрмыс түзелген соң, бірте-бірте бәрі де түзеледі деп сенем. Бірақ енді ешқашанда дәл бұрынғыдай жағдай қайталанбайды, жақсы болғанда да басқаша жақсы болады. Мен, әйтеуір, жұрт мені тыңдаса екен деп міндетсігім келмейді.

СӘКЕН: — Менің де, сенің де тұстастарыңның ішінде ең алдымен өзінің “әлде бір жеріне” дұрыстап қарап алмай жатып, әйтеуір, бастық болуға, ел басқаруға ұмтылу ынтызарлығы, әмір-билікке таласуға әуестігі, мансапқа құштарлығы басымдары бары рас. Олар көбінесе қабілет-қауқарының мөлшерімен санасып жатпайды, “осы жұмыс менің оң жамбасыма келе ме, жоқ па” демейді, осы тұрғыдан алғанда, сенің өз мүмкіндік-мөлшеріңді өлшеп көрген жерің болды ма? Қай дәрежедегі мансапты қиналмай атқарып кете алар едің?

БЕКСҰЛТАН: — Жаңа қызметке ұсынғанда, менің істей алмайтын шығармын деп бірден-бір жүрексінген қызметім аудандық комсомол комитетінің хатшылығы болатын, жүрексінуімнің ең басты себебі орысшам онша емес еді. Қазақы аудан болған соң, құдайға шүкір, оны да істеп кеттім, бірақ орысша үйрену үшін өзімді-өзім қинаудай-ақ қинадым. Әдебиеттен, мәдениеттен алыс қызметтің бірде-бірін істеуге ынтықпаймын, яғни ондай қызметтің бәрін де қиналып атқарған болар едім. Ал бұған өзіңіз қалай қарайсыз?

СӘКЕН: — “Мәнсапқа құмартпадым, бақ-дәулет іздемедім” дейтіндердің біріне де сенбеймін. Өтірік айтады. Бірақ біреуі өзің айтқандай, “қиналып атқарар қызметінің” өлшемі мен мөлшерін білетіндер де, екіншілері қолы көтере алмас шоқпарды да беліне қыстыруға құмарлар. Пәле солардан шығады. Әлдебіреулердің жебеуі-жетелеуімен жоғары шығып алады да, шоқпар көтере алмағанын енді өзінен емес, өзгелерден көріп, айналасын арбап, алдап, қолынан келсе — жалмап бітетіндер де солардан шығады. “Түсеріңді білмесең түйеге мініп нең бар” деп айтқандардың соңына шам алып түсіп, шала бүлінеді.

Мен өз шамамды жақсы білемін. Бірақ қолыма жеке билік тиіп көрмеген кісі болғандықтан, қай дәрежедегі қызмет оң жамбасына келер еді деп көп ойланып көрмеппін. Мемлекет, үкімет басқару, облыс әкімі болу қолымнан келе қоймайтынына күмәнім жоқ. Бірақ не бірдемені бүлдірмейтін, не берекелі ештеме тындырмайтын әлдебірулердің “айналып-айналып Қособаға қайтып келеді” кейпімен ұдайы билік маңынан ұзамай, ірі-ірі лауазым атаулыны жиі ауыстырып жататындарына да таңқалам. Француз жазушысы Тристан Бернардың: “Не важно уметь хорошо работать, важно уметь хорошо доложить!” дейтін сөзіне бір дәлел осы емес пе екен?

Қазіргі билік басында жүрден белгілі азаматтардың біразымен таныс-біліс, аралас-құралас шығарсың, сырттай жақсы білерсің. Президент туралы әңгіме жоқ. Елбасының қызметіне баға беретін біз емес, ол біздің міндетімізге жатпас та, қолымыздан келмес те. Әйтсе де кезінде сен де, мен де Президент Н.Ә.Назарбаев жайындағы азды-кем пікірімізді “Егемен Қазақстан” газетінің бетінде айтқан да сияқты едік-ау. Сондықтан ол жағын қоя тұрып, Үкімет төңірегіне келіп-кетіп жатқан үлкен-кішілі азаматтар, қазіргі билік басындағылар, қала берді сен екеуміздің туып өскен облысымыз бен аудандарымызды басқарып жүрген адамдар жайлы да әрі-сәрі пікірлер айтылып қалып жатады. “Сырт көз сыншы келеді” деген сөз бар, осы жайлы пікірлесе алар ма едік?

БЕКСҰЛТАН: — Пікірлесерміз-ау, бірақ әділ баға бере алар ма екенбіз. Өйткені олардың ешқайсысымен қоян-қолтық араласып жүрген жоқпыз ғой. Бір ағайынымыз оларды жамандайды, енді біреуі мақтайды. Ең дұрысы — солардың жеке өзімізді қалай сыйлайтындығына қарай бағалау керек, себебі әркім — өзін сыйлағанның құлы. Жаркент (Панфилов ауданы дегенді айтқым келмейді) өңірін басқарып отырған Омаров Ермұқан деген азаматты әкім болғанға дейін де білетін едім. Сырттан келген адамға ауылыңның сыпсың ауыздары өсек-аяңды ала жүгіретіні, “өз” адамдарын мақтаңқырап, “өзгені” даттаңқырап жіберетіні бесенеден белгілі. Ермұқан ол кезеңнен өтті, қазір ел жағдайын өз ақылымен-ақ таразылай алады. Сыйламайды, тыңдамайды деп өкпелей алмаймын. Елді тоздырып жіберді деп те кінәлай алмаймын. Қайта уақыт озған сайын ел басқарудың қыр-сырын дұрыс бағыттап отырған сияқтанады.

Ал енді бұрынғы облыс басшысы Заманбек Нұрқаділовпен “Парасат” жорналында жүргеннен таныспын. Ол кезде Алматының мэрі жорналдың редколлегия мүшесі болған. Байқауымша, Зәкең — мінезді жігіт. Мінезді адам ешқашан жалпыға жақпайды: өзгелер үндемей қалғанда, ол айтып жібереді; өзгелер жалпылдап жатқанда, ол тымпиып үндемей қалады, мынауым біреуге жаға ма, жоқ па деп жалтақтамай, кейде өз ойын дереу жүзеге асырып тастайды. Ондай мінезбен кейде біреуді аяқ асты жарылқап тастаса, тағы біреуді кенеттен-кенет кейітіп те тастайды. Зәкеңнің берген уәдесін бұлжытпай орындайтынына бірнеше рет куә болдым. Зәкір деген “Парасат” жорналының қызметкеріне жеңіл мәшине сатып алу қажет болды. 1990 жылы ондай іс оңай емес еді. Жорналдың редколлегия мүшесі екенін пайдаланып Зәкеңе құлақ-қағыс етіп едім, бір аптаның айналасында әлгі жұмысты тиянақтап берді. Алматы көшелерінің атын қазақыландыру жөнінде Зәкең — кәдімгідей ірілік көрсеткен азамат. Мұқағали Мақатаевтың атына бұрынғы Пастер көшесін беру кезінде орыстар түгіл, өз зиялыларымыз да оған қарсы шықты. “Пастер деген — ұлы ғалым, әлемдік аты бар” дегенді сылтауратып, меніңше, басқа бір ойларын жүзеге асырғылары келді. Геродот та, ғұн күнбиі Мүде де ұлы адамдар, бірақ өз ұлымызды ысырып, сол ұлылардың атымен көшелерді атау мәдениеттіліктің көрсеткіші бола алмайды емес пе? Мұқағалиды ақындар мен ғалымдар әлі танығысы келмей тырысып-бырысып жатқанда, оны әкімнің танығанын мен ылғи ризашылықпен есе алып жүрем. Сонан соң орталық демалыс паркінің айналасындағы қыруар көшеге қыруар қазақ зиялыларының атын улатпай-шулатпай-ақ қойып шығуы да Зәкеңнің мэр болып тұрған кезіндегі мәрт мінезін жақсы танытады. Тірі кезінде сыйлаған Әсет Бейсеуовті көзі жоқ кезде де сыйлап, екі томдық ән кітабын шығаруға қамқор болуы, басқа да ақын-жазушы шығармаларының жарық көруіне демеулік жасауын қазақ өнері мен әдебиетін сыйлауы демегенде, не деп бағалауға болады?

Жақында Қазақстанның халық әртісі Дәнеш Рақышевтің 75 жылдық тойын облыстың жаңа орталығы Талдықорған қаласында өткізіп, өзі арнайы қатысып сөз сөйледі. Кей газет жазған кемшілік, әрине, Зәкеңдікі емес, орындаушылардікі деп ойлаймын.

Әрине, Зәкеңді данышпан әкім деп асыра дәріптеуге болмайды. Оның қолқ етіп бір сөзге түсіп қалатыны, торс етіп бір сөзге тіксіне қалатыны жаңағы әрі-сәрі пікірлерге жем тастайды. Ал түптің түбінде, ол облысты жаман басқарды деуге аузым бармайды.

Солай ма, жоқ па, Сәке?

СӘКЕН: — Мен ол азаматтың қарауында бір жарым жылдай қызмет атқардым. Сен дұрыс аңғарған екенсің, менің де пікірім сол. “Жақсының артынан сөз ереді” дейді, оның мәрттігінен де, даралығынан да, даналығынан да кемістік тауып, мінеп қалуға, сынап қалуға құмарлар аз болмаған. Жансүгіровтің “Құлагерінде”: “Жұрт мейлі сері десін, пері десін, ұнайды өнерімен Ақан маған” дейтін жолдар бар. Жұрт не десе о десін, бойдағы барша қайшылығымен жігіт ретінде, азамат ретінде, басшы ретінде Зәкең маған да ұнады. Сол пікірде тұрақтап қала беремін.

“У ішсең руыңмен, “Қарындасқа тартпағанның қары сынсын”, “Ағайынның аты озғанша, ауылдастың тайы озсын” деген сияқты аталы сөздер барын жақсы білеміз, қалай дегенде де ішіміз жерлестерімізге, ауылдастарымызға қарай бұрыңқырап тұратыны да рас. Бірақ руластықты ту қылып көтеріп, бойда ғана емес, ойда да ұсақтап, оның өзін шипасы жоқ кеселді дертке айналдырып алғанымыз бар. Осы тұрғыда, яғни жалған жершілдік, аясы тар рушылдық, жалған патриотизм жайында сен не айтар едің?

БЕКСҰЛТАН: — Бұл — бар деп бадырайтуға да, жоқ деп көз жұмып қарауға да көне қоймайтын қиын нәрсе. Менің байқауымша, мұны әркім өз ыңғайына қарай әр түрлі пайдаланып жүр. Өз кінәсін бүркемелеу үшін біреулер: “Мені бөтен рудың адамы болған соң, әдейі шеттетіп жұмыстан шығарып жіберді”, — деп, бір бастыққа жала жабады. Оны тыңдасақ, рушылдық бар болып шығады. 1986 жылы “Өзендер өрнектеген өлке” кітабыма бола мені тексергенде, баспа қызметкерлерінің біразы талдықорғандықтар екен деп кінәлады. Сондағы мақсаты — мені жершіл қып көрсету. Бірақ менің бар болғаны 1-орынбасар екенімді, қызметке адамды мен емес, деректірдің алатынын Орталық Комитет, оның жіберген қызметкері С.Бәйменов білмей отыр дейсіз бе? Әншейін пәле-жаланы қоюлату үшін қолданып отырған әдіс қана. Рушыл деп дәлелдегілері келіп еді, оның қисыны жоқ екендігіне көздері жетті. Менің бір бастығымды “Лениншіл жас” газеті қатты сынады. Оны басқарып отырған Сейдахмет Бердіқұловтың кітабын мен жоспарға кіргіздім, кейін бір регионның 4-5 адамын жоспарға кіргізгенім үшін сөгіз алдым. “Қызылордадан одан да көп адам жоспарладым, ол үшін неге ұрыспайсыз?” — дедім. “Е, неге көп кіргізесің?” — деді. “Қазақша сөйлейтіндер де, жазатындар да ол жақта көп қой”, — дедім. Мен бұл әрекетті рушылдық деп бағаламадым. Сейдағаңа шамасы жетпейтін болған соң, інісі деп менен өзінше өш алғаны ғой. Ал Сейдағаңа менің қай жағынан қандай іні екенімді біреу рулық жағынан есептейді, біреу тағы басқа жағынан тон пішеді. Шын азаматтық тұрғыдан қарасақ, әрі күлкілі, әрі күйкі нәрсе. Менің өзіме ең риза болатыным: осыны кек тұтпадым, Сіз өстіп едіңіз-ау деп кейін де бетіне баспадым, алам-саламымыз дұрыс аға-іні боп жүріп жатырмыз. Маған ағалық жақсылық жасаған жазушылар Рахметулла Райымқұлов, Хамза Есенжанов, Шерхан Мұртаза, Шериаздан Елеукенов, Әбілмәжін Жұмабаевтар Қазақстанның әр түкпірінен, солардың маған жасағанын мен өзімнен кейінгілерге жасауға міндетті емеспін бе? Осы ағаларымның азаматтығымен өлшесем, рушыл дәрежеден өресі аспағандар қанша үгіттесең де сол дәрежесінде қалады деп ойлаймын да, сәл де болса солардан биік тұруға тырысам. Жалпы, рушылдықты, жерлестікті (жершілдікті емес) былай қойғанда, басқаның дұрысын туған бауырыңның бұрысына жығып берудің өзі күнә ғой. Мұның түп төркіні адалдықтың, ар-ұяттың аздығы мен көптік мөлшеріне қатысты жағдайлар деп ұғам. Адамды ар-ұяттан басқа тағы бір нәрселердің ырқы билейді дегенге қалай сенуге болады? Ал өзіңіз бұған қалай қарайсыз?

СӘКЕН: — Рас-ау, біз де біраз сөз жаздық, “ұлтшылдыққа ұрынба, рушылдыққа бұрылма” деп уағыз айтып көрдік. Бірі болмаса бірі оқып, оқымаса — елден естір, ұялар деп, арға, ақылға шақырған болдық. Бірақ “Сен солай депсің, ұялғаннан “ұрлығымды” қойдым деген бірі жоқ.

Сен көркем шығармаларыңмен қатар бүгінгі күн, кешегі күн демей әртүрлі тақырыпқа қалам сілтеп, көсем сөз де жазып келе жатқан адамсың. Кезінде “Өзендер өрнектеген өлке” аталатын этнографиялық-танымдық кітабыңды шығардың. Жетісудың жер-суын бір кісідей-ақ жақсы білесің. Қазір сол көне жер атауларын өзгерту жаппай модаға айналып, қазақтың Көкжиде, Көктума, Қарасаз сияқты атауларын адам атына аударып беру әдетін шығардық. Біздің жақта әулетті бір адамның атына қойылған осындай ауылдың балалары көрші ауылдың балаларымен төбелесіп қалып, кейінгілері: “Қазір пәленше ауылының көтін көктен келтіреміз”, — деп еліріп жүргендерін естиді жұрт. Содан еңселері түсе есеңгіреген әлгі ауыл ересектері сол елді мекеннің атын бұрынғы атауына қайта көшіре алмай әуреге түсіп жүрсе керек. Кеше өзің жырлаған, ақын жыраулардың жырына арқау болған жер-су аттарының осылай келеңсіз өзгеруі төңірегінде қандай ойларың бар?

БЕКСҰЛТАН: — Бұл да менің жанымды ауыртатын жағдай. Жер аты деген — ата-бабаңның аты. Ат деген де тарих. Тарихты өзгертуге болмайды, оны тек түсіну керек. Жаркенттің түбінен ағатын Өсек деген өзен бар. Сол ат әлдекімдерге ұнамапты. Сірә, өсек-аяң деген сөзбен араластырып ойлап, содан намыстанған болу керек. Өссек деп зазып қойыпты. Шынында, Өсек деген ат — қызық ат. Оның мәнін әзірше анықтап шешкен адам жоқ, шешуге тырысып та жатқан жоқ. Маңғол (қалмақ) сөздеріне қарасам, “ана су” деген мағына беретін сияқты., “ус” деген — су, ек деген — ана, ене. Маңғолияда тұратын қазақ ғалымы Ислам Қабышевтің айтуына қарағанда көне маңғол тілімен түрік тілі ұқсас, демек Өсек-Үсек деген сөздің де мағыналас шығуы ғажап емес. Оның үстіне ол өңірде қалмақтан қалған басқа атаулар да біршама.

Ақсақ Темір кеп Жетісуды шапқанда, Шарынды Чарун, Шелекті Чалық деп жазыпты. Сол арқылы-ақ бұл арада ежелден қазақ елінің тұрып келе жатқандығын дәлелдеуге болады. Жер аты деген ата-бабаның аты дейтінім осыдан. 1643 жылы Салқам Жәңгір қолының ор қазып Батұр қонтайшының қолына қарсы соғысқан араның күні бүгінге дейін Орбұлақ деген атпен аталып келуі, сол кезде Жарбұлақ, Жалаулы, Қызылқия аталған жерлердің әлі де сол атпен біздің заманға жетуі жер атын жөнсіз өзгерте салудан сақтандырып, оның тарих алдында орны толмас қиянаттарға жетелеуі мүмкін екендігін есімізге салып отыруы тиіс. Әріден ойламайтындардың беріден тиісіп бүлдіріп жатқаны рас. Оған өзіңіз де, сірә, көп мысал айтайын деп отырған сияқтысыз.

СӘКЕН: — Жер-су аттарын өзгерткенде екі түрлі тенденция басым болып барады. Бірі — жоғарыдағыдай Қабанбай, Қарасай, Қазыбек секілді тарихта бір-бір тау болып қалған адамдарға өздері туған жердің атын аударып беріп жатырмыз. Апыр-ау, ол киелі адамдар да сол жердің перзенті, тіпті ең қастерлі, ең ұлы перзенті шығар, бірақ туған жерінен биік емес қой, келесі бір ғасырда бұлардан асқан батыр, би туа қалса, қайта ауыстырып жатамыз ба?

Екіншіден, қазір қолда пұлы бар азаматтар ақшасын шаша жүріп марқұм атасының, әкесі мен нағашысының атын ауылға, көшеге, мектептерге бергізіп-ақ жатыр. Оған мысалды әр аудан, әр ауылдан табасың. Қысыласың, күйінесің. Қолыңда билігің жоқ — тыйым сала алмайсың. Оның үстіне бірдеме дей қалсаң, сені тіпті “қызғанып отыр” деп, көк есекке теріс мінгізіп жіберуден де тайынбайды жұрт.

Өз көңілің әбден толған, “бұдан артық құдай да жаза алмас” дейтіндей (күпірлік болса да) шығармаң қайсы? Разы болатын себебің?

БЕКСҰЛТАН: — Ондай күпіршілік менде жоқ. Бірақ “Кәріс қыз”, “Мұнтаздай Мұмтаз”, “Күю”, “Бейтаныс әйелдің құпиясы” деген әңгімелерімді қазір қырық күн тыраштансам да жаза алмас едім. Жазушылығымның ғана емес, олар менің өмірімнің де белесі сияқты дүниелер. “Күтумен кешкен ғұмыр”, “Бір өкініш, бір үміт” те жанымның өзегін суырып жазған шығармаларым. Өмірімнің, шығармашылығымның белес кезеңдері болғандықтан да оларды айрықша бағалаймын.

СӘКЕН: — Билік басында жүрген, бұл күндері жиі араласатын адамдарың кімдер? Олар сенің жазушы ретіндегі, азамат ретіндегі жанайқайыңа құлақ аса ма? Көңіліңді қалдырған жерлері бар ма? Қайсысы қай қасиетімен ұнайды? Президентті жүзбе-жүз танисың ба, алдында болып көргенің бар ма?

БЕКСҰЛТАН: — Билік басында жүрген бірде-бір адаммен жиі араласпаймын. Президенттің есінде бармын ба, жоқпын ба, ол жағын білмеймін, бірақ мен “Жұлдыз” жорналында жүргенде ол кісі Теміртауда аудан дәрежесіндегі парткомның хатшысы еді, сол кезде іссапармен барып жолығып “Теміртаудың Төлегені” деген очерк жазып қайтқам. Нұрекең өз мәшинесімен Қарағандының әуежайына дейін әкеп тастап, әжептәуір жып-жылы сөздер айтып еді, Шерхан Мұртаза жайында айтқан риза пікірі де есімде. Кейін Президент кезінде “Анкара” қонайүйінде кітабының тұсаукесеріне қатысып, Дулат екеуміз әдейі барып амандасып, тіл, ел туралы біраз әңгімелестік. Осындай-осындай кездесулерде көріп, амандасып қалғаным болмаса, жеке қабылдауында болып пікірлескен адам емеспін.

Билік басындағы адамдармен өз қатынасыңыз қалай?

СӘКЕН: — Қолында әмір-билігі бар адамға жақын жүріп көрген емеспін. Алматы облысының әкімі болып тұрғанда Заманбек Нұрқаділов қызметке шақырды. “Облыс әкімі аппарат басшысының қоғамдық ұйымдар және бұқаралық-ақпарат құралдарымен байланыс жөніндегі орынбасары” деген лауазым берді. Түсінісіп, қолдан келгенше адал қызмет атқардым деп ойлаймын. Әрине, аппараттық ілік-шатыс, күбір мен сыбыр, қыбыр мен жыбырға бой үйрете де алмадым, дағдыланғым да келмеді.

Уақ-түйек кикілжің, шағыстыру, қалыс тұрулардың жеті атасы болып жатады, өзімді ондайдан аулақ ұстадым. Үлкен лауазым иелеріне жолай қоймауым, олардың да мені бауырына ала жақындата қоймауы содан да болуы мүмкін.

Қазақ елінің қандай болғанын (саяси жүйесін, мемлекеттік құрылымын айтамын) қалар едің? “Билік менде болса үйтер едім, бүйтер едім” деп армандаған, қиялдаған тұстарың болды ма? Қазіргі ел жағдайы көңіліңнен шыға ма?

БЕКСҰЛТАН: — Ұлттық мемлекет деген де, демократиялық ел деген де маған ұнайды.

Өзгеден жәбір көріп, ашықтан-ашық қиянат тартқанда, биліктің өз қолымда болмаса да, әділ адамның қолында болғанын армандайтын кезім болады. Былтырдан бері бір қызым бір әйелмен жер мәселесіне бола таласып қалды. Қызым 9 қабатты үйдің астыңғы қабатынан дүкен салып еді, әлгі орыс әйел дәл соның есігі алдындағы ашық жерге павильон әкеп қойды. Әлгіні алдырам деп, қызым алдыра алмады. Сонан соң сол араға мен де сауда орнын салайын деп Храпуновқа арыз жаздым. Оған Ш.Нысанбаев деген Алматы қаласының архитектура және қала құрылысы департаменті төрағасы орынбасарынан маусым айында: “Ол ара тұрғындардың ортақ пайдаланатын жері болғандықтан, басқа мақсатқа берілмейді” деген жауап алдым. Ал желтоқсан айында әлгі орыс әйелге сол арадан дүкен салуға рұқсат берілді. Соған қорланып, мен қалалық әкімнің 1-орынбасары Қ.Бөкеновке биылғы қаңтарда барып ем: “Бес күн ішінде Сізге жазбаша жауап берем” деп шығарып салды да, мен шыға бере артымнан бір боқтаған болу керек, күні бүгінге дейін үн жоқ. Содан ақыры қалалық прокурорға барып ем, бір айдан кейін: “Жер туралы Қазақстан Республикасының Заңының 18-бабының 3-тармағына сәйкес аймақтық ортақ пайдаланатын жерлер жеке меншікке беруге тиым салынады. Сіздің сұраған жеріңіз аталмыш жер құрамына жататындықтан, Департаменттің іс-әрекеттерінде заң бұзушылық белгілері жоқ. Қазіргі кезде жер басқа тұлғаларға жеке меншікке берілмеген” деп жауап берді. Қатесін әдейі түзетпей жазып отырмын. Ал ол кезде әлгі орыс әйел сол араға дүкенін салып бітіп те қалған кез болатын. Қалалық прокурордың өйтіп неге өтірік жазғанын бір құдай білмесе, мен білмеймін. Сірә, арызымды біреулер тексере қалса, ол жер оған да, орыс әйелге де берілген жоқ деп өтірікті жауып тастау үшін жазған болу керек. Осыдан кейін Храпуновпен телефон арқылы сөйлестім. Ол да алдай салды. Содан он күннен кейін баяғы Ш.Нысанбаевым “Сіздің қыз көп көлемді жер сұрады, ал Л.Никитина аз көлемді жер сұрады, сондықтан оған берілді” деген жауап жазып жіберді. Биікте отырғандардың сені қазір қалай мазақ қылам десе, солай мазақ қыла беретініне, одан еш қорқып, ешкімнен қысылмайтынына осы оқиғадан кейін әбден көзім жетті. Оларды тоқтата алатын, өзіңіз көріп отырсыз, заң да, заң орнында отырған адам да емес, тек президент. Оған арызын жеткізе алатын адамның көп еместігін Храпунов та, Бөкенов те, қалалық прокурор да, Нысанбаев та — бәрі баяғыда біліп алған. Мен бұл оқиғаны Сізге қысқаша ғана айтып отырмын, егер әркімнің алдына кіру үшін қанша күн, қаншама әрекет жасағанымды тәптіштеп айта бастасам, төбе шашыңыз тік тұрады. Ал оның бер жағында біреуге автотұрақ немесе қақтама (кәуәп) пісіру үшін орын бермей жатады, тұрғын үйге түтіні барады деп, ал 2-жағынан әр оралымға автомайқұйғыш стансаларын салып тастады. Біреуге заң қарсы пайдаланылса, біреуге керісінше. Себебі не? Оған тек күдіктенесіз.

Елді осындай ымыралас, сыбайлас, әдістес адамдар басқарып, үніңді шығармаймын десе, шығармай отырған кезде қайтіп ел жағдайы көңілімнен шыға қойсын?! Мен бірақ әлгіндей күйкі адамдардан көңілім қалды екен деп өзімді олардан төмен санамаймын. Олар — әншейін қызметі жоғары, адамдығы шамалы, адамгершілікті әлдебір нәрселерге бағындырған, кісілігі шикі пенделер. Бірақ елге обал, ақшасы азға, биліктілермен байланысы жоқтарға обал. Бұған төзбеске амалымыз жоқ бізге де обал. Бұл жағдай және жуық арада өзгермейді де, тым тамырланып кетті.

СӘКЕН: — Осыған ұқсаңқырайтын бірер оқиға менің де басымнан өтті. Алдына барғанда ақ жарыла аңқылдап, сен есіктен шыққанша берген уәдесінен кілт бұрыла айнып сала беретін ірі шенеуніктерді көп көрдім. “Ұят болар-ау, ыңғайсыз болар-ау” деп жатқан олар жоқ. Сенің қайыра келіп есік қақпасыңды да жақсы біліп алған әккілер несін айтасың, көлгірси сөйлейтін, кілең өтірік айтатын, ар деген, ұят дегенді біржола ысырып қойып, “азаматпын” деп айдарынан жел есіп жүргендер көп. Қазір сондай күліп отырып діңкеңді құртатын, қиянаттың өзін күлімсіреп жүріп жасайтын бюрократтар пайда болды. Бұған әлдебір себеппен билік төңірегіне ілініп алған айлакер де мекер, аяр да арами әйелдердің әрекетін қосқанда, төбе құйқаң шымырлайды. Қайтесің, әзірге солардың құдайы жарылқап, дегені болып тұр. Өйткені бұ тірлікте жақсылар ешқашан жексұрындар, сұмдармен күресіп жатпайды. Жақсының жағасынан да, балағынан да алатын — тек жамандар. Қаншаға созылатынын да кесіп-пішіп айту қиын.

“Әй, сол кезде бүйткенде ме, бүгін бәрі басқаша олар еді-ау!” — дегізерліктей ащы өкінішің бар ма? Ол не?

БЕКСҰЛТАН: — Ондай өкінішім жоқ, тәубам бар. Немене, өзіңізде бар ма?

СӘКЕН: — Бір ісіме көңілім толып көрген емес, сөйте тұра ойлап қарасам, менде де өкініш деген жоқ екен.

Үйленгеннен кейін, балалы-шағалы болғаннан кейін, қызметің өсіп, қаламгер ретінде елге танымал болғаннан кейін осының бәрін бір сәтте құрбан етуге тұрарлық дейтін, соған татырлық әйел баласы кездесті ме, яғни қайыра құлай ғашық болып, шын сүйіп көрдің бе? Өз шығармаларыңның негізгі өзегі осы тақылеттес тақырыптар ғой деймін де. Қиналсаң, ыңғайсыз санасаң, жауап бермей-ақ қой. Ымдасаң да жетеді. Ымды түсінбеген, дымды түсінбейді емес пе?!

БЕКСҰЛТАН: — Әрине, ыңғайсыз сұрақ. Бірақ әркім-ақ ойлауы мүмкін сұрақ. Одан бұғып қашқаннан гөрі шындығын айтқан орынды емес пе? Ғашық болып, құлай сүйіп көрмесем, “Мұнтаздай Мұмтазды”, “Бейтаныс әйелдің құпиясын”, “Күю”, “Мүденің қатыны” атты әңгімелерімді, сөз жоқ, жаза алмаған болар едім. Сүюсіз өмір сүруді өмір санамаймын, Сәке. Мұндай сұрақты, меніңше, өз басынан дәл сондай күй кешпеген адам қоя бермейді. Өзіңізге сондай әйел кезіккен соң сұрап отырсыз-ау, сірә? Солай ма?

СӘКЕН: — Мен әйел жұртынан еркекке бергісіз ірілікті, тұрақтылық, сыйласым сияқты қасиеттерді көп көрген адаммын. Және бір байқағаным — әйел бара беретін көзжұмбай ерлікке көп еркектің дәті барып, тәуекел ете алмайтындығы.

БЕКСҰЛТАН: — Ағалығыңызды алдыға ұстап, бір сыр сұрайын. Өз жағдайын ойламайтын, оны жақсартқысы келмейтін адам, сірә, болмауға тиіс. Алайда, мәселе қалай жақсартқың келуде ғой. Біреулер өз пайдасын бірінші қояды да, мен де халықтың бір өкілімін, мендей-мендейлер өз жағдайын жақсартып алса, сөйте-сөйте бүкіл халықтың жағдайы жақсарып шыға келеді деп ақталады; ал кейбіреулер елдің жағдайы жақсарса, елмен бірге менің де жағдайым жақсарар деп, жеке басынан гөрі жұмысына бұрыңқырап тұрады. Өзіңізді осының қайсысына жатқызасыз?

СӘКЕН: — “Елде болғанның зияны жоқ”, — деп отыратын әкем марқұм.

БЕКСҰЛТАН: — Қазіргі кезеңде кімдерге халық жақсы адам деген баға беріп жүр? Солардың қатарына Сіз бен біз жатамыз ба, Сәке? Қате болады-ау, ұят болады-ау демей, тек шыныңызды айтыңызшы!

СӘКЕН: — Білімімен, біліктілігімен емес, туа бітті бекзаттығы, ана сүтімен сіңген асылдығы емес, әлдеқандай демеушісі, жебеушісі арқылы билік басына келіп алып “игі жақсы” санатына қосылып жүргендерге қарағанда біз (екеумізді ғана айтып отырмын), құдайға шүкір, әзірге әлем біткенді аузымызға қаратпасақ та, айналамыз айтқанымызға құлақ асатын, ешкімге “әй, кәпір” атанып көрмеген кісілерміз ғой. “Бұл қайдан шыққан неме?” — деп те осқырына қарағандарды көргем жоқ. Айтарымызды қысылып-күмілжімей айта алсақ, әлдекімге бағынышты болсақ та, жалынышты болмасақ, үдеген де, жүдеген де кезімізде құдай берген кісілік кейпімізбен айнымасақ, жақсы болмайтын неміз бар?

Жақсы аталып жүргендердің көбі қарымы қайтатынға ғана жақсы, жасаған жақсылығына жауап қайтара алмайтын қолының “кірі”, сөзінің “пірі” жоқтарға жоғарыдан қарайды. Сол там-тұм ұпайымен “жақсы” атанады.

Қазір мемлекет есебінен, өзгелер есебінен оп-оңай мырзалық жасап, аяқ асты Атымтай Жомарт болып шыға келетіндер көбейді. Бұлар әсіресе қала басшысы, облыс әкімдері төңірегінде көбірек кезігіп жүр. “Зейнеткерлерге пәтер берді, пәленшеге автокөлік берді” деп айғайласып, айналасына бас шұлғытып жататындарын және қайтерсің. Табан ақы, маңдай терімен тапқанын жұртпен бөлісіп көрсінші, әуселесін сонда байқар едік. Жақсылықты шынайы кісілікпен жасап, кісіге еткен қайырымым деп білетіндер болса, жөні басқа. Одан да ешкімге ештемемізді бөліп бермесек те, елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтап жүрген біздікі жақсы. Оның үстіне “жазу”, “жазушы”дегеннің өзін жарылқау, жақсылық деген ұғымдардың баламасы деп білем мен. Жұрт не десе о десін, өзім солай ойлаймын.

БЕКСҰЛТАН: — Қазір қай газетті ашып оқи қалсаң да қазақ қыздарының бұзылып бара жатқанын айтып сөгіп, кейбіреулер балағаттауға дейін жақындап қалып жүр. Тәнін сатты, жанын сатты дейді, ұлттық намысымызды аяққа басты, ана деген ардақты атты қорлады дейді. Солайы солай да шығар. Бірақ бір сәт әйелді биіктететін де, төмендететін де, қорлайтын да, қорғайтын да еркектер болуы керек екенін, бұған дейін солай болып келгенін, енді неғып солай болмай қалғанын еркектер де неге ойламайды? Қызметке 30 жасқа дейінгі, кейде 25-ке дейінгі әйелдер алынады деген хабарландырудың астарынан өзін қорлауды сезбейтін әйел, әй, бола қояр ма екен? Бұл, меніңше, Абай мен Саин көшесінің бойындағы жағдайдан да жантүршіктірерлік. Осыған қатысты қандай ағалық пікіріңіз бар?

СӘКЕН: — Бұл өзі асықпай отырып, арнайы сөз ететін бөлек мәселе екен. Қыз саудасымен айналысатын шетелдік фирмалар да бар деп естиміз әуелі. Зерттеп, зерделеп жүрмегесін, түп негізі неде жатқанын, мемлекеттік деңгейде болмаса, жеке адамдар қалай күресуге болатынын кесіп айта да алмаймын. Сондықтан тағы бір оралып соққанша мұны оқырманның ойлануына қалдыра тұрсақ қайтеді?

БЕКСҰЛТАН: — Бәрін айт та, бірін айт, біреулер қалтасына сеніп, біреулер қызметіне кергіп кеткен заманда өнер қуып, әдебиеттің суын ішіп, қамын жеп жүргендерге ризасыз ба?

СӘКЕН: — Кейде ойлаймын: осы мен әдебиет әлеміне қарай ойыспағанда не істей алар едім деп. Қолымнан өлең жазудан басқа түк келмесін өзім жақсы білемін. Басқа бір кәсіп соңынан ілесіп кеткенімде, Жамбылдың Ғали ақынға айтатын “нағыз жалқау мал бақпас” болып шығып, арам өліп жүрер ме ем, кім біледі.

Өзім сүйіп оқитын орыс ақыны Александр Блок бірде: “Мен өлең жазу шеберлігінің шыңына жеттім, енді ақындықты тоқтатсам да болады” деген екен. Біз олай дей алмаймыз. Шеберлік деген — шексіз дүние.

Әйтсе де әжептәуір шаруа тындырғандаймын. Әлі де қуат-күш бар. Сондықтан әзірге тағдырыма разы шығармын деп ойлаймын. Құдай мұрсат берсе, арғысын тағы көре жатармыз...

БЕКСҰЛТАН: — Сізге де, бізге де сырттай жауығып, жең ішінен жұдырық түйіп жүргендер бар екенін сеземін. Дұшпандық, әсіресе әдебиет маңындағы дұшпандық жайындағы жеке пікіріңіз қандай?

СӘКЕН: — “Менде дұшпан жоқ, маған жауығушылар көп” деп айтқаным бар еді бірде. Адам өзіне ешқашан әдейілеп жау іздемейді. Қылығың, ісің, қимылың, пиғылыңа орай пайда болады дұшпан. Кейде тіпті “Мен досыңмын деп жүріп, дұшпандығын оздырар” деп Абай айтқандай, сәл нәрседен суынып, аяқасты сырт беріп шығатын да адамдар болады. Маған күнде ит алғысыз етіп жамандап жүрген әлдебіреулермен ауыз жаласып, аяқ-табағы аралса бастаған адамдарды да естіп түңілген жерім аз емес. “Егер тілін алмасаң, бықсып шірір ішінен” дегендей, құдай сондай тұтқиылдан тап болған дос-дұшпаннан сақтасын. Мұндайда сол “үйренген жау атыспаққа жақсы” — ел болып жарытпас ежелгі дұшпан артық. Жуырда бұрын дос болғансып жүрген бір әріптесіммен ойламаған жерде жүз шайысып қалғаным бар. Әлдеқалай айтқан тілін алмадым ба, айтақтауына бармадым ба, әйтеуір, кездейсоқ кездесіп қалғанда: “Сенің қолың кір, қолыңды алмаймын” деп салды. Өз қолымның кіршіксіз тазалығы өзіме аян ғой, сондықтан: “осы жасқа келгенге дейін қолым сенікінен кір бола қойған жоқ еді, алдағысын тағы көрерміз” деп бұрылып жүре бердім.

Өзің айтшы, енді онымен керісесің бе, кетісесің бе? Әлде кек тұтып, күреске түсесің бе? Оның үстіне азды-көпті еңбегін бұлдап қойып, жұртқа жасар қайырымы болмағанымен, үнсіз де болса көсемсіп, “тілсіз” де болса шешенсіп жүргендер сапынан еді өзі. Дау жоқ жерде дау іздеп, болмашыға бола ә десе мә деп жататындардан қашықтау жүргім-ақ келеді. Өйткені ол “шолақ сай тез тасидының” айқын дәлелі болып шығар еді. Ал өз адалдығыңа күмән келтірген тұста кінәмшіл болсаң, соған орай ерге тән мінез көрсетсең, оның түк артықтығы жоқ. Мұны неге сұрадың? Бірдеме айтқың келді-ау деймін?

БЕКСҰЛТАН: — Иә, айтқым келіп отыр. Зейнолла Серікқалиев дейтін Сіздің құрдасыңызды аға деп, сыншылардың ішіндегі шыншылы, дарасы деп сыйлап жүруші едім. Көрген жерде құшақтай кетіп, арқамнан қағып қатты сыйлайтын сияқтанушы еді. Сөйтсем, ол сыйлауы әншейін мені алдарқатып ақымақ қылғаны, шын пейілі емес, балаша алдаған шеберлігі ғана екен. Менің 60-қа келгеніме орай бір келіншек “сезім суреткері” деп бағалап хат жариялап еді. Зекең бір газетке: “Есімінен өзге тұрақ-тегінен де түк дерек жоқ. Дәу де болса әлдебір әдебиетшінің лақап аты (псевдоним) не қалың оқушының, әйелдер қауымының пікірі осындай деп сіңіру үшін ғана қызтеке-гермафродиттердің бірі ойлап тапқан журналистік амал-тәсіл-ақ шығар” деп жазыпты.

Жағамды ұстадым. “Өзі шошқа өзгені ит деп ойлар” деуші еді Абай. “Әйел боп жазып, әйелдің атынан мен туралы пікір айт” дейтіндей менің басыма не күн туды? Биік санап, сеніп келген ағамның бұл қылығын көргенде, өмір бойы жинаған бауырмалдық сезімім еш кеткендей өкіндім. Егер мені шын сыйлап келгені рас болса, “Ей, Бексұлтан, мына әйел бар әйел ме, жоқ әйел ме?” деп өзімнен сұрай салса, тұрақ-тегін, тағы басқа дерегі мен керегін түгел айтып бермес пе едім. Оңтүстіктің бір адамына ренжісе, бүкіл оңтүстіктің ұл-қызына кектесіп, солтүстіктің бір пендесіне кейісе, бүкіл солтүстіктің ұлы мен қызын өртеп жібергісі келетіндердің қатарына барып осы ағамның қосылғаны мені қатты қынжылтты. Бетіңе күліп, артыңнан топырақ шашатындар да адалдықты алдыға тарта сөйлеп, сонымен әділ адам санатына қосыламыз деп әуре. Алдаудың түбі арамдық екенін дәлелдеу де қажет пе?

СӘКЕН: — Ол мақаланы мен де оқыдым.Ол құрдасымды мен де қара қылды қақ жарып жүрген азамат деп білуші едім. Мынаусына менің де қарным ашыңқырап қалғанын несіне жасырайын.

БЕКСҰЛТАН: — Сәл-пәл өзімізге, әдебиетке қарай ойыссақ. Сіздің өлеңдеріңізде “Алакөл” сөзі көп айтылады. Бір кітабыңыздың аты да “Алакөлім-ауылым” аталады-ау деймін, ұмытпасам. “Кітап атын тым тарылтып жоқ па екен?” деп те айтылған әңгіме үзігін естіп едім. Туған жерге деген перзенттік ыстық махаббат, сол арқылы Отанды сүю парызы бәрімізде де бар.

Дегенмен осы мәселені таратыңқырап айтыңызшы.

СӘКЕН: — Туған жер деген әсіресе творчество адамы үшін түбі көрінбес байлық, таусылып бітпес қазына емес пе? Ақын үшін шабыттың арқа қоздырар аққайнары десе де болғандай. Әйтеуір, әрбір дені дұрыс адамның туған жерін көтере жырлай да, бұлдай да жүруі, қорғай да, қолдай да білуі басты парызы болуы керек деп білемін. “Жолбарыс орманды қорғаса, орман жолдарысты қорғайды” деген де сөз бар. Өзім жыл сайын Алакөлге жазда бір, қыста бір арнайы барып қайтпасам, көңілім көншімейді. Тауына шығам, көліне түсемін, ағайын-жұртпен жолығам — бәрі де ыстық, бәрі де қызық. Әсіресе жаз айларының бірінде Алакөлге барып қайтпасам, жерге сыймай бықынап, өз-өзімнен күйгелектене бүлініп бітетінім бар. Бір өлеңімде “Менің Итакам” да (ұлы Гомердің Отаны), Дағыстаным да (Расул Гамзатов елі) Алакөл деп жырлауым да содан. Сен де сондайсың, білемін. Әр шығармаңнан Өсек суының лебі, Баркөрнеудің желі, Орбұлақтың самалы есіп тұрады.

БЕКСҰЛТАН: — Сіз бастап, біз қостап біраз әңгіменің басын қайырыппыз. “Айтпаса, сөздің атасы өледі” дегендей, айтуға, айтылуға тиіс сөздер еді біразы. Біреулер құлағына ілер, біреулер кекете күлер, әйтеуір өз сөзіміз өзіміздікі, ешкімнің дауы да, дамайы да жоқ. Әңгіме мұнымен бітпес, сөз етер дүние көп екен. Құдай қалап жатса, бұл сұхбат талай жалғасар. Бұл жолы осы араға аялдай тұрсақ деймін, қалай қарайсыз?

СӘКЕН: — Құп болады!

---