Адам және мәдениет

Әдетте мәдениет деп материалдық және рухани құндылықтардың жинақталуы түсініледі. Бұл кең және дұрыс түсіндірме, бірақ ол бір негізгі фактіні жоққа шығарады, ол мәдениетті жасаушы ретіндегі адам. Мәдениет көбінесе өнер туындыларымен, жалпы ағартумен сәйкестендіріледі. Бұл анықтама тым тар. Мәдениет тек интеллектуалдық өндіріс саласын ғана қамтиды деген түсінікпен де келісе алмаймыз, тіпті бұл саланы бүкіл ғылымды қамтитын болсақ та. Мұндай интерпретация көп нәрсені қалдырады. Мысалы, дене еңбегінің мәдениеті, әкімшілік, жеке қарым-қатынас және т.б. Мәдениетті интеллектуалдық салаға төмендету мәдениетті өзінің жалпыұлттық мәнінен айыратын элиталық көзқарасқа әкеледі. Бірақ өнер адамдары, жазушылар немесе ғалымдар ғана емес, кез келген адам мәдениетке үлес қоса алады. Мәдениет адамның өзін-өзі жүзеге асыру процесінде не істейтінін және оны қалай жасайтынын анықтайды. 

Мәдениет – тұлғаның және қоғамның өзін-өзі тану әдісі, екеуінің де дамуының өлшемі. Білімнің әртүрлі салалары - этнография, археология, тарих, әдебиеттану және т.б. мәдениеттің әртүрлі салаларын зерттейді. Бұл жерде бізді қызықтыратын нәрсе – әртүрлі халықтардың, ұлттардың, ұлыстардың, әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың мәдени іс-әрекеті көрініс тапқан көптеген салалар емес, мәдениеттің мәні - мәдениет философиялық категория ретінде. Мәдениет сөзінің түп-төркінінде халықтың мәдениетті бір нәрсені, әсіресе, жерді табынушылықпен өсіру деп түсінуінің даналығы жатқаны қызық. Мәдениет сөзі әу бастан жақсы іс-әрекетке қатысты болды. Ал әрекет әдетте біздің әлемді қандай да бір түрде немесе басқа түрде ассимиляциялауды білдіреді. Сондықтан мәдениетті біз үшін маңызды нәрсенің бәрі сындыратын призма түрі деп айтуға болады. 

Әрбір халық, өркениеттің әрбір деңгейі мен формасы, әрбір жеке адам мәдениетті меңгерген дәрежеде дүниені танып, оның қағидалары мен заңдылықтарын меңгереді. Мәдениет нысандары - бұл әрбір кәсіпорынның мәнін, оның әдістері және мәдениеттің дамуына қосқан үлесін көрсететін айна түрі. Бұл тұрғыда адамның өзі табиғаттың ғана емес, мәдениеттің феномені болып табылады. Егер салыстыруға тырысатын болсақ, мәдениет өмір кітабының ашылған, оқылған және түсінілген беттері, жеке адам игерген кезде оның өзіндік болмысына айналатын беттер деуге болады.

Мәдениет өнер деңгейіне көтерілген шеберлік мәселесі ғана емес, сонымен бірге моральдық тұрғыдан бекітілген мақсат. Мәдениет кәдімгі сана мен күнделікті мінез-құлықта, еңбек әрекетінде және мұндай әрекетке деген көзқараста, ғылыми ой мен көркем шығармашылықта және олардың нәтижелерін көруде, өзін-өзі бақылауда, күлімсіреу мен күлу мәнерінде, сүйіспеншілік пен басқа да жақын қарым-қатынастар, бұл жеке адам күтпеген нәзіктік пен рухани сұлулық биіктіктеріне көтере алады. Нағыз мәдениетті адам осы қырлардың барлығын өзінің жеке басының әрбір көрінісінен көрсетеді. Мәдениет адамзаттың, жеке адамның, әлеуметтік топтың, таптың және жалпы қоғамның өмірлік мұраттарымен сипатталады. Бұл мұраттар неғұрлым маңызды болса, соғұрлым мәдениет деңгейі жоғары болады.

Мәдениет қандай формаларда болады? Ең алдымен оны жүзеге асырудың белгілі бір тәсілдеріне немесе әдістеріне жалпыланған адам әрекетінің нысанында, рухтың бар болуының белгі немесе символдық формаларында, ең соңында жеке тұлғаның мақсатты әрекеті байқалатын сезілетін материалдық формаларда, объектілерде оның бейнесін табады. Адамдар жасаған нәрсе ретінде мәдениет сонымен бірге адамзаттың мәдени өмір сүруі мен дамуының қажетті шарты болып табылады.           

Мәдениеттен тыс жеке адам адам ретінде өмір сүре алмайды. Судың топыраққа енуі сияқты, мәдениет әлеуметтік және жеке өмірдің барлығына енеді. Бір немесе басқа мәдениетті зерттегенде біз оны салыстырмалы түрде тәуелсіз нәрсе деп санаймыз. Шындығында мәдениет өзінің объектілерін, оның символикасын, дәстүрлерін, идеалдарын, өсиеттерін, құндылық бағдарларын және, сайып келгенде, оның ойлау және өмір сүру тәсілін, біріктіруші күшін, мәдениеттің тірі жанын қамтитын тарихи дамыған жүйе ретінде өмір сүреді. Бұл мағынада мәдениет жеке тұлғаның терең жеке тәжірибесі болып қала отырып, жеке тұлғадан жоғары тұрады.  

Мәдениетті адамзат, ұлт, тап, әлеуметтік топ және жеке адам жасайды. Мәдениет өмір сүретін объективті формалар – жалпы халықтың шығармашылық қызметінің жемісі, данышпандардың және басқа да ұлы таланттардың жауһарлары. Бірақ өз алдына мәдениеттің объективті және символдық нысандары салыстырмалы түрде тәуелсіз сипатта ғана болады, олар адамның өзінсіз және оның шығармашылық әрекетінсіз жансыз. Мәдениеттің барлық қазынасы өзінің көзге көрінетін материалдық қалпында мәдени құндылықтар ретінде ашуға қабілетті адамның қолында ғана өмірге келеді.

Қоғамның рухани өмірінің ғылым, әдебиет, өнер сияқты түрлері мәдениет фактілері болып табылады. Олар адамның сезімдерін ұйымдастырып, нығайтады және ақыл мен жүректі бір тұтастықта байланыстыратын пластикалық құрал ретінде қызмет етеді, осылайша олардың арасында жиі туындайтын дисгармонияны жояды. Ғылымның жалпы мәдени маңызы орасан зор. Ол қоғамды, адамды рухани дамудың жоғары деңгейіне көтереді, сөйтіп парасат күшін арттырады. Ал ғылымда мәдениет фактісі, ең алдымен, адам мен қоғамдағы жоғары интеллектуалдық принциптерді жетілдіруге тікелей немесе жанама бағытталған нәрсе. Ғылым - ақыл-ойдың пайдалы құбылысы.

Мәдениет шын мағынасында қоғамда қабылданған стандарттардың барлық формальды элементтерін сыртқы нәрсе ретінде емес, жеке тұлғаның, сананың және тіпті санадан тыс сананың, оның әдеттерінің құрамдас бөлігі ретінде байқауды болжайды. Содан кейін бұл стандарттар шынайы және жоғары руханилыққа ие болады, бұл белгілі бір ережелерге бағыну емес. Жеке адамның да, қоғамның да мәдениеті әртүрлі дәрежеде жетілдірілді. Әрбір білімді адам кейде өзі туралы жақсы пікірде болуы мүмкін. Ол өзін мәдениетті, тіпті интеллектуалды дамыған деп санауы мүмкін. Бірақ шынайы мәдениет пен интеллект өте жоғары және өте терең нәрсе. Олар білім беру арқылы дамыған нәзік, күрделі ақыл-ойды ғана емес, сонымен бірге беймаза ар-ұжданды, жағдайдың ақиқатына немесе жалғандығына күмәнданған кездегі ащы ыңғайсыздық сезімін білдіреді.  Олар халықтың тағдырына алаңдаушылық пен жанашырлықты білдіреді. Зиялы адам интеллект өз алдына мақсат емес, өз өмірін басқаларға арнау, ақиқатқа, жақсылыққа, сұлулыққа альтруистік қызмет ету екенін біледі. Міне, осының бәрі адам мәдениетті деп отырғанымыз. Сондай-ақ біз өзімізге тікелей қатысы жоқ, бірақ басқа адамдарға, тек өзімізге ғана емес, жалпы адамдарға, бүкіл адамзатқа әсер ететін нәрселер үшін жауапкершілікті өз мойнына алу қабілеті мен батылдығын айтамыз. Адамдар мәдениетті болып тумайды;  олар білім мен тәрбие арқылы солай болады. Әр адам мәдениетті болуға үйренеді. Мәдениет – өткен мен бүгінді ғана емес, болашақты да қамтитын әлеуметтік құбылыс.

Орындаған: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті, “мәдениеттану” мамандығының 4-курс студенті – Назархан Мадина
Ғылыми жетекші: Каупенбаева Самал

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: