А.Байтұрсыновтың “Қазақтағы” қолтаңбасы

1913 жылы Байтұрсынов көптен бері аңсаған арманын жүзеге асырып, тұңғыш халық газеті “Қазақтың” ұйымдастырушысы әрі редакторы болды. Қазіргі қаламгерлердің ақсақалы Ғалым Ахмедов өз естелігінде Орынборда ұлттық газетті сөзбе-сөз нөлден бастап шығаруға Ахаңның тойымсыз ерік-жігері мен ынтасы қажет екенін орынды атап өткен. А. Байтұрсыновтың, Ә. Бөкейхановтың, М. Дулатовтың тынымсыз еңбектерінің арқасында “Қазақ” газеті қазақ халқының азаттық қозғалысы тарихында ерекше орын алды.

“Қазақ” газетінің алғашқы редакторы белгілі ғалым, жазушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов. Газеттің басты бағыты ағартушылық мәселесін қамтыды. Өнер, білім жағынан қалың қазаққа бас-көз болды. “Қазақ” апталық газетінің алғашқы саны 1913 жылы 2 ақпанда Орынборда шықты. 1915 жылдан бастап ол аптасына екі рет шыға бастады. Бұл газет кеңінен танылып, бес миллионға жуық халқы бар жалпыұлттық басылымға айналып, қазақтың ұлт болып топтасуына үлес қосты. Сапасы, тақырыбының сан алуандығы, таралымы, бүкіл қазақ қоғамына ықпалы жағынан бұрынғы басылымдардың ешқайсысы “Қазақ” газетімен тең келе алмас еді. Алғашқыда газет 3000 дана таралыммен шығарылса, кейін оның таралымы 8000 данадан асып, алдыңғы басылымдардың барлығынан да көп болды.

Байтұрсынов газеттің бір нөмірінде өз сөзін былайша бастаған: “Менің мұратым – қазақ халқының материалдық жағдайын, мүмкіндігінше мәдениетін, оның дамуын жақсарту”. “Қазақ” газеті мен оның редакторы әдеби қазақ тілінің қалыптасуына көп еңбек сіңірді. Ағартушы ретіндегі адамгершілік миссиясын орындаған Байтұрсынов мақалаларында білім мен еркін ойдың дәнін септі.

1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс кезінде Байтұрсынов Бөкейханов, Дулатовпен бірге қазақ халқын сабырға шақырып, 1916 жылғы 25 маусымдағы қазақтарды тыл жұмыстарына жұмылдыру туралы патша жарлығына мойынсұнуға шақырды. Патша өкіметіне қарсы тұру жергілікті халықтың шаруашылығының күйреуіне қауіп төндіреді. Соған қарамастан ұлттық зиялы қауым халық қаһарының толқынын тежей алмай, қалың бұқараның қаһары күшті көтеріліске айналғанда ол көтерілісшілерден бет бұрған жоқ, халқымен бірге болды.   Өзінің замандасы, жазушы С. Сейфуллиннің айтуынша, «ол қазақ халқын бай-кедейге бөлмей, әрбірінің ар-намысын, ар-ожданын бірдей қорғаған».

Ол өз халқын ұлы державаның езгісінен азат етуді аңсады, сондықтан 1917 жылғы Ақпан төңкерісін зор ынтамен қабылдады. Самодержавие құлағаннан кейін Торғай облыстық кеңесінің мүшесі, Уақытша үкімет облыстық комиссар Ә. Бөкейхановтың көмекшісі (орынбасары) қызметтерін атқарды. 1917 жылы сәуірде Орынборда Байтұрсыновтың төрағалығымен қазақтардың Торғай облыстық съезі (Құрылтай) болып, оның ең маңызды шешімі бүкілқазақ съезін шақыру туралы шешім қабылдады.

Бірінші жалпықазақ съезінде Байтұрсынов тәуелсіз қазақ мемлекеті идеясын қорғады. Бірақ съездерге қатысушылардың көпшілігі Федеративтік Ресей құрамында территориялық-ұлттық автономия құру туралы қаулы қабылдап, Бөкейхановтың соңынан ерді. Бұл ретте съезд «Қазақ» газетінің бетінде Байтұрсынов пен оның серіктері жасаған идеологиялық алғышарттарды жасаған дербес «Алаш» партиясын құру туралы шешім қабылдады.

«Алаш Орда» автономиясын құру туралы шешім қабылдаған екінші жалпықазақ съезінде Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту ісін ұйымдастыру, бағдарламалар мен оқулықтарды дайындау жөніндегі комиссияның басшысы болып сайланды.

Қазақ жазуының реформаторы ретінде А. Байтұрсынұлының рөлі зор болды. Кемелдіктің биігі болып көрінетін, мызғымастай көрінетін араб жазуын қазақ тілінің ерекшелігіне қарай бейімдеуге оның алдындағы мәдениет қайраткерлерінің ешбірінің батылы жетпеді. 35 араб алфавитінің негізінде А. Байтұрсынов 24 әріптен тұратын қазақ әліпбиін жасады. Түркітанушы ғалымдардың пікірінше, Ахмет Байтұрсынұлының жасағаны ғылыми жаңалыққа ұқсайды. Бүгінгі замандастардың әкелері мен аталары А. Байтұрсынұлының әліпбиімен сауат ашқандарын мақтан етеді. Бұл шынында да ғалымның, ұстаздың игі ісінің жалпыхалықтық мойындалуы еді.

Ахмет Байтұрсынов көптеген оқулықтар жасады. Оның оқулықтары түсінікті әрі көпшілікке жақын болды. Олар мазмұны жағынан қарапайым, сонымен бірге ана тілінің байлығы мен көркемдігін, байлығы мен мәнерлілігін толық ашты.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Аллаберген Қырықбай, Нұсқабайұлы Жарылқасын, Оразай Файзолла. Қазақ журналистикасының тарихы (1870-2008 жылдар). /Қ. Аллаберген, Ж. Нұсқабайұлы, Ф. Оразаев. – Алматы: Білім, 2010. – 308 бет.

БАЛҒАБЕК Қарлығаш Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: