Еспембеттің Адақ атануы

Қабанбай осы шайқаста Арқауылды өлтіріп, қалмақтың қалың қолын қазақ жауынгерлері қуып келе жатқанда, жаудың бір мергені садақпен Ақпантайдың атын атады. Ақпантай алдындағы терең орға омақаса құлайды. Енді ордың жанына келіп, Ақпантайды атпақ болған қалмақтың мергенін Қабанбай нұсқауымен атақты садақшы, әрі үздік батыр Еспембет жаудың алдымен атын, одан кейін өзін атып өлтіріп, Ақпантайды аман құтқарады. Соны Кәрібай ақын былай жырлаған екен:

— Ат деді батыр Адаққа,
 Көрсет, — деп, — қайрат таласта.
 Нысанаға алып қалмақты,
 Адақ та шықты қабаққа.
 Жоқ еді мерген бұл тұста
 Адақтан озған қазақта...

Шаған шайқасындағы қолға түскендерден бір сұлу қыз қалады. Өте сұлу болғандықтан, бұл қызды жасырақ батырлардың барлығы алғысы келеді. Мұны сезген Абылай хан батырларға мынадай кеңес беріпті:

— Мына қызға бола ренжісіп қалмаңдар! Ер олжаға таласса, жау жарқышақты пайдаланып, жеңіске жетеді. Енді біз осы қыздың өзіне ерік берелік. Кімді ұнатса, соған барсын, — депті.

Еспембет бастаған бір топ жасақ қарауылға кетсе керек. Қыз хан жарлығын естігеннен кейін былай депті:

— Батырларыңызды кемітпеймін. Оларды үш рет сынаймын. Бірінші дәмелі батырларыңыз басымдағы жаулығымды бір ағашқа байлап, анау биік тастың басына тіктеп қойып, соны садақпен атып түсірсін. Өзім сол тастың басында тұрамын. Кім атып түсірсе, соған жар боламын.

Содан Абылай тұрып:

— Әй мына шоқының басына оқ жетпес, — деген екен. Кейін осы шоқы «оқжетпес» атаныпты. Еш адам садақтың оғын жеткізе алмапты. Еспембет басын шайқап тұра беріпті.

— Екінші шарт, көлдің жағасындағы бір төбеге шығып тұрамын, дәмелі адам бір жігітті үстіне мінгізіп, маған қарай малтап келсін. Кім бұрын келсе, сол менің жарым болады, — депті.

Бәйгеге түскен қырық жігіттің жиырмасы қыз тұрған жерге қатар келіпті. Қыз біреу, жігіт жиырма. Қыздың бұл шарты да орындалмапты.
Қыздың үшінші шарты — оның жұмбағын шешу. Ол былай: Ну ормандағы бір талдың бұтағына ұя салған бір кептер үш балапан басып жатыпты. Тосыннан бір қара құс ұядағы кептерді іліп алып, жеуге айналыпты. Мұны көрген балапандары қара құсқа: «анамызды жемей, бізді жеңіз, анамызды қоя беріңіз» деп жалбарыныпты. Рақым етудің орнына қара құс: «асықпаңдар, тоймасам, сендерді де жеймін» депті. Кептерді енді жеуге айналғанда, бір сұңқар қара құсты бір теуіп, омыртқасын үзіпті. Мұны көрген балапандар: «анамызды құтқарғаныңыз үшін бізді жеңіз» деп ризашылық білдіріпті. Сұңқар үшеуінің біріне қолқа салып, «қазірше қауырсындарың жетілсін, қанаттарың өссін» деп белгі салып, аманатым деп уәде байлапты. Мезгілі жетпей бір қырғи әлгі балапанды сұңқардың уәдесіне жеткізбей жеп алатын болыпты. Оған балапан: «маған тиіспе, менің сұңқармен уәдем бар еді, алдымен сол уәдемді орындайын. Жөнімді айтып аманаттан құтылайын. Қайтып келейін. Кейінгі ықтияр сенікі болсын. Соған барып келуге лұқсат ет!» — деп сұраныпты. Балапан түн қатып сұңқарды іздеп шығыпты. Түнде бір жапалақ балапанды ұстап алыпты. Балапан жалынып басынан кешкен оқиғаны баяндайды. Жапалақ ойланып, сұңқардың мекеніне жеткізіп салыпты. Сұңқары разы болып, қырғиға бар деп қайтарыпты. Сонда қырғи: «мен Жапалақ құрлы болмаймын ба, сұңқарына барып, өміріңді бақытты өткіз», — деп қоя беріпті. Бұл жұмбақты ешкім шеше алмапты. Батырлардың кекселері тек тамашалап тұрыпты. Халықтың амандығын қорғауға кеткен Еспембетті Қабанбай шақыртып алып, «мына жарысқа түс», — депті. Сонда Есекең: «үлкендер жөн көрсе, түсейін, деп келісіпті.

— Қыз менің жанымда тұрады. Жаулығын бір батыр апарып ағашқа байлап, тастың үстіне қойсын. Мен атып көрейін, — депті ол. Жаулыққа Еспембеттің оғы жетіп, жерге құлайды. «Екінші шартын орындаймын. Үшінші жұмбағын шешейін», — дейді.

— Бұл қыз, — депті Есекең сөзін сабақтай түсіп, — орнықты, қара ормандай халықтың ішіндегі бір адамның үш баласының бірі екен. Аулын жау шауып, үйінің шаңырағын шағып ойрандағалы жатқанда, елінің бір батыры құтқарыпты да, осы қызбен уәде байласып, ел іргесі тынышталып, ес жиған кезде қосылу үшін осы орамалды берген көрінеді. Сол аралықта біздің адамдарымыздың қолына түскен көрінеді. Енді қазір талас туып тұрған жәй бар. Бұл қыз уәдеге берік жан көрінеді. Махаббат қадірін жоғары қоятын шынайы адам екен. Егер бірінші ретте жебе орамалға тисе, онда тастан ұшып өлмек еді. Малтаған бір жігіт бұрын жетсе, суға құламақ еді. Мен басынан осыны біліп қатынаспадым. Ал енді сынақ бойынша қыз бәрін мойындады. Мен алуға тиіспін. Сүйіспеншілікті қастерлеген адамды қорлағанымыз дұрыс болмас, — деп ханға қарапты. Сонда Абылай мынадай билік айтқан екен.

— Еспембеттің мергендігіне, ерлігіне, кең ойлы кемеңгерлігіне, нәпсіге жол бермеген жомарттығына разы болып, оның тілегі бойынша қызға кешірім етіп, талабын орындалық. Барлық жас батырларымыз Еспембеттей әрі шешен, әрі кешірімді, әрі жомарт болсын. Қызды босаталық. Барақтың көжегіне мінгізіп, үш адам Шағандағы Ақпантайға жеткізсін. Ақпантай мекеніне апарып, ел жұртыңа табыс етсін. Еспембетке Жаман жер сырын біледі, сондықтан сол ерсін. Қабанбайдың қызы Назымды жолға дайындасын, — депті.

Мұны естіген соң қыз сол кездегі тәртіп бойынша жерге бас қойып, хан бастатқан барлық батырларға тағзым етіп, Еспембет батырдың тізесінен құшақтап, «жан ашуымен істеген істеріме кешірім етіңіз, маған адал аға және мейірімді жанашырым болғаныңызға рахмет айтамын», — депті.

Қыз аттанғаннан кейін хан барлық батырларды, билерді жинап, Еспембетке қандай атақ береміз деген кеңес өткізіпті. Сол кеңесте Қазыбектің ұсынысын басқа билер де, батырлар да қостап, тұңғыш рет «Адақ» деген ат беруді ұйғарыпты. Сонымен Қабанбай Дарабоз, Еспембет Адақ атын алып, соғыс тоқтап, хан ордасын Көкшетауға тігіпті.

Оқуға кеңес береміз:

Жалаңтөс батыр

Елшібек батыр туралы

Алдияр батыр туралы