"Жабайы табиғат – сырлы әлем"

Жабайы табиғат – сырлы әлем

Адамзат баласы сан ғасырлар бойы табиғаттың бір бөлшегі ретінде өмір сүріп келеді. Алайда біз көбіне күнделікті өмірдің күйбеңімен айналысып, жабайы табиғаттың сырлы әлеміне көз жүгіртуді ұмытып жатамыз. Ал шын мәнінде, адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Әсіресе жабайы табиғат – жер бетіндегі экологиялық тепе-теңдіктің тірегі. Ол – жануарлар, өсімдіктер, орман-тоғай, тау-тасты мекендеген тіршілік иелерінің шынайы әлемі. Бұл әлем – бізге таныс әрі бейтаныс, сырлы да сиқырлы.

---

Жабайы табиғат дегеніміз не?

Жабайы табиғат – адам қолымен өзгертілмеген, өзінің табиғи қалпында сақталған экожүйелер. Бұл ұғымға ормандар, шөлдер, таулар, тундралар, өзен-көлдер, мұхиттар мен онда мекендейтін жануарлар, өсімдіктер және микроағзалар кіреді. Мұндай табиғи аймақтарда тіршілік заңдылығы өздігінен, адам араласпай-ақ қалыптасқан.

Факт: БҰҰ дерегінше, Жер шарының тек 23%-ы ғана қазіргі таңда адамның қолы тимеген жабайы табиғат ретінде сақталған. Бұл көрсеткіш жыл сайын азаюда.

---

Қазақстандағы жабайы табиғат байлығы

Қазақстан – кең байтақ ел. Оның аумағында 6 климаттық белдеу орналасқан, сондықтан табиғат та алуан түрлі. Жабайы табиғаттың бай үлгілері еліміздің әр өңірінен табылады:

• Алтайдың орманды таулары – бұлан, аю, сілеусін мекені.

• Солтүстік далалар – түлкі, қоян, қасқыр тәрізді аңдардың отаны.

• Орталық Қазақстанның шөлейттері – қарақұйрық, қосаяқ, қарабауыр жылан тәрізді сирек түрлерді паналатқан.

• Каспий теңізі мен оның маңы – тюленьдер мен пеликан сияқты су жануарларына бай.

• Қызылқұм мен Мойынқұм – сирек кездесетін флора мен фаунаның мекені.

Факт: Қазақстанда 834 омыртқалы жануар, 6 мыңнан астам өсімдік түрі бар. Соның ішінде 300-ге жуық жануар мен өсімдік түрі Қызыл кітапқа енгізілген.

---

Жабайы табиғаттың ғажайыптары

Жабайы табиғатта адамзат әлі толық түсіне қоймаған құбылыстар өте көп. Мысалы:

• Арқардың таудағы өмір салты – 3 мың метр биіктікте, суық пен аштыққа төзіп тіршілік етуі.

• Құмды шөлдегі өсімдіктердің су жинау әдісі – тамыры 30 метр тереңдікке дейін кетеді.

• Құстардың көктемгі миграциясы – мыңдаған шақырым жолды адаспай табуы.

Мысал: Оңтүстік Қазақстанда кездесетін қарақұйрық – сирек кездесетін, шапшаң жүгіретін аң. Ол сағатына 80 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады. Бұл – формула 1 көлігінің жылдамдығына жуық!

---

Жабайы табиғат – экожүйенің тірегі

Жабайы табиғат экожүйедегі тепе-теңдікті сақтайды. Әр жануар мен өсімдік өзінің нақты қызметін атқарады. Мысалы:

• Қасқыр – кеміргіштер мен әлсіз жануарлар санын реттейді;

• Құрт-құмырсқалар – топырақты қопсытып, тыңайтады;

• Құстар – зиянды жәндіктерді жойып, тұқым таратады.

Факт: 2010 жылы Yellowstone ұлттық паркінде қасқырлар қайта жіберілгеннен кейін, бұғылар саны азайып, орман қайта өсе бастаған. Бұл экожүйенің қалай теңесетінін дәлелдеген нақты мысал.

---

Жабайы табиғатқа төнген қауіптер

Өкінішке қарай, адамзат жабайы табиғатты тек тамашалаумен шектелмейді. Керісінше, оның тіршілігіне кедергі келтіріп, жойып жатыр. Негізгі қауіптер:

• Орманның жойылуы – адам ағаш кесу арқылы аң-құстың үйін бұзады.

• Аңшылық пен браконьерлік – кейбір аңдар тек пайда үшін атылып жойылады.

• Қалдықтар мен пластик – жануарлар оны жеп, уланып өледі.

• Климаттың өзгеруі – арктикалық жануарлардың тіршілігіне қауіп төндіреді.

Факт: WWF (World Wildlife Fund) 2022 жылы жүргізген зерттеуге сәйкес, соңғы 50 жылда әлемдегі жабайы жануарлардың популяциясы 68%-ға азайған.

---

Қазақстандағы табиғатты қорғау жұмыстары

Елімізде жабайы табиғатты қорғауға бағытталған бірқатар іс-шаралар бар:

• Қорықтар мен ұлттық парктер: Қазақстанда 10 мемлекеттік қорық, 13 ұлттық парк жұмыс істейді. Олар жабайы табиғаттың сақталуына кепілдік береді.

• Қызыл кітап: Жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер тізімі. Бұл түрлерді аулауға тыйым салынған.

• "Жасыл даму" бағдарламасы: 2030 жылға дейін орман көлемін арттыру, аңшылықты қатаң бақылау, экотуризмді дамыту көзделген.

Мысал: "Алтын Емел" ұлттық паркі – жабайы құлан, қарақұйрық, барыс сияқты сирек жануарларды сақтап қалған мекен.

---

Біз не істей аламыз?

Жабайы табиғатты сақтау – тек экологтардың не мемлекеттің ғана емес, әрбір адамның міндеті. Біз төмендегідей қарапайым әрекеттер арқылы үлкен үлес қоса аламыз:

• Табиғатқа қоқыс қалдырмау;

• Қызыл кітапқа енген аңдарды қорғау;

• Қалдықтарды сұрыптап тастау;

• Браконьерлікке қарсы күреске үн қосу;

• Ағаш отырғызу, орманды қалпына келтіру жобаларына қатысу.

---

Қорытынды

Жабайы табиғат – тек жануарлар әлемі емес. Ол – өмірдің бастау бұлағы, бізге үлгі болатын әлем. Онда тәртіп бар, үйлесім бар, өмір үшін күрес бар. Егер адам баласы осы табиғат заңдылықтарына құрметпен қарап, оны бұзбай, сақтай білсе – болашақ ұрпаққа да ғажайып сырлы әлем қалады.

Бүгін біз табиғатқа жанашырлықпен қарасақ, ертең сол табиғат бізді аман сақтайды. Сондықтан жабайы табиғатты қорғау – бұл тек парыз емес, бұл адамгершіліктің өлшемі.

---