Матерамен қоштасу

1

Өзінің бітпейтін де қоймайтын тізбегі қатарында, өз ретімен тағы бір көктем келіп жетті, Матера үшін, осы атпен аталатын арал мен деревня үшін бұл ең соңғы көктем еді. Тағы да шатыр-шұтыр жарылып, алапат бір күшпен жағалауға қатпар-қатпар мұзды қат-қабаттап үйіп, сең жүріп өтті де, Ангара мұз сауытын сілкіп тастап, еркін көсіліп, ашық-жарқын жалтырап, жойқын бір ағынға айналды. Тағы да жоғарғы мүйістің үшкір тұмсығын сипай, екі жаққа лықси аққан су шуылы естіле береді, тағы да жер беті мен ағаш-ағашты қуалап, жасыл жалын лапылдай жөнелді, алғашқы жаңбыр құйып-құйып өтті де, қарлығаштар мен сұр қарлығаштар ұшып келе бастады, саздақтағы бақалар оянып, тіршілікке құштарлығын сездіре, кешке салым жағалай бақылдайтын болды. Мұның бәрі сан рет болған, жалғанның әрбір жарық күнінен озып кетпей, не қалып қоймай, Матёра да сан рет табиғатта болып жататын өзгерістер легінде жүрген, міне, қазірде жұрт бақша екті — бірақ түгел емес: үш семья өткен күзде көшіп, әр түрлі қалаларға кетіп қалған, ал тағы бір үш семья деревнядан бұлардан да бұрын, әлгі бір қауесеттің рас екені анықталған бірінші жылы жырылып шығып кеткен болатын. Бұрынғы әдетпен егін де салды — бірақ егістіктер тегіс қамтылмады: осы маңды, аралдың жақын-жуық жерін жыртқаны болмаса, өзеннің арғы бетіндегі аңызға тимеді. Бақшадағы картопты да, сәбізді де биыл бір мезгілде екпей, әркім қолы қалт еткен кездері, қалай болса, солай eгe салды: енді қазір көптеген кісілер араларында суы мен тауы бар, он бес шақырым жер айырып тастаған үйде бірдей тұрып, бөлініп-жарылып жүргені Матёра да сол бұрынғы мекен сияқты, өзгеріп те кеткен сияқты: қора-жайлар орын-орнында тұр, тек бір ағаш үй мен моншаны бөлшектеп, отынға жаратты, барша тіршілік әзірге бұрынғы қам-қаракетімен әуре, бұрынғыша қораздар шақырып, сиырлар мөңірейді, шабаланып иттер үреді, ал бірақ деревня солып барады, түбінен кесілген ағаш тәрізді солып бара жатқаны, тамыры үзіліп, дағдылы тірліктен арылғаны анық. Бәрі де орын-орнында бірақ бір түрлі бейтаныс: қалақай басынып, қаулап өсіп, қалыңдай түскен, қаңырап қалған үйлердің терезелерінен тірлік нышаны сезілмейді, аула-ауланың қақпалары аңқиып ашулы тұр — оларды ескі әдетпен жауып-ақ қояды, бірақ белгісіз бір бәлекет: солардан өкпек жел аңырай соқсын, қақпалар сықырлап, тарс-тарс соғылып тұрсын деп, оларды қайта-қайта ашып кетеді; шарбақтар мен дуалдар қисайып, қоралар мен қоймалар, бастырмалар қарайып, азып-тоза бастады, әр түрлі сырықтар мен тақтайлар рәсуа болып, шашылып жатыр — әлі де ұзақ уақыт жұрт мұқтажына жарасын деп, оқтын-оқтын өңдеп-жөндеп, ұқсатып қоятын ұсынақты қолдың бұлардан үріккені қаш-шан. Көптеген үйлер әктелмеген, жиналмаған, жартыкештеніп қалған, олардың бүлінген-тырналған күңгірт бұрыш-бұрышы жалаңаштанып, біраз заттары жаңа тұрғын-жайға әкетілген, кейбір дүние-мүлік бір қажетке жарар деп осында қалдырылған, өйткені бұл араға әлі талай соғып, күйбең-күйбең уақ-түйекті істемек керек. Ал қазір Матёрада тұрақтанып, тек шалдар менен кемпірлер ғана қалды, олар бүкіл тірлік көзін сақтап, деревня құлазып бос қалмасын деп, бау-бақша мен үй-жайларға көз қарақ болып, мал жайып, балаларды бағып-қағып жүр. Кешке салым олардың бәрі бір жерге бас қосып, жайымен әңгіме-дүкен құрады — сондағы айтатындары бір ғана нәрсе: енді не болып, не қояды деген, олар үлкен жаңа поселке салынып жатқан Ангараның арғы бетіне, он жағалауға қауіптене бір-бір қарасып қойып, жиі-жиі ауыр күрсініседі. Ол жақтан қилы-қилы қауесеттер жетіп жатады.

Осыдан үш жүз жылдан аса уақыт бұрын оқшау аралға қоныстанбақшы болған бірінші мұжық бұдан артық жерді таба алмайтынына анық көзі жеткен, көреген де мәттақам адам болса керек. Арал бес шақырымнан артығырақ жерге ащы ішектей жіп-жіңішке болып шұбатылмай, өтек тәрізденіп талпиып жатыр — мұнда егістікке де, орман-тоғайға да, бақа-шаянды саздаққа да жететін жер бар, ал төменгі жақтағы тайыз, қисық өзектің арғы жағынан Матёраға жақындай жүзіп келіп, басқа бір арал тоқтаған, жұрт оны бірде Подмога, бірде Поднога деп атап кеткен. Подмогасы — түсінікті: өз жерінде жетіспеген нәрсені осы арадан алып отырған, ал неліктен Поднога болғанын — құдайдың тірі жаны түсіндіре алмас еді, оны енді қазір түсіндіре алмайтыны бес инеден белгілі. Біреудің тілі бұралып кеткен шақта шыққандағы, солай аталып кеткен шығар, ал тіл жарықтыққа сөз неғұрлым қитұрқы, қызық болса, соғұрлым сүйкімді көрінеді. Осы бір оқиғада, қайдан шыққаны беймәлім, тағы бір есім — Богодул бар, сеңделіп өзге бір өлкеден келген шалды, әлгі бір сөзді хохолдардың мәнеріне салып, Богодул деп атап кеткен. Бірақ бұл арада осынау лақап аттың неден шыққанын жорамалдап айтуға болады әйтеуір. Өзін полякпын дейтін шал орыстың боғауыз сөзін жақсы көретін; шамасы, осы араға келген сауатты кісілердің бірі, оның сөзін тыңдағаннан кейін, біртүрлі налыңқы кейіппен: богодул (құдайды қарғаған) десе керек, ал, деревняның кісілері мұны әлде ұқпады ма, әлде тілін әдейі бұрып, Богодул деп өзгертіп жіберді ме — кім білген. Тап осылай болды ма, әлде болмады ма, анық-қанығын кесіп айту киын, бірақ осындай бір болжам өзінен-өзі сұранып-ақ тұр.

Деревня өз өмірінде талай құқайды көрген. Ежелгі заманда мұны жанап, Ангараны жоғары бойлай, Иркут бекінісін салу үшін қаба сақал қазақтар жүріп өткен, екі жаққа бірдей ерсілі-қарсылы ағылып жататын сауда адамдары бұл қыстаққа қоналқаға келіп отырған; су үстінен айдалғандарды алып келе жатып, кеме тұмсығынан ел-жұрты бар жағалауды көріп, бұлар да бұрылатын болған: маздап от жағып, оған осы арадан ауланған балықтан қарма-сорпа жасаған. Аралды басып алған колчакшылар мен екі жақ жағалаудан да қайықтарға отырып, тіке шабуылға шыққан партизандар арасында екі күн бойы қырғын соғыс болып, күркіреп өткен. Колчакшылардан Матёрада, жалаңаш мүйістің жоғарғы шетінде ағаштан қиып салынған ұзын барак қалды, соңғы жылдары онда жадыраған жаздың жылы-жайлы күндерінде, тарақан тәрізденіп, Богодул қарт тұрып жатыр. Деревня өзен тасып, аралдың жартысы су астында қалғанын да, ал Подмоганың үстінен — ол жайпақ та тегіс болған — иірімденіп, буырқанып тасқын аққанын да, от пен өртті де, аштық пен талау-тонауды да көрген.

Жалпы ел сияқты, деревняның тап-тұйнақтай төбе басында, алыстағы екі өзектің екеуінен де анық көрінетін, шағын ғана шіркеуі болатын; осы бір шіркеуді колхоз ұйымдасқан кездері қоймаға лайықтап жөндеген-ді. Шынында да, пірәдар поп болмағандықтан мұндағы діни қызмет одан бұрын тоқтап қалған еді, бірақ мұнара басындағы крест со күйі қала берген, ал кемпір-сампырлар таңсәріден оған қарап иіліп тағзым етіп жататын. Сосын кресті де ұшырып түсірді. Жоғарғы мүйістегі, әдейі қазылғандай болып көрінетін өзек басында диірмен бар-тұғын, ол бас пайдасы үшін өзгелер дәнін тартпағанымен, ешкімге жалынбай өз астығын тартуға кәміл жетуші еді. Соңғы жылдары бұрынғы ескі тепсенге аптасына екі рет самолет келіп қонатын да, жұрт қалаға ма, ауданға ма, әуемен ұшып баруға дағдыланып кеткен-ді.

Хош, сонымен, деревня өзеннің сол жағалауында, жар басындағы ата қонысынан қозғалмай, өзге мекен-жайлармен қарым-қатынас жасап, қадым заманнан қасында жүріп, қорек тапқан суды қалай қарсы алып, ұзатып салса, зулаған жылдарды да солай қарсы алып, шығарып салып, елден озбай, көштен қалмай, тірлік етіп жатты. Аққан судың шет-шегі жоқ болып көрінетіні секілді деревня да мәңгі жасайтын тәрізді: олардың біреуінің нан-тұзы таусылса, екіншілері туып жатты, ескі үй-жайлар тозып, құлап, жаңалары қиылып, салынып жатты. Бірде, айдың-күннің аманында, деревняның шаруасы да бітіпті, күні де таусылыпты, деген суық хабар жеткенше, ол небір нәубет пен қилы-қилы заманды басынан өткеріп, үш жүз жылдан аса уақыт ғұмыр кешіпті, осы уақыт ішінде жоғарғы мүйістің шамасы, жарты шақырымдай жерін су шайып кеткен болар-ау. Ангараның төменгі жағынан электр станцияға арнап, бөгет салып жатыр, бұдан өзен мен өзекшелердің суы көтеріліп, жайылады да, көптеген жерді, оның ішінде, әрине, ең алдымен Матёраны басып қалады. Егер тап осындай бес аралды қабаттап, бірінің үстіне бірін қойса да, бәрі бір, олардың төбесі көрінбейді, бұдан кейін шыжандай ел-жұрттың бұрынғы қонысын таба алмайсың. Көшуге тура келеді. Мұның өзі іс жүзінде солай болатынына, қараңғы халықты қорқытып келген дүниенің ақырзаманы осынау деревня үшін шынымен-ақ жақын қалғанына сенудің өзі қиын еді. Алғашқы сыбыстан кейін арада бір жыл өткен соң, катермен нарық комиссиясы келіп, үй, қора-жайлардың тозған-тозбағанын анықтап, олардың ақшасын белгіледі. Енді Матёраның тағдыр-талайына күмән келтіруге болмай қалды, ол ең ақырғы жылдарында жансебілденіп жатқан-ды. Оң жағалаудың бір жерінен совхозға арналып, жаңа поселке салынып жатса керек, жақын жердегі, тіпті мойны қашық жердегі колхоздардың бәрін соған апарып ұйыстырады екен-дағы, қалған қоқыр-соқырмен әуре болмас үшін ескі деревнялардың бәрін өртеп жіберетін көрінеді.

Енді тек ақырғы жаз ғана қалды; күзде су көтеріле бастайды.

2

Үш кемпір самаурынды ортаға алып, бірде шыныаяққа шай құйып, оны асықпай ішіп, үндемей қалса, сәлден кейін қайтадан енжар, қажыған кейіппен, желісі босаған әлсіз әңгімені сараң бірер сөзбен сабақтап қояды. Олар кемпірлердің ең кәрісі — Дарьяның үйінде отырған; қариялардың ешқайсысы өз жасынын нешеде екенін дәлме-дәл білмейтін; өйткені со туған күні бұларды шоқындырған кезде жазылған шіркеу қағазында қалған, оны кейін бір жаққа алып кетсе керек — енді оның із-түзін табу мүмкін емес. Өздерінің жасы жайлы кемпірлер мынадай бір кепті айтатын:

— Қыз-ау, сен туған кезде мен Васьканы, інімді, арқалап жүретінмін. Бұл — Дарьяның Настасьяға айтқаны.— Мен ол кезде есімді білетінмін, ұмытқан жоқпын,

— Қалай десең де, сен менен есебі, үш жастай ғана үлкен шығарсың.

— Бетім-ау, үш жасы несі! Мен күйеуге шыққанда, сен кім едің — артына бір қарашы! Сен онда көйлексіз, жалаңаш зырлап жүретінсің. Менің қалай шыққаным, өзің ойланшы, есіңде шығар.

— Иә, есімде.

— Солай де. Маған теңелу қайда саған! Сен менің қасымда қайда, әлі солқылдаған жассың.

Үшінші кемпір Сима бұлардың баяғы заманда болған естеліктеріне араласа алмайды, ол бір тағдырдың кездейсоқ желі айдап, осыдан он жылдай бұрын Матёраға келген кірме кісі-тұғын, өзі Матёраға Ангара деревнясы Подволочнаядан келген-ді; ол о жерге сонау Тула түбіндегі бір мекеннен келіп жеткен секілді, өзіне салсаң, Москваны екі рет — соғысқа дейін және соғыс кезінде көріпті. Бұған деревнядағылар: өзін көрмеген, тексеріп білмеген нәрсеге онша сене берме, деген ежелгі әдеттері бойынша, күле қарайтын болды. Егер бұлардың бірде-біреуі көрмесе, қайдағы бір қаңғыбас кемпір Сима Москваны қалай көрген? Оның іргесінде тұрғанынан не пайда?—Москва, сірә, кім көрінгенді жібере бермейтін шығар. Сима бұған ашуланбайды, өзеуремейді, тек үндемей қоя салады, ал біраздан кейін сол сөзін қайта айтады, сол үшін ол «Московишна» деген лақап атқа ие болды. Сима — мұнтаздай тап-таза, . ұқыпты кемпір еді, ептеп қара танитын, өзінде әндер жинағы болатын, кейде бір көңілі соққан кездері со жинақтан талай қыз тағдыр туралы ұзын ырғақты бір мұңлы әндерді созып отырып алатын. Сонша сергелдеңге түсіп, соғыста кіндік қаны тамған жерін тастап, жан дегенде жалғыз қызын — ол да мылқау — туып, енді қартайып қалжыраған шағында бармақтай немересімен жалғыз қалып, оны қашан, қалай ел қатарына қосатыны беймәлім болса — бұ байғұстың да қатыгез тағдыр талқысын көргені, тегі, рас болса керек. Бірақ Сима қазір де, екеуі бір-біріне ес болатын, кірін жуып, ауқатын әзірлеп, беріп отыратын бір шалды табудан үмітін үзбейді. Тек осы себептен ғана кемпір бір кезде Матёраға тап болған: Максим атайдың сояудай сопайып жалғыз қалғанын естігесін, ол әдеп үшін мерзімді уақытты тосып отырды да, о кездегі мекені Подволочнаяны тастап, бақытты көксеп аралға аттанған. Бірақ бақыты құрғыр алақанға қона қоймады: Максим атай қасарып көнбеді, Симаны әлі жете білмейтін қатындар оған қол ұшын бермеді; атайдың ешкімге керегі болмаса да, өздерінің атайы, оны апарып, бөтен біреудің бауырына сала салуға қимады. Бәрінен бұрын Максим атайды үркіткен Симаның мылқау қызы Валька болса керек, ол кезде о қыз кісінің құйқасын шымырлататын бір ащы дауыспен өкіріп, ұдайы бірдеңені қыңқылдап сұрай беретін жынды кештеу бойжеткен еді. Осы бір сәтсіз құдалық жөнінде ауыл адамдары: «Сима шалды қалап кепті, бірақ оны жанап етті»— деп келекелеп жүрді, бірақ Сима бұған қынжылмады. Ол қайтадан Подволочнаяға кетпеді, төменгі жақтағы бос қалған шағын үйге кіріп алды да, сол бетімен Матёрада қалып қойды. Бақша салып, өрмек құрып, әр түрлі жыртылған шүберектен, жүн-жұрқадан алаша тоқып, жоқ-жітіктің күнін көрді. Шешесімен бірге тұрған кезде Валька колхоз жұмысына барып жүрді.

Тап қазір Симаның қасына, бес жастағы бармақтай немересі, Вальканың көлденең тапқан ұлы келіп сүйкеніп тұр. Бала шешесіне тартып мылқау болмады, бірақ қиналып аз сөйлейді, өзі әжесінің етегінен айрылмайтын қорқақ та кісі-киік болып өсті. Кемпір байғұстар оны аяп, жаны ашып, аймалап жатады — ол болса, Симаға бұрынғыдан бетер жабысып, қарияларға бір түрлі балаға тән емес есті көзбен күйіне қарап, монтиып бәрінің. жай-күйін түсініп тұрғандай болатын.

— Маған тап осылай қарайтын сен кім едің сонша?— деп таңырқайтын Дарья.— Сен менің сыртымнан нені көріп тұрсың — ажалымды ма? Мен оны сенсіз де білемін — қарашы, бұл мақаудың шегедей қадалуын.

— Ол мақау емес,— дейді Сима ренжіп, Колькасын бауырына қыса түсіп.

— Мақау болмаса, неге үндемейді?

Байты шайдан, батыс беттегі терезеден түскен екіндіге таяған күн шұғыласынан бойы балқыған кемпірлер әңгіме тінінен тағы айрылып қалды. Қасында отырған Симаның төбесінен қарайтын, ұзын бойлы, тарамыс кемпір Дарья екі ұрты опырайып, ішіне түсіп кеткен, қатал да қуқыл жүзін столдан алмай, әлденені мақұлдағандай басын изеп отыр. Ұлғайған жасына қарамастан, Дарья кемпір өзінше жүріп-тұрып, қал-қадарынша қолынан келетін жұмысты, үй шаруасының недәуір ісін тындырып жүретін. Енді, міне, баласы мен келіні жаңа қонысқа көшіп кетті де, аптасына бір реттен немесе тіпті одан да сирек қатынайды, сол себепті де бүкіл қора-жай, бүкіл бау-бақша мұның мойнында, ал қора-жайда сиыр, баспақ, қыста туған бұқашық, торай, тауықтар мен ит бар. Рас, егер кемпірдің әл-дәрмені жетпей жатса не сырқаттанып қалса, көршісі Верадан көмек сұра деп қатты тапсырылған болатын, бірақ әйтеуір әзірге, шүкіршілік, Дарья барша ісін өзі атқарып жүр.

Июнь айының туғаны осы, ала көбең қысқа түндердің тұнжырап келіп үзіп-үзіп кететіні болмаса, бір мамыражай ашық, шуақты күндер керуені тұтасып жатты.

Су ортасындағы аралда ыстық аптап дегенің болмайды. Самал-себез саябырлап, дамыл тапқан қоңыр кештерде күн бойы қызған жер бусанып, жылы бу таратып, төңірек маужырай, рақат-шарапатқа бөленіп, тамылжыған тыныштық-тыным орнайды, бұрынғыдан бетер қоюланып, жаңғыра-жасара түскен жасыл дүние, шалқыған су үстінде бұрынғыдан бетер бой түзеп, биіктей түскен арал көз алдында құлпырып, жайнап тұрады, тастан-тасқа секіріп, көңілдене әндетіп, мөлдіреп ағып жатқан Ангара — міне, осының бәрі мәңгі мызғымас бір берік дүние болып көрінер еді де, кісі ештеңеге де: бұл араны, су басатынына да, өздерінің көшіп, ағайынмен айрылысып кететініне де сенбейтін. Ал мұның үстіне егін мен бақша көгі тебіндеп өсті, мезгілінде жаңбыр жауып, мезгілінде жылы күндер келіп жетті; бітік егін кепіліндей болған осы бір сирек кездесетін келісім мен үйлесімге, .жұрт аңсаған жаздың бірте-бірте баяулап барып жадырап жайма шуақтануы келіп қосылды...

— Таңертең тұрамын да, ұйқымды ашар-ашпастан, әлгі бәле есіме сап ете түседі... ой, жүрегім қап-қатты болып, жүрмей қалады,— деп баяулатады Настасья кемпір.— Жаратушы ием-ай!.. Ал Егор егіліп жылайды, жылайды келіп. Мен оны жұбатып: «Егор, сен жылама, қой енді»— деймін, ал ол маған: «Мен неге жыламайын, Настасья, неге жыламайын?!»—дейді. Өстіп жүрегім тастай болып үй ішін жинаймын. Күйбеңдеп жүріп қарасам, қыбырлап Дарья жүреді, Вера жүреді, Домни да жүреді — сосын жүрегім сәл жұмсарып, қысуын қояды. үйреніп кетемін. Бәлкім, бізді тек қорқытып қана қоятын шығар, ештеңе істемес,— деп ойлаймын.

— Бізді жөн-жосықсыз қорқытып қайтеді?— дейді Дарья.

— Қорықпайтын кісі қалмасын дейді-дағы.

Настасья, Егор екеуі соқа басы сопайып мүлде жалғыз қалғаннан кейін (екі ұлы соғыстан қайтпады, үшіншісі тракторымен қоса мұз ойылып, суға батып кетті, қызы қалада рактан қаза тапты) Настасьяны аздап шалық шалды, өзінің шалы туралы қайдағы жоқ аянышты, дертті бірдеңелерді айтатынды шығарды: бірде иіс тиіп, өліп қала жаздады, әрең айықтырдым десе, енді бірде түні бойы айқайлап, ойбайлап шықты, өйткені оны біреу ішінен қылғындыратын көрінеді дейді, тағы бірде жылады, «екі күннің жүзі болды, міне, көз жасы бетін жуып, еңіреп жылай береді» — дейді, бірақ ел-жұрт Егор атаның оңайлықпен көзіне жас алмайтынын жақсы біледі. Әуелгі кезде шал кемпірін ұялтып та, қорқытып та, ақыл айтып, алдарқатып та көрді, бірақ оған ешбір ем қонбады, сосын шал әлектенуін қойды. Басқа істің бәрінде де кәдімгі ес-ақылы бүтін адам сияқты, бірақ осы мәселеге келгенде, бір тетігі бүлініп қалғандайын, өмірде мүлде болмаған, тіпті болуға тиісті де емес жәйттер туралы аузына келгенін қырық құбылтып айтып, сандырақтап жүргені. Қайрымды кісілер Настасьяның осынау ақкөңіл есерлігін елемеуге тырысады, ал қара жүрек қайрымсыздар:

— Егордың халі қалай, бүгін өлі ме, тірі ме өзі?— деп сұрағанды ұнатады.

— Ой!— деп кәдімгідей қуанып қалады Настасья.— Несін айтасың, Егор ма, Егор... Түнде өліп қала жаздады. Қарт кісіде ес бола ма, бір сүйелін тырнап жұлып тастап, қаны тоқтамай, әлекке түсейік. Аққан қаны толық бір шылапшын болды.

— Ал, қазір қалай — тоқтады ма?

— Бойындағы бар қаны ағып біткесін тоқтады ғой әйтеуір. Енді кірпігі ғана қимылдап жатыр. Ой, шал байғұсқа жаным ашиды-ақ, қайтейін. Қой, мен кетейін, шалға не болды екен, көрейін.

Ал Егор тап сол сәтте, көшенің екінші жағымен сәмсіреп бара жатқан, Настасья жаққа дәрменсіз күймен ызалана бір қарап: тілің тасқа, есуас бейбақ, мен туралы тағы бір ертекті айтып тұрсың ғой,— деп ойлады.

Олар таяу уақытта, елдің бәрінен бұрын Матёрамен қоштасуы керек еді. Кімнің қайда көшетінін анықтап, бөлу ісіне келгенде, Егор атай ызаланғаны ма, әлде абдырап, сасып қалғаны ма, кім білген, әйтеуір қалаға, қала болғанда, әлгі су электр станциясы салынып жатқан қалаға жазылады. Ол жақта су басатын аймақтан шыққан, осы кісілер сияқты, жалғыз-жарым қарып-қасірлерге арналып, үлкен екі үй салынып жатқан. Алыс-беріс шарты былай болатын: олар өзінің лашығына көк тыйын да алмайтын, бірақ оларға қолма-қол қала пәтерін береді. Кейінірек Егор ата, Настасья түрткілеп, қыңқылдай бергесін, қайта ойланып, қаланы, пәтерді де беретін, ақшаны да төлейтін совхозға өзгерткісі келіп еді, бірақ енді болмайды екен, кешігіп қалыпты.

— Совхоз пәтерді қызметкерлерге береді, ал сен қайбір оңған қызметкерсің,— деді селолық советтің председателі Воронцов оған мән-жайды түсіндіріп.

— Мен бар ғұмырымды колхозға бердім ғой.

— Колхоздың жөні басқа. Колхоз енді жоқ.

Ауданнан соңғы кезде: көшіңдер де көшіңдер деп Егор атаны екі мәрте асықтырды, бұлардың Настасья екеуіне арналған пәтері өздерін күтіп, әзір тұрған көрінеді, бірақ қариялар ажал алдында туған жердің жанға шипалы ауасымен армансыз бір тыныстап алғысы келгендей-ақ, көшер сәтін созып, орнынан қозғалмай қойды. Настасья бақша егіп, әйтеуір неде болса, өзін-өзі алдап, кетер кезді кейінге қалдыру үшін, бір істен кейін, екінші істі бастап әуреге түсті.

Ауданның адамы ақырғы рет келгенде, бұларға шынымен-ақ әңгір таяқ ойнатып: о пәтерге басқа біреулер кіріп алады да, сендер жер сипап қаласыңдар — деп қатты қорқытты, осыдан кейін-ақ, Егор атай егер шынымен көшетін болсақ — көшелік енді — деп белді бекем буды. Сосын Настасьяға қарап:

— Троицаға дейін дайын тұрасың!—деп бір-ақ кесті.

Ал троицаға дейін небәрі екі-ақ апта қалған-ды.

— Енді шөп басын сындырмайсың,— дейді Дарья, Настасьяның көңілін аулағаны ма, әлде оған күлгені ме — белгісіз. Мен анада қаладағы қызымның үйіне қонаққа барайын — бір ғажабы: онда бар ғой енді шөп басын сындырмасаң да болады. Өзен-суы да, орман-тоғайды да, әжетхана-моншасы да бәрі-бәрі қасында, көңілің қаласа, жыл бойы көшеге шықпай-ақ қоюына болады. Краны самаурындікі сияқты, бұрасаң — су зырлай жөнеледі, бір крантта салқын су, екіншісінде — ыстық су. Плитасына отын салмайсың, оның да кранты бар, басып қалсаң — от жанады. Қайнатам дейсің бе, булаймын дейсің бе — еркіңде. Бар игілік қол астында!— Әйелге деген бір жанның рақаты. Ал нанды қолдан пісірмейді, жоқ, нан жарықтықты сатып алады. Ондайды көріп білмеген, үйренбеген жазған басым, әлгі кранттардың қасында тұрып аһылап-үһілеп, қайран қалсам керек — олар менің соны қызық көріп, таңданғаныма мәз болып күліп жатыр. Ал енді бәрінен де сөлекеті — моншасы мен әжетханасы, ана дінсіздердегі сияқты, бір қуыста, асүйдің қасында болады екен. Бұл да, әрине, ақылға қонбайды. Қысылған кезде барып отыра қалсаң, дастарқан басындағылар есітіп қалмасын деп, өзіңнен-өзің қуыстанып, қанша азапқа түсесің. Моншасы ма... қайдағы монша, емшектегі нәрестені ғана шомылдыратын, кісінің күлкісі келетін нәрсе... Олар соған барып, шалпылдап түсіп, су-су болып шығып жатады. Енді сен де Настасья, мырзаның бәйбішесі сияқтанып, керіліп жатасың сол, дүниенің бәрі үйіңде, не керектің бәрі бар, қолыңды созып та әуре болмайсың. Тағы не әлгі... Телефон дегенін қондыр. Ол саған: тырыл-тырыл десе, сен оған: ле-ле деп сөйлес те, қайтадан жантайып жата кет.

— Ой-бой, сен менің жүрегімді тырнай бермеші!— дейді Настасья мүләйімсіп болбыр қолын кеудесіне қусырып, көзін жұмады.— Мен онда апта өтпей жатып, санаменен сарғайып өлем ғой бөтен біреулердің арасында! Кәрі ағашты ауыстырып отырғызғанды кім көрген?

— Тек сені ғана емес, бәрімізді ауыстырып отырғызады, қыз-ау. Бәріміз де енді солай қарай жүреміз. Тек әйтеуір жиынып-түйінуге жаратқан жар болсын.

Настасья келіспей, басын шайқады.

— Мені өздеріңмен теңгерме, Дарья, теңгерме. Сендер бәрің бір жерде боласыңдар, ал мен жеке-дара боламын. Сендер Матёрадан шыққан кісілер, бір-біріңмен бас қосасыңдар, сонда өз үйіңде отырғандай кісі көңілі көтеріліп қалады. Ал мен ше? Қойшы, оның несін айтайын?!

— Біз бәріміз нешеуміз осы?— деді Дарья ақылға жүгініп.— Есебі, ешкім де қалмайтын секілді. Міне, қараңдаршы: Агафьяны алып кетті, Василисаны да сөйтті, Лизаны қояр да қоймай ауданға шақырып жатыр. Катеринаның жүгермегі әлі күнге дейін лайықты орын таңдап таба алмай, от тиген кісідей жанығып жүр. Әлемдегі арақ-шарап ақырғы тамшысына дейін ішілмей, ол қайдан тапсын. Наталья болса: мүмкін, Лена бойындағы қызыма кетермін дейді...

— Татьяна, Домнида, Маня, сен, Тунгуска... Осы маңнан бір үйір жан табыласыңдар әйтеуір. Мен байғұстың ендігі айтар кебіне...

— Бүкіл Матёраның бар болған осы! Жасаған-ай!

— Мен өзімді айтып отырған жоқпын. Айтпаймын, айтпаймын,— деді Сима жабығыңқы үнмен әңгімені іліп әкетіп, сосын Коляны тағы бауырына қарай бір тартып қойды.— Біз Коляна екеуміз қайыққа отырамыз-дағы, жағадан бір тебініп шығып, басымыз ауған жаққа, мұхит-теңізге қарай кете береміз...

Симаның жеке меншік мүлкі болмайтын, туған-туысқандардан да құралақан еді, енді оған бір ғана жол — Қарттар үйіне баратын жол қалған-ды, бірақ, қазір анықталғандай-ақ, бұл жолдан да бір бөгет шыға келді: ол бөгет — жанындай жақсы көретін Колька еді. Мұны кішкентай баламен бірге Қарттар үйіне алғысы келмеді. Симаның мылқау қызы Валька есінен ауып, із-түзсіз жоғалып кетті. Ересек жасқа жетіп, еркек дәмін татып, олардың біреуі, екеуі, үшеуімен көңілдес болғаннан кейін, Валька кәдімгідей дәнігіп, бұл іске құмартып кеткені сонша, енді ар-ұятты жинап қойып, түнгі ойынға өзі сұранатын болды. Сосын көп ұзамай Кольканы тапты. Сима Вальканы таяқ алып қуалайтын халге жетті, ана біткен, әйел біткен дүниедегі бар қарғысты соның басына үйіп-төкті, сонымен жүгенсіз кеткен әзәзіл Валька шығандап қашып кетті, міне, жылдан аса уақыттан бері одан ешбір хабар-ошар келмей қойды. Жұрт Симаға оны іздеуге қалай арыз беру жолын үйретті, бірақ со кезде Ангарада басталған аласапыран мен дүрбелең кезінде, ешбір деректі документі жоқ, мылқау Вальканы таба қою оңай емес-тұғын.

— Егер табыла қалса да, Коляны мен оған былай да бермеймін,— дейді Сима.— Біз Коля екеуміз етпеттеп еңбектесек те, бір жіппен тізбектеліп жүреміз.

— Сен оны жұрт қатарлы дұрыс сөйлеуге неге үйретпейсің,— деді Дарья кемпірді кінәлап.— Ертең ер жеткенде бұны бетіңе салық етіп жүрмесін.

— Үйретуін үйретіп жүрмін-ау. Өзі де сөйлей біледі. Бір-ақ біздің Коляңа үндемес қой.

— Баланы жалтақ қып тастаған. Өзі бар нәрсені түсінеді.

— Жалтақ.

Настасьядан сұрамай-ақ, Дарья оның стақанын алып, шайнектен шай құйып, самаурын шүмегінің астына қойды — бұл бір таза қызыл мысы жалтырап тұрған, төменгі шілтерлеп, оймыштап жасаған оттығынан шоқтары жылтылдап көрінетін, аяғын орнықты етіп әсемдеп иген, ескі ісмерлер қолынан шыққан, үлкен көпес самаурыны еді. Шүмектен қайнақ су бұрқырап шашырамастан, бір қалыппен шымырлап құйыла салды — демек қайнақ судың әлі жеткілікті болғаны, осыдан кейін самаурынға жан біткендей жіңішке үнмен пысылдай берді. Сосын Дарья Симаға шай құйып, өзіне де үстемеледі — өстіп біраз тыныстап, моншақтаған терін сүртіп, әзірленіп алып, изеле-қозғалысып, жөткірінісіп, шыныаяқтарын үрлесіп, еріндерін шүртитіп, ыстық шайларын абайлап іше отырып, кеңестің жаңа бір сорабына түсті.

— Төртінші стақан болар осы,— деді Настасья ойланып.

— Қыз-ау, қою шай әзір тұрғанда ішіп қал. Ана жақта самаурын қоя алмайсың. Әлгі қаланың пысылдағына кәстірөл қойып қайнатасың.

— Қой, кәстірөлі несі? Құманға құямын.

— Бәрібір самаурынсыз шай болмайды. Тағамды құрғақ жемейсің ғой әйтеуір. Әйтпесе, дәмі де, татуы да жоқ. Сылқытып су ішкенмен бірдей.

Совхозда да пәтерді қала үлгісімен салып жатқанын, өз басы да Настасьямен бірдей жағдайда тұруға лажсыз көнетінін есіне алып, Дарья мырс етіп күліп жіберді. Бұл өзі Настасьяны бекер қорқытады — әлі өзінің де самаурынды қояр-қоймасы беймәлім. Жоқ, ол қайтсе де самаурыннан айырылмайды, тіпті болмаса оны кереуеттің үстіне қояды, ал қалғанын көре жатады-дағы. Айтылып отырған әңгіме желісін жоғалтып алды да, басқа бір сөзді оқыс бір өкпелі үнмен қойып қалды:

— Ерік өзімде болса, осы арадан еш жаққа да табан аудармас едім. Егер қажет болса, мейлі, суына батыра берсін.

— Батырады,— деді Сима қостап.

— Мейлі. Ажал біреу-ақ — тағы неден қорқамыз?!

— Ой, беті аулақ, кімнің суға кеткісі келеді,— деді Настасья шошынып, өзгені де сақтандыра.— Күнә шығар. Одан да жерге көмсін кісіні. Бізге дейінгі ер-азаматтың бәрі қара жер қойнында, бізді де сонда қояды-дағы.

— Сол ер-азаматтарың енді қалқып шыға келеді.

— Қалқуына қалқиды ғой. Жазмыш сол,— деп Настасья тымырайып, келісе кетті.

Өзі бастаған осынау кепті басқа жаққа бұру үшін Дарья:

— Неге екенін қайдам, осы бүгін Богодул келмей жатыр,— деп есіне алды оны.

— Қайда жүр дейсің, келіп те қалған шығар. Мұндайдан Богодул қалушы ма еді.

— Оның келгені де күнә, келмесе — тағы аңсайсың.

— Богодулдан не сұрайсың! Боқтампаздығы болмаса, құдайдың бір панасыз құсы сияқты жазған ғой.

— Тәуба де, Настасья.

— Құдай-ай, кешіре гөр!— Настасья бұрышта тұрған иконкаға қарап, елпектей шоқынып алды да, солықтай күрсініп, шынаяқтағы шайынан бір ұрттады, сосын күнәсін мойындағандай, күбірлеп дұға оқып, тағы да бір шоқынып қойды.

Самауыр оттығындағы сөне бастаған шоқтан тәтті ыс иісі шығады, стол үстінен маужырай қиғаш түсіп тұрған күн сәулесінде қою шаң-тозаң әзер-әзер қозғалады. Қора ішінде қанатын сартылдата қағып, ата қораз қоқилана бір шақырды, сосын тегеурінді түрпідей аяғымен талтаңдай басып, терезе алдына келді де, үй ішіне қып-қызыл көзімен ежірейе бір қарады. Өңге терезеден Ангараның сол жақ қолтығы, оның күн астында жалтырап, ұшқын атып жатқан ағын суы мен арғы беттегі шалғыны жинап алынған шабындық, ондағы қайың мен гүл-шешегі алаулаған мойыл көрінеді. Көше жақтағы ашық есіктен күн қақтаған тақтай көпірден қаңсыған шірік иіс шығады. Табалдырыққа қалбаң етіп, бір тауық келіп қонды да, жүні шала жұлынып тазығырланып қалған иір мойнын созып: осылар тірі ме, өлі ме?—дегендей кемпірлерге сұқтана қарай берді. Колька бір тепсініп қалғанда тауық шар етіп, ырғып түсті де, жаны шошып қақылықтай бастады, бірақ алысқа кетпей, осы есік алдында, басқышта бажылдап тұр. Кенеттен ол сенекте жанын қоярға жер таппай, қалбалақтап қашып, ұшып қабырғаға соғып, салдырлатып ілулі бақырашты түсірді, сосын сасқанынан бөлме ішіне ұшып келіп, енді басымды балтамен шапсаң да мейлің дегендей жер бауырлап жата қалды. Оның ізінше ішке бірдеңе деп күңкілдеп, жалаңаяқ-жалаңбас бір сабалақ шал кірді де, ілмек таяғымен тауықты іліп алып сенекке лақтыра салды. Содан кейін бойын жазып, айналасын түк басып кеткен сығыр көзімен кемпірлерге бір қарап:

— Кур-рва!—деп айқайлап жіберді.

— Міне, әл-дәрменсіз әулие келді,— деді Дарья бей-жай кейіппен, сосын стакан алмақ болып орнынан түрегелді.— Именбейді өзі. Біз: Богодул неге келмей жатыр?— деп отыр едік. Самаурын біржола суымай тұрғанда отыр.

— Кур-рва!— деп тағы да қарқ етті шал дауыстап.— Самаурын! Өл-ліктерді тон-нап жатыр. Самау-рын!

— Кімді тонап жатыр? Сен не шатып тұрсың?!—Дарья шай құйды, бірақ шүмек астынан стақанды алмай, бір түрлі тіксініп қалды. Қазіргі уақыттың өзі солай, тіпті кісі сенбейтін нәрсенің өзіне сенуге тура келеді; егер біреу, аралды жұлып алып, жаңқа сияқты ағызып барады десе — далаға жүгіріп шығып, аралды шынында да ағызып бара жатқан жоқ па екен — деп өз көзіңмен қарауың керек. Күні кеше ғана, қара жартас тәрізді, мәңгі мызғымай тұра береді деген нәрсенің бәрі оп-оңай-ақ о дүниеге құлдырай жөнелгені сондай, енді көзіңді жұмып, бетіңді баса берсең де болады.

— Хрестерді шауып, тақтай мазараттарды аралап кесіп жатыр!—деді Богодул айқайлап, таяғымен еденді соғып.

— Қайда — бейіт басында ма? Айтсаңшы былай түсіндіріп.

— Ана жақта.

— Кім? Кісіні ынтықтырмай айтсаңшы.— Дарья орнынан тұрып, стол басынан шетке шықты.— Кім шауып жатқан?

— Бөтен біреулер. Албастылар. .

— Ой, олары кім екен?— деді Настасья аһылап.— Албастылар дейді.

Шай үстінде шешіліп кеткен жаулығын асығыс байлап, Дарья:

— Қыздар, кеттік дереу. Әлде бұл есінен ауысқан, әлде мұның айтқаны ақиқат шындық?— деп әмір етті.

Зират деревня сыртындағы диірменге баратын жол бойында, құрғақ құмдауыт дөңесте, қайын мен қарағай арасында болатын, о жерден алыс төңірек, Ангара мен оның жағалаулары түгел көрінетін.

Тіссіз ұрты опырайып, ернін қатулана жымқырып алған Дарья, жолдан бірдеңені ысыра салатын кісідейін, қолын алға созып жіберіп, бәрінің алдында емпеңдей басып келе жатты: оның соңынан Настасья әрең-әрең ілесіп келеді: демікпесі тынысын тарылтқандықтан, Настасья аузымен ауа қармап, жиі-жиі басын изей береді. Артта баланы қолынан жетектеп, Сима мөлтеңдеп келеді. Деревняны сан-сапалақ еткен Богодул кейін қалып қойды да, зиратқа баса-көктеп, кемпірлер келіп кірді.

Богодул албастылар деп атаған кісілер қиылған мазаратты, крестерді бір жерге үйіп, от қойып, бір-ақ өртеп жіберу жөніндегі істерін аяқтап қалған екен. Жасыл брезенттен күртке киген, бұтында тап сондай шалбары бар, аю секілді, үйелмендей еркек, зират басына орнатылған лақса белгілерді бір құшақ етіп көтеріп, молалар үстімен қорбаңдап келе жатқанда, Дарья ең ақырғы күшін жинап, ілгері ұмтылып шықты да, бір бүйірден келіп, жолай қолына ілінген таяқпен оны қолынан қойып қалды. Соққы әлсіз болса да, абыржып қалған мұжық қолындағы заттарын түсіріп алып:

— Саған не көрінді, не көрінді сонша, әжетай?—деді сасқалақтап.

— Кәне, бұл арадан тай, ала шайтан түге!—деп айқай салды ыза мен қорқыныштан қалшылдап кеткен Дарья, ол оны ұрмақ болып таяғын тағы сермей берді. Еркек ыршып, кері шегінді.

— Қой, қой, қария. Сен бүйтіп... кісіге қол жұмсама. Бүйте берсең байлап тастаймын қолыңды. Сен... сендер... Ол адырайған күрең көзімен кемпірлерді бір шолып шықты.— Сендер бұл араға қайдан келдіңдер? Моладан шықтыңдар ма?

— Кет!—дедім ғой мен саған,— деп Дарья әлгі еркекке тап берді. Кемпірдің ештеңеден тайынбайтын сұсты жүзін көріп, ол кейін шегіне берді.— Қараңды батыр бұл арадан, көрбақ неме сол! Моланы бұзды деген не сұмдық!— Дарья дауыс қылды.— Бұларды осы араға қойған сен бе едің? Сенің әке-шешең осында жатыр ма? Балаларың жатыр ма? Сен қарабеттің әке-шешең болмаған ғой. Сен адам емессің. Қандай адамның жүрегі дауалайды бұған.— Ол үюлі жатқан, қалай болса солай лақтырыла салынған крестер мен мазараттарға қарап, кісінің аза бойын қаза тұрғызып бұрынғыдан бетер дауыс қылды. О-о-о! Жаратушы жан ием, мына безерді тұрған жерінде жоқ қылшы, аямашы. Аяма! Жо-оқ,— деп ол тағы да еркекке қарай тұра ұмтылды.— Сен бүл арадан тегіннен-тегін кетпейсің. Жауап бересің. Барша ел-жұрт алдында жауап бересің.

— Сен кемпір, бүйтіп жабыса берме кісіге!—деді мұжық безілдеп.— Жауап бересің дейсің. Маған бұйрық берді, сосын істеп жатырмын. Әйтпесе сендердің өліктеріңді үркітіп, маған бірдеңе көрінді дейсің бе.

— Бұйрық берген кім?—Кім бұйрық берген?—деп бір бүйірден дүрсе қойды Сима Кольканы қолынан ұстаған күйі. Бала жыламсырай қыңқылдап, әжесін қолынан тартып, ашуға булығып түтеп тұрған, өңкиген ағайдан әрірек әкетуге тырысты, Сима болса, оның ырқына көніп, шегініп бара жатып:— Сендер үшін жер бетінде қасиетті орын қалмаған, жауыздар!—деп шаңқылдап ұрса берді.

У-шу дыбысқа ұйысқан бұта арасынан екінші бір мұжық шықты — бұл анадан гөрі кішірек, жасырақ та жинақтырақ екен, бірақ бұл да сойылмен соқсаң да қыңбайтын, бұл да брезент киім киген жігіт екен, қолында балтасы, жақын келіп тоқтап, бұларға сығырая қарады.

— Сен мыналарға қарашы,— деді аю серігінің келгеніне қуанып.— Бірден бас салды кісіге. Таяқтарын шошаңдатып.

— Суға батырылатын азаматтар, не жұмыспен жүрсіздер?— деді маңызданып екінші мұжық.— Біз санитарлық бригадамыз, осы маңайды тазартып жатырмыз. Санитарлық-эпидемиялық станцияның бұйрығы бойынша.

Түсініксіз сөз Настасьяға өзін қорлап, тәлкек етіп айтылғандай болып көрінді.

— Тағы қайдағы сам-аспид-стансья?— деді ол бірден шыжбалақтап — кемпірлерді келеке еткілерің келе ме! Нағыз аспид — зұлым сенсің! Сен екеуің де тойымсыз зұлымсыңдар. Құдайдың қаһары соқсын сендерді. Және сен мені балтаңмен қорқытпа. Қорқытпа дедім ғой. Таста балтаңды.

— Жабысуын бәлекеттің!— Еркек балтасын қасындағы қарағайға бір соғып, сіңіре салды.

— Сен өйтіп сығырайма. Ұры көзін сығырайтуын қарақты шайтанның. Сен бізге тікелей тура қара. Кәне, нені бүлдірдіңдер, зұлымдар?

— Не істедіңдер?! Нені бүлдірдіңдер?!—Дарья дауыстап серігінің сөзін іліп ала жөнелді. Үсті жалаңаштанып, жетімсіреп, бәрі бір-бірінен аумайтын мылқау төмпешікке айналған молаларда жаны күйіп, жәбірленіп, істелген істі ақыл-санасымен ойлап, түсінуге тырысқан және сол істен бұрынғыдан бетер қабағы салынып кеткен кемпірді осынау молалар өзінің бұзылып-бүлінген түр-пішінімен қайтадан ашындырып жіберді. Өзін-өзі ұмытқан Дарья тағы да таяғын сермеп, жақын тұрған аюға тұра ұмтылды, бірақ анау таяқты шап беріп ұстап, жұлып алды. Дарьяның тізесі бүгіліп, құлап түсті. Оның бірден ұшып тұруға әл-дәрмені жетпеді, бірақ ол Симаның жан ұшыра айқайлап жатқанын, баланың да бақыра жөнелгенін, бұған жауап ретінде мұжықтардың бірдеңе деп дауыстап дүңкілдегенін, сосын ың-жың айқайды көптеген дауыс қағып алып, жағалай уласып-шуласып, төңіректі дуылдатып жібергенін естіді. Әлдекім мұны қолтығынан демеп, тұруына көмектесті. Дарья содан кейін ғана деревнядан біраз жұрттың жүгіріп жеткенін көрді. Сол арада Катерина да, Татьяна да, Лиза да, балалар да, Вера мен Егор атай да, Тунгуска мен Богодул да, тағы басқа біреулер бар екен. Айқай-шудан құлақ тұнады. Мұжықтарды жұрт қоршап алған, олар салғыласып үлгіре алмай жатыр. Богодул қарағайға сіңіп тұрған балтаны қолына ұстап алыпты, енді ол ұшы істік бір қу таяқпен аюды төсінен түрткілеп, артына ұстаған екінші қолындағы балтаны, әлденеге әзірлегендей, қозғап-қозғап қояды. Егор ата болса, бірде ыбырсыған крестер мен белгілерден сынып түскен жұлдыздарға, енді бірде осы ойранды жасаған мұжықтарда үн-түнсіз, меңірейе қарайды. Әлі қайратты, қорқу дегенді білмейтін қатын Вера Носарева, бүлінген бір мазардан шешесінің суретін көрді де, көкпеңбек болып тұлданып, мұжықтарға тап бергенде, олар дереу шегініп, әйелден бас сауғалай қорғанып жүріп, зәресі ұшып, қатты қорықты. Айқай-шу мүлде күшейіп кетті.

— Бұлармен тілдесіп қайтеміз — мына ісі үшін тап осы жерде көзін құрту керек. Нағыз қолайлы орын осы.

— Не істегенін білсін, дінсіздер.

— Бұ жерді харамдап қайтеміз. Оларды Ангараға атайық.

— Қолдары қалай сембейді. Осындай зұлымдар қайдан пайда болады?

— Сәбізді жұлғандай, жұлып алыпты... Бұл не сұмдық?!

— Бұлардан жер жарықтықты тазартайық. Ол бізге тек алғыс айтады.— Кур-рвалар!

Екінші жасырақ мұжық, басын әтеш тәрізді кекшитіп, жан-жағына ұршықтай айналып, жұрттан даусын асырмақ болып:

— Біздің жазығымыз не?! Жазығымыз не?! Айтқанды ұқсаңдаршы. Бізге нұсқау беріп, осында әкелді. Өзіміз келген жоқпыз,— дейді.

— Алдап тұр. Жасырын қайықпен келген,— деді жұрт оның сөзін бөліп.

— Сөзге қонақ берсеңші,— деді мұжық қиылып.— Жасырын емес, бізбен бірге уәкіл де келді. Бізді әкелген сол кісі. Сендердің Воронцовтарың да осы маңда.

— Қайдағы жоқты қоқсытпа!

— Бізді деревняға алып барыңдар — сол арада бәрін де анықтаймыз. Олар сонда.

— Е жөн, деревняға апаралық.

— Оның құр бекершілік: жауапты бүлдірген жерінде бересің.

— Бұлар бізден қайтсе де құтыла алмайды. Кеттік.

Сөйтіп еркектерді деревняға қуа жөнелді. Олардың көңілі көтеріле жадырап, асығыс жүріп кетті. Оларға ілесе алмай қалған кемпірлер жүрістерін баяулатуын сұрады. Тұсалған кісідейін шоқырақтап келе жатқан Богодул әлгі өңкектен айрылмай, оның арқасына таяғын қадаумен болды. Анау артына бір қарап, гүр ете қалады — Богодул оған езуін керіп, мысқылдай мырс етеді де, қолындағы балтасымен айбат шегеді. Бала-шағалары алды мен артқы жағында, тап ортасында мұжықтарды жан-жағынан қоршап, ашу-ызадан жарылып кетердейін, ебіл-дебіл болып, белдері бүгіліп, кирелеңдеп, әлсіреп, бәрі бірдей улап-шулап, күре жолдың шаң-тозаңын бұрқыратып келе жатқан осы бір бүйірі қызып алған, ызалы, шулы тобыр жапырлап келіп, деревняға кіре берген кезде, бұларға қарсы асығып келе жатқан екі кісімен беттесіп қалды: олардың біреуі — селолық советтің ал қазір жаңа поселкедегі поселкелік советтің председателі Воронцов та, екіншісі — кеңсе қызметкеріне ұқсайтын, бет-пішіні сыған тәрізді ши қалпақты еркек екен.

— Бұларың не? Не болды сонша?— деп жүріп келе жатып, алыстан айқай салды Воронцов.

Кемпірлер ә дегеннен жаппай гуілдесіп, қолдарын ербеңдете сермеп, бірінің сөзін бірі киіп, еркектерді мегзеп жамырап кетті, ал еркектер енді бірден батылданып, қоршаудан сытылып, сыған түстінің қасына жақындап барып тұрды.

— Біз, әрине, тиісті жұмысты жасап жүргенбіз, мыналар келіп, бізге бас салды,— деп мән-жайды түсіндірді оған жасы.

— Иттер сияқтанып,— деді іле-шала өңкигені, көп ішінен Богодулды таппақ болып, күрең көзін алақтатып.— Мен сені... бақшаға қойылған қарақшы...

Ол сөзін аяқтамады, «иттер» дегенге араның ұясындай гу ете түскен кемпірлер мен оның сөзін Воронцов бөліп жіберді.

— Ты-ныш-талыңдар!—деді ол даусын соза өктем үнмен.— Сіздерді тыңдаймыз ба, әлде бет-бетімізбен шулай береміз бе? Хал-жағдайды түсінеміз бе, әлдене жасаймыз?.. Мыналар — Воронцов иегімен мұжықтарды мегзеді,— зиратта санитарлық тазалау ісін атқарып жүрген. Оны барлық жерде де жүзеге асыру шарт. Ұқтыңдар ма? Барлық жерде. Жасалуы шарт. Міне, мына тұрған кісі жолдас Жук, ол суға батырылатын аймақ жөніндегі бөлімнен келген. Бұл — осы іспен шұғылданып жүрген кісі, қазір сіздерге бәрін де түсіндіреді. Жук жолдас — ресми адам.

— Е, бұ кісі ресми болса, мына халыққа жауап берсін. Біз мыналар өтірік айтты деп ойласақ, ал сіз ресми адам екенсіз. Біздің зиратымызды жермен-жексен ет деп бұйрық берген кім? Онда жатқан адамдар — айуандар емес. Мола-мүрделерді былғап, бүлдіруге жүректерің қалай ғана дауалады? Кәне, жауап берсін бізге. Кейін өлілердің өзі сұрайды әлі сендерден.

— Мұндай сұмдық тегіннен-тегін кетпейді!

— Қасиетті әулие анамыз! Мұндай бәлені де көрдік? Масқара қорлықтан суға батқан артық!

— Тыңдаймыз да, әлде не істейміз?..— деп қайталады сөзін Воронцов дауысын қатайтып.

Жук жайбарақат, тіпті үйреншікті әдеті бойынша ма, әйтеуір жұрттың тынышталуын тосып тұр. Оның түр-пішіні шапқылаумен жүріп шаршаған кісінің түрі тәрізді, сығанға тән қараторы өңі қабарып, сұрланған. Жергілікті халықпен тап осылай бірінші рет түсінісіп тұрмағанын ескерсек, осынау жұмыс оған, шамасы, оңай тимейтін тәрізді. Бірақ ол сөзін асықпай, емін-еркін бастады, үнінен тіпті бұларды мүсіркеп тұрғандай да бірдеңе сезіле ме қалай?

— Жолдастар! Бұл арада сіз тараптан бір түсінбестік болған. Бізде арнаулы қаулы бар,— қанша ізетпен айтылса да, «шешім, қаулы, тоқтам» деген сөздердің қайрат-күшін Жук жақсы білетін,— иә, су қоймасының бүкіл алабын санитарлық тұрғыдан тазарту туралы арнаулы қаулы бар. Сол сияқты зираттарды да тазарту туралы... Суды жібермей тұрып, ең әуелі сол батырылатын жер аймағын жөнге келтіріп, территорияны әзірлеу керек...

Егор ата шыдамады:

— Сен сиыр құйымшақтағанды қой. Сен одан да ана крестерді қай қажетіне жаратам деп қырықтың, соны айт?

— Мен жауап беріп тұрмын ғой,— деді ол қиқаң етіп, налып қалғандықтан да тезірек сөйлей жөнелді.— Өздеріңіз де білесіз, бұл арада телегей-теңіз шалқып, үлкен кемелер жүзеді әлі, жұрт сейіл-серуен құрады... Туристер мен шетелдік туристер жүретін болады. Ал сонда сіздердің крестеріңіз қалқып шыға келеді. Олар су астында, мола-моланың басында қалқиып тұрмайды, су шайқап, жұлып алып, ағызып әкетеді... Осыны да ойлауға тура келеді бізге...

— Ал сіз бізді ойладыңыз ба?— деп шаңқ етті Вера Носарева.— Біз де тірі жанбыз, әзірге осы арада тұрып жатырмыз. Сіз күні бұрын туристер қамын ойлап тұрсыз, ал мен әлгіде ғана сендердің мына доңыздарыңнан кейін, жерде жатқан жерінен шешемнің фотосуретін тауып алдым. Бұ қалай? Мен енді оның моласын қай арадан іздеймін, оны маған кім көрсетеді? Кемелер жүзеді... Сенің о кемелерің қашан жүзеді, ал мен енді бұл жерде қалай тұрмақпын. Мен сенің әлгі туристеріңе...— Вера тұтығып қалды:—Мен қазір осында тұрып жатқанымда, туған жерімді басып жүргенімде, оны қорлап, зорламаңдар. Осы бір тазарту деген бәлелеріңді біз көрмес үшін, ең ақырғы кезде жасауларың керек еді...

— Қайдағы ақырғы күн? Бізде көшірілетін жетпіс елді мекен бар, солардың кез келгенінің зираты бар. Хал-жағдайды білмесеңдер, сөйлемеңдер түге.— Жуктың да уысы көпе-көрінеу қатайып барады.— Сегіз зират толығынан көшіріледі. Ең акырғы кез дегенің осы. Бұдан әрі сағыздай соза алмаймыз. Менің де басы артық уақытым жоқ.

— Сен жұрттың басын қатырма.— Деревня халқы Егор атаны бір қозғаудың қиын екенін, ал бір қозғаса, енді қайтып ештеңемен тоқтата алмайтынын жақсы білетін. Бұл атайдың арқасы ұстап, қызған үстіне қызып, күйіп-жанып тұрған шағы еді.— Қайдан келсеңдер, сол жағыңа тайыңдар,— деп жөн сілтеді ол.— Зиратқа енді қайта тимеңдер. Әйтпесе мен қолыма берданкамды аламын. Сенің ресмилігіңе қарамаймын. Ресми болсаң, қоқырайтып қалпақ кигенше, әуелі адамдарды сыйлай біл. Ал ырғалып келгендегі тапқан жұмысың осы ма! Мұндай жұмыс үшін бұрынғы заман болды бар ғой...

— Әй, мыналарыңа не болған?!—Жүктің өңі қуқыл тартып, жәрдем күткендей Воронцовқа бұрылды.— Бұлар, шамасы, түсінбей тұрған тәрізді... Әлде түсінгісі келмей ме. Немене, бұлар бізде не болып, не қойып жатқаннан хабарсыз ба қалай?

— Кур-рва!—деді Богодул ұмсына түсіп.

Воронцов кеудесін шіреп, айқайға басты.

— Сендер неге улап-шулап кеттіңдер. Неге шулайсыңдар а? Бұл ара сендерге базар емес!

— Эй, Воронцов, сен бізге айқайлама,— деп оның сөзін үзіп жіберді Егор ата жақынырақ келіп.— Сен өзің бұл араға күні кеше ғана келгенсің. Нағыз турист өзіңсің... Тек теңізден бұрын тасыраңдап өзің жетіпсің. Саған қайда тұрсаң да, бізде ме, әлде басқа жерде ме — бәрі бір. Ал мен Матёрада туғанмын. Әкем де Матёрада туған. Атам да солай. Мен бұ жерде қожайынмын. Ендеше мен осы аралық екенмін — сен маған әкіреңдеме.— Егор ата қап-қара күсті саусағын шошайтып, Воронцовтың мұрнына тақап, сес көрсетті.— Және мені талағаныңды тоқтат! Ел-жұртқа масқара болмай, жәйімен көз жұмайын.

— Сен, Карпов, халықты бүлдірме. Нені талап етсе, соны жасаймыз. Сенен рұқсат сұрамаймыз.

— Қараңды батыр!..— деп Егор ата Воронцовты бір сыбап алды.

— Е мұның жөні басқа,— деп келісе кетті Воронцов.— Тап осы күйінде есте сақтаймыз.

— Сақтасаң — сақта. Қорқақты тапқан екенсің.

— Бір қорғаушысымақ табылыпты ғой.

— Сен сияқтылар толып жатыр!

— Күнәдан аулақ, құрыңдаршы түге тезірек.

Кемпірлер қайтадан кіжініп, улап-шулап, Воронцовты, Жук пен мұжықтарды анталай қоршап алды. Вера шешесінің фотосуретін Жуктің мұрнына тақап-тақап қояды — ол шегініп, жиіркене кіржиеді; екінші жағынан оны Дарья мен Настасья қыспаққа алады. Жуктың қалпағы бір жағына қисайып кетті де, мойылдай қап-қара бұйра шашы көрінді, сөйтіп оның сығанға ұқсас екені бұрынғыдан бетер анықтала түсті — ол тап қазір шыдамай, сығандарша бір рет қиқулап, секіріп түсіп, өз тілінде оңды-солды сөйлеп, анталап тұрған адамдардың бәріне бір-ақ жауап беретіндей болып елестеп кетті. Катерина кемпір бірден Воронцовқа жабысып, оған әлсін-әлсін тап-тап беріп: «Ондай правоң жоқ, ондай правоң жоқ»— деп қадалады. Воронцов одан тайқақтап, шегінгісі келіп еді, осы у-ду кезінде трубкасын сорып, үнсіз тұрған Тунгусқа оның алдына барып тұра қалды да, сен ана Катеринаны тыңда дегендей, үн-түнсіз оған кемпір жақты нұсқады. Ең басты, негізгі дауыс иесі ретінде Егор атай гүжілдеп жүр. Міне, осынау бірте-бірте күшейіп қыза түскен ала-топалаң айқай-шу ішінде, бір-бірімен әзер дегенде бірер ауыз сөз алмасты да, Воронцов пен Жук қалың нөпір арасынан қысылып-қымтырылып әрең шығып, деревняға қарай беттеді. Әлгі өңкиген Богодулдан балтаны тартып алғысы келіп еді, бірақ Богодул гүр етіп, балтаны сермеп қалды — сол араға келіп қалған Егор ата өңкекке:

— Сен, жігітім, онымен байқап ойна. Ол бізге жер аударылып келген. Taп қазіргі сияқты, біреуді шоқпармен сипаған дейді...

— Қылмысты ма сонда?— деп сұрады әнтек.

— Иә-иә.

— Бәлкім, менің өзім де қылмысты шығармын.

— Е, ендеше сынасып көріңдер. Біз қарап тұрайық.

Бірақ өңкек сәл мүдірді де, бұған қарап, шоқтай жайнаған қып-қызыл көзін қысып тұрған Богодулға көз қиығын бір тастап, өз кісілерін қуып жетпек болып жүгіре жөнелді. Енді бір сағаттан кейін төртеуі түгел қайықпен Матёрадан жүріп кетті.

...Ал кемпірлер болса, қас қарайып, түн батқанша зират ішінде бүкшеңдеп жүріп, крестерді орын-орнына қайта тығып, мазараттарды орнатып жатты.

4

Богодулдың Матёраға тұңғыш рет қашан келгенін білетін кісілер аз-тұғын — енді ол осы маңнан атам заманнан бері айналсоқтап шықпай жүрген кісі секілденеді, әлде бір күнәсі үшін бе немесе басқа бірдеңесі үшін бе, әйтеуір Богодул деревняға, о дүниеге күллі тізбегімен бірге кеткен бұрынғы кісілерден олжа болып қалған-ды. Бұлар тек оның бір кездері, өзен бойындағы деревняларды аралаған сапарында, жолай Матёраға бұрылып, жүзіп келіп-кетіп жүретінін білетін. Сонда оны әрнені айырбастаушы ретінде білетін: ол бізді тұзға айырбастайтын. Шынында да ол қорапқа жіп пен инелерді, крөжке, қасықтарды, түймелер мен сабынды, тоға мен қағазды толтырып алып, бұларын жұмыртқаға, нан мен майға, көбіне жұмыртқаға айырбас жасайтын. Жұртқа мәлім жәйт, дүкен көрінген деревняда бола бермейді, шаруашылыққа қажет нәрсе қос астында дайын тұрмайды, ол Богодул болса, со сәт жетіп келеді, есігіңді қағады: саған мына нәрсе, хана нәрсе керек емес пе?— деп сұрайды. Керек болғанда қандай? Сөйтіп Богодулды жағалай шақырып, он жұмыртқаның үстіне тағы да екеу-үшеуін, кейде тіпті бесеуін де артық салады, шүкір, әйтеуір, тауық жұрттың бәрінде бар — о жұмыртқаларды ол кейін сельпоға өткізіп, айналымға қосады да жібереді. Мұндай айналымнан оның байып кетпегені анық, бірақ тамағын табады және аяқ-қолы аманында тамақтан тарығып көрген емес.

Әлде Богодулды Матёрада жұрттан гөрі көбірек қадірледі ме, әлде басқа бір себебі болды ма, әйтеуір, осы арал оған ұнайды, ал енді гәп мекен-жайға келіп тірелгенде, Богодул Матёраны қалап алды. Үйреншікті әдеті бойынша келді, бірақ кіндігі жабысып қалғандай, кетпей қойды. Жазды күні кейде біраз уақыт кетіп қалады, шамасы, сүйегіне сіңген сандалма тірлігі шыдатпай, белгісіз бір жаққа қуалап, әлденені жалына-жалбарына өтініп, маза бермейтін тәрізді, бірақ қыстыгүні орнынан қозғалмайды: бір апта бір кемпірдің үйінде тұрса, екінші аптада басқа біреуін паналайды, әйтпесе жағылып біткен моншаға кіріп, түнеп шығады — сосын ұзамай көктем де келеді, күн жылысымен Богодул өзінің «пәтеріне»— Колчактан қалған баранка барып кіріп алады.

Жұрт ұзақ жылдар бойы Богодулды көп жасаған шал деп білетін, бірақ ол со баяғы бірінші келгендегі кейпінен айнымай, ұзақ жылдар бойы өзгеріссіз, бір қалпында тұрып алды, шамасы, құдай тағала өз алдына, тым болмаса бір адамды бірнеше ұрпақпен бірге жасатпаққа мақсат қойған секілді. Ол ұдайы жалаң аяқ жүретін де, аяғын асықпай аршындай басып, арқасын бүкірейтіп, дудыраған шашына торғайлар емін-еркін ұя салатындай, дәу қазан басын кекірейтіп, салмақпен балпаңдап бара жататын. Бет-аузына ұйыса біткен қалың түк арасынан етті де шошақтау дөң мұрны мен ұдайы қанталап тұратын қып-қызыл көзі жылтылдап тұрар еді. Көктем жылт етіп шыққаннан алғашқы қарға дейін Богодул тас-қиыршақ, тікен-шөгір дегенді елемей, тек қана жалаң аяқ жүреді, оның жалпақ табан, қап-қара аяғының терісі, тері түрінен баяғыда арылып, күс басып мүйіздей қатайып кеткені сонша, оның ескі сүйегінің үстіне қабаттаса жаңа сүйек өскендей болып көрінетін. Бір кездері ауыл балалары жыланды оңай ұстауға машықтанып алды: олар таяқпен жыланды басып, мойнынан қысып ұстайды да, қыздар мен қатындарды қорқытпаққа жүгіре жөнеледі. Бір күні байқаусызда қолдан шығып кетіп, жол бойымен жылжып бара жатқан, айналасында бала-шағалар секіріп жүрген жыланды көрді де, Богодул кеп ойланбастан оған жалаң табанын тоса қойды — жылан шап етіп, тісімен бір шанышқанда, тесе алмады да, тұмсығы тасқа тигендей жасып қалды. Осы оқиғадан кейін балалар жаңа бір ермек тапты: ұстап алған жыландарының бәрін Богодулге әкеледі, ал ол кісі барағының алдындағы қойтасқа отырып, қолымен аяғын көтеріп, жылан біткен оқтай атылып, мұның мүйіз табанын теспек болғанда, ол аяғын әлде біреу қытықтап жатқандай-ақ кеңкілдей күліп, әлгі жәндіктерді мазақтап:

— Кур-рва!—дейді жаны рақаттана жай тауып.

Өзге кісілер қолданбаса ісі оңға баспайтын мың сан сөздің орнын оған осы бір сөз ғана алмастырар еді. Богодулге осы сөз де жететін. Ол поляк па, әлде басқа ма қайдам, әйтеуір орысша сараң сөйлейтін. Бірақ соның өзі әңгіме сөз емес, керекті бір нәрсені әлгі «курвамен» және оның ағайын-туыстарымен үсті-үстіне тұздықтай отырып, жай ғана түсіндіретін бірдеңе болып шығатұғын. Мұжықтардың бағзы бір кездері қайдағы жоқ қияңқы-қитұрқы сөздерді тауып яки қазымырлана қадалып боқтайтыны бар, бірақ ешкім де тап мына кісідей боқтаудан ләззат алып көрген емес: ол боқтық сөзді қалай болса солай айта салмайды, ол оны сүйсіне сылап-сипап, мүсіндеп, майлап-сулап, оған әлде бір мейірім-ықылас немесе ыза-зәр дарытып, атып жібереді. Бөтен кісілердің боқтағаны құлақты сарсытқан үйреншікті сөгіс есебінде, кісінің қаперіне де кірмей, жолай жоғалып жатса, Богодулдың боқтауы әңгіме болған нәрсенің күллі мән-мағынасына дәлме-дәл тиіп жатар еді. Қанша айтқанмен, сирек те болса, Богодул кемпірлермен сөйлесіп қалатын — жасырып қайтеміз, мұндай кезде де бір курва екінші курваға мініп, оны курвалап айдап отырады екен, дегенмен де бұл өзге кісілердің де тыңдауына болатын, бас-аяғы сабақтас, түсінікті әңгіме-сөз болар еді.

Кемпірлер Богодулды жақсы көретін. Мұның оларды қандай қасиетімен сиқырлап, тәнті қылып қоятыны белгісіз, әйтеуір осы шал, мәселенки, сол әлгі Дарьяның табалдырығын аттаса болды, кемпір не жұмыс істеп жатса да, со жұмысын тастай салып, оны қарсы алып, асты-үстіне түсіп, бәйек болар еді.

— Амансың ба, Дарьюшка!—деп гуілдейтін ол қарлығыңқы дауыспен.

— Сәлем берсең, саламат бол!—деп жауап қататын Дарья сабырлы қуанышпен.— Келдің бе?

— Құдайдай болып келдім,— деп боқтығын бұрқыратады.

Дарья образға қарап, шал айтқан және айтатын балағат сөзі үшін құдайдан кешірім тілеп, бір шоқынады да, самаурын қайнатуға асығыс кіріседі.

— Настасья! Шайға кел, Богодул келді!—деп дауыстайды ол шетен арқылы. Ар жағынан Татьянаны да шақыр, ол да келсін.

Богодулды кемпірлер жақсы көргесін, әрине, шалдардың жек көретіні анық. Тек ас ішіп, аяқ босатар бөтен біреу, оның үстіне ақылы кеміс диуана, өзімен әңгімелесіп, бірдеңені білу де қиын — осы бір кемпірлердің басын шыр айналдыратын жадының қандай адам екенін, шайтан білмесе, кім білсін. О кемпір өзінін жүз атадан бері туыс болып келе жатқан адамына самауыр қоюды ұмытып кетеді, ал оған ұмытпайды, бұл алаяқ кейуанаға шынымен-ақ осынау қайғы-қасірет азабын көп тартқан жерге түсіп, өзінің күнәкар да дуаналық түр-пішінімен тірі пендені түгел сынап жүрген құдайдай болып көрінеді. Шалдар бұған күңкілдейді де қояды:

— О жер ауған қарақшы! (Богодулды кезінде кісі өлтіргені үшін Сібірге жер аударыпты деген сыбыс барды).— Қанша күңкілдегенмен, оған төзіп келеді: кемпір-сампырмен ұстаспағанның өзі жақсы, қанша айтқанмен ана шалдың да аты адам, ит емес қой. Күллі жарық дүниедегі көк тиындық пайдасы жоқ нағыз зиянкес болса да, қайтерсің енді, адам ғой әйтеуір.

Соңғы жылдары әуелі қауесет тарап, сосын, жүре-келе көшіреді деген әбігер басталғалы осы бір мәселеге қай жағынан болса да қатысы жоқ бірден-бір кісі Богодул болатын — ол әлде сол уақытқа дейін өліп те қалармын деп, не болмаса, осы арадағы сияқты, жаңа жерде де кемпірлердің қасына жантаярмын деп ойласа керек. Енді бұлар үшін, бүкіл тірлік тек осы мәселеге келіп тірелетін, әңгіме-сөз не жөнінен болса да, ол қай кезеңге қарай бұрылып кетсе де, әлдекім сөзге телініп жатса да, соның бәрі бір түйінмен — Матёраның жақында суға батырылатыны және өздерінің тез арада көшетінімен бітетін. Богодул да осы арада отыр, отырғанда тасты тасқа жанығандай өзінің қабыршақтанып-мүйізденіп кеткен аяғын екінші аяғымен тыр-тыр қасып қояды да, шайдан кейін мұрнын шуылдатып, ауыр тыныстап, тұнжыраған қалпы:

— Хах-қысы жоқ,— деп қырылдайды.

— Хақы бар болса, ол қалайша жоқ болады,— деп бас салады кемпірлер оған әрі налып, әрі үміттене қарап.— Бізден рұқсат сұрайды дейсің бе?

— Хах-қысы жоқ. Қалың жұртқа... тасқын... Кур-ва... хақы жоқ. Мен заңды білемін.

Сосын сұқ саусағын жоғары айбаттана көтеріп, одан бірдеңені талап еткендей ызалана қарайды.

— Құдайдың құлы, сен сорлы қайда барып паналайсың?—дейді кемпірлер жаны ашып.

— Еш жаққа кетпеймін!—дейді Богодул дауыстап.— Тәңірі атсын түге! Хах-қысы жоқ! Тірі күнімде, кур-рва!

— Егер судың алдын бөгесе, сен жападан-жалғыз оны тоқтата алмайсың ғой. Саған да құрық салып, бір жаққа жөнелтетін шығар.

— Тірі болсам... кур-рва!—дейді ол қасарып.

Зират басында болған оқиғаның ертеңіне ол Дарьянікіне, дағдылы әдеті бойынша, кешке салым келмей, ертеңгісін келді — ол мұны түрегеліп қарсы алмады, сөйлеспеді де, тынымсыз жұмыстан еті қашып қуарып, сүйектері шодырайып кеткен тарамыс қолын тарақтай ұстап, тізесінің арасына түсіріп жіберіп, еңсесін көтере алмай, тапшан үстінде тапжылмай отыр екен, есікке таяу сәкі үстіне отырып жатып Богодул бір жөткірініп қойды — магазиннен алынған жаңа мебельді Павел совхоздағы пәтерге мұз сөгілмей тұрғанда апарып тастаған, мұнда тек ескі-құсқылар ғана қалған-ды, Богодул тағы да бірер жөткірініп, мына жайына көңілі толмай, бірдеңе деп күңкілдеді де, Дарьяның сөзін күтіп үнсіз отырып қалды. Бірақ ол әлсін-әлі ауыр күрсініп, ештеңені көрмей, белгісіз бір нәрсеге қарап отырған көзін Богодулға жәйімен, зілдене бір тастап қойып, оны танымайтын немесе оның мұнда неге, нендей жұмыспен келгенін түсінбейтін кісі тәрізді, шалмен сөйлескісі де, шай ішкісі де келмей, үн-түнсіз отыра берді.

Уақыт сәскеге таянған мамыражай тыныш кез еді, арқан бойы көтерілген күн жадырап, жарқырап тұр, бірақ әлі ыстық уытын бойына жинап, жерді онша қыздыра қоймай, жаймашуақтанып тұр, бұл тіпті үй ішінен де сезіледі: терезе сыртындағы сәуле де бір. түрлі сүле секілді, айналадағы алуан түрлі у да шу бұл жаққа, осындағы тыңдар құлаққа құйылғысы келмегендей, басқа жаққа ағындап кетіп жатыр. От жағылмаған үйде онша ыстық та, суық та емес, орташа ғана қоңыржай жылылық бар — ұйқы кезіндегі тәрізді ол тіпті сезілмейді де; терезе жанындағы шыбындар бір сарынмен, кісіні мезі етердей ызыңдап, әйнекке соғылып жатыр, малға арналып құйылып қойылған, бірақ әлі далаға шығарылмаған шелектегі жуындыдан ашқылтым бір иіс шығады; кешегі кештен бері стол үсті әлі жиналмапты, Богодулға арнап кешкілік құйылған бір стақан шай сол қалпында әлі тұр. Богодул со стақанды енді ғана көрді де, жетіп барып, қағып салды — Дарья сонда ғана қимылдап:

— Жаңадан шай қояйын ба?— деп сұрады.

Ол басын шайқады: керек емес — деп, бірақ кемпір оған қарамастан, орнынан тұрып, самауыр қойды. Бір шетінен басталған іс оны әрі қарай жетелей берді: ол жуындыны шығарып, тауықтарға жем шашты, олар жапа-тармағай шулап, жемге бас салды, сосын қайтып келіп стол үстін жинастырды, сенектегі самауыр әндетіп, бұрқылдай бастаған кезде кәрлен шайнекке қара тақта шайдың бір қайнатымын салып, оны конферка үстіне қондырды. Осыдан кейін самаурынды әкеліп, шайды демдеп, бұқтырып қойғаннан кейін ғана Дарьяның тілі шықты-ау әйтеуір, ол осы әлгіде ғана әңгіме айтып отырып, бір сәт тоқтап қалғандай-ақ ешкімге ешбір шағым айтпай, жәйіменен бұрынғы сөзін сабақтай берді:

— Кеше кешқұрым сиырды саумадым, өріске айдай салдым. Қырсыққанда қымыран іриді, сүт шыдамайды, ашып кетеді. Қаймақ қылып тұндырып қойсам — ол да ашиды, күллі көзелер қақсып бос тұр. Ал ол, Павелді айтам, қайықпен келеді де, сауын шелектен бір банкі сүтті басына бір-ақ төңкереді, сосын қайтадан қайығына отырады да ғайып болады. Өз басым тиіп-қашып қана ішемін. Сонда ындыным кеуіп бара жатқанынан емес, обал ғой — сол себепті де, әйтеуір рәсуа болмасын деп, бір аяғын аламын да, қағып саламын. Уақасы жоқ, көп ұзамай бұл ит басына іркіт төгілген күн де өтеді. Сонда кейбір кездері ішіп отырған шайыңа сүт құйғың келетін болса, тамшысын да таба алмайсың әлі, тек атын ғана атап, тамсанып отырамыз-дағы.

Ол шай құйып, Богодулдың стақанын алдына жылжытып қойды, өз стақанынан шыныаяққа бір тамызып, ішіп алды. Сосын әлденеге құлақ тіккендей, әлденені есіткендей елең етіп, басын көтеріп, тына қалды, сәлден соң бір дыбысты құлағына құйып алып, қайтадан басын төмен салып, шыныаяғын қаймыжықтай кезеріңкі ерніне тақап шайынан бір ұрттады. Содан кейін әңгіме бағытын күрт өзгертті.

— Бүгін отырып, мынадай бір ойға баттым: олар менен түбінде бір сұрайды. Сұрағанда, мұндай зорлық-зомбылыққа сен неге жол бердің, қайда ғана қарадың?— дейді.— Біз саған сеніп едік, ал сен не бітірдің — дейді.— Ал менің оларға беретін жауабым да жоқ. Мен осы арада қалдым, соларға көзқарақ болу менің міндетімде тұғын. Ал бұны су басатынына тағы да мен кінәлі сияқтымын. Олардан бөлек жататыныма да кінәлімін. Осы күнге жетпей үзілер ме едім — жаратушы құдайым-ай, жаным сонда бір жай табар еді-ау! Жо-жоқ, енді бар нәубет келіп мені тапты. Мені. Қандай күнәм үшін сонда?!— Дарья иконаға қарады, бірақ шоқынбады, қолын қозғамады.— Әкем, шешем, аға-інілерім, бозымым — бәрі бірге жатыр, тек мен бейбақты ғана бөтен жерге әкетеді. Істің жөні солай болғасын, кейін мені де су астында қалдыруын, бір қалдырады ғой, менің сүйегім де шайылып қалқып шығатын шығар, бірақ бөлек шығады. Қуып жету қайда оларды.

Әкем айтатын... әкеміз мені жақсы көруші еді. Дарья, қызым, оралыңның барында ойна да күл—дейтін. Жақсыны да, жаманды да түгел тат, кісіге ғұмыр тек сол үшін берілген. Қайғы-қасіретке, жауыздық-жамандыққа малтығып, зар илесең, әл-дәрменнен айрылып, тірліктен түңіліп, бізге жеткің келсе де — мойыма да қажыма, бізді жарық дүниемен жақсылап жалғастыру үшін, тірлікке тікендей қадалып, бізді жоқтатпай, көзіміздей болу үшін сен өмір сүр, әрекет-қимылдан бір таңба. Бізге келуден әлі ешкім тартынып көрмеген, ондай ашық ауыз болмаған, болмайды да — дейтін. Ол ондай кісі кездеспейді деп ойлады, ал нағыз жүрегі дауаламай қойған мен болдым. Мен ертерек қамдануым керек еді, мен көптен бері бұл жақтық емеспін... ана жақтыкімін, о дүниенің адамымын. Және көптен бері өзі ақылыммен емес, өзгенің ақылымен жүріп-тұрып келе жатқан сияқтымын. Сонда қайда, не үшін жүретінімді білсем, түсінсем бұйырмасын. Бірақ баяғы тірлік сол тірлік. Қазір дүние ортасынан қақ айрылды: әне әлемде не болып жатыр! Тағы да бізді, қарттарды да қоса қақ айырды... біз анда да жоқпыз, мында да жоқпыз. Құдай сақтасын! Осы бізге қарап, бүгінгілер бұрынғы кездегі кісілердің қандай болғанын, зәредей де болса, біле алар еді, бірақ қазір артына қарап жатқан жан бар ма, ешкім де қарамайды. Жұрттың бәрі ышқынып, ілгері қарай жүгіріп барады. Жолай алқынып та қалады, қадам басқан сайын тәлтіректеп кетеді — бірақ жүгіре береді. Артына қарау қайда... біреу қуып келе жатқандайын, аяғының астына қарауға да мұрсаты жоқ.

— Жапон құдайы!—деп Богодул келісе кетті.

Дарья самауырдан стақанға үстеп құйып, стақаннан шыны-аяққа құйып, шайды сүйсіне, баппен ішеді, оны бірден жұтып қоймай, тәтті дәмінен бір ләззат тауып ішеді де, ернін мінәйі бір жалап қояды, сосын сөзді іріктеп-сұрыптамай, аузына түскенін сыртқа суырып шығарып жатқандай-ақ, аспай-саспай, кейде бірдеңені ұмытып мүдіріңкіреп, әңгімені тек бір салаға бұрып кетпей, оны бірде олай, бірде бұлай қарай бейімдеп ұзақ-сонар етіп, сабақтап айта берді.

— Шайың жоқта, жайың да жоқ,— деді шай ішкеннен көңілі шуақтанып, рақат табатынын мойындап.— Аздап бойым жеңілдеген сияқты. Ал азанда көкірегімді бір қысқашпен қысқандай-ақ, жаным көзіме көрінді... бұл тірліктен баз кешкендей болдым. Әзер дегенде сиыр саудым, әйтпесе желіні сыздап мөңіреп бітті, байғұс,. сосын оны қорадан шығардым — өзім бірақ есік-терезені де көрмеймін, көз алдым қап-қараңғы. Самаурын қою керек қой —деп ойлаймын. Бірақ көңілім әлем-жәлем, әлсіреп жүріп: саған самаурынның керегі не?., деп өзімді-өзім қажаймын. Сен самаурынның қасында жайбарақат шай ішіп омалып отырғанда, қайдағы бір дінсіздер әке-шешеңнің басындағы ең ақырғы белгісін бұзып кеткен. Саған енді ешбір самаурын қойылмайды, сұрама. Соларды есіме алғанда, иә, соларды есіме алғанда бар ғой... жүрегім үзіліп, мұздап сала береді — тоқтап қалған тәрізді. Мен өзімді-өзім қайраймын — со замат ол бірер рет бүлкілдеп, соғып тұрады да, тағы да... әлгі сұмдық есіме түсіп... тағы тоқтап қалады. Хош, бұл енді мені қайда апарып, қай жерге бетімді жасырады?—деп ойлаймын. Райка Серкинаның балақайы қайтыс болған кезде жаңа зират ашпақ болып, баланы қоймақ болып, жарты құлаш жер іздедік, ал бірақ кейіннен бәрібір зиратты басқа жерден тапты. Сөйтіп, құдай деген бір сәби мүлде басқа жақта, жалғыз өзі бір бүйірде... шалғай бір шетте жатыр дейді. Қаршадай баланың қалың орман ішінде, хайуанаттар арасында жалғыз жатқаны оңай дейсің бе? Осы қылығы үшін ол кейін ата-анасына алғыс айта қояр ма екен?

Біздің әкеміз бен шешеміз уәделескендей, бір мезгілде қайтыс болды. Әгәрки, менімен салыстырсақ, әлі онша қартаймаған еді. Айдың-күннің аманында, ажал бірінші етіп анама ауыз салды. Таң сәріден тұрып, ол-пұл шаруасын жайғастырып жүрген, сосын демалайын деп кереуетке жатты, қанша жатқанын қайдам, бір кезде жан ұшыра шыңғырып жіберді: «Ой, ажал, ажал алды алқымымнан!»—деп. Ал өзі қолымен мойнын, кеудесін қармалап жанталасып жатыр. Біз үрпиісіп, атып-атып тұрдық, бірақ не істеп, не қоярымызды білмейміз, тек әйтеуір қолымызды бостан-бос сермеп: «Не, апатай, қай жерің ауырады?» дейміз. Ол бәріміздің көз алдымызда ерні көгеріп, бет-аузы теңбіл-теңбіл болып, қырылдай бастады. Оны көтеріп, төсекке отырғызғанымыз сол, бірден қайта жатқызу керек болды. Мойнында, әлгі ажал буындырды-мыс деген жерде... бір із қалған тәрізді... жабысып. Әкем кейінірек: «Ол ажалдың көздегені мен едім, мен оны шақырғанмын, бірақ мүлт кетіп, бөтенді бас салған»— деп айтып жүрді. Әкеміз ұзақ уақыт, жеті жылдай ма екен, ауырды. Диірменге жаңа жебіртас орнатып жатып, ол бірден соның астына түседі.. аяғы кілт етеді де, тастың астында қалады. Қалай тірі қалған десеңші! Бүкіл ішкі сарайын езіп тастаған ғой, қан қақырып жүретін. Егер күтінгенде ол, бәлкім, ұзағырақ жасар ма еді, бірақ ол өзін-өзі күту дегенді білмейтін, әліне қарамай, дені сау кісі сияқты жұмысты жапырып жіберетін. Шешемізді қыста, Рождествоға жақын қалғанда жерледік, ал оны со мезгілге таяу, Троицадан кейін қойдық. Бір бүйірден шешеміздің табытына тақай, қабыр қаздық, ал әлгі табыт тіпті қараймапты да, күні кеше салған сияқты. Соған қатарластыра әкемнің табытын қойдық. Жатқан жері жарық болсын! Екеуі бірге ғұмыр кешті, бір-біріне өкпелемесін деп, екеуін жерге де қатар салдық.

Біздің аралда бір мола бар.... Ешкім ескермегесін, қазір оны көзден таса етіп алдық, біздің жағалаудың деревнядан төмен жатқан бір дөңесінің үстінде. Мен оны қаршадай кезімнен білемін. Онда бір көпес-саудагер жатыр дейді жұрт, өзі Ангара бойымен әртүрлі товарлар алып жүреді екен. Хош, сонымен бір күні товарын алып келе жатып, Матёраны көреді де, қайықты солай қарай есіңдер деп әмір етеді. Оған біздің Матёраның ұнағаны сондай... со заманда аралды мекендеп жатқан мұжықтарға келеді, келеді де: «Уа қалайық, мен пәлен де түген деген кісі боламын, соңыра ажал шеңгелін салған кезде сендердің аралында, биік жар басында жатқым келеді. Ал сендердің со жақсылықтарыңа мен христос шіркеуін орнатамын»—дейді. Мұжықтар да ақымақ емес қой, келісе кетеді. Ол сертінде тұрып, тегі, шіріген бай көпес болса керек... тұтас бір мыңдаған сом ақшаны — он мың ба, жиырма мың ба — әйтеуір бере салады. Сосын шеркеуді салуға өзінің бас піркәзшігін жібереді. Сөйтіп біздің шеркеуді салып бітіреді, құдайға құлдық ұрып, бата қайырып шеркеуді ашады, оған көпестің өзі келеді. Содан кейін, көп ұзамай өзінің тапсыруы бойынша, әлгі байғұсты мәңгілік орнына әкеліп жатқызады. Қариялар осылай деуші еді, ол осылай болды ма, әлде басқа болды ма — білмеймін. Олар бекерден-бекер айтпайды ғой...

Әкем үзілер алдында ақыл-есі бүтін, бәрін біліп жатты, мені қасынан шығармады... Ол маған: «Дарья, сен көп нәрсеге көзсіз жегіле берме — қажып, азып-тозып қаласың, сен ең алдымен өзіңе ар-ожданды қалап ал: арлы жан атанып, ар-ұяттан аттамас үшін»—деп ақыл берді. Бұрын жұрт ар-ұят дегенді бірден айыратын. Егер біреу арсыздыққа барса, бірден байқалып қалатын, бәрі бір-бірінің көз алдында ашық-жарқын тұрып жататын. Әрине, жұрттың бәрі бірдей емес, аласы да, құласы да бар. Мәселенки, ар-ұяттан мүлдем аттағысы келмейтін біреулер болады, бірақ со жарықтықпен бірге тумағасын оны қайдан алады? Оны ақшаға сатып ала алмайсың. Ал ар-ожданы асып, төгіліп жататын біреулер болады, бірақ ондай йен дәулеттен не пайда. Оның соңғы жейдесін сыпырып алып жатса, со ақжүрек үстіндегісін шешіп беріп және өзін жалаңаш қалдырғанына алғыс айтатынын қайтерсің. Біздің Иван құдамыз осындай кісі-тұғын. Ол өзі осынау жарық дүниеде халық қадыр тұтатын әйбат пешші еді. Соған пеш салдырамыз деп жүз шақырымдай жерден жұрт ағылып келіп жататын. Тірі жанның бетін қайтарып кермеген ол, кім шақырса да бара беретін, ал еңбекақысын алудан ұялатын, оны тегіннен-тегін істеді деп есептей бер. Оған әлгі құдағиымыз кейиді келіп: «Байғұс-ау, сен тұтас бір аптаға кетіп қаласың, сонда егіс басындағы сенің жұмысыңды кім істейді? Үйдің шаруасын кім жайғастырады, сен адам емес, ашық ауыз аңқаусың»— деп. Ол шынында да ауам-аңқау кісі-тін: «Жұрт өтінеді ғой»— дейтін де қоятын... Сонымен, өз шаруасының қиюы қашты... «Жұрт өтінеді ғой»— деп жүріп тіленші болып кетуі ғана қалды. Тап сол кезде жар салып, коммуния келсін — ол соған басын сұға қойды... Дарья соңғы сөзін сағыздай созып, ойыменен қазіргі күнге бір-ақ секіріп, сәл кідіріңкіреп, есіне түсіріп барып айтты:— Кеше кешкісін, ес қалған ба кісіде, Иван құдамыздың моласын көруге барайын. Күн батып, қас қарайған кез, кімнің қайда жатқанын білу қиын еді. Оның моласын да қопарып тастады ма екен? Үстінде сырланған жұлдыз тұратын, баласы қаладан темір белгіні әкелген, оның ұшында құс тәрізді жұлдызшасы бартұғын. Бүгін барып көріп қайту керек. О жаратушы жан ием, со жауыздарды қуып жетіп, оларды біз үшін бір жазалашы. Егер бұл дүниеде кешірілмес бір күнә болса, бұдан өткен қандай күнә болмақ.— Тағы да өз жанын өзі қажай бермес үшін Дарья, басын абайлап қана бір шайқап, кеудесін кере күрсініп, орнынан түрегелді де, мүйістегі асадалға барып, шұбар ала қағазға оралған бес шоколад конфетін алып, оның үшеуін Богодулға беріп, екеуін өзіне қалдырды.— Аздап тәттілеп іш, мұны сенің жақсы көретініңді білемін. Әлі есімде, тіске басатын да ештеңе жоқ, ал сен қай жақтан екенін қайдам, әйтеуір, бір түйірден қант тауып, тістеп ішуге бізге беруші едің. Оны балаларға сақтасақ, құдай сақтасын, ашуланып, бізді зорлап қытырлатқызушы едің. Сол кездегі қанттан тәтті нәрсені әлі көрген емеспін, не тәтті — жоқ нәрсе тәтті.

— Шарап-ық!—деп дыбыс шығарды Богодул, ол шарапты жек көретінін, бұрын да жек көріп келгенін білдіру үшін басын шайқап-шайқап қойды.

— Мейлі, оны әзәзіл шайтан-ақ ішсін,— деп қостай берді Дарья орнына қайта отырып жатып.— Әлгі Иван құдамыз туралы не деп едім, құдай-ау? Ұмытшақ болып барамын, кәрі лақсада не ес қалды дейсің. Ә-ә, ар-ождан туралы айтқанмын. Бұрын ол бар ма, жоқ па, анық көрініп тұрушы еді. Кімде ол бар болса арлы, кімде жоқ болса — арсыз атанатын. Енді қазір қарап тұрсаң, бәрі де — анаусы да, мынаусы да бір үйір болып араласып кеткен — ақ шайтанның өзі де анықтай алмайтын шығар. Оны қазір жөн-жосықсыз көрінген жерге тықпалап, киелі бейшараны аздырып-тоздырып жібергені сонша, онда ине шаншар сау жері жоқ болар. Тіптен оны игеріп жүруге де қабілет жетпейтін тәрізді. Ой-хой дүние-ай! Халық құжынап, көбейіп кетті, ал ар-ождан ойлап тұрсаң, сол баяғы қалпында, міне, сол себепті де оны өзі үшін де, өзгенің қажеті үшін де емес, тек көзді бояп, көрсету үшін ғана жұмсап, жүдетіп жіберген тәрізді. Бұлар әлде орасан зор жұмысты жасап жатыр да, уақ-түйек істерді ұмытып кеткен, ал үлкен істі істеп жатқанда, ар-ождан дегенің бір түрлі темір тәрізденіп кетеді-дағы, оған ештеңенің де тісі өтпей қояды. Ал, біздің ар-ұятымыз болса қартайып, баяғыда кемпірге айналған, енді оған ешкім қарап, әуре болмайды. О, құдайым-ай! Дүниеде осындай сұмдық болып жатқанда, ар-ұятты айтқаннан не пайда!

Кешегі қиқудан кейін, менің түнемелікте көзім ілінбейтін болды, бір ой түбіне батып, жете алмай жүрмін... Қайдағы жоқ бірдеңелер басымнан кетпейді. Ғұмыр бойы ешбір дерттен қорықпаушы едім, енді бір үрей басады да тұрады: бір зауал соғатындай, бір сұмдық болатындай көрінеді. Соны күте-күте қажығаным сондай, тіпті шыдамай кеттім... Далаға шығып, қораның тап ортасына барып, біз адам болудан қалғасын көк тәңірісі күркіреп, жасын түсіріп, жайратып салатын шығар бізді немесе тағы бірдеңе болатын шығар деп сілейіп тұрмын келіп. Қорыққаннан кішкентай бала секілді үйге жып бергім келді, бірақ қыбырламай қатып қалыппын. Сөйтсем, ана жерден де, мына жерден де сықыр-сықыр есік дыбысын естимін — ендеше, мазасызданып жүрген жалғыз мен ғана емес екенмін. Шалқайып аспанға қарасам, жұлдыз біткен жайнап тұр, күллі аспанға жамырай шығып, ашық бір жер қалдырмапты. Және өздері баданадай-баданадай болып, балқып тұр — ғаж-жап! Олар бірте-бірте төмендеп, маған жақындап келе жатқандай... Жұлдыздар мені шырқ айналдырып... есімнен айрылып қалған сияқтымын, өзімнің кім екенімді, қайда жүргенімді, тіпті ештеңені де білмеймін. Бір кезде есімді жинасам, айнала ала көбеңденіп көріне бастапты, жұлдыздар қайтадан жоғары көтерілген, өзім тоңып, дірілдеп тұрмын. Маған бір құдайдың нұры жауғандай-ақ жаным жадырап, жай тауыпты. «Мұнысы қалай, не болды?—деп ойлаймын. Жақсылық пен ар-ұят бір болғасын ба, жаным әрі рақат тауып, әрі ауыратын тәрізді. Бірдеңені көрдім бе осы — дәп әлгіні есіме түсіре бастап ем, көрген сияқтымын. Бір дауыс аян бергендей ме қалай, «Бар, Дарья, ұйықта және күт бізді. Әркімнен жауап алынады»—дегендей болды әлгі дауыс. Мен кеттім. Ұйықтауын мандытып ұйықтай алмадым, бірақ бойым біраз жеңілдеді, енді шыдауға болады әйтеуір. Ал со дауыс қандай еді, қайдан шықты — есімде қалмапты, айта алмаймын.

Біздің мұжықтарымыз қадым заманнан-ақ түгелдей өзіміздікі, байырғы матёралықтар болатын. Бөтен адамды қабылдай бермейтін. Менің кезімде тек жалғыз Орлик қана сіңісіп кетті, ал Орлик ақ сайтанның өзімен бажа болып жүре беретін. Егер ол шындап кіріссе, көлкіген су ортасына жерден бетер орнығып алып, аяғына шық жұқтырмас алаяқ еді. Тілі молотилка тәрізді, өтірік пен өсекті қаптап-қанарлап төгіп жатқанда, бір тұтықпайтын нағыз суайттың суайты еді. Мұжықтар, тегі, оны көңіл көтерсін, өздеріне ермек болсын деп қалдырса керек. Бізде ондайлар тумысынан жоқ-тұғын. Мұжықтар бір жерге жиналып алып, қарқылдап күлісіп, бүкіл Матёраны басына көтеріп жатады, ал солардың ортасында жирен шашты, шұбар бет, сирек тісті әлгі қу отырады.

Сирек тісті дегеннен шығады-ау: Тісі сирек кісілер — өтірікші келеді, әлгі сирек тісінің арасынан бар нәрсе тоқтаусыз өте береді деп тегін айтылмаған. Сол сирек тісін сөзбен жуады да жатады, жуады да жатады — қайдан шығатынын кім білген! Мұжықтар одан ішін басып, жатып қалады. Бірақ нағыз жұмыскер еді, ой, керемет жұмыскер еді! Бір жерге қазық қақса, сонысы көктеп шыға келетін. Мына, әлгі Генка Пресняковке тұрмысқа шыққан Дунька бар ғой, содан қалған, соның қызы. Бірақ ол әкесіне мүлде тартпаған: өтірікті де айта білмейді, жұмысты да келістірмейді. Тағы да бір екі жігіт болған, екеуі де усойқы, сөзге келгенде дес бермейтін — солардың біреуін, тырнақ астынан кір іздемесін деп, ерман шпиені ретінде ұстап әкетті, ал екіншісі бұдан кейін тілін тістеген күйі Матёрадан кетіп қалды. Ол қайда кетті, қазір тірі ме, өлі ме— білмеймін. Оның осында болғанын өзім де ұмытып кетіппін, әйтпесе Дунькадан сұрап аламын ғой.

Е, біздің мұжықтарымыз осы аранікі болатын, ал қатынды басқа жақтан алуды жақсы көретін. Бұл тіпті әдетке айналып кеткен еді. Ал біздің басы бос қыздарымызға жан-жақтан жүзіп келіп жататын: Матёрамен сүйек жаңғыртуға бәрі де құмар еді. Біздің ел баяғыдан бай тұратын. Біздің мұжықтардан туған қыздардың да тұқымы бөлек, шеттерінен алғыр келетін — товарымыз жатып қалмайтын. Тіпті қазіргі күнге дейін кімнің Матёра тұқымынан шыққанын біле қоясың. Менің әкем де апамды қайдағы бір буряттар жағынан алып келді. Ол оны: «Ой-е-ек,— деп мазақтап отыратын. Сол бір Ой-е-сектен бе, әлде басқаша атала ма, апамның шыққан тегі әйтеуір со жақтан-ды. Ал о жақта мүлде су жоқ па, әлде ені бір қадамдық өзекше ағып жатқан ба, о кісі өле-өлгенше судан қорқумен кетті. Әуелгі кездері жиекке келгенде суды көрмес үшін көзін тарс жұмып алушы еді — дейтін әкем. Ал бірақ айналаңның бәрі Ангара — одан қайда кетіп құтыласың. Подмогаға бару үшін де жүзіп өтуің керек, ал онда Подмогада біздің шабындығымыз болатын. Әйтеуір, көз жұмғанша суға үйрене алмай кетті ғой жарықтық. Біз оған күлуші едік, Ангара өзіміздікі, қиттай күнімізден соның басындамыз, апам айтушы еді: «Ой, маған бір бәле жабысады ғой әлі, жабысады, кісі тегіннен-тегін қорықпайды»— деп. Жоқ, біздің үйден ешкім суға кетпеді, өзен буырқанып-буырсанып, жағадан асып жатса, ол жалғыз бізді ғана емес, жұрттың бәрін жүдетеді. Апамның қорқынышы енді ғана рас болып шықты, ол бекерден-бекер қорықпапты... сонда... Қазір...— Дарья абыржып, аузын жаба қойды. Ол бір түрлі шарасызданып даусын бәсеңдетіп, естілер-естілмес етіп бітірді сөзін:— Со-лай де.. Қанша айтқанмен, апамды су қуып жететін болды. Ол менің есіме де келмепті. Солай де-е-е...

Кісі баяғыда-ақ білетін, бірақ кезінде бір қалтарыста жоғалып қалған, енді, міне, естелік ретінде сырғып шыға келген, осынау тосын жаңалықтан есі кеткен Дарья, шайды ұмытып, ешбір ойсыз, меңіреу сияқты, алдына көзін жүгіртіп, бірдеңені іздей бастады, сонда мүлде қажетсіз, ауыр бірдеңені іздей бастады. Күн түске таман бұрынғыдан да бұлыңғыр тартып, оның жарығы бозарып әлсірей берді. Ақталған, бірақ әлі кебе қоймаған қабырғалар, жуыла-жуыла, әр жері шұқырланып, ойылуға жақындаған еден, сызаттанып жарылып-жарылып кеткен терезе алдының тақтайлары — әйтеуір осы бір бозғылт жарық түскен нәрсенің бәрі-бәрі сұрықсыз да сиықсыз, қайта түзелмес қарттық басып-жаншып тастаған тәрізді көрінеді. Бөлменің тап ортасында, Богодулдың арт жағындағы бір жерге төбеден бір өрмекші жылжып түсіп, тыныстамақ болды да, әлде төңіректе не болып жатқанын көргісі келді ме, әйтеуір біраз аялдап, ауада тербеліп тұрды да, сосын қайтадан төмен түсті.- Ангараның терезеден көрініп тұрған бөлігінен бір моторлы қайық, қоңыз тәрізді ыжылдап, ағып өте шықты да, суды шайқап, толқындатып кетті; екінші терезеден аумақты сал үстінен жайылып жатқан ақшыл аспан көрінеді. Дүниенің бәрін бір көзіне сыйдырып, бірақ ештеңені де көрмей, ештенеңі жеке-дараламай, алдыңғы жаққа аңырып ұзақ қараған сайын, Дарьяның мазасы кете бастады. Және тағы да қажетсіз іспен айналысып, кешегісін қайталап, самаурын қасында отырғанына... қатты налыды, жанына бір тыным бермей, ойын он саққа салып қойған ауыр бірдеңе мұны көзіне шұқып, нығынан албастыдай басып жатқан тәрізді.

Ол орнынан тұрып, бірдеңеден кешігіп қалғандайын, Богодулға асығыс тіл қатты:

— Міне, екеуміз бүгін шайға қандық білем. Әбден қандық — бұдан әрі болмайды. Егер кеткің келсе, сен енді жүре бер. Әйтпесе, осында қал, мен кетемін. Көп отырып қалдық, тағы да әңгімемен отырып қалыппыз, енді нені айтпақпыз... Біздің сөзіміз үпелек сияқты — алмағы да, салмағы да жоқ. Оның дәнегі тек кісінің зейін-зердесі. Бір кезде...

— Дарья, қайда?— деді қатқыл үнмен Богодул басын көк жең еткізіп.

Ол сәл ғана кідіріп барып, оған өз кесімін айтты:

— Жоқ, жоқ, мен жалғыз барамын. Сен осында қал. О жаққа жалғыз өзім барамын.

Қайдағы «о жақ» екенін оның өзі де білмейтін, сол себепті де қақпадан шығып, сол арада біраз ойланып тұрды да, Ангараға қарай жүрмек болды, бірақ басқа жаққа бұрылатынын алдын ала білді де, бұрылып бақшаларды жанай жүріп, деревняның сыртына шықты — аяғы мұны зиратқа қарай алып келе жатты. Бірақ ол зиратқа жетпей тоқтады; жаным жай таппай тұрғанда о жаққа барып, өлілер тыныштығын бұзып қайтемін, онсыз да кешегі арпалыстан алакөңіл болып жатқан шығар. Ол бүгін бір киелі сөз тауып, олардың қаперіне жеткізе алмайды — ондай сөз жоқ және қапелімде тумайды да; олар бұған қайта үн қатпайды. Ақырында, ақылы дал болып жүріп, ол бір шөп басқан құрғақ төбе басына шығып, отыра кетті, сөйтсе алды жазылып жатқан еңіс, одан алабұртқан көңілі байыз табатын бірдеңені көзімен іздеп, төңірекке қарай бастады. Бір емес, екі, үш рет қарады...

Осы арадан, аралдың биік төбесінен, Ангара да, алыстағы бөтен жағалаулар да, қарағайлы тоғайдың ар жағындағы Подмогамен бір тұтас болып, ұласып жатқан өзінің Матёрасы да тап бір алақаныңдағыдай көрінеді екен, хош, сонымен аралдың жері тіпті сонау көкжиекке дейін созылып жатыр екен, оның тек арғы жиегінде ғана жұлықтай болып су шеті жылтырап жатыр. Өзеннің жалпақ он жақ қойнауы, бұрылар жерде әдейі шығандағандай, қарсы беттегі жатқан жағалауды әрі итеріп, сұғына кіріпті де, сонау жаққа алыстап кеткенде ғана, арнаға жуасып, жып-жинақты болып қосылады екен. Ал өзеннің Матёраның жеке меншігіндей болып кеткен, ана тармақтан гөрі жақынырақ та жайбарақат саналатын сол жақ тармағы аралдың тік жарқабағынан төмен қарай созылып, тап осы сәтте, шағырмақ күн сәулесі астында қимылсыз қарасудай болып көрінеді. Оны Матёрада: өзіміздің Ангарамыз — деп атап кеткен-ді. Деревняда осы жаққа қарап тұратын, қайықтарды да суға осы жиектен салатын, ауыз суды да осы арадан алатын, балалар да бар әлемді осы өңірден бастап көретін, бұ жердің әрбір тасына дейін тексеріліп, көкіректе жатталып қалған-ды, ал, өзектің арғы бетінде колхоздың егістігі бар, оны тек биыл ғана елеусіз-ескерусіз тастаған-ды.

Арал тыным тауып, тыныш қана маужырап жатыр, бұл әуелден тағдырдың талайыңа деп өзі берген туған жер, оның дәлме-дәл белгіленген шет-шегі бар, одан сәл ассаң болғаны құрлық емес, құрдым басталады. Дегенмен, оның бір шетінен екінші шетіне дейін, бір жағалауынан екінші жағалауына дейін жалтаң жазығы да, байлығы да, сұлулығы мен жабайылығы да, пар-парымен әр түрлі жан-жануарлары да жетіп жатады — негізгі құрлықтан бөлініп қалғаннан кейін ол бәрін де мол қамтыған ғой, бәлкім, сол себепті де ол Матёра деген әйгілі атпен аталса керек. Ол ішіне сыр бүгіп, тыныш жатыр — ерте келген жаздың бары мен нәріне қанығып жатыр: Дарья отырған төбенің он жақ беткейін қиғаштай қалың өскен күздік бидай кегі көз тартады, одан әрі жапырағын әлі түгел жайып бітпеген, ара-арасында шырша мен қарағай дақтары қарайып, сұйқылт орман тұр тіреліп, оның жоғарғы жағынан да Подмогаға баратын жол ағараңдап көрінеді. Орманнан берігірек, жолдың сол қанатын ала өзіміздің Ангара мен деревняға қараған бетін ашық қалдырып, екі жағынан қоршалып малдың өрісі жатыр — онда сиырлар жайылып жүр, олардың біреуінің мойнына тағылған қоңырау жіңішке үнмен бірде сылдырлап, бірде шылдырлап қояды. Сол арада тіп-тік, құдіретті бұтақтары күдірейіп-күдірейіп, күн күркірегенде найзағай соғып, жоғарғы жағын кесіп түсірген, жуандығы үш құлаш патша-ағаш шомбал самырсын «лиственница» (шалдар оны еркек жынысқа балап, қадірлеп «листвень»—деп атайтын) қасқайып тұр. Оған таяу жерде, соған жақындағысы келгендей болып, бірақ оның айбарлы түрінен сескенді ме, әлде тағдыр жазасынан қорқып, үні шықпай қалды ма, әйтеуір қасына жете алмай, мұңайып бір қайың тұр. Дарья оның бүлдіршіндей балғын кезін білетін, енді оның діңі қожырлана екіге бөлініп, жуандап, қабығы қатайып, қопсып, сыдырыла түскенін, ауыр бұтақтары төмен иіліп, салбырап тұрғанын да біледі. Бар болғаны осы, жайылым құлазып қалған — қалғанын мал отап, таптап тастаған.

Дарья тағы да орманның ар жағында не бар, не жоғын ап-анық көріп отыр — зәулім көктеректермен көмкерілген егістікті де, тал-шілік пен қарақат қалың өскен, дымқыл-сызды еңістеу келген оң жағаны да, Подмогаға иек артып жатқан саздақ табанды да көріп отыр — оның шоқат-шоқатында иір-иір болып, шақа қайыңдар өседі де, шірік судан ерте қурап қалады, оның сидиып тұрған алдамшы бұтақтарынан ұстай алсаң, күрт етіп сынып кетеді. Сол жақтың биік жағалауындағы қайыңдардың жөні басқа — қолың тиіп кетсе болғаны, әк тәрізді аппақ із қалдыратын, зәулім биік қайыңдар қою жапырақтары жамырап, тап-таза болып мөлдіреп, белгісіз бір ойынға арналып, үш-төртеуден әдейі шоқ-шоқ етіп қойылғандай, қадау-қадау болып, бір-біріне көңілдене қарап тұрады. Осынау шалғынды жастар жағы өздерінің ойын-сауығына баяғыдан-ақ таңдап алған еді. Бұл арада талай уәде-серт байланып, аққудың көгілдіріндей талай қыз сыпсың-сыпсың сөзге ілініп, бұл арадан бұрын киіп келген көйлек-көншегімен қайтса да, бұрынғы бүтін күйінде емес, бүлініп қайтар еді. Бағзы бір кездері бүкіл деревня арбаларына аттарын жегіп, жаздың ыстық күндерінде той-томалақ мерекеге жиналар еді, биік жарқабақтан талай жігіт-желеңдер қара суға қарғыр еді, ескіден жеткен бір хикаяның айтуынша, баяғыдағы бір жазда Проня деген бір бозым осы арада суға кетеді, содан бері ұзақ жылдар бойына түн баласында, су перісінің ері есебінде, сенделіп жүріп, әлдекімді имене, түсініксіз түрде, күбірлеп шақыратын көрінеді.

Дарья ойша есіне түсіріп, одан арғыны да көреді — күре жолдың екі жағында тағы да егін-жайлар созылып жатыр, онда жұрт меншікті шаруасын бір өзі басқарған кездері әрбір участке шекарасын белгілейтін қадау-қадау кәрі ағаштар, көбіне-көп қурап қалғандары кездеседі, ал сол ағаш бастарында нұры қашып сұрланып, бозара түскен күн мен беймезгіл тыныштықтан қысылып, үн-түнсіз мүлгіп отырған қарғалар көрінеді. Сосын жол ескі қырманға қарай бұрылады, ондағы топан арасынан дән көктеп шығып жатқан жерде торғайлар жыпырлап жатады, ал қарайып, шіріп кеткен ескі сабан қабат-қабат тұтасып жатады — шынында да айналамызға қарап тұрсақ, өз уақыты мен қызметіне жарамай, қартайып, қажетсіз болып қалған, бірақ әлі де ешбір құлықсыз жайыменен іріп-шіріп жататын нәрселер қанша. Оларды қайда қоямыз? Не істейміз? Жарайды, бұл араның бәрі су астында қалады, өртеледі ал басқа жерлердегіні қайтеміз? Сонда Дарьяға, бүкіл жарық дүниеде әлдененің — ол адам ба, әлде ағаш па — бәрібір, мүлде пайдасыз халге жетіп, біреуге масыл болып қалатынынан өткен әділетсіздік жоқтай болып елестейді; бұл фәниге берілген кісі құдайға құлдық ұрып, дұға қайырып, тазарып шығатын қисапсыз көп күнә ішіндегі пенде көтере алмайтын зіл-қаратасы осы. Ағаш болса, бір сәрі, ол қурап құлап, шіріп, жер құнарына құнар қосады. Ал, адам ше? Тым құрығанда,. ол осы қажетке жарай ма? Енді қазір егіске қажет тыңайтқыштың бәрін қаладан әкеледі, бүкіл ғылымды кітаптан табады, ән мен күйді радиодан жаттап алады. Ендеше, ол айналасындағылардың шырқын бұзып, азапқа салғаннан өзге ештеңеге жарамайтын болса, онда қарттыққа төзгеннен не пайда? Бүгінгі барша шындық — қазір сенен жұртқа ешбір пайда тимейтін болса және келешекте де тап солай болатын болса, әрі бұ дүниеге келгенің үшін істейтін ісіңнің бәрін келістіре істеп қойсаң, ал сенің ендігі бар қызметін — өзге жұрттың зықысын кетіру ғана болса, онда өзгеше бір биік шындық пен қызмет іздеудің қажеті қанша? «Осылай ма? Шынында да осылай ма?»—деп өзінен-өзі сұрайды Дарья үрейленіп, бірақ, со жауапты білмей, дұрысын айтсақ, тек жалғыз ғана жауапты біле отырып, абыржып, ұнжырғасы түсіп, үндемей қалады.

...Ана жақта — Матёраның доғал мүйісі, Подмога ма, әлде Поднога ма әйтеуір сол алақандай арал алдындағы ұйықты жаға немесе сол аралға апаратын жар-кешу өткел. Ондағы таза су арқылы ешбір қысылмай-қымтырылмай, малды айдап өтетін, колхоз малы жыл сайын жазда сол араны жайлайтын, бірақ, су тасып, өзен құтыра бастаса болғаны,— сақадай сайланып, қайыққа отырып ал. Подмоганың тұмсығы Ангараға сұғына түсіп, Матёрадан сәл ғана асып тұрады, бір кездері төменгі арал алдыңғы аралдан оралып өтпек болып, бар пәрменімен жүгіріп келіп, бұрыла бере, неге екені белгісіз, тоқтап қалған тәрізді. Сонымен Матёраның Подмогаға жегіліп, тартуына тура келді: өткел тұрған жерге, су буырқанып тасыған кезде, ұстап жүру үшін, ауадан темір арқан тартылып қойылады. Оның үстіне өз Ангарасының жарқабағында ұя салған сұр қарлығаштар тізіліп отырғанды ұнатады, олар құйрықтары дірілдеп, төменге қарап қойып, қалтқылар сияқты қарайып, тап қазір де отырған болар.

Аралға күн нұры түсіп тұр ма, әлде түспей тұр ма — белгісіз; аспанда күн барына бар-ау, ауадан, жер үстінен әйтеуір бір. сәуле байқалады, бірақ өте әлсіз, бұлыңғыр, тіпті көлеңкесін де түсірмейді. Айналаның бәрі жым-жырт мүлгіп-маужырап тұр — сол жақта өгіз терісімен кептелгендей болып көрінетін, жұмық терезелері сығырайып, үн-түнсіз ескі деревня жатыр; қалың бұтақтары жайылып кеткен, орасан зор тармақтарын тарбитып, соқыр кісідей меңірейіп, басы кесілген «патша самырсын» тұр; көгі тебіндеген егістіктің де реңі қашып, сүлесоқ тұрған тәрізді; орман-тоғайдың да бойы аласарып, жапырақтары жазылмай, селдіреп қалған секілді, сол сияқты, айналаны қоршай ана деревнядан да байырақ, бірақ енді барып қоныстануға жабылып қалған, басқа бір деревня — бұрынғылардың мәңгі мекені, зират та көзге — күйкі, көңілге — өктем көрініп, әрине, тылсым сырын ішіне бүгіп үн-түнсіз жатыр.

Ұзамай, көп ұзамай бәрі де ғайып болады.

Дарья өзінің әл-дәрмені жетпейтін, зілдей бір ауыр ойды көтеруге тырысады, бірақ көтере алмайды: бәлкім, осылай болуы да керек шығар?—деген. Бұл ойынан шегіншектеп, ол жеңілірек бір ойға; не «осылай болуы керек?»—деген ойға жауап тапқысы келеді.— Өзі не ойлап отыр осы? Нені қалайды сонда? Бірақ ол мұны да білмейді. Ғұмырының ақыр-соңына келгенде: бұл жалғанның дымына да түсіне алмадым,— дегенді мойындауы үшін соншалықты ұзақ, сергелдең тірлік кешуі қажет пе еді. Қарттыққа қарап қозғалып келе жатқанда, ол әйтеуір бір жаққа қарай ұмтылатын, сонымен қоса адамның өмірі де оза берген. Мейлі, енді оны басқалар қуып жетсін. Бірақ олар да қуып жете алмайды. Оларға тек өздері өмірмен орайлас келе жатқандай болып көрінеді — жоқ, мұның өзі тап қазір өмірге қалай опына қарап отырса, олардың да өмірге тап солай әл-дәрменсіз, опына қарап отыруы әуелден-ақ пешенелеріне жазылған.

Ту сыртындағы үлкен Ангара үстінен бір пароход қышқырды. Соның ізінше егістіктегі жалғыз ағаш басынан бір қарға қалбалақтап жоғары көтерілді. «Телегей теңіз бетінде, Буянарал шетінде...» деген қорқынышты бір ескі мінәжат-дұға Дарьяның есіне жөн-жосықсыз сап етіп түсе кетті.

5

Кешке салым Павел келді. Қақпаның сарт еткен дыбысына басын көтеріп, Дарья Павелдің аулаға кіргенін, осы бір қала үлгісіндегі дорбаны, іші бос рюкзакті иығынан түсіргеніне қарап, оның картоп әкететініне көзі жетті. Сосын Павел үйге келіп кіргесін:

— Картопты тазартып па едіңдер?—деп сұрады ол

— Тазартқанбыз.

— Көбірек алыңдар,— деп айтып ем ғой. Қарбызбен кеттіңдер. Тым болмаса, жарты қап та алмадыңдар — сендер сияқты тамақсауларға ол қаншаға жетеді?

— Көп алсақ — былқылдап босап кетер еді,— деді" Павел сәкіге отырып, ауыр кирза етігін шешуге ыңғайлана беріп.

— Жұмсарып?— деп таң қалды Дарья.— Сен онда еден астында қамба бар демеп пе ең?

— Барына бар ғой,— деді жөткірініп Павел, аяғына жабысып қалған етігін шешіп жатып.— Қамба бар екені рас. Бірақ құдықтан суды қалай тартсақ, одан да суды солай тартып алатын шығармыз. Көлкілдеген су. Насоспен сорсаң да болады.

— Не дейді! Сонда ызалы жерге үй тұрғызғаны ма? Берген кезде қарамап па едің, жазған-ay?

— Оған қарадың не, қарамадың не... бәрінде де су бар. Ешбір Ангараның керегі жоқ.

— Бұл не деген масқара! Ол араға қалай ғана үй салған? Әуелі жерді күрекпен түртіп, онда не бар, не жоғын көрмей ме екен?

— Ойбай-ау, оны салған бөгде біреулер ғой. Сөйтіп үй-жайды да салып біттік.

— Естімеген елде көп.

Дарья үндемей қалды: апама жездем сай. Шынында да ешбір түсіндіруді қажет етпейтін нәрсені, жауабы өзінде даяр тұрған нәрсені қалай түсіндірерсің? Нан неге нан деп аталады, үй неге үй деп аталады?—деп аңқау сұрақ қоятын тек балалар ғой. Өйткені нан мен үйдің ежелден келе жатқан меншікті аты бар, басқа сөздер кейін, солардан келіп шыққан, енді олардың қайдан шыққанын біреудің білгенінен не өзгереді бұ дүниеде?— әйтеуір, нан болса, үй болса, адам тұратын үйді соқыр көзбен салатындар құрыса, болды емес пе!

Кемпір Павелдің қатты шаршағанын көріп отыр. Ол етігін зорлана әрең дегенде шешіп, сасық иісі шықпасын деп сенекке шығарып қойды да, жалаң аяқ күйі, ауызғы бөлменің бұрышындағы тапшанға отырып, аппақ болып сарсылып, ісінген аяғын абайлап алдына тартты. Биылғы көктемде, Пасхаға таяу кезде, ол елуге шықты — енді ол Дарьяның үлкені рет-ретімен санағанда екінші ұлы болатын. Тұңғышын соғыс жалмаған. Соғыс кезінде ол тағы бір баласынан айрылған-ды, ол жасы жетпегесін үйде қалған-тұғын, бірақ ол өз ажалын осы арадан, Матёрадан отыз шақырымдай жерде, орман құлатып жүрген кезде тапқан-ды. Оны үйге жабық табытқа салып әкелді де, байғұстың сау тамтығы қалмады деп, шешесіне көрсетпестен жерлеген еді. Ажал дегенің мүлде кісі түсініп болмайтын, оп-оңай келе салатын сұмдық қой: ол ұл тапты, асырап бақты, өндірді-өсірді, бала ер жетіп, ер-азамат болуына аз-ақ қалған-ды, не бар болғаны — шатасып құлаған бір ағаш нас пен көздің арасында жаншып кетіп, тіпті табытқа саларлық сүйегін де қалдырмаған. Зауалды саусағын шошайтып, мұны мегзеген кім және неліктен соны мегзеген? Оның жөн-жосықсыз, көзсіз бола салатынына, ештеңені көрмей, кімге құласа, сол сылқ түседі — дегенге өз басы сірә да сенбейді; жоқ, осынау пәледе кімнің ізіне түсетіні әуел бастан-ақ белгіленіп, мәлім болып, шешіліп қойылған бірдеңе бар. Сондай бір түсініксіз, қорқынышты шындықтың бар екені күмәнсіз: Дарьяның қаза тапқан үш баласының үшеуі де балиғатқа жетіп, өмір-тірлікке араласып кеткен еді — біреуі соғысқа жараса, екіншісі жұмысқа кіріскен, үшіншісі — Подволочная деревнясында екінші рет босанып жатқанда үзілген үлкен қызы, өз семьясымен тұрып жатқан. Подволочнаядағы қызы да су астында қалады. Жат өлкеде, басқа да көп кісілермен бірге ортақ молаға қойылған ұлы, бәлкім, жер қойнында қалатын шығар: о жақтағы жер мен судың жай-күйі қалай, кім білген, әйтеуір оның тірілерге көбірек керек екені анық.

Дарьяның осынша баласынан үшеуі тірі қалды: Иркутскідегі қызы, бұрынғы, ескі орман өнеркәсібі шаруашылығынан Матёраға жақынырақ жерден, жаңадан ашылған шаруашылыққа жуырда ғана ауысын алған ұлы мен мына Павел ғана. Оларды пәлен-төлен деп кінәлай қою күнә: өзге жақта жүргендері хат-хабар жазып, қонаққа шақырып жатады, Павелдің өзі де шешесіне мә деп қатты сөз айтқан емес, әйеліне де соны мықтап тапсырып қойған. Қартайған кезінде тап осындай тағдыр кім көрінгенге бұйырып жатқан жоқ — расында да бұдан артық не керек? Қазір әйтеуір аш-жалаңаш отырған ешкім жоқ, сол бір іс, туған-туысқандарыңның қарттарға деген көзқарасы, олар үшін ең маңызды, аса қажет нәрсе.

Павел ауыр бірдеңені ойлағандай-ақ, үнсіз төмен қарап отырды да, еденнің сыпырылмағанын содан байқап қалғасын ба, әйтеуір:

— Сен мұндағы шаруаны қалай жайғастырып жүрсің? Вера келмей ме, немене?—деді жәйімен.

— Вера келген кездері, оған көмек керек емес деймін. Бәрін өзім жинап-теремін. Тек осы кешелі-бүгін ғана салақсып қалғаным. Кешкілік, тіпті сиырға да бармадым, бар шаруаны жинап қойдым.

— Сырқаттанып қалдың ба, немене?

— Өзің қарашы, бұлар не істеп жатыр, Павел!? Не істеп жатыр а?! Кісінің ақылы жетпейді жүдә!— Әуелі сөзді байсалды бастаса да, артынан шыдамай, бетін қолымен басып, өксіген сайын ілгері-кейін теңселіп, күйіне жылап жіберді. Сәл ғана сабыр айлап, сабасына түскеннен кейін шешесі, әсіресе Воронцов пен Жуктің істелуге тиісті жұмыс туралы айтқан сөздеріне ерекше мән бере, кешегі оқиға жайлы, зиратқа не жасағаны жайлы баяндап бергеннен кейін де, бал асы ләм деп тіл қатпады, бірақ екі қолын қарттар тәрізді тізесінің арасына салып қойып, еңкейіп отырған күйі, бұрынғыдан бетер шаршап, қажып, жанын жегідей жеген бір ауыр ой тұңғиығынан шыға алмай, мелшиіп қатты да қалды. Одан жауап бола қоймағасын, Дарья жалына тіл қатты:

— Тым болмаса, сенің атаң мен әжеңді ана жаққа апарсақ... а, Павел? Кольцовтар өздерімен бірге... екі табытын ала кетті. Тіпті Анфиса да балақайын алып басқа жаққа апарып қойды. Әрине, марқұм болған үш кісінің мүрдесін әкету... бірақ тастап кеткен бұдан да өткен күнә ғой. Әне, не сұмдықты жасап жатыр! Ал егер суды жайып жіберсе...

— Қазір оған қол тиіп жатыр ма, апа,— деп жауап қатты Павел.— Онсыз да ығыр болып біттім, тіпті тыныс алар уақыт жоқ. Кейін арқа-басымыз кеңейгесін,— алып кетеміз. Мен оны біраз ойлағам. Жалғыз жүріп көз түрткі болмас үшін, біреумен келісіп алып кетеміз.

Сосын ол осы кепті қозғап, келісіп алғанына қуанарын да, қуанбасын да білмей, дегенмен, бір нәрсеге жадырай қуанып, тағы бірдеңеге елеңдеп елегзи қалып, басқа жәйтті сұрап кетті:

— Биыл осы шөп шабуға шығасыңдар ма, жоқ па?

— Білмеймін, апа. Әзірше ештеңені де білмеймін.

Ол ұлына жаны ашып, енді әрнені сұрап, басын қатырмайын деді.

Бірақ ол дегенмен де шөп шабуды тегіннен-тегін айта салмаған еді: сиырды ендігәрі ұстай ма, ұстамай ма, соны шешетін мезгіл жеткен-тұғын. Бұл сұрақ тек бұлардың алдында ғана емес, совхозға көшетін кісілердің бәрінің де алдында тұрған-ды. О жақтан, жана совхоз поселкесінен бірінен-бірі өтетін қызық та шыжық жаңалықтар жетіп жатты. Ол поселкеге алыс-жақын он екі деревняның халқы жиналады екен, онда үйлер жеке-жеке кіріп-шығатын есігімен, тұрғын жайымен екі семьяға арналып тұрғызылатын көрінеді, ал әр семьяға деген пәтер екі қабат етіліп салынып, олардың арасын, ілініп тұрған тәрізді, тік басқыш қосады дейді. Жұрттың бәріне тап осылай бірдей етіліп жасалған. Басқыштың тым тік етіп салынғанын, онымен өлмелі кемпірлер ғана емес, тіпті дымкәс кісінің де жүре алмайтынын, содан біраз адамдардың зәбір көргенінен білуге болатын еді: қызу мінезді, мес қарын колхоз бухгалтерін жұрт: Мас самаурын деп атайтын, түнемелікте басқышпен жоғары-төмен зырылдап жүргенде әлгі кісі ұшып түседі де, тепкішектерді санап, төмен қарай домалайды келіп, сосын өзінін екі қабырғасы сынып, ауруханаға барып түседі: бөтен бір деревнядан келген қиттай қыз да басқыштан құлап, басы зақымданады. Сөйтпегенде қайтеді енді — жұрт бұрын тегіс жермен жүріп дағдыланған, оларды сол дағдысынан айыру үшін біраз уақыт керек қой. Егер сондай үйде тұруға тура келсе, жоғары көтеріліп, ажал іздейтін жайым жоқ — деп Дарья іштей бір шешімге келіп қойды. Ел пәтер дегенің жайнап тұр, қабырғалары гүл-шешектермен өрнектелген, ас үйі қаладағы сияқты, онда көмір жағатын орыс пеші емес, бұрандалы электр плитасы бар—деп мақтанысады. Көшеге жүгіріп шықпас үшін, асүйімен қабырғалас әжетхана тұр, ал жоғарыда, егер біреуі онда шыға қалса, әр түрлі шкафшалары мен есіктері бар, үлкен екі бөлме мәңгі рақат дәурен кешуге арналып, саңғырлап тұрған көрінеді.

Бұл — тұрғын-жай. Ал оның тап қасында, қабырғаға тақалып, аула ішінде бір жарым сотықтай бақшалық жер жатыр, онда бірдеңе өсіп-өнуі үшін құнарлы топырақ тасып әкелу керек, өйткені ол тастақ та сазды жерден кесіліп берілген, міне, бұл да ел құлағы естімеген жабайы іс еді: дүние неліктен бұлай ойпаң-тойпаң болып кеткен: бақшаның құнарға егілмей, құнарлы топырақтың бақшаға тасылатыны қалай? Және оны қандай бақша десеңізші! Бір жарым сотық қана — бұған күлмегенде неге күлесің! Айтпақшы, тауықтарға арналған бір қуыс, шошқаның да өз қуысы бар, ал сиыр қора атымен жоқ, ал оны тұрғызатын орын тағы жоқ. Бір сыған ретін тауып, қора салған екен, бірақ поселкелік советтің кісілері қолма-қол жетіп келіп: салуға болмайды, дереу құртыңыз, бұл ара сізге сығанның дарқан тірлігі емес, қала кейпіндегі поселке, мұндағы қора-жайдың бәрі бірдей болуы керек,— деп дігерлейді. Сыған жөніндегі сыбысқа Дарья онша сенбеді: сығанға сиыр қалай біткен? Олар өмірде бұл малға жуымаған, атам заманнан атты ғана мал деп танып, сиырды ұрлаудан да жеркенетін болған. Қасқыр қойшы болып жарытпаса, сыған да бақташы болып жарытпайды. Бірақ, неге екенін қайдам, жұрт әйтеуір тек сығанды ғана сөз етіп жүрді. Дарья Павелден, сиыр қора салуға рұқсат етпейтіні рас па екен — деп сұрағанда, баласы күмілжіп, бірдеңені шала-пұла айтқан болды:

— Рұқсат етеді... Гәп сиыр қорада емес...

Иә, ең зәру мәселе пішенде болды: жаңа қоныста шабындық-шалғын да, жайылым-өріс те жоқ, ал о жақта жеке меншіктің малын ғана емес, қоғамдық малдың өзін немен асырайтынын тірі жан білмейтін. Егіске қажет жердің ағашын қопарып жатыр; ондаған шақырым жердегі тайга іші машиналар гүрілінен гуілдеп кетті, ал мал өрісін реттеуге әлі мұрсат болмай жатыр. Жер жарықтықты дағдылы тірлігінен айырып, басқа бір тірлікке бейімдеу үшін қаншама жылдар керек. Әлбетте, бірінші қыс қажетіне шөпті бұрынғы ескі жерден шауып алуға болады, бәрінен бұрын жұртты налытып, қытығына тиген де осы бір «болады» деген қысқа да сенімсіз сөз еді: бір қысқа болады екен, ал одан әрі не болмақ? Иә, не болмақ? Одан да бірден көне кеткен жақсы емес пе? Егер ең бір ауыр жылдары ішім-жеміңнің бәрі со жануардың мойнында болса, жұрт оған бауыр басып кеткен болса және қанша дегенмен де, бір қысқа осынау «болады» алақанында тұрса, қалай ғана бірден көзің қиып, көне кетесің бұған. Рұқсатына рұқсат беріп отыр-ау, бірақ екінші жағынан алып қарағанда, онда кісі оп-оңай арандап қалатын қанша ой-шұңқыр бар десеңізші: шөп шабу үшін де уақытты қайдан табу керек, өйткені бұл ара, кез келген кісінің тап осындай қам-қарекеті бар және оны бірден түсінетін колхоз емес қой; сосын шөпті шауып болғасын, Ангара тасып, жайылып кетпей тұрғанда, со пішенді өзеннен қалай өткізіп аласың, сосын оны өрге қалай шығарасың? Ал бірақ бір тәсілін тауып, оны шауып, өзеннен өткізіп, өрге көтеріп, тасып алсаң — оны қай жеріңе қоясың? Тағы да сиырдың өзін қалай ұстайсың? Осындай машақаттың көп екендігі сонша, еркіңнен тыс еңсең түсіп кетеді: бұдан да қараң қалсыншы, сол қараң қалғырлар!

Жоқ, осы бір ақырғы жыл, өзгеріс жылы сұмдық қорқынышты болып көрінді. Және оның айрықша қорқынышты, әділетсіз болып көрінетін бір себебі, ол бұрынғыша, өзінің кәдуілгі, жылдамдығымен, күнді күн қуалап, со болатын іске қарай жылжып келе жатты және осынау «болатын істі» ештеңемен де кейінге қалдыруға әсте болмайтын еді. Кейінірек сол іс жүзеге асқан кезде, бұлар жаңа өмірге еніп, әркім ез тірлігін анықтап, кім болатынын: шаруа бола ма, бірақ қазіргі шаруа емес, бұрынғы шаруа бола ма немесе текті дворян бола ма, соны бір тындырып алғаннан кейін, осынау жана өмірдің қамытын киіп, тарта жөнелгенде, бәлкім, өмір жеңілдей түсер, ал әзірше, алдағы тірліктің бәрі жұртты шошытып, бәрі де бір баянсыз да жат, әлгі біреу ойнақтап көтеріле салса, екінші біреу көтеріле алмайтын, әркімге — кез келген кісіге ыңғайлы бола бермейтін, басқыш сияқты жарлауыт бірдеңе болып елестейді. Жастардың жөні басқа, олар бір аяғымен секіріп-ақ жоғарыға лезде көтеріле салады — сол себепті де олар Матёрамен оп-оңай қоштасты ғой. Клавка Стригунова сол ойын ашық айтып та салған.

— Мұны баяғыда-ақ суға батыру керек еді. Тірінің иісі шықпайды... бұлар адам емес, қандалалар мен тарақандар және тапқан жерін қарашы — көлбақа сияқты... шалқыған судың ортасында тұрады,— деп.

Және ата-бабаларынан қалған үйін өртеп, сол үшін төленетін, қалған ақшаны алатын сәтті күте-күте екі көзі төрт болды. Ол өзіне салса, үйін баяғыда-ақ өртеп, артына мойнын бұрмастан-ақ, ызым-қайым кетіп қалар еді, бірақ Клавканың қора-жайының о жағынан да, бұ жағынан да жанастырыла ығы-жығы салынған, өзінікі тәріздес үйлер бар-тұғын, ол үйлердің мал-жаны әлі де кетпей, бұрынғыша тұрып жатқан, ал өрт соларға барып тиюі ғажап емес. Сол себепті де Клавка жіпсіз байланып қалып, Матёра мен матералықтарды қарғап-сілеп, дүниедегі бар пәле мен жаланы солардың басына үйіп-төгеді.

— От қоямын,— деп сес көрсететін ол совхоздан келген сайын.— Менің енді шыдар жайым жоқ. Кеткілерің келмесе, өртенгілерің келсе — өртене беріңдер. Ал өз басым сендер үшін жәбір-жапа шеге алмаймын.

Осындай істің,— қора-жайы үшін тиісті ақшаның екінші жартысын тезірек алудың — қам-қаракетімен Катерина кемпірдің баласы Петруха да айналысып жүрген. Бірақ Петруханы басқа бір пәле жібермей қойған. Осыдан екі жыл бұрын қайдағы бір белгісіз адамдар Матёраны аралап, оның күллі үйлерінің іші-сыртын байыптап көріп, қабырғаларын тықылдата соғып тыңдап біткесін: Петруха үйінің маңдайшасына: «Ағаш сәулет өнерінің ескерткіші. Ғылым Академиясының меншігі»— деген қаңылтыр тақтаны қағып кеткен еді. Олар Петрухаға оның үйін музейге алып кететінін айтқан, сол-ақ екен, ол әуелгі кезде тым мақтанып кетті: Басқаның үйін емес, Петруханың үйін бөліп алып, айрықша атап өтті, енді бұл үйдің қандай үй екенін, оның терезе, қақпақтары ою-өрнегінің нәзік те мінсіз жасалғанын, дуалдарындағы бедерлі нақыстарының әсемдігін, оның полатылары қандай және оның нендей бөренелерден қаланғанын қызықтап көру үшін жұрт енді ақша төлейтін болады. Ал ондай қаңылтыр тақтайшалар диірмен мен мангазея қабырғасында қағулы тұрса да, олар қанша айтқанмен диірмен мен мангазея ғой, ал мынау кәдімгі тұрғын үй — ендеше бұларды салыстыруға бола ма екен. Бұл тек уақытша қойылған тақтайша, музейде басқасы, «Матёраның шаруасы Петруха Зотовтың үйі...»—ең дұрысы: «Матёраның шаруасы Никита Алексеевич Зотовтың үйі»— дегені қойылады. Жұрттың бәрі оны оқып, Петрухаға — Никита Алексеевич Зотовқа қызыға да, қызғана да қарайтын болады. Туған кезде оған расында да Никита деп ат қойып, қағазға да жазған, ал күнделікті өмірде қара дүрсіндігі, салдыр-салақтығы мен дәйексіздігі үшін оның есімін Петруха деп өзгерткен-ді. Енді қазір оның Никита екені тірі жанның есінде қалмапты, туған шешесінің өзі оны Петруха деп атайтын, ол тек, өзінің қиялында ғана мұны ел болып, атақ-даңқы жер жарған айрықша кісі ретінде наградтап, атын көкке көтеріп, мадақтап жатқан кездерде ғана, ешкімге білдірмей, құпия түрде қағазды алып, шын атын жазып қоятын, ал күнбе-күнгі өмір-тірлігінде сол үйреншікті Петрухасын місе тұтып жүре беретін. Ал бірақ тақтайшада, тасқа басқан жазуда, жалпы тәртіп бойынша, аты-жөні толық болуға тиіс.

Сонымен арада талай-талай айлар да өтті, бірақ Петруханың үйін ұнатып, ықылас-ынта білдіріп кеткен кісілерден хабар-ошар болмады, сол себепті де енді Петруха мазасыздана бастады. Үй ақысы төлемінің жартысы, аванс баяғыда ішіліп-желініп біткен-тұғын, ал, енді оның қалған жартысын алу үшін Петруханың үй-жайы тұрған жерінде болмауы керек-ті. Соңғы жыл бойы Петруха «Ғылым академиясы өз меншігін алып кетуі керек деп оларға қайта-қайта хат жазып, қатал талап қойып жатты. Оған жауап қайтарар жан болмады. Ол енді музейі құрғырға налитын да болды — тақтайшаға атын әйгілеп, мәңгі-бақи етіп жазбай-ақ қойсыншы — тек ақшасын алса екен. Петруха колхоздан кейін ешбір жерге тұрақтай алмады, еш жерде жұмыс та істемеді, әйтеуір кездескен оны-мұныны істеп, тиын-тебен тапқан болады, сөйтіп шешесі екеуі ашты-тоқты селбесіп күн көріп жатты, ал тап осы кезде қайдағы бір ведомостағы мұның фамилиясы тұсында табаны күректей мың сом ақша, мол дәулет жазулы тұрған еді. Ендігі іс онша қиын емес — үйді құртса болғаны. Әлгі бір «Ғылым академиясы» болмаса, оны бұл қас қағымда жойып жіберер еді: Петруханың қора-жайы елден ерек оқшау тұратын, ендеше көрші-қолаңға алаңдамаса да болады. Бірақ «Ғылым академиясының меншігі» мұны кежегесінен кейін тартқыза береді. Тасқа басылған әріптермен жазулы тұрған мұның, Петруханың жеке меншігі емес — тағы бір бәлеге ұрынып қалмаса болғаны. Гәп мынадай: үй Петруханікі, ал меншік Петруханікі емес — сонда оның нағыз қожасы кім екенін айырып-ажыратып көрші кәне. Бұған да бермейді, өздері де алмайды.

— Олар мейлі тоса берсін,— деп айбат шегеді Петруха Ангарадан жоғары алыста жатқан бір жақты иегімен мегзеп.— Ағаш темір емес, ол қарап тұрып, өздігінен лау етіп жануы мүмкін. Кімнің меншігі екенін сосын сұрай жатар. Мейлі, тоса берсін.

Клавка мен Петруха екеуі, сосын тағы бірді-екілі жастар — олардың кейбіреуі кетіп, енді біреулері әлі кетпеген — осынау өзгерістерге мәз бола қуанысып, онысын жасырмай да жүрді, ал қалғандары алда не күтіп тұрғанын білмей, сол өзгерістен шошынып, қорқады да. Бұл араның бәрі таныс, өз үйің — өлең төсегің, басқан ізің — жол-соқпақ, бұл арада өз адамдарыңның арасында жүргенде тіпті ажалыңды да кәдімгідей ап-анық көресің — қалай жоқтау айтып, жылап-сықтап, қайда апарып, кімнің қасына қоятынын да білесің, ал о жақта — бұл дүниеде де, ана дүниеде де не болып, не қоятыны беймәлім. Павел совхоздан аз уақытқа келген кезде, Дарья одан күллі жай-жапсарды түрткілеп көп сұраған; сонда баласы жаңа тірлік шешесінің ескі ұғымына сай келмей ме деп, оның қорқынышынан біртүрлі сескенетін тәрізденіп, кінәлі кісідей-ақ, мандытып жауап қайтара алмаған.

— Жұрттың бәріне бір-ақ монша дейсің бе?— дейді ол таңырқап, оның қандай монша екенін көз алдына елестетпек болып.— Көрмегеніміз көп қой! Қалың жұртқа бір-ақ монша дейді?.. Өз моншасын тұрғызуға болмай ма сонда?

— Оны қайда тұрғызасың?

— Құдай сақтасын! Ондай масқараға барғанша кір-қожалақ болып жүргеннің өзі артық.

Бұған қоса тағы бір жаналық жетті: үй астында су бар екен. Егер биыл су болса, келесі жылы да болмақ — қайта биыл жаз құрғақ болып тұр ғой. Ендеше еденді көтеруге мүмкін болса, оны көтермек керек, сосын жиналған суға ағаш науа орнатқан жөн. Бір жарым сотық бақшаға соның суы да жетеді. Тоқымдай жерді тауықтардың өзі-ақ қопарып, жинап тастамай ма, тәйірі.

Матёраны талай рет аңсайсың ғой әлі, аңсайсың...

6

Шұбатылып түн келіп, Матёра ұйқыға бас қойған кезде, диірмен өзек кенересі астынан, мысықтан сәл ғана қалқыңқы, езге ешбір айуанатқа ұқсамайтын, кішкене ғана бір аң—арал қожасы жүгіріп шықты. Үй бас сайын иесі болса, аралдың да иесі болуға тиіс. Оны бірақ мұнда ешкім де көрмеген, ешкім де кездестірмеген, ал, ол осынау су түбінен көтеріліп шығып, сумен қоршалып қалған оқшау жердің о шеті мен бұ шетінде, алыс-жақынында не болып жатқанын, оның мал-жанын түгел білетін. Ол билеуші Қожа болғандықтан да, бәрін де көріп, бәрін де біліп, ештеңеге кедергі-кесірін тигізбей жүруі керек-ті. Енді тек ешкімді кездестірмей, өзінің бар-жоғын ешкімге де білдірмеген күнде ғана Қожа болып қала беруге хақысы бар-тұғын.

Диірмен өзек жағасындағы көне мекені — терең інімен әлгі бір әзірде сыртқа сығалап бір қарап, ол кешқұрым жұлдыздардың жамырап шыға келіп, сосын көп ұзамай сөніп қалғанын байқаған. Бәлкім, олар қазір де бір жақта андыздап тұрған шығар, өйткені жоғарыдан бір сұрғылт кілегей жарық төгіліп түр, ендеше оның шығатын көзі болғаны да, бірақ оның жіті жанарының өзі оларды айыра алатын емес. Мұның үстіне ол аспанға қарауды ұнатпайтын, өйткені ол бұны түсініксіз бір беймаза халге келтіріп, түпсіз тұңғиығымен зәре-құтын қашыратын. Мейлі, оған екі аяқты, жұмыр басты пенделер ғана қарап, көңіліне жұбаныш таба берет: бірақ байғұстардың арман-қиял деп жүргендері естелік қана, тіпті ең бір аяулы да алыс, тәтті ой-санасындағы әсем арманы, тек құрғақ естелік қана. Ешкімнің де армандауға хақы жоқ.

Түн барқыттай жұмсақ та жылы-тұғын, бәлкім, басқа бір жерлерде тастай қараңғы да шығар, бірақ мұнда, айдынды өзен үстінен төнген аялы аспан астындағы аралда айнала тегіс көрініп, ашық-жарқын жатыр. Төңірек жым-жырт, бірақ осынау мүлгіген, ағынды өзен тәрізді, сергек тыныштықтан жоғарғы және жақын мүйістердегі су сылдыры да, ну ағаш арасындағы жел шуы тәріздес сонау алыс, бөтен жақтағы, сол жағалаудағы сарқыраманың талып естілетін көмескі шуылында, кешігіп ойнаған балықтың шолп еткен ерке дыбысы да — бәр-бәрі ап-анық естіліп түр. Бұл сақ құлаққа ә дегеннен-ақ лып етіп жетіп келетін әуезді дыбыстар, Ангараның дыбыстары еді, тек осыны есітіп, танығаннан кейін ғана аралдың өз дыбысын: тепсеңдегі кәрі самырсынның буын-буыны сырқырап, қинала сықырлағанын, сол арада жайылып жүрген сиырлардың балауса шүйгінді күрт-күрт үзе шайнап, шабан қозғалған тысырын, ал деревнядан — ұдайы далада жүріп-тұратын жануарлардың — тауықтардың, иттер мен малдың тынымсыз қимыл-әрекетінің дыбысын естуге болады. Бірақ осы дыбыстардың өзі Қожайынға қатты да дөрекі болып естіледі, ол жер қойны мен жер бетіне жақын-жуықта болып жатқан жайттарға: жем іздеуге шыққан тышқанның сыбдырына, ұясында жұмыртқа басып отырған шымшықтың бұқпантай қозғалысына, ағаш бұтағының түнгі құсқа жайсыз болып көрінген, тосыннан-тосын тербеліп, сытырлап барып басылған әлсіз лебіне, бойлап өсіп келе жатқан шөптің дем-тынысына жаны рақат тауып, өзгеше бір елгезектікпен құлақ түреді.

Інінен атып шығып, тың тыңдап, төңіректе не болып, не қойып жатқанын дағдылы әдетімен көкейіне құйып алғаннан кейін, Қожайын сол бұрынғы сабырлы қалпынан айнымай, үйреншікті қам-қарекетіне кірісіп аралды аралап кетті. Ол ұдайы бір жолмен жүрмейтін, бүгін, мәселенки, сол жағалаумен жүрсе, ертең оң жағалаумен жүретін, аралдың ортан беліне дейін барып, қарағай тоғайы маңындағы бір жерден кейін бұрыла да салар еді, көңілі қаласа, бүлкілдеп аралдың шетіне дейін де бара-тұғын, тіпті Подмогаға өтіп кетіп, оның өмір-тіршілігін тексеріп, ұзақ уақыт аялдап та қалатын, бірақ ол ешқашан да деревняға соқпай кетпейтін. Әр алуан өзгерістер көбіне-көп сонда болып жататын. Ол, енді көп ұзамай дүниенің бәрінің біржолата өзгеріп, өзінің Қожайын болудан қалатынын, тіпті жалпы мақұлық болудан қалатынын күнілгері сезсе де, соған мөлтеңдеп мойынсұна берді. Болар іс—болмай қоймайды. Оның мойынсұнып көне кеткен себебі — өзінен кейін бұл арада ешбір қожайын болмайды, қожалық ететін жер де қалмайды. Ең соңғы Қожайын өзі. Бірақ мына арал аман тұрғанда бұл араның өзінен бөтен қожасы жоқ.

Ол заулаған күйі дөң басына, бағана күндіз Дарья кемпір отыратын жердің қасынан келіп шықты да, басын көтеріп, айналаға көз тастады. Матёра мамыражай мүлгіп жатыр: әріректе қалың орман қарауытады, тебіндеп өскен балауса күміс судай көлкілдейді, үлкен қоңыр дақтай болып, деревня қараңдайды, одан үйреншікті тақ-тұқ, тарс-тұрс еткен дыбыс та шықпайды: бірақ ол сондай тақ-тұққа, тарс-тұрсқа іштей әзірленіп жатқан тәрізді. Күндізгі жылу сейіліп-суып, жерден бір ашқылтым салқын сыз иісі бұрқырай көтеріліп келеді. Белгісіз бір жақтан, лықсып келіп, құмға сіңген толқын секілді, жел арындап, желпіп өтті де, зу етіп, басыла қалды. Бірақ кәрі самырсын мазасызданып, ұзақ сықырлады, ұйқысынан шошып оянғандай-ақ, бір сиыр мөңірей түсіп, дыбысын кілт үзді. Алыс жағадағы қалың жыныс арасындағы қарақат бұтасы еңсесін басқан өзге бір бұта бұғауынан босап, тербеліп барып, бойын түзей берді. Су бәсең шылп етті — әлде ол кеш бойы жүзе-жүзе жарылып кеткен отау-көбік пе, әлде жан тәсілім етерде құйрығын бір бұлғап қалған балық па, кім білген: әйтеуір майса шөп бастарын жыбырлатып, ауқымы тар бір жолақ толқын ойнап өте шықты, тепсеңдігі самырсынмен қатар тұрған қайың бұтағында былтырдан ілініп қалған ен ақырғы қу жапырақ енді ғана үзіліп түсті.

Қожайын деревняға қарай бет түзеді.

Ол оны айналып шығуды жалаңаш мүйістегі Богодул тұратын барақтан бастады. Баржа тәрізді ұзын да жатаған барақ азып-тозып, шіри бастаған, Богодулдың осында тұратынынан оған ешбір қайран болмаған. Тез салынған үй де тез ескіреді ғой. Матёрада салынғанына екі жүз жыл, тіпті одан да көп уақыт өтсе де, түр-түсін де бермеген, рухын да жоймаған үйлер бар-тұғын, ал мынау жұрт кәдесіне жарты ғасырдай ғана жарады. Мұның бұлай болатын себебі, оның тұрақты бір иесі болмады, онда тұрған кісілердің бәрі, тек бұған суық пен жауында ғана баспаналап келіп, тығылатын-дағы, сосын бір тәуірлеу үй тауып, тезірек кетіп қалуға тырысатын. Богодулдың бұдан басқа барар жер, басар тауы болмаса да, ол қайдан қожа болып жарытсын.

Богодул барақтың деревня жақ шетіндегі бөлмеде жататын. Бөлме қабырғасы мен терезесінен оның қос дауысты құдіретті қорылы — дем алғаны мен шығарғаны — анық естілетін, оның осынау қорылын тыңдай тұрып, Қожайын тек қазір ғана емес, оның осында, Матёрада ажалға жан тапсыратынын, Қожайынның өзі сияқты, оның да осы жазда өлетінін талай рет сезген.

Бір кездері өзек осы арамен түп-түзу болып мөлдіреп ағып жататын, бірақ бірте-бірте, жүре-келе оның арал мүйісінен ағысын бүйірге қарай өзгертуіне байланысты, бұл көмейді тас басып қалды да, қатты ағынды таза су солға қарай бұрылып кетіп, мүйіс сыртында түбі ұйықтанып, балдырлары ырғалып тұрған, шалаулы қарасу борсып жатты. Төменірек барғасын өткелек өзек еркін шалқып, көсіліп кетеді де, оның арнасын қуалай қиыршық құм-тастар қайтадан пайда болып, жарлауыт қабақ түксиіп шыға келеді, деревня, міне, осы жар басына салынған еді. Жар басына жете алмай, шаршап қалып қойған тәрізді, бірінші болып Петруха Зотовтың үйі тұратын. Петруханың енді көп ұзамай үйін жойып жіберетінін Қожайын жақсы білетін. Бұл үйден, тек Қожайынның бір өзі ғана сезіп түйсінетін, айы өтіп, күні біткен ақтық тағдырдың әрең-әрең білінетін өзгеше бір азып-тозған ашқылтым иісі келетін, бұдан оның қателесуі қиын еді. Түн баласында бүкіл деревняның басынан аяғына дейін, тап осы тәрізді бір иіс сыздықтап шығып жататын, ал бірақ Петруха үйінің қасынан бұл иіс анығырақ сезілетін. Жазмыштың ісіне қара жер де, оның үстіндегі жұрттың үн-түнсіз мекен-жайы да өздерінше күн ілгері әзірлене бастайды.

Қожайын көше жақ беттен осынау үйдің көне де берік ағашына арқасын сүйеп отыра кетті. Бөрене-бөренені қуалап төмен қарай тысыр-тысыр етіп, белгісіз бір тоқ-қуат ағып жатыр. «Тырс-тырс, тырс-тырс, тыныстайды ағаш үй,— тырс... тырс...». Ол отыра қалып, тың тыңдады, біраз тыңдағасын, көңілі байыз тауып, жылы ағашқа жабыса түсті. Соңғы рет адалдығын көрсету үшін әйтеуір біреу мұрындық болуы керек, иә, әйтеуір біреуден іс басталуға тиіс. Бұл дүниеде тіршілік ететіндердің бәрінің бір ғана мәні — қызметтік мәні ғана бар. Ал барша қызметтің де бітер кезі болады.

Ол орнынан тұрып, жолға қарай бірнеше қадам басып барды да, оюлы-бедерлі маңдайша астындағы аласа терезелерге мойнын бұрып бір қарады. Оның аласа болатын себебі, үйдің пәс тартып кеткенінен де емес, соңғы ғасыр ішінде оның астындағы жердің көтеріле түскенінде еді. Осынау үй ішінде шым-шытырық бір түс көріп, жаны жай таппай шошынып Петруха ұйықтайды, жайсаң жаз ортасында кәрі сүйегін жылытып, орыс пеші үстінде оның шешесі — Катерина ұйықтап жатыр. Катерина, Катерина... Жақсы адамнан неге жаман бала туатынын кім біледі, кім айтады? Көңілдің бір медеуі — әйтеуір, жасарыңды жасап, жар шетінде тұрғаның.

Деревня үйлері рет-ретімен тізіліп тұрған жерге келгенде, Қожайын жүгірісін баяулатып, жиі-жиі тоқтап, төңірегіне құлақ тігіп, иіс-қоңысты да мүлт жібермей келе жатты.. Ол ештеңеден де қорықпайды: ит те, мысық та оның жүргенін сезбейді, ол кеше түннен бері осында болатын өзгерістердің бірде-бірін байқаусыз өткізгісі келмеді. Ол кеше деревняға тек таң алдында ғана келіп кірген, өйткені зират басында жасалған сұмдықтан қатты шошып, қалжырап қалған қарт кісілер, енді бұған бір зауал болатын шығар деген үмітпен, соны үрейлене күтіп, таң сәріге дейін ұйықтамай, ыңқылдап-күрсілдей, көп азапқа түскен. Бүгін тегі, деревняның жаны жай тауып, ұйықтап қалған тәрізді.

Деревня қалың ұйқыда: кешегідей иттер де үрмейді, есік-терезелер де сықырламайды. Үй іштерінен елеңдеп шошынған дыбыстар да естілмейді. Күңгірт кеше жайбарақат құлазып жатыр. Өз тірлігін бойына жасырып, ақшыл терезелері бозарып, тым-тырыс тымырайып үйлер тұр, бірақ солардың біреуіне Қожайын жақындап барса болғаны, әрбір үй өз даусымен: бәрін де білемін, бәрін де сеземін, бәріне де әзірмін,— дегенді білдіргісі келгендей, көндімбай кейіппен ұзақ күрсінеді. Олардың ішінде әлі де жасына жетпеген, іргесі жерге батып, сырты қарая қоймаған, осыдан жиырма, отыз жыл ғана бұрын тұрғызылған үйлер де бар, өз тағдырынан хабардар осынау үйлер жаздың қысқа түнінде сол тағдырына тағы бір адым жақындап, жалпы тізбекте монтансып тұр. Қоштасар сәтте қанасында қанша жылу мен жарық барын әлемге паш етіп, олар осы көнбіс қалпында үн-түнсіз ең соңғы ақтық күніне дейін барады, өйткені алаулаған от оның тәнінен зорлап алынатын, ілгеріден бойына сіңіріп сақтаған күннің жылуы ғой.

Түн түнере түсті; бірақ сол бұрынғы қалпында көлеңкесіз күңгірт. Іргедегі судан толқынданып, дымқыл сыз келеді, ал ол сәл басыла бергенде қаңырап қалған үйлердің құрғақ шірік иісі қолқаны қабады. Қора-жайларға жақындап келгенде Қожайын, бұлардың күні бойы жинаған жылуының тарап, суып бара жатқанын сезді, бірақ со жылу бүгін әлсіздеу де аз көрінді: тегі, ертең күн бұлтты болатын тәрізді.

Матёра қыстағы қалың ұйқыда. Мұндағы кейуана кемпірлер мазасыз шолақ түстер көреді, сол түстері пәлен рет қайталанып жатса да, олар соны білмей-сезбей жатыр. Тек мүлгіген түнде ғана тірліктің тұрлаулы жағалауынан алыстап, тірілер өлілермен дидарласып жүреді — кәдімгі тірі күніндегідей сөйлеп, өлілер де келеді, олар ана жақтағы бұлар білетін кісілерге айта бару үшін, жоқты-барды сұрайды. Көңіл көзі ұйқыда, емін-еркін ессіз жатқан тірілер талай нәрсенің басын шатады, бірақ оянғаннан кейін соның көбін ұмытып қалады да, түстің есінде қалған жұрнағын ойына не келсе сонымен кездейсоқ жори салады.

Алыс шалғайдағы жасын жарқылындай болып, тап қазір осы бір түстер терезеден ақшыл сәуле шашып, жалт-жұлт еді, міне, осынау сәулеге қарап, қай үйде кісі бар екенін, қай үйдің қаңырап бос тұрғанын білуге болар еді. Бұл түнде түс көрмеген жан болмады. кемпірлер ақырғы күндер жайын айтып, ауыр күрсініп, шағынып жатыр.

Деревняны, басынан аяғына дейін жүгіріп көріп шыққаннан кейін, Қожайын көшеден солға, өзеннің жалаңаш, жарлауыт қабағына қарай бұрылды. Ол арадан бәрі де көрінеді, кен көсілген шалқардан күңгірт қиыр бұлаңдайды, төменгі сарқырама суы әйнек сияқты жылтылдап, әйнек сияқты сыңғырлап жатыр. Күйлі ішектей созыла сарнап Ангара ағады; арал ортасына келгенде өзен сарыны екі ішекке бөлініп, қайта барып қосылғанша, арна үстінде әндетіп тұрып алады екен. Қожайын асау өзеннің қанасынан шығатын осы бір әуезді күйді тыңдауға әуес, бұл күй күндіз бөтен бір у-шу дыбыстан бәсеңсиді де, түнемелікте тап-таза, ап-анық естіледі. Бұл оны мәңгілік мұғражына, жазмыштың бұлжымас тәртібі жайлаған жаққа алып кететін, бірақ осы бір әуеннің ұзамай үзілетінін, бұл арадағы тұңғиық қара су үстінен тек тентек жел ғана аңырап тұратынын Қожайын кәміл білетін. Осыны есіне алғасын, Қожайын аралдың төргі түкпіріне қарай бұрылды.

Түн енді тоқтап, Ангараны кесе көлденең, өзінің батып-жоғалар жағына қарай ағындамай, кенересіне шүпілдей толып, Матёра үстінде көзсіз, жайымен, абайлап үйіріліп жүрген тәрізді. Оның бірде о жағынан, бірде бұ жағынан ерке жел келіп қытықтан көріп еді, бірақ шиырлап өтер жол таппағасын, табанда қалғып-мүлгіп, жер бауырлап келіп, қалың шөп арасына жантая кетті. Ылғал шөптің иісі бұрқырап тұр екен, соған қарап Қожайын ертең түс мезгілінде қысқа нөсер төпеп өте шығатынын сезді.

Арал өзінің үйреншікті мерзімді тірлігін жалғап жатты: егін мен шөп жайқалып өсе түсті, жер қойнындағы тамырлар желісі жайылып, ағаштардың жапырағына жапырақ қосылды; күлте-бүрі төгілген мойыл мен дымқыл шөп иісі аңқып тұр; он жағалаудағы бұталар суға қарай еңкейіп, күбірлеп сөйлеп жатқандай; түн мақұлықтары мен құстары жем іздеп жүр.

Арал әлі де ұзақ өмір кешетін секілді.

7

Шет-шегі көрінбейтін бір ұзақ-ұзақ, жайлы-жақсы күндер келді, дегенмен Егор атай белгілеген, көшер күннің тез жеткені сондай, бұлар артына бір айналып қарап та үлгірмей жатып, соңғы екі аптаның қалай өткенін білмей қалды. Бұған қоса Настасья Троицадан кейін уақытты тағы үш күнге созды — ақырында ол күндер де зулап өте шықты...

Олар сәрсенбіге жүрмек болды. Тегі, қай күні жүрсең де, ешқандай айырмасы жоқ сияқты, бірақ неге екенін қайдам, әйтеуір белгісіз бір мейрімді тағдыр айдап, бір кезде осы араға қайта оралу үшін, аптаның ортасында, сәрсенбінің сәтінде жүрген жөн тәрізді көрінеді де тұрады. Настасья бейсенбіні ұнататын, ол бір сәтті күндей көрінетін, бірақ бейсенбі аптаның аяғына жақын, демек, басқа жағалауға, басқа өмірге жақын, одан бұ жаққа қайта жету қиынырақ.

Настасья көрер таңды көзімен атырды, түнімен шамды жағып қойды — Матёрада электрді қайда, көктемде өшіріп тастаған, жарық беретін машинаны бір жаққа алып кеткен, содан кейін қыстақ тұрғындары керосинге көшкен-ді. Ең соңғы түнде қалай ғана ұйықтайсың, оған деген тыным-тыныштықты қайдан ғана табарсың? Көз шырымын алам деп, өмір жайын, тірлік жайын ойламай, қалай ғана тұрарсың? Ол оқтын-оқтын әлде бір шаруасын, сосын екінші шаруасын ұмытып кеткені есіне түсіп, дереу соны іздеуге кірісіп кетеді де, таба алмайды, күңкілдеп жүріп, бұрыш-бұрышты қарайды келіп, сенек пен қойманы тінтіп, шырақ жағып, амбарға барады, дайын тұрған буыншақ-түйіншектерді шешіп-байлап, әлекке түседі, ақырында іздегенін тауып алады, бірақ табанда тағы бірдеңесін іздей бастайды. Тіпті ештеңені жоғалтпағанның өзінде аса керекті заттың бірі қалып қоя ма деп, тыным таппай түртінеді де жүреді. Үй қаңырап, самбырлап бос тұр, Настасья тап бір қаңылтырды басқандай-ақ, аяғының тықыры қабырғаларға тиіп жаңғырады, оның әрбір қадамынан қақпағы жабылмаған терезең зыңылдап кетеді. Терезе қақпақтарын жаппайтын себебі — ұйықтап қалғысы келмейді, таң жарығымен тұрғысы келеді. Бұл, әрине, кешікпейін дегені. Ұйықтап қалу қайда! Ұйқы жеңетін күндер өткелі қашан, ал осынау түнді сөз етпесе де болады.

Осындай әбігер-машақатпен жүріп, Настасья оқта-текте:—мен осы қайдамын, өз үйімдемін бе, әлде басқа жердемін бе?—деп аңырып тұрып қалады. Кәсекті суреттер алынған жерлері ақтаңдақтанып қалған жалаңаш қабырғалар, терезелер арасындағы айна орнында үлкен шеңбер қалған. Жалаңаш қоршау, жалаңаш еден, ашулы есіктер, шымылдығы жиналған пеш үсті; бос киім ілгіштер мен босап қалған бұрыштар — айналаның бәрі бос, жалаңаш, қаңырап тұр. Кірмеліктің тап ортасында таудай болып, құрсаулы сандық пен үй ішінің барша мүлкі салынған үш тең жүк үюлі тұр. Тек терезелер пердесі ғана қалыпты, әуелгі кезде Настасья оларды сыпырып алған, бірақ үйдің бар жылуынан біржолата айырылып, жалаңаштанып қалғанын көргесін, шыдамай, қайтадан іліп қойды. Сосын ескі едендікті алып, табалдырық қасындағы орнына төсеп жатып: «Қалаға барып, өміріңді өзгертіп қайтесің, қарағым осы жатқан жеріңде, үйде қала бер. Енді саған біздің — Егор екеуміздің керегіміз шамалы, сол таныс табалдырығыңның қасында жата бер. Солай-ақ болсын. Иә, жата бер, бұл арада саған ешкім тимейді. Пенсияға шыққан сияқтысың»— деді ол еркелете тіл қатып. Осыдан кейін ол қолы тиген нәрсенің бәрімен де сөйлесті. «Ал сен, бізбен бірге жүр, жүресің дегесін жүресің, тығылып әуре болма. Мен сені тастамаймын, сенсіз қолым қысқарып қалады. Жоқ, өтінбе, тастамаймын. Осында өзім де қалар едім, болмайды бірақ». «Ау, сені мүлде ұмытып кетіппін. Кел мына араға отыр, орын бар. Кел дегесін кел енді». «Өзім де сені қуана-қуана алар едім. Бірақ қалай аламын? Әрине, ала кетсем, жақсы болар еді, бірақ реті келмей тұр. Қайтейін — қал енді! Мен әлі келемін — екеуміз көрісеміз».

Настасья сентябрьде келіп, картоп қазып әкетпекші еді.

Егор атай кемпіріне күдіктене қарап қояды: Троицадан бері көзіне бір рет те жас алмады, шамасы, енді жыла, жылама, бәрі бір, кейін қайтуға болмайтынын, әйтеуір кету керек екенін ақырында шынымен-ақ түсінген тәрізді. Ал соған дейін, кететін күн жақындай түскен сайын ағыл-тегіл жылап, солықтап, көзі бір құрғамай қойған. Іс арасында аңырып тұра қалып, Егордан көзін алмай — мұндайда шал қоңырайып теріс қарайды — кемпірге бәрібір:

— Егор, мүмкін, көшпеспіз а? Мүмкін, осында қалармыз? Қасарысып кетпей қоялық...— дейтін қиылып.

— Түһ, сенде де бет жоқ екен! Бір сөзді саған қашанғы қайталай беремін?! Біз бұнда кімге керекпіз?! Кімге?—дейді шал қатуланып.

— Ал біздің ондағы көретін күніміз қалай болады?..— деп егіліп қоя береді. Бірер сағаттан кейін осы гөй-гөйін қайта бастайды.

Осыдан бір аптадай бұрын, биылғы жазда тұңғыш рет бакеншілерді жабдықтайтын жүзбелі дүкен келіп кетті; Егор атай оның даусын естігесін жүгіріп барып, темекі мен екі шыны жұмсақ қызыл шарап алып қайтты. Оның біреуін мейрамда ашты. Бүкіл семья — екеуі болып отырып ішті. Егор атай соңғы кезде Матёрадан ақырындап суып, жалғыздыққа үйренгісі келгендей-ақ, елден бойын аулақ сала бастады — ұдайы үйден шықпайды. Шараптан кейін Настасьяның іші-бауыры елжіреп, ақылға келе бастады:

— Біз екеуміз, Егор, ана жақта да тап осылай егіз қозыдай болып тізіліп жүреміз-дағы. Өйтпегенде қайтеміз... Қайда кетпекпіз?—деді пейілденіп.

— Баяғыда осылай ойлауың керек еді,— деді ол қуанып, бірақ, кемпірінің қазіргі көңіл күйіне онша сенбей, осы бір жай-күйің ұзаққа жетер ме екен деп шүбәлана берді.

— Балалардан айрылдық... енді оларды қайдан табамыз?—деді ол көнбіс кейіппен ойлана сөйлеп.— Екеуміздің осылай... бәлкім, ештеңе етпес... О жақта да өзіміз сияқты кісілер шығар. Бейтаныс болғанында не тұр? Танысармыз. Таныспасақ — екеуміз бармыз ғой. Енді бұған не шара?.. Сен қамықпа, Егор...

Бұған мойынсұнғаны қашан: тек көп қиналмай кетсе болғаны. Осы жәйттен кейін кемпірдің көз жасы пышақ кескендей тыйылды. Тек бағзы бір кездері Настасья әл-дәрменнен айырылып, әбігерге түскенде шалына ісіңкі жалпақ жүзін көтеріп, еркінен тыс бүлкілдеп кеткен төменгі ернін тістеп тұрып:

— Сен қамықпа, Егор. Енді бұған не шара... Бәлкім, ештеңе бола қоймас...— дейтін үйреншікті сөзін қайталап.

Матёрадағы соңғы түн де сырғып өте шығып, соңғы таң да атты. Тек таң жарығы түсер алдында, шалы зекіп кейінгеннен кейін ғана, Настасья сандық үстіне көпәйкесін төсеп, қисайып жата кетті, бірақ сәл-пәл мызғып, көз шырымын алмастан, тез қайта тұрды. Егор әлі ұйықтап жатқан. Настасья көшеге шығып, басқышта тұрды да, шашырап жаңа шыққан күн шұғыласына жылынып, айналасына көз тастап, алдынан маужыраған Матёрасын, деревня мен аралды көрді, сосын бір күрсініп, біраз ойланып барып, бір құшақ отынды алып, орыс пешіне от жақты. Егор мұның тысырын есітіп, күңкілдей тіл қатты:

— Сен не, кемпірім, есіңнен мүлде адасқанбысың?

— Жоқ, Егор, ең соңғы рет от жағу керек,— деді ол асығыс.— Артымызда жылу қалсын. Біз қыбырлап-жыбырлап жүргенше жанып та бітеді. Гулеп бермей ме қазір? Солайына солай ғой. Артымызға суық пеш қалдыратындай саған не болған сонша, Егор?!

Сөйтіп от жағып, соңғы асты жылытты да, күл-көмірді пеш қуысына сыпыра салды.

Күн тамылжып көтеріліп келеді; қариялар Матёрадан жаймашуақ жақсы күнде аттанбақ. Зеңгір аспан күмбезінің қабағы ашық, қылау жоқ; ыстық күн жадырап тұр. Істің жөні осылай деп жоғарыдан самал есті, су толқынын тудырмай жатып, маужыраған тыныштыққа мүлгіп тына қалды. Өзен беті жыбырлап барып жазылды. Таңертеңнен жадырап, жайнап шыққан күннен айнала тегіс құлпырып, әуендетіп шыға келді, зәредей тірлік иелерінің бәрі жалтарып, жасырынбай, дүр сілкініп бой түзеді. Матёра жері — оның орман-тоғайлары, егіндік-шабындықтары, жағалау-жиектері жамырай өркен жайып, ризық-береке, мол байлыққа бөгіп қалды, аралдың жасыл желегі желбіреп, Ангара кемерінен аса ағындап жатыр. Осындай балғын шақта тірлік қызығын белуардан кешіп, төңірегіне шүкірана көз тастап, жан-пиғылыңды жөнге салып, енді егін түсімі — астық жайын, азды-көпті әр алуан бақша өністерін, қозы-құйрық пен жеміс-жидектерді және басқа да жабайы өсетін пайдалы өнім жайын ақыл-ой елегінен өткізіп, безбеңдеу керек-ақ. Әуелі шөп шабуды, сосын егін орағын күтіп, соларға жайымен, аспай-саспай әзірлену, баппен балық аулап, қашан егін пісіп, қызыл қырман басталғанша, жанды қинап зорланбай, күнбе-күн туындап жатқан жұмысты қағып тастап отыру — енді қарап тұрса, ұзақ жылдар бойы тап осылай өмір сүріпті және сол өмірдің не екенін білмепті.

Настасья соңғы рет самаурын қайнатты, екеуі отырып шай ішті. Бірақ жедеқабыл ішкесін, шайдан ешбір рақат-ләззат алмады, жайбарақат отыруға уақыт қайда, бұлар асығулы болатын. Настасья қайнаған судың қалғанын төгіп, оттық көмірін сілкіп түсіріп, жолға алынатын самаурынды шығар есік алдына жақындатып қойды. Егор бастырма астынан дөңгелетіп қол арбаны шығарды: екеуі сандық тұтқасынан ұстап, бар күшін салып, әупірімдеп көрді де, қоя салды — көтере алмайды екен. Әрі абыржып, әрі ашуланып қалған Егор атай — бұл жерде жарайды, біреу болмаса, біреу көмектеседі, мұны ана жақта қайтеміз?—деп ойлайды да, әуелде столын ең соңынан шығарғысы келсе де, реніш үстінде оны босатуға әмір етті. Үй жасауынан столдан басқа тағы сауыт торлы жиналмалы кереуетті, екі орындық пен ыдыс шкапын алмақшы болды. Тауық қора, сәкі, тапшан, тағы бір стол, орыс пеші, подвал, есіктер иесіз қалып барады. Қоймалар мен аулада, үлкен қайық пен погребте, мал қорада, кепеде, сенек пен текшелерде талай-талай заттар қалды. Солардың бәрі әкелер мен аталар мирасы, осы арада сәт сайын қажет, зәру заттар-тұғын, енді солар ана жақта мүлде керексіз болып қалады екен. Шымшуырлар-тістеуіктер, тегене, піспектер, шөгене-қазандар, себеттер, көзелер мен қолбақыраштар, күбілер мен кеспектер, қысқаштар, өрмек ағаш... Тағы да: айырлар, күректер, тырмалар, аралар, балталар (төрт балтаның біреуін ғана алды), қайрақ, темір пеш, қоларба, шана... Бұған қоса: қақпандар, тұзақтар, ноқталар, шаңғылар, аң және балық аулайтын өзге де құрал-саймандар, ісмерліктің әр түрлі аспаптары. Мұның бәрін атай беріп қайтеміз, жүрек шіркінді жаралай беріп қайтеміз! Және ешкімге сата да алмайсың, бере де алмайсың, әркімнің басында осындай бір нәубет: өз мүлкіңді қайда қоярсың? Тастауға көзің қимайды, хан сарайындай жаңа үйге ескі дүние-мүлікпен кіре алмайсың және мұның онда мүлде қажеті жоқ. Настасья бәрін де баурына басып, бәр-бәрін де жүк жатқан жерге апарып жинай берді — Егордың зығырданы қайнап:

— Қайда? Қайда?— деп боқтап жібереді.

— Жоқ, Егор, өзің айтшы: әлі бүп-бүтін астау. Жап-жаңа. Оған су құйып қоюға болады.

— Жатқан жеріне таста да, енді қайтып жолама. Су құям дейді... Су неге керек саған?

Бірақ мұның жасында мылтықтың үлкен қалада әжетке жарайтын-жарамайтыны шүбәлі болса да, өз басы он алтыншы калибрлі ескі тула мылтығын, оған керекті күллі оқ-дәрілермен қоса, түгелдей алды. Әрине, мылтықтың аты мылтық, ол астау емес, сол себепті де шал одан өлмей айрылғысы келмеді. Ал Настасья болса, ұршығын тастап кетуге қимады. Оны кемпірінің қолынан көрісімен, Егор атай: «Қайда?»—деп тағы да айқай салды, бірақ Настасья мүлде көнбей қойды:

— Жоқ, Егор... шүйкелеп жіп иірмек болсам... Ұршықсыз қалай болады?

— Түһ, көк соққан-ай! Енді ол шүйке жүнің ұршықтың басында болды не, астында болды не — бәрі бір. Сонда оны қайдан алмақсың?

— Жоқ, Егор...— деп қасарысып, кемпір ұршығын тастамады.

Ол оны бірінші қатынағанда столдың қасына қойып, үстінен теңмен бастырып тастады. Егор атай қоларбасын, бакеншіден алынған жүк таситын үлкен қайық тұрған жиекке қарай дөңгелете жөнелді. Сол қайықпен қариялар Подволочная қыстағындағы айлаққа жетуі керек, ол араға кешке салым пароход келеді, сосын олар қайықты со жердегі бакеншіге қалдырады да, пароходпен әрі қарай кетеді. Дарьяның баласы Павел Пинигин, Егор атайға қайық еспес үшін моторкаға тіркеп, айлаққа заулатып апарып тастайын — деп еді, бірақ атай одан бас тартты:

— Айтқаның болсын, бізді Ангарадан өткізіп таста, ал ар жағына митыңдап жетеміз. Біз қайда асығамыз? Пароходқа жәйіменен жетеміз. Тым болмаса, Ангара жарықтыққа соңғы рет армансыз бір қарайық.

Шал арбасын сүйретіп кеткені сол еді, Дарья да келді. Ол әлденеге аянышпен құлағын түріп, көзін тігіп, қоршау жанында азғана тұрды да, басқышқа көтеріліп, есікті абайлап өзіне қарай тартты.

— Настасья!—деді ол дыбыс беріп, кемпірдің үйде бар-жоғын білмей.

— Бері-бері жүр, мұндамын, Дарья,— деді Настасья.— Сен кір ішке. Біз, Егор екеуміз, кетеміз енді. Ел-жұрт...

— Әзірмісіңдер?— деді Дарья кіріп келе жатып.

— Aha. Ал Егор егіл-тегіл жылайды келіп, жылайды, кеткісі жоқ. Мен оған: «Сен, Егор, жылама, жылама...» деймін.— Ол Дарьяны енді ғана танығандайын, оған байыптап бір қарады да, селк етіп, үндемей қалды — бұл зейін-зердесі толық қалпына келгені еді.— Ештеңе емес, Дарья,— деді ол кінәлі кісідей сыбырлап.— Міне, көрдің бе... сиқымыз осы...— сосын едендегі тең-тең жүкті, жалаңаш қабырғаларды мегзеп көрсетті де, қайтейін, ақыл-есімнен жаңылғым-ақ келмейді, бірақ оған шара бар ма дегенді ишаратпен білдіргендей.— Сен, Дарья, мен жөнінен жаман ойлап жүрме...— деді бір түрлі жалынышты үнмен.

— Сен де мен жөнінен...— Дарьяның даусы дірілдеп, басындағы жаулығының бір шетімен көз жасын сүртіп жатып, Настасьямен қатар жүрген ұзақ жылдар кінәсін өз мойнына алып, кешірім сұрағандай еді.

— Есіңде ме, өрімдей балдарымыз бар еді-ау?

— Неге есімде болмасын, есімде!..

— Енді оларды қайдан табамыз? Жалғыз қалдық. Мен Егорға: «Кеттік, Егор, кеттік, енді күтер кіміміз бар»— деймін, ол...

Кемпір жым болып, әл-дәрмені құрып, сәкіге сылқ етіп отыра кетті. Дарья оның қасына келіп жайғасты. Қаңырап бос тұрған, барынан жұрдай болған үйде отырып кісі мәнпағат таппайды екен, ажал шеңгеліне қалдырған үйде отырудан өткен өкініш, одан өткен кінә болмайды екен. Оны енді демеп-жебей де алмайсың және ондай демеу-жебеуден не пайда, ал қабырғалардың су қараңғы соқыр болып қалғанын, терезе-терезеден тірі жанға пайдасы жоқ жарықтың құйылып тұрғанын көрудің өзі бір азап тәрізді.

Настасья мысығын есіне алды:

— Дарья, менің сенен сұрайын деген бір нәрсем. Ұмытып кете жаздағанымды қарашы. Сен біздің Нюняны қолына алшы, Дарья, ал со байғұсты.

— Тағы қайдағы Нюня?

— Біздің мысықты айтамын. Ол мысықты білесің бе?

— Иә.

— Ол қазір бір жаққа қашып кетіпті. Жолға әзірлене бастағаннан кетіп қалып еді, әлі келмей жатыр. Соны қолыңа алып, мен үшін бағып-қақшы.

— Ay, менің өзімнің екі мысығым бар. Анфиза кетерде мысығын тастап кеткен. Мен олардың бәрін шұбыртып қайтемін.

— Жоқ, Дарья, Нюняны алу керек,— деді Настасья қобалжып.

— Нюня — ерке мысық, ондай мысық сенде жоқ. Мен оны өзіммен бірге ала кетсем деп едім,.оны өлсем қалдырамын ба, бірақ оны параходқа жібермейді,— дейді Егор. Егер шынымен жібермейтін болса,— Нюня құриды ғой. Оның саған ешбір ауырлығы түспейді, өзі ештеңені жарытып жемейді де, әйтеуір анда-санда бірдеңені берсең болды...

— О тоба... Қайдағы Нюнясын айтады... Көзіме түссе — аламын, ал егер түспесе,— өзі білсін. Мен оны іздеп, арал кезетін жайым жоқ.

— Жоқ, Дарья, оның өзі келеді. Бәрін өзі біледі.

Бәрін де ұғатын мысық. Сосын оған қарап, мені де есіңе аларсың. Ол менің сенің жадыңдағы бір жәдігерім болып қалсын. Кейін келгенде ала кетемін... Аштан өліп қалмас үшін, о сорлыға мен жоқта қарасып тұрсаң болғаны.

— Сен шынымен-ақ келесің бе?

— Ау, біз картофсыз қалай күн көреміз? Ал егер алдағы қыста өлмейтін болсақ — картофсыз қалай жүрмекпіз?— Настасья бұл сөзді мүлде өзге біреуге айтып отырған секілді.— Ол Дарьяға даусын бәсеңдетіп, аурудайын ыңқылдай сыбырлады:— Ой-бой, дүние-ай, қайдағы қыс? Алдымнан бірде-бір жарық күн көрмеймін. Ой, Дарья, біз бейбақ неден кінәлі болдық?

Қоларбасын салдыратып, Егор атай қайтып келді, сосын кемпірлер де орнынан тұрды. Енді үшеуі жабылып, қайтадан сандықты көтермек болды, бірақ оны қайтадан жайына қалдырды — күштірек біреу керек бұған. Дарья айқайлап, Павелді шақырды. Ол келіп, зіл-сандыққа таңырқай көз қиығын салды, бұл — бағы заманда жолға шығу үшін емес, мәңгі-бақи бір орында қозғалмай тұру үшін жасалған сандық қой, бірақ ол үндемеді, бұл ойын қарияларға айтпады. Тек кейін оны әрең дегенде арбаға тиеп, мықтап шандығасын барып, жайымен ақыл қосты:

— Егор аға, сен Подволочнаяға барып, қайықтан түсісімен бірден Мишкаға бар. Бір өзің күшеніп көтерем деп ойлама.

— Жалғыз көтеру қайда?..— Атай қолын бір сілтеді.— Ішегім үзіліп кетер. Кемпірде ес бар ма, жоқты-барды тыға беріпті.— Егор атай сандықтың кінәсін Настасьяға жаппақ, болды.

— Ештеңе етпес, Егор, ештеңе етпес,— деді кемпір дәнеңені естімесе де шарадай басын әлденеге изеп, тары бірдеңені іздегендей айналасына қайта-қайта қарағыштап.

Сандықты Павел әкетті; Егор атай ол бір жағына ауып кетпесін деп, еспелі жез тұтқасынан ұстап, арбамен жанаса жүріп бара жатты. Қалған заттарды апарып, соның бәрін қайыққа тиеуге де Павел жәрдемдесті, сосын қайықты өзенге шығарып, жиегінен су құйылмас па екен деп сынап көрді — дұрыс екен. Қол арбаны сүйретіп, екеуі үйге келді, Егор атай оны бастырманың астына апарып, тертені абайлап жерге түсірді, сосын сәл ойланды да, оны кайта көтеріп, неге екенін қайдам, қабырғаға сүйей салды..

Аулада құрқылдасып, Вера Носареваға сатылған тауықтар түртінектеп жүр. Үш тауықты сойып, екеуін ертерек жеп алып, біреуін жолға деп пісірген-ді, ал қалған төртеуін тірідей Вера он сомға сатып алған еді. Ало жетесіздер шұбырып осында, өз ауласына келе береді, мұның енді бөтен, өлі аула екенін білмейді. Баспағын J 30 теңгеге совхозға өткізді — кәдімгідей қомданып, байып қалды! Бірақ баспақ Подмогода қосарда жайылымда— оны көрмегеннің өзі жақсы. Небәрі осы ғана. Қол-аяқтары сау болғасын, шүкірана, біраз дүние-мүлік те жиналған сияқты еді — енді бәрі бір қайыққа ғана сыйды. Мейлі, бұл да қараң қалсын, барар жері — бір жер ғой.

Үйдегі кісілер қарасы молая түсті, Катерина, балдырғанын ертіп Сима келді. Айтатын сөз қалмағандай, бәрі де үн-түнсіз, ұнжырғасын түсіп отыр. Тек өзің, алысқа аттанатын Настасьяны іздеп, таба алмай жүрген кісідейін, бір бұрыштан кейін екінші бұрышқа тап болып, тыным таппаған кемпірден көздерін алмай қарайды. Егор атай мен Павел келіп кіргенде, соңғы бұйрық па қалай деп әзірленген кемпірлер селк етісіп шошып кетті де, тына қалды. Бірақ Егор атай жүзбелі дүкеншеден сатып алған екінші шыныны шығарып, Павел екеуі қуыста тұрған столды сәкіге таяп әкеліп қойды, енді әзір тұрмайтынын сезген кемпірлер көңілдене қозғалақтап, жеңіл күрсінісіп, кәдімгідей қуанып қалды. Олардың бәрінен бұрын Настасья балаша қуанып, сықылықтап бір күліп, жаны жадырап, бүгін ертеңгісін орыс пешін соңғы рет қалай жаққанын айта бастады.

Стақан екеу-ақ еді; оларды бірінші болып Павел мен Егор атай көтерді:

— Кетер аяқ үшін аламыз ба?—деді Павел күмілжіп. Тағы бір демеу сөз керек сияқты, сол себепті де ол:—Ұзақ ғұмыр сүріңдер, Егор аға, Настасья жеңге,— деді жайымен.

— Әй-да, шал-қып тұрамыз-дағы!— Егор атаның бұл сөзді қысылып айтқаны сондай, даусы шиқылдап шықты.

Павел қағып салып, әзірленуге кетті. Кемпірлер тағы да үндемей қалды, тек шарапты шайға ұқсатып, бөліп-бөліп, қинала тыржиысып ішісті де, одан ешбір рақат-ләззат ала алмады. Егор атай да орнынан тұрып, кемпірлердің алдында темекі тартты, сосын шығып бара жатып:

— Көп отырмаңдар енді, көршілер. Қозғаламыз,— деді бәсең.

Кемпірлер сіңбірініп, бәрі бірден жамырасып, Настасьямен қоштасып тұрып, кінәлары болса кешіруін өтінді, бірақ оның алдында неге кінәласып, не үшін ақталып тұрғанын өздері де білмейтін еді, бірақ сол өздері де білмейтін кінәні айтып, ішті бір босатып алуы керек-ті. Настасья ештеңені естімесе де, ұқпаса да, басын изеп келісе берді; тағдырдың тасқыны айдап, дедектетіп ала жөнелген екен,— тырнақ астынан кір іздеп жататын уақыт па, әйтеуір арыздасып-қоштасып кетпек керек.

— Самаурынды алып кетесің бе?—деді Сима тап-таза қылып сүртіп, мейрамдағыдай жалтыратып, табалдырыққа таяу қойған самаурынды нұсқап.

— Алмағанда қайтем?—деді Настасья басын изеп.— Иығым салдырап қалмас бұдан. Мен оны Егорға бермедім, өзім-ақ алып жүремін. Үйде мұны матамен орауға болмайды, қайыққа отырғасын ораймын.

— Шынымен солай ма?— Әйтеуір сөйлеу керек болғасын — дабырласып сөйлесіп жатыр.

— Қайда қайтып келетінін көрсін деген ырым ғой баяғы.

— Енді біздің ырым немізді алған,— деді Дарья.— Бізге олар қырын қарап кетті ғой. Самаурынды әспеттеп, өлген әйелдің табытына бірге салатын біреу табылса ғой. О дүниеде біз самаурынсыз қалай күн көреміз.

— Саған о жақта самаурынның қажеті қанша?

— Неге керек болушы еді — шай ішуге керек-тағы.

— Ал біз Егор екеуміз кетеміз,— деді Настасья олардың сөзін бөліп, бұл сөз оған бос сөз болып көрінді.— Бәлкім, ештеңе болмас... Қазір жүреміз, бүкіл затты жағалауға жеткізіп тастадық.

Бұлардың сөзін тыңдап, қолайлы сәтті күтіп тұрғандай-ақ, Егор атай терезені қақты да, қозғалатын кез болды деп белгі берді.

— Міне, кеттік,— деді Настасья қуана қозғалып, сосын стол басынан бірінші болып шыға берді.— Мен бағана... Кеттік, кеттік, Егор!—деді ол бірдеңеден шошынғандай бет-аузы бұзылып.— Егор, кетпе, мені тос.

Ол самаурынды ала салып, есікке қарай тұра ұмтылды, жолай кемпірлерге бұрылып, жүрсеңдерші — дегендей үнсіз жалына көз тастады. Дарья орнынан тұрып, қаңыраған бұрышқа қарап кербездене шоқынды, оған ілесе солай қарап, Катерина да ырым етті. Олар сәл кідіріп, осындай сәтке лайық салтты бірдеңені жасамас па екен дегендейін Настасьяға қарай берді, бірақ ақыл-есінен айырылып қалған о бейбақтың есіне ештеңе де түспеді, сол себепті де ол ештеңені де жасамады. Басқышқа шыққасын ол самаурынды — әдетте қайнатуға қоятын, қабырға түбіндегі өз орнына қойды да, кемпірлер үйден шыққаннан кейін, асыққаннан ба,. әйтеуір көпке дейін кілтті ұясына кіргізе алмай әуре болып барып, есікті бекітіп, аспалы құлыпты жапты. Ол бұрылып қараса — Егор қақпадан шығып барады екен, бар күшін жинап:

— Его-ор!—деп айқайлап жіберді.

Ол тұра қалды.

— Егор, кілтті қайтемін?

— Ангараға таста,— деді Егор жерге бір түкіріп.

Сосын ешбір кідірместен бұрышты айналып жүре берді және әрбір басқан қадамы жадында жатталып қалсын дегендей-ақ, аяғын санап басып бара жатқандай еді. Настасья ештеңеге түсінбей, бет-аузы бір түрлі кісі аярлықтай болып қисайып, шалының соңынан аңқиып қарап тұрып қалды.

— Әкел бері,— деді Дарья жылап жібермес үшін аузын орамалымен басып, сосын кілтті алып, алақанына қыса қойды.— Мейлі, менде-ақ болсын. Келіп-кетіп, қарап тұрармын.

— Қақпаны жауып жүр,— деді Настасья; ол өз-өзінен күлімсіреп, әлденеге мырс етіп күліп келе жатқан: тәрізді, ал оның ескерусіз ұмыт қалған жүзі құбылып, бірде олай, бірде бұлай салбырап, қисайып кетеді.

— Әйтпесе мал кіріп, ауланы бүлдіріп кетеді. Оған: сөз бар ма.

— Үйдің қасы емес пе. Күнде қарап тұрамын ғой. Сен одан қам жеме.

— Ал біз — Егор екеуміз кетеміз...

...Сәске болып қалса да, Настасья мен Егор Матёрадан аттанып кеткенде, таңның табы әлі тарқамаған еді. Күн жарқырап, жайнай түсті, аралдағы көк біткен гүлдей, күлте-бүрін төккен-ді, мөлдір су түбіндегі тастар жалтырап, анық көрініп жатыр. Ангараның ерке ағыны шұғыла-нұрға шағылысып, от тигендей жалтылдап, көз жауын алады, зулап жүрген сұр қарлығаштар бар пәрменімен сол шұғылаға қойып кетіп, көзден ғайып болады. Өзен ағысы тап-таза болып, мөлдіреп жатқан жерлерде зеңгір аспан төмендеп, тұңғиық су түбіне батып кетіп, Ангара суы әндетіп, аспанда ұшып бара жатқандай болып көрінеді.

Жүк тиелген қайық жұрт су алатын көпірше жанында тұр екен. Кемпірлер Настасьяның соңынан қиыршақ тасты табанға түсті, биік жарқабақтан деревня көрінбей қалды. Ангара қасына келгенде Матёра үні естілмейді екен. Настасья самаурынды қайықтың тұмсығына орналастырды да, кемпірлермен қоштаспақ болып қайта келді. Олар енді қысылып-қымтырылмай, солқылдап жылай бастады. Олардың көз жасынан қорыққан Симаның балақайы бақырып жылап қоя берді. Настасья рет-ретімен кемпірлерге қолын ұсынды, ол басқаша қоштасуды білмейтін, басы селкілдеп:

— Оқасы жоқ, оқасы жоқ... Бәлкім, ештеңе болмас...— деген сөздерді қайталай берді.

Егор атай оны асықтырып тұр.

Аяғының астынан көзін жазбай, артына созған қолын бұлғап, қала беріңдер дегендей белгі бере, ол көпіршеге шықты да, жалт бұрылып артына тағы бір қарап, қайыққа аяғын салды.

— Ал Егор жылайды, жылайды...— деп шалын мегзеп, сөз бастай түсті де, үндемей қалды. Егор атай жағалауға қарап, үш мәрте — оңға, солға және алға қарап, Матёраға иіліп тәжім етті. Сосын қайықты дереу итеріп жіберді де, өзі етпеттеп барып оның ішіне аунап түсті.

— Настасья! Настасья!—деп шуласты кемпірлер.

— Бір жөні болаттағы, бір жөні болаттағы,— деп күбірлейді түрегеп тұрып Настасья ағыл-тегіл көз жасын алақанымен сүртіп. Кенет екі бүктетіліп, буыншақ-түйіншектер үстіне құлап түсті де, аңырап қоя берді.

Егор атай асыға-үсіге ескегін жиекке тіреп, әрі қарай жылжи берді. Алдарында, терең суда оны Павел моторлы қайығымен күтіп тұрған. Қатты ағыс қайықты жұла жөнелгенде Егор атай оған арқан лақтырды; Павел моторына от алдырды — қарттар отырған қайықты бір жұлқып, тарта жөнелді, алыстаған сайын оның жүрісі жылдамдап, Ангарамен төмен қарай зулап бара жатты.

Бұрылыста Матёра қыстағы бір сәт көрінді де, қайтадан көзден таса болды.

Ақырында мысық табандап осынау түн де, Матёрадағы ең бірінші жарық та ыстық түн келіп жетті. Сосын мұндай түндер сентябрьде, оның соңына таман тіпті көбейіп кетті де, сол түндер бірінен соң бірі лапылдап, Ангара құрметіне әдейі жағылып жатқандай-ақ. өзеннің екі жағы орасан зор оттар шұғыласына малынатын болады әлі. Бірақ сол түн бірінші рет Матёрадағы басқа түндерден көп бұрын, жамандықтың басы болып келді.

Бұл түнде Петруханың үйі өртенді. Өрттің басынан аяғына дейін сол арада болып, әбігер-машақатқа қарамастан уақытқа көз салып қоюды ұмытпаған Петруха, кейін: көп тұрып қаңсыған әдемі үй небәрі екі сағат қана жанады екен — деп Матёра халқының қаперіне салып та қойды. Бұл үйдің оның қалауы бойынша ғана жанғанына, оған басқа ешбір себеп болмағанына деревняда күмән келтірген жан жоқтың қасы еді. Соның алдында ғана Петруха бір жаққа барып, бірдеңелерді біліп қайтты да, келісімен шешесі Катерина кемпірге: көшеміз — деп әмір етті: ертең бірер күнде ағаш үйді әкетуге музей кісілері келеді-мыс. Таситын да көп артық ештеңе жоқ болатын. Петруха, әлгі моншаға бару үшін де, көшіп-қонатын кісілердей-ақ, артынып-тартынып жататын бай-бағландардан емес-ті. Сиырын осыдан екі жыл бұрын сатып жіберген, ашатұяқ дегеннен ең соңғы торайын, дастарқан жаярлық ештеңе болмағасын, сәуірде сойып тастаған; Катерина кемпір тірлігіне қажетті қорбай-жербайын буып-түйді де, қолына ұстап Дарьяның үйіне апарып тастады. Тап сол өрт шығатын күннің алдында ғана апарған; өзі мас болып келген Петруха зіркілдеп, күштеп қуып шығардай болғасын, Катерина осы шіркінмен салғыласып жатам ба деп тым-тырыс кетіп қалған. Дарья, Матёрада енді қалған соңғы күндерімізді тезірек өткізу екеумізге жеңілірек болады деп оны көптен өзіне шақырып жүрген. Иә, көңілдірек екені де рас, онсыз да ауылдың күллі кемпірлері күндіз үйріліп, Дарьяның төңірегінен шықпайтын. Дарья да өзге жұрттың бәріне ортақ қорқынышқа бой алдырып тұрып жатқан-ды, бірақ өзгелерден гөрі оның тірлігі тұрлаулы да тиянақты еді, совхоздың санаттағы кісілерінен саналатын баласы мұның сөзін жерге тастамайды, бұл араны су басқаннан кейін, тіпті қайда барам десе де, оның паналайтын жері әзір: қаласа — олай, қаламаса — былай да жүре береді; бұған қоса ұлғайған жасына қарамастан, Дарья бөркеміктеніп жасымаған, қатал мінезді жан-тұғын, егер басқа іс түссе, өзін ғана емес, өзгені де қорғай алар еді. Біздің мекен-жайларымыздың әрқайсысында бұрын да, қазір де тура мінезді бір немесе екі кемпір болғаны және бар, әлсіз немесе жәбір-жапа шеккен жандар әдетте соларды барып пана тұтқан; егер осындай бір кемпірдің татар дәмі таусылып, дүние салатын болса, онда оның орнын қолма-қол, тап сол кезге дейін қартайып, қайғы ойлаған, өзінің қатал да әділ мінезімен өзгелер арасында абырой-беделге не болған екінші бір кемпір басады. Матёра душар болған осы бір өзгеше хал-ахуал кезінде Дарьяның кемпірлерге қол ұшын берер қайраны жоқ, бірақ олардың бәрі бас қосып, Дарьяға келеді, әйтеуір қоян-қолтық соның қасында болса, ерқара, дәтке қуат сезінеді. Көппен көрген ұлы той — деген рас, егер әлдекім оларға бәрің осылай бірге тұрып, бір мезгілде өлесіңдер десе, бұлардың ешқайсысы да, ойланып көрейін деп сетінеп шықпас еді — олар соңғы рет болса да, мұнымен қуана-қуана келісер еді.

Осынау түнде Матёрада ел аяғы ерте басылды. Әдетте жастар жағы кешеуілдеп көпке дейін жатпайды, ал совхоздан жортуылдап келіп кететіндер болмаса, Матёрада олар емге жоқ-тұғын. Жұрт, жарық сырғып, Ангараның арғы бетіне, күн батып кеткен жаққа қарай жылыстай бергеннен-ақ жатып қалған. Дені сау, жай күндегідей емес, енді бір қырсық шалған қыңыр күндер басталып кетті: жұрт, бір жағынан жазды өткізбей ұстап тұрып, алдарындағы көрмеген де білмеген тірліктің келуін кешіктіре түскісі келеді, екінші жағынан, кісі өз үйінде отыр ма, әлде қонақта ма, осының бәрі өңінде болды ма, әлде түсіне енді ме — соны айыра алмайтын осы бір ауыр нәубеттен тезірек құтылғысы да келеді. Олар әдеттері бойынша ерте жатты. Катерина үйінен ғұмырында тұңғыш рет кеткелі отыр, осылай кетуге ол көптен әзірленіп, ыңғайланып жүрсе де, біржолата көшу алдындағы осынау уақытша қоныс аударуды күн ілгері сезсе де, іші әлем-жәлем болып, жаны күйіп жай табар емес, осы сәтте оған айтылатын сөздің бәрі орынсыз да оспадар болып көрінеді. Оның жай-күйін бірден түсінген Дарья ләм деп тіл қатпады. Кешке салым Богодул келді, бірақ онымен сөйлесіп кісі әңгіме-сөзге жари ма, әйтеуір үн-түнсіз отыра бермес үшін, әрдеңенің басын шалып, дабыр-дұбыр сөйлескен болды, сосын Дарья оны далаға шығарып жіберді. Ол өзіне төсекті орыс пешінің үстіне салды, жазда да, қыста да ол пеш үстіне шолан арқылы шығып, көбіне-көп сонда ұйықтайтын, ал Катерина болса, алғы бұрыштағы тапшанға жайғасты. Павел келетін болса, оған арналып ағаш кереует қалдырылды.

Екеуі жатысымен жым-жырт тыныштала қалды. Көз ілініп кетті ме, әлде бұлдыр бір ой жетегінде дұға қайырып жатып, енді-енді маужырай берді ме, Катерина білмейді, әйтеуір біреу келіп, терезені тарсылдатты — әуелі терезені, сосын есікті ұрғылады, со мезет сырттан Богодул (жайсыз хабардың бәрін де Богодул жеткізетін) қарлығыңқы даусымен барылдай жөнелді.

— Катер-рина!— Боғауызсыз дені сау екі сөздің басын құрай алмайтын шал үйреншікті әдетімен бір сықпыртып өтті.— Катерина, өртендің! Кур-рва! Петр-руха!

Кемпірлер атып-атып тұрды. Матёраның жоғары жақ шетіне қарайтын екі терезе лапылдап жанып жатыр, оттың жақын көрінгені сондай, ұйқысын әлі аша алмаған Дарья селк етіп шошып қалды.

— Құдай-ай! Біз жанып жатырмыз ба?

Істің мән-жайын Катерина бірден түсінді. Асығыс киініп жатып, ол қабырғаны басымен соққылаған кісідейін, әлсіз ашуланып, айқайлаған болады:

— О жынды! О құтырған неме! Білген ем! Білген ем! Жаратушы жан ием-ай!— Сосын бірдеңе есіне түскендей-ақ, бар пәрменімен үйіне, әлгіде, кешкілік қана, үйі болған жаққа қарай тұра жүгірді. Оның артынан асығыс ере түскен Богодул, әуелгі ойынан қайтып, деревняны ояту үшін жарты жолдан төменгі жаққа қарай бұрылды.

Катерина алқынып жүгіріп келсе, ағаш үй алаулап маздап тұр екен. Енді оны оттан сақтап қалатын ешбір мүмкіндік жоқ еді, тіпті оны сақтап қалу да қажет емес-ті. Оттан көздерін жазбай, үн-түнсіз қаумалай қарап тұрған кісілер арасында тек Петруха ғана безектеп жүр, ол осынау жұртқа өзінің жанып кете жаздағанын, өкпесін түтін қармап шашалып, шашы пышырлап күйіп бара жатқан» ен соңғы сәтте оянып кеткенін айтпақшы болады. «Әйтпесе алдақашан ана дүниеде болар едім,— дейді ол қайталап мырс-мырс күліп.— Ендігі қара күйікке айналатын едім де, сендер менің күлімді де таба алмай қалатын едіңдер»—дейді де, басын түкжитып:— осылар сенді ме, сенбеді ме?—деп жұрттың көзінен көзін алмайды. Жұқпалы ауруы бар кісідейін жұрт одан шегініп кетеді, бірақ Петруха ел өзіне сене қояды деп ойламаған, ол Матёраны кәміл білетін, өзін Матёраның жөргегінен бастап өсіргенін де анық білетін, сол себепті де еркінен тыс кінәлі болғанын мойындамай тұра алмады. «Мен кешқұрым пешке от жағып, жатып қалғанмын,— дейді ол қайдағы бір ешкімге қажеті жоқ дәлел-дәйегі» айтып.— Бәлкім, бір бәлелі шоқ ұшып түсіп, жоқ сұмдықты туғызды ма, білмеймін»—сосын қайтадан мылжыңдап, қалай аман қалғанын айтады. Оған керекті ең маңызды нәрсе осы еді — өзім де жанып кете жаздадым, әйтеуір бір ғажайыптан ғана аман қалдым — дейді ол ежіктеп және соған өзінің сенетіні сондай, айтып тұрғанда көзіне жас алып, даусы дірілдеп кетеді — шындыққа керек нәрсенің өзі осы ғой. Пеш жайлы, шоқ жайлы айтқан сөзін табанда ұмытып кетеді де, ол: «Қандай оң бағанның от қойғанын білсем, көрсетер едім...»— дейді тістеніп, пышақ жанығандай-ақ, бір жұдырығын екінші жұдырығымен егеп. Ол өрттен мас болып қалды ма, әлде кешкі қызуы әлі тарқаған жоқ па, Петруха елге масаңдау болып көрінеді, өзі аракідік теңселіп, шайқалақтап кетеді. Бет-аузы қожалақ-қожалақ болып, шашы қобырап, майкішең жүрген оның бір иықбауы салбырап түсіп кетіпті, аяғында етігі — әйтеуір етігін ұқыптап киіп үлгіріпті. Петруха оған қоса жалаңдаған оттан біраз нәрсені сыртқа лақтырып тастапты: жерде мақталы көрпе, көне күбі, «подгорна» гармон-сырнайы жатыр, ол осы сырнайымен тек: «Сен Подгорна, сен Подгорна сала құлаш көшесін, жан баспайды сені мынау, енді елге не етесің...» деген әннен өзге ештеңені де тартпайтын. Петруха оны қолынан тастамай, қайнаған от қызуынан әрігерек жерге апарып қоюмен әлек болып жүр; үсті-басын күйдіріп бара жатқан кезде қаумалап тұрған жұрт та кейін шегінеді, олар бірақ тарамайды, бірдеңені көріп, білгісі келгендей-ақ, үрейлі көздерін алаулаған оттан айырмай тұра береді.

Деревняның кеудесінде жаны бар кісілерінің бәрі осында, тіпті бала-шағаларға дейін келіпті. Бірақ олардың өзі әдеттегісіндей улап-шуламайды; өрттің қаһарлы күшінен жасып, беті қайтып, сиқырланып қалған тәрізді үнсіз тұр. Қатулы да қайғылы жүзді кемпірлер әр-әр жерге шашырап кеткен — әркім жүгіріп келген жағында, отқа тақап келіп тұрып қалған. Олардың өмірде тап осылай бедірейіп көрмеген жүздері от жарығынан балауыздан мүсінделген секілді болып көрінеді: жұрттың шұбатылған ұзын көлеңкелері бұралаңдап, секіріп-секіріп түседі. Катерина жүгіріп келісімен, шыңғыра айқайлап жіберді де, жанып жатқан үйіне қарап, қолын соза ұмтылып, дауыс қылып жылай бастады, теңселіп жылап тұрып, үй жаққа қарап иіліп, тәжім етеді — жұрт оған бұрылысып қарап, оның кім екенін, айқайлап жылауға қақысы бар екенін білісті, білісті де, оны үн-түнсіз іштей аяп, қайтадан бір тылсым ойға батып, гуілдеген отқа көз тікті. Қараңғылық құшағына бір сүңгіп шыққандай-ақ, Дарья шыға келіп, Катеринаның қасына келіп тұра қалды, осыдан кейін жұрттың көңілі де байыз тапты. Дарья қатар келіп тұрды ғой, қажет болса, Катеринаны қасынан жібермейді, демек бұлар енді орны-орнында тұра берсе де болады, бірақ Катеринаның өзі де жұрттың тап мынадай жым-жырт болып, сүле-сапа тұрып қалған ыңғайына қарай бейімделіп, біраздан кейін жылауын қойып, қаршадайынан құттыхана ұясы болған жерге көзін қадап, енді оны содан қайтып айырмай, сілейіп тұрып қалды.

Жұрт қазір өздерінің әрқайсысының жалғыз емес екенін ұмытып, бір-бірінен айрылып қалған еді және тап осы сәтте бір-біріне зәру де емес-ті. Әманда осылай: аса жайсыз, масқара бір оқиғалар кезінде, қанша адам бірге тұрып, бірге жүрсе де, олардың әрқайсысы ешбір жанды байқамай, соқа басы сопайып, жалғыз қалғысы келеді,— өйткені кейін ұяттан арылу оңай болады ғой. Бәрінің төрт көзі түгел тұрып, шөп басын сындырмағаны үшін, ағаш үйді құтқаруға мүмкіндік бар кезінде оны сақтап қалуға күш салмағаны үшін, оған күш салудың да қажеті жоқ-тұғын, жұрт біртүрлі қысылып-қымтырылып, ыңғайсызданып тұр. Ұзамай, басқа үйлердің басына да осы зауал төнеді — Петруханың үйі бірінші болды. Міне, сол себепті де енді олар соның қалай болатынын білу үшін ештеңені назарынан тыс қалдырмай қадалып қарай береді, қарай береді — әдетте кісі өз басынан да өтетін ақуалды, өзі болса қалай болатынын күн ілгері көз алдына елестету үшін, өлікке тап осылай өзгеше бір ынтамен тесіле қарайды ғой.

Олардың әрқайсысының тағдыры, таяу шетке келіп аялдаған, енді ешкіммен де бөлісе алмайтын тағдыры осынау оттан ешбір бөгетсіз, ап-анық жарқырап көрінгені сондай, бұл оқиға тап бір баяғыда, атам заманда болғандай-ақ, жұрт тіпті дәл қасында өзге кісілердің тұрғанына да сенбейтін секілді.

Өрт жалыны бүкіл үйді тегіс қамтып, лапылдап аспанға шапшиды, өз қызуынан өзі балқып, от бір қалыппен гуілдеп жанып тұр, үйдің барша қабырғалары, шатыры, сенегі тұп-тұтас болып алаулап, шалаларды лақтырып, бұрқыратып ұшқын шашып, жұртты жасқап, кейін шегіндіреді, әйнектер балқып, шартылдай сынады; үй ішінде әлдекім құлаштап шалпылдатып бензин төгіп; жатқандай-ақ, гу етіп от тілдері көтеріліп, сумаңдай жөнеледі. Өрт шалқып, жалындап тұрғаны сондай, аспан жүзі көрінбей кетті. Осынау рақымсыз ыстық шұғыла ат шаптырым айналаның бәрін самаладай жарқыратып жіберді, одан бергі шеттен басталатын көшелер нұрланып, ағаш-ағашты қуалай, ойқас салған от сәулесінен үйлер жанып жатқандай болып елестейді; осы оттан жар астындағы Ангара суы да арайланады және сол арай түскен жер тамыр-тамыры лыпылдап тұрған ашық жарадай опырайып көрінеді; Шалқып ойнаған от жарығынан бірде жалт етіп көзге ұрып, бірде жалп етіп жоғалып тұрған, жолдың ар жағындағы төбе өртен шалғандай қуарып көрінеді. Алаулаған қабырғалар ішінде, жарылыс кезіндегі сияқты, әлденелер дүрсілдеп құлап жатыр; ал терезе-терезеден жасындай жайнап от шоқтар атылады; буырқанған ұшқындар аспанға көтеріліп барып, жұлдыздармен араласып сөніп жатыр, өрепкіген жалын биікке ысқырып шығып, түтінге айналып кетеді. Шатырдың бір тақтайы кенет оттан қашып, қап-қара көмірдей болып тіп-тік көтеріліп барып, со алаулаған күйі деревняға қарай иіле берді — ендігі өрт со жақтан, со жақтан шығады, солай қараңдар дегендей. Тап сол сәтте үй төбесі жалп етіп құлады, от басылып, жоғарыда жанып жатқан тақтайшалар сырғып төмен түсті — жұрт шуласып, кейін қарай жалт берді. Катерина қайтадан еңіреп қоя берді де, бір сәт түтін басып құлап түскен үйіне көзін жұмып, иіліп тәжім етті, от сәл ғана тыныстап, ысылдап-пысылдап тұрды да, жаңа күшпен дүрілдеп, қайтадан шалқып жалындай жөнелді, міне, осы алаулаған от арасынан орыс пеші қозғалып билеп тұрғандай болып, жиі-жиі көрініп қалады. От шарбақты қуалап, аулаға көшті, жұрт отты бұл арада да тоқтатқысы келмеді — үйсіз аула кімге керек? Басынан айрылған адамға аяғын аман сақтағаннан не пайда?

Үйдің төбесі құлап, біржолата құрығаннан кейін, жұрт та өртке назар аударуын қойды. Әлдекім азғырғандай-ақ, олар жаппай бұрылып Петрухаға қарады. Олар солықтап жылап тұрған Катеринаға да қарап, оны бұрынғыдан бетер аяған үстіне аяй түсті, ал бірақ Петрухаға да көздерін тоқтатты: Осының жайы қалай? Енді қайтер екен? Не сезіп, не біліп тұр қазір? Көңілі хошуақ па, әлде қорықты ма? Петруха жалаңаш кеудесін тыр-тыр қасып, басын көкшеңдетіп, алаңдап тұр; жұрттың сынай қарағанына ызасы келеді. Оны бағанадан, шешесі жүгіріп келгелі бері, бұған жақындап мән-жайды сұрамағаны, дат-бұйрат болып кейіп, айыбын бетіне баспағаны жанына қатты батып тұрған, шешесі мұны мүлде ұмытып, баласынан бас тартып кеткен тәрізді, сол себепті де Петруханың оған өзі барып, осында екенін есіне салғысы келді, сөйтіп оның сыңайын байқап көргісі келді. Енді, міне, ызасы келіп, осыған бел байлады да, шешесінің қасына барып, аузына келгенді айта салды және тұрпайы бірдеңені өрескіл дөрекілікпен айтқаны сондай, өз сөзінен өзі қорқып кетті.

— Апа, темекі берші?

Әлі де солқылдап жылап тұрған шешесі ештеңеге түсінбей, оған аңыра қарады.

— Сенің темекі иіскейтінің бар, білемін ғой. Қалтаңда бар шығар,— деді Петруха тақымдап.

Мұны Дарья есітті.

— Мен саған темекіні тартқызайын қазір!—деді ол бәсең, бірақ үні өктем де батыл шықты.— Мен сенің тұмсығыңа оттың шаласын тығайын! Мен от қоюшы, сендей жүзіқараны желкелеп апарып иіскетейін ана жерді, ненің иісі шығар екен. Мына сұмдығын аз болғандай, шешеңді қорлағың келе ме, кәззап! Көзіме көрінбей құры бұл арадан, жағадан алмай тұрғанда.

— Пәле!— деп жауап қатып, Петруха қараңғыға сүңгіп кетті.

Бірақ енді қараңғылық сұйылып, сейіліп, аспан бозара бастаған еді. Енді өрт сөнуге айналып, тек төменде қалған ағашты жеміріп жатқанда, күйік иісі көңірсіп, айналаға ыс үпелектері үйіріліп ұша бастады. Шөп арасында, жол бойында ұшып түскен шалалар баяу бықсиды. Онша құтырынып шалқымай-ақ, түтіні шұбатылып, қамба жанып жатыр. Таң ағарып атқан сайын оттың түсі де ағара берді.

Жұрт ыдырап, тарқай бастады. Олар айналасына елегзи көз тастап, абайлап басып бара жатты: міне, енді Матёраның да тәртібі бұзылды, деревняның бір шеті жалаңаштанып қалады, осы шет енді қорғансыз қалды. Иә, өрт сосын осы арадан әрі қарай кететін шығар, бүкіл қауым болып — іздесең де, енді одан құтылатын ешбір шара таппайсың...

Катеринаны жұбатып, өртеңнің басынан жетелеп алып кеткенде, Дарья оған осы жәйтті сөз етті. Жұрттың бәрі осы кепті көреді әлі, тірі жан бұл тағдырдан құтыла алмайды. Катеринаның пешенесіне ол бірінші болып жазылған екен — кейін жеңілірек болады: үйім қашан өртенеді ден сарғая күтпейсің, ал соған жеткен кезде жанын; күйе күйзеліп, сол отқа жаутаңдай қарап тұрмайсың. Сен өз ретіңнен өттің әйтеуір.

Шынында ағаш үй онша ұзақ жанбайды екен, небәрі екі-үш сағат қана жанады, бірақ от табы суымай, ол пәлен күнге дейін түтіндеп, күйік иісімен қолқаны атып жатады екен, сонда да ақырына дейін жанып бітпей, ештеңеден де жойылмайтын тіршілік иісін аңқытып жая береді екен.

Қожайын бұл түнде күні бұрын таңдап қойған төбе басындағы орнына ертерек шықты, ол жерден өртті бақылау қолайлы да қауіпсіз еді. Ол оны басынан аяғына дейін түгел көрді. Ол шырпының тұңғыш рет жылт еткенін, со бір өзгеше, қажетсіз от жалтылын өз көзімен көрді, бұл отты ағаш үйдің бірден сезіп, елегізіп, бойын жинап ала қойғанын, сон соң сықырлап барып, шөге түскенін көрді. Ол өзінің осы арада екенін және істің ақырына дейін осында болатынын білдіру үшін, Қожайын жүгіріп барып, тым-тырыс тыншып қалған үйдің қу ағашына соңғы рет бір сәтке жабысып тұрды да, дереу орнына қайтып келді.

Ол әуелгі кезде үй ішінде дірілдеген бір әлсіз жарықтың жыпылықтап тұрғанын, сосын оның қашан терезелер қызғылт арайға малынып кеткенінше, бірте-бірте өршіп күшейе түскенін көрді. Қожайын жәй қарап тұрса да, жіті көзімен қабырғаны көктей өтіп, іште не болып, не қойып жатқанын көрді. От көпке дейін жымдастырыла төселген, ғасырлар бойы ысқыланып, жып-жылтыр тегістеліп қалған еденді құр жалағаны болмаса, тұрақтай алмады, қайта-қайта тайғанақтап, мүлт кете берді — кенет жұқа тақтай қоршауды көзі шалып қалды да, соған лап қойып, оны қуалай отырып, ілезде жоғарыға шықты. Үй қабырғалары қызып, шатырлай жөнелді, қайнаған от қызуынан ба, әлде басқа бір күш араласты ма, әйтеуір Ангара жаққа қараған терезе әйнегі жұмсақ қана тысыр етіп, ағып түскендей болып, ойылып қалды. Сол-ақ екен, осы жақтан, көрік басқандай-ақ, салқын ауа лап қойды, кеудесін кере еркін бір тыныстап алған өрт, енді буырқанып-бұрсанып, жолай кездескен уақ-түйекті күйедей жалап, төбе мен қабырғаларды қақтап, үй ішін түгел адақтап кетті.

Қожайын жұрттың жапа-тармағай жүгіріп бара жатқанын, Петруха бірінші болып келген кісілердің алдынан шығып, қолын ербеңдетіп, оларға лапылдап жанып жатқан үйді мегзеп тұрғанын көрді. Бұл кезде ағаш үйдің кеудесінде қалған жаны шырқырап күйіп кеткен болатын, енді ол азап-машақатсыз жайымен маздап жатты. Жалын шалқып сыртқа тепті де, үйдің екі жағын тұтас қамтыды. Үй шатыры алаулап әуеге көтерілді, оның жарығы Қожайынға да барып түсті, ол со замат жер бауырлап қараңғыға зып берді.

Ағаш үй жоғары шапшып, шалқи жанып жатқанда, Қожайын байыппен деревняға қарап тұрды. Осынау арайлы өрт жарығынан ол әлі тірі жанға тұрақ болып тұрған үйлер үстінен әзірше қолдан салынған сурет секілді бозғылт оттарды көрді — оларды тек киелі Қожа ғана көре алады және бұл оларды оттың қандай кезекпен жалмайтынын көрді. Ол тағы со үйлердің қасынан бөгде кісілерді байқады — олар көп еді. Қожайын басын көтеpiп, одан да жоғарыға көз салып, Матёра орман-тоғайының үстінен шұбатылған түтінді көрді, желсіз тымықта сол түтін қош-қош айтқандайын, арал үстінде айналып ұзақ жүрді.

Подмога да жанып жатыр...

Ол зират үстінен де түтін көрді, бұл әлгі кемпірлер біржолата бұзып тастауға жол бермеген зират қой баяғы.

Ол Петруханың ағаш үйіне тағы бір рет көз жүгіртіп, ертең ол араға Катеринаның баратынын, сосын от табы қайтпаған күлді аударыстырып, одан және өзінің зейін-зердесінен бірдеңені іздеп, күн батқанға дейін жүретінін, одан арғы күні де келетін, содан кейін тағы, тағы... келетінін анық көрді...

Ол тіпті оның ар жағындағы дүниені де көрген еді...

9

Павел бірте-бірте келуді сиретті, ал келе қалса, көп кідірмей, ісін жайғастырып, кейін қайтып кетеді. Бірде о жаққа, бірде бұ жаққа баратын тынымсыз жүріс оны қатты шаршатады, ол жағалаудан әбден титықтап, үн-түнсіз көтерілетін, жалпы алғанда ол ауыз-жағы тыным таппайтын сөйлеуіктер тұқымынан емес-тұғын, ал қазір тіпті тілі байланғандай үн қатпайды. Павел колхозда бригадир, сосын гараж меңгерушісі болып істеген, жұмысқа тындырымды болатын, ал енді совхоздан оған қандай орын береді, ол әлі мұны жөнді білмейтін, тіпті оны тегі, тірі жан білмейтін тәрізді. Жаңа бастықтардың жанын жегідей жеп жүрген қиын міндеттің бірі — кішкентай да болса басшылықтың дәмін татып, одан оқыс түсіп қаламын ғой деп әсте ойламаған, елге басшылық етуді үйреніп, соның салдарынан қосшылықты ұмытқан, бұрынғы колхоздың қыруар шен-шекпенділеріне, орта және жоғары деңгейдегі кісілерге орын тауып беру мәселесі еді. Павел өзін қара дүрсіндер қатарына қосатын да, қайда жіберсе сонда баруға бел байлаған, бірақ ол мансапқор кісілердің бір-біріне ұрлана қарап, қолды-аяққа тұрмай, сүмеңдеп жүргенін, енді өзінің қайдан, бұлардың қайсысының алдынан барып шығатынын білмей, ұлықтармен де, кішіктермен де сөйлескенде, олардың бет-ауыздарын тыржыңдатып, сасқалақтап қалатынын талай рет көрді. Павелді әзірге бригадир етіп тағайындап, техниканы жөндеуге қойды, әуелде өзі жалғыз еді, бірақ ұзамай мұның қасына екінші бригадир келді, енді үшіншісі келеді деген сыбыс бар. Бұл енді іске жауап беретін кісі болмайды деген сөз, ал істелетін жұмыс көп: техниканың жаңасы да, көнесі де, жөнді жол мен қамқор қол болмағандықтан, сынып-бұзылып жатады, әдеттегідей запас бөлшектер жетпейді, ал әміршілер болса, құмырсқадай өріп кеткен, сонда әмір-бұйрықтың артынан бас тарту жетеді демігіп, ал жұрт бас тартқасын, өзге бұйрық келеді. Міне, тап осындай жәйт бұлардың бригадирлердің, жұмысшылармен ара қатынасында да болып жүр — жұмысшылар кімді тыңдарын білмейді. Жұмыс емес — жүйкелеу. Совхоз Ангарада жатқан етек-жеңін қашан жинап алғанша, жалпы жұрттың бүкіл шаруашылықтың басын қосып, жаңа тірлік әбден анықталып, бой түзелгенше, жағдай жақсарады деп иегін қышымаса да болады.

Катерина Дарьяның үйіне келіп кіріп алғанда, Павелдің де көңілі орнына түсейін деді: қанша айтқанмен кемпірлер бірге тұрса, тірлігіне оңтайлы, жеңілірек болады, өзі де шешесін ойлап, енді онша көп алаңдай бермейді. Катерина ол-пұл шаруаны жайғасуға жәрдемдеседі, шешесі секілді әлі де қонақ күңкілдесе де кісі сөзін бұзбайды әйтеуір. Аралды хал-қадарынша өз қолымен тазалап, су астына жіберу үшін, рас, Павелдің өзі де соңғы айларда шөп шауып, егін жинап қайтуға анда, Матёраға барайын деп сұранған — оған әдеттегі сәуегей дерексіздікпен: «жақындағанда көрерміз»— деген де қойған, сол себепті де ол өзіне рұқсат болар-болмасына сене бермейді. Бірақ өзінің қиылып, қолқа салмағаны да рас, өйткені егінді жинап бітіргеннен кейін, оған қоса екінші бірі жиын-терінді — үй-жайларды өртеу ісін тиянақтап қайт деп зорлай ма деп қауіптенген. Әйтеуір біреу кейін бұл жұмысқа да кірісуі керек қой, бірақ Павел туған деревнясын өртеуге қалай әмір ететінін тіпті көз алдына да келтіре алмайды. Арада жиырма жыл, отыз жыл, тіпті елу жыл өткеннен кейін де ел-жұрт: «Е-е, ол әлгі Матёраны өртейтін Павел Пинигин ғой...» деп еске алып отырады. Жоқ, өз басы ондай атаққа ие болғысы келмейді.

Матёраға келген сайын ол бір нәрсеге — уақыттың. өз соңынан лып етіп тұйықтала қоятынына қайран қалады: тіпті, өзі әлгіде ғана қайықпен келген, жаңа поселке болмаған да сияқты, өз басы Матёрадан ешқайда шықпаған да сияқты. Ол поселке ана жақта, арғы бетте, бірақ оның бұған, Павелге, ешқандай қатысы жоқ. Біреулерге қатысы бар-ақ шығар, бірақ бұған қатысы жоқ. Ол оған барған, көрген — жақсы поселке, бірақ жалғанның жарығында жақсы поселкелер аз ба? Мұның жар басына көтеріліп, алдынан титімдей бала күнінен бері көріп, біліп келе жатқан нәрселерімен бірге, туған деревнясы да жамырап шыға келген мезеттеп бастап, Павелдің көз алдына, міне, осындай жәйттер тізіліп тұра қалады.. Жүзіп келісімен — бір көзге көрінбейтін есік артынан жабылады да, зейін-зердесі ләппайлап, осы арадағы өмір-тірлікке қатысы бар қам қарекетті мегзеп айтады да, кейінгі кездегі күллі өзгерістерді көлегейлеп, әрі ысыра береді.

Ал өзгерістер ше? Енді оларды өзгерте де алмайсың, қайта қарай да алмайсың. Және олардан еш жаққа қашып та кете алмайсың. Ол мұның өзіне де, өзгелерге де тәуелді нәрсе емес. Солай болуы керек екен — болсын-ақ, бірақ осынау «керек» деген сөздің ол бірінші жартысын" ғана, Матёрадан көшу керек дегенін ғана түсінеді, бірақ ана поселкеге неліктен көшу керек екеніне түсінбейді, рас, ол кемелдеп-келістіріліп, әшекейлеп-әдемілеп-ақ салынған, үйлері, линейкаларды бір-бірімен үйлесіп жарасып-ақ тұр, бірақ со құрғырдың ешбір жылусыз, кісі тұруға қолайсыз-жайсыз етіп жасалғаны сондай, тек шарасыздықтан қолыңды жайып қана қоя саласың. Мұжықтар әдейі жиналып, мұның мән-жайын түсінбекші, сыр-жұмбағын шешпекші болып бас қатырған, сонда осы алқапқа көл-көсір болып жайылатын теңіз жағасынан поселкені неге және нендей себептен бес шақырым жерге алып кеткен, сөйтіп мұғар шоқының солтүстік беткейіне балшық пен тас тасыған, әрине, мұның шешуін тапқан жан болмады. Әкеліп қондыра салған — енді тарс жарылып кетсең де еркіңде! Ежелгі заманның ертегі сияқты сұр жебені ысқыртып беталды-құладүз жібере салған, со жебені жел қайда апарып түсірсе, солай қарай тартып отырған. Мұны түсіндіру оп-оңай: өздеріне арнап салмаған, тек оны салудың оңай жолын ғана қарастырған және мұнда тұрудың жайлы-жайсыз болатынын ойлап жан қинамаған. Осынау жаңа поселкені салу мәселесі шешіліп жатқанда, комиссия құрамында халық мүддесін қорғайтын өз адамы — совхоз директоры бар деп есептелініп жүрді, бірақ сол «өз адамы» бір жақтан көлденең келген көк атты екен-дағы, келіскені жөнінде қол қойысымен, табанда тағы бір жаққа із-түзсіз тайып тұрады. Со поселке жер астынан салынады десе де, ол соған жайбарақат қолын қоя салар еді. Тіпті жаңа поселкелерді тұрғызып жүрген су-электр станциясы құрылысының бастығы қандай қалашық салынғанын бір шолу үшін осында келіп, көреді де, келістіріп тұрып бір боқтаған дейді, сосын: егер менің еркімде болса, ештеңенің бет-жүзіне қарамай, поселкені тиісті жеріне көшірер едім — деп айтқан көрінеді. Бірақ одан не пайда, жұмыс жасалған, ақша жұмсалған және қанша ақша десеңізші, сөйтіп енді бірдеңені өзгерту мүлде мүмкін болмай қалады. Бірақ қанша айтқанмен өмірдің аты өмір емес пе, ол жалғаса береді, ол бәріне шыдайды, кез келген жерде, тіпті жалаңаш шақа таста да, іркілдеген ұйықта да, қажет болса, су астында да қажет тірлігін жасай береді, бірақ оны тап осылай жөн-жосықсыз сынап, жұрт басына тірі жанға керегі жоқ ауыртпалықты арта салып қайтеміз, оған кішкене ғана жайлы жағдай жасаймыз деп, үлкен жайсыздықты тудырып қайтеміз? Павел, міне, осындай жәйттерді ойлап, соларды түсінуге тырысып баққан еді. Бірақ түсіне алмай қойды. Міне, сол себепті де, Павел жаңа поселкеде түбінде әйтеуір бір тұратынын және ондағы тірлік жүре-келе реттеліп, бір жүйеге түсетінін білсе де, оны толығынан қабылдай алмады.

Керек екен — керек болсын-ақ, бірақ қандай жердің, ата-бабалар ғасырлар бойы күтіп-баптап тыңайтқан, талай ұрпақты асыраған ең құнарлы жердің су астына кететінін ойлағанда, бұған әсте сенбей, жүрек шіркін елегізіп, тыныштала қалады: осының құны тым қымбаттап кеткен жоқ па екен? Асыра төлемесек болғаны әйтеуір. Бұл арада ғұмырында тұрып, шөп басын сындырмаған, әрбір бораздаға ащы терін төкпеген кісі ғана аралдан айрылғанына жаны ашымайды. Мәселенки, жаңа егістіктің бір гектарын жыртуға мың сом жұмсалады. Оған, осынау алты гектарға, биыл бидай сеуіп тастаған, ол" бірақ көгеріп шықпады да. Үстінен қарағанда жер мақпалдай қап-қара, ал қопарып көрсең — қып-қызыл, тіпті қыш заводын орнатуға болады. Лаждың жоғынан, бұл араға қайтадан беде егу керек болды, қотыр тоқтыдан тартқан түк те пайданың кері-дағы баяғы, ал, бірақ сол беденің өсер-өспесінің өзі беймәлім. Осы бір құнардан жұрдай болып, қуарып жатқан орманды алқапты егін өсіруге лайықтап, әуелде пешенесіне жазылмаған істі зорлап жасатуға қанша уақыт кететінін кім білген. Ал, бұрынғы егістіктен ілгеріде бұлардың өзі де тойынатын, өзге жаққа — батысқа да, шығысқа да мыңдаған пұт астықты тасып әкетіп жататын. Әлемге әйгілі егістік еді-ау, жарықтық!

«Жоқ, мен, тегі, қартая бастаған шығармын,— деп өз-өзіне басу айтады Павел.— Мұны түсінбегенім қартаюдың басы шығар. Әне жастар жағы бірден түсінді. Күмән-күдік дегенің олардың ойына да кіріп-шықпайды. Не жасап жатса — соның керек болғаны. Осы арадан поселкені салған екен — ол сол арада тұруға тиіс, оның бірден-бір орыны осы жер. Дүниеде болып жатқан іс-әрекеттің бәрі — тек жақсылықтың нышаны, елдің өмір-тірлігі қызық та тартымды болып, жақсара түссін деген сөз. Ендеше ойна-күл, өмір сүр: артыңа жалтақтама, көп ойланып бас қатырма. Жерің астық бермейді екен, қам жеме — саған ұн етіп тартылған, наубайда пісірілген, ақ, қара, сұр бөлкелерді әзірлеп әкеліп береді, тойғанынша же! Өз сиырың суалып кетсе, сол сиырды асырау үшін, бұта-бұтаны қуалап, шөп шауып әуре болмас үшін, сүтті де әкеліп береді. Картопты да, шалқанды да, жуаны да — бәрін де әкеледі... Қайдан алатынында —жұмысың болмасын. Біздің поселкеміз қала тектес поселке — ендеше ондағы тәртіптің бәрі қаладағымен бірдей болады, әсте кем болмайды. Әлгі жыртылған жер үшін, оған әуелі бір тұқым сеуіп, сосын оны қайта сепкенін үшін ақынды аласың, сосын сол ақшаға қажет нәрсені сатып аласың. Әне, ана әйнек дүкеннің жалтырауын қарашы — көздің жауын алады. Оның қасында тағы біреуіне әйнек салып жатыр, кезекте үшіншісі тұр... Бұл жерге көңілің толмаса, басқа бір жақсы жаққа тартып отырасың, жолыңды кесіп жатқан тірі жан жоқ».

«Қартайып келемін,— деп мойындады ол.— Несін жасырайын, қартайдым ғой! Шешем байғұсты көп нәрсеге түсінбегесін ескіліктен айрылғысы келмейді деп кінәлаймын, ал сонда өзім де сол кісіден көп озып кете алдым ба? Шынымен-ақ, менің дәуренім де өткені ме? Шешемнің өз сенімі өзінде, жастардың сенімі бір басқа, ал мен сенім-наным атаулыдан жұрдаймын. Анда да, мында да жоқпын, аналар мен мыналардың арасындағы бір дүбәрамын. Әлде, кісінің жасы солай ма? Бір жұмбақты шешіп үлгірмей жатсаң, одан да қиынырақ екінші жұмбақ келіп еңсеңнен басады. Бірақ апам жасарын жасады, асарын асады, ал мен болсам, әлі көрер тірлігім, жасар жұмысым алдымда. Жаңа құрылысты құр тақырға тұрғыза алмайтынымды, жоқтан бар шықпайтынын, ол үшін үйреншікті бір асылымнан айрылатынымды, тер төгіп еңбек сіңіру қажет екенін түсінбейтін болғаным ба сонда? Түсінуін түсінемін-ақ. Қазіргі заманда техникасыз және ең күрделі техникасыз ештеңені жасауға болмайтынын да, еш жаққа кете алмайтынымды да жақсы білемін. Оған әркім-ақ түсінеді, бірақ поселкені ту-талапай еткенін қалай түсініп, қалай мойындайсың? Осы араға келіп тұратын кісілерге қанша жұмысты құр бекерге жасатқаны несі? Тек бір күнді үнемдеймін деп, алдағы қанша күнді жоғалтқаны қалай — осының бәрін күні бұрын неге есептеп қоймасқа? Әрине, осы сұрақтарды өзіне қоймауға да болады, сөйтіп, елден озбай, көштен қалмай, ілініп-салынып жүре беруге де, жүзе беруге де болады, бірақ табиғатын солай болғасын, әр нәрсенің парқы мен нарқын, ненің неге қажет екенін біліп, ақиқат шындыққа көзіңді жеткізгің келеді. Қанша айтқанмен, адамбыз ғой!»

Ал поселкеге қайта оралып, еркімен бе, еркінен тыс па, әйтеуір бауыр басып кеткен ауласына кірсе болғаны, жаны жай тапқандай болады. Тірлікке не жетсін. Өзіңді пәтер жалдаушы секілді сезінгенің бір түрлі жат, жайсыз көрінеді, шынында да пәтершісің, өйткені үй өзіңдікі емес, онда өзің мырза, қожа сияқты емессің, бірақ келсең — дүниенің бәрі дайын: отын шаппайсың, пеш жақпайсың... Рас, суды әлі де тасып әкелу керек, бірақ үйге су да келеді — деп уәде берген. Несін айтасың!— бір жеңіл тірлік келді ғой. Жұмыстан келгесін, жуынып алып, ешбір қам-қарекет, уайым-қайғы жоқ, төбеге түкіріп қойып, жата беруіңе болады... Дегенмен осы жеңілдіктен бе, әйтеуір біртүрлі өзіңнің бар салмағыңды толық сезбейтін секілдісің, бұрынғы беріктік пен нығыздықтан айрылып, көрінген жел-құз өзіңді іліп алып, айдай жөнелетін сияқты болып көрінеді — сосын өзіңді қайдан іздеп табасың, қайдағы жоқ бір жексұрын мөлтек сезім: осы сенбісің, әлде басқамысың? Ал егер шынымен өзің болсаң, онда бұл жерге қалай келгенсің?— деп жанын жегідей жейді.

Уақасы жоқ, бұған да үйреніп кетеді әлі...

Павел әйелі Соняға қарап тұрып таң қалады: ол үйге келіп кірісімен — енді үйге емес, пәтерге деген дұрыс— ойыншықтай жарқырап тұрған электр плитаны, қабырғадағы гүл-шешектерді — оларды тіпті ағартудың да керегі жоқ екен — іргеге сұғындыра жасалған шкафшаларды, бұған қоса кафельмен көмкерілген ваннаны, оның көңілді де көрікті жап-жасыл тұғыршасын (рас әзірге суы болмағасын қарап тұр), бір өңірі тұтас әйнектелген диванды көріп, аһылап тұрып қалды және өмір бойы осында тұрғандай бір күйге енді. Бір күннің ішінде бәріне де еті үйреніп, не істеп, не қойып жатқанын білу үшін көршілерге жүгіріп кіріп қайтты, сосын қай затты қай жерге қою керек, қолда бар мебельдің қайсысын әкеліп, ұялмай қоюға болады, нені сатып алу керектігін айтып, әмір ете бастады, подвалды қай арадан қазу керек екенін, қойманы қалай кеңейтуге болатынын іштей белгілеп те қойды, сөйтіп осы тірлігіне риза болып, әбігер-машақаттан қолды-аяққа тұрмай, шапқылады да жүрді. Ал өзі былайынша ауылдың-ақ қатыны, ақсүйектермен, бай-мырзалармен араласпаған, сәулетті-сәнді әмірді иіскеп те көрмеген, бірақ мына ғажапқа қарашы — ілезде құбылып-құлпырып шыға келді, мұның сыры неде екен сонда? Жемтікке қапқан балық сияқты ма қалай? Шынында да қатынның көзінің құрты ғой бұл: әрі әсем, әрі таза, ауладан асханаға, асханадан аулаға әрлі-берлі жанталасып жүгірмейді, бәрі де қасында, қолын созса ала береді. Мұның үстіне Соняның екі сіңлісі Иркутскіде тұрады: оның біреуі жабдықтау ісімен шұғылданатын, жолы болғыш қынуырлы бір қуға тұрмысқа шығып, баяғының бай бәйбішесіндей үрлеп ішіп, шайқап төгіп жатты, пәтерінде не жоқтың бәрі бар, сол себепті де Соня оны көп күндейді. Қолы қалт еткенде қалаға тез барып, тез қайтып жүргенде, ол шымшеурін мен шегеншелерді ала кезімен атып, жатырқап қалады, бірде тіпті Павелді азғырып, Иркутскіге әкетпекші де болды. О жақта: мұндағы өмір қандай рақат, жайлы да жақсы, мәдениет дейсің бе, құрмет-қошамет дейсің бе— бәрі бар деп, әйелдің. басын айналдырады, әлгі жабдықтау бөлімінде істейтін бажасы, мұны, Павелді, бір жылы жерге орналастырмақшы болып, уәде де береді — соған бұл кәдімгідей сеніп, іші-бауыры елжіреп, тіпті буынып-түйінбекші болып, елге қарай қанат байлап ұшады ғой. Бұған Павел де көне жаздады, өйткені со кезде арал суға кетеді екен деген сыбыс тараған, ендеше бәрібір бір жаққа көшу керек қой, бірақ сабыр сақтады. Қалада тұру — қаланы жақсы көретін адамға ғана жарасады, ал ауыл-ана өсіріп, қарттыққа дейін әкелген кісі — түленнің түрткеніне ермей, тыныш отырғаны жөн. Ал кейін қалаға бару қажет болмай қалды, өйткені қаланың өзі осында келді. Енді Соняның да көңілі жайланатын болды, әйтпесе күйеуіне күнде күңкілдеп, құлақ етін жей беретін. Хош, сонымен, кір-қоңыстан шығып, кірпияз кінәздар санатына қосыла берген...

Жәйімен, біртіндеп өмір-тірлік арнасын табады, оған адам да бейімделеді, басқа рәсім болмайды. Сосын біраз уақыт өткесін ескі егіндіктің бір пұшпағын картоп ек деп кесіп береді, қанша дызақтағаныңмен көшкенде көне жұрттан бәрін әкеле алмайсың, кісі бір күндері сиырсыз күн көре алмайтынын сезеді, қоғамдық малға иек артқан дұрыс, бірақ қолында сиырың болғанға не жетсін — сосын сені бір ұлы тарту-таралғымен жарылқап тастағандай-ақ, рұқсат береді: қаласаңдар, сиыр ұстаңдар, қоңыр кештен таң сәрісіне дейін қора-қопсы салыңдар, шөп шабыңдар, тынымсыз тірліктен терлерін кеппесін—ұнатсаңдар бата осы дейді. Расында да, бұл енді жұрттың көбіне ұнай бермейді, халық басқа бір салтты қалап шығады.

Бұлардың жүгі жеңілдеп қалды, Соняға қазірдің өзінде осыдан өзге нәрсенің керегі жоқ, ал өзі әлі-ақ бейімделіп кетеді, бірақ Павел шешесінің бұл араға үйренісе алмайтынын кәміл біледі. Қайтсең де дағдыланып кетпейді. Ол үшін бұл ара — жат жердің жәннаты. Әкелгесін көреміз — бір мүйіске тығылып алып, қашан қаңсып біткенше қайта шықпайды. Осы өзгерістерді ол көтере алмайды. Еш жаққа барғысы келмейтін кісідей-ақ, шешесі баласынан о жақта не бар, жағдай қалай деп ештеңені жарытып сұрамады да, ал мұның өзі бірдеңені байқамай айтып қойса, екі қолын айқастырып, аһылап, таң қалған болады, бірақ оны өзіне ешбір қатысы жоқ, алыс жатқан бөтен бір қызық-шыжықтай көреді. Ол үшін сол жаңа поселке әлгі бір халқы аяғы талмас үшін басымен жүреді дейтін, қайдағы бір Америкадан жақын да, жақсы да емес еді. Шешесін сырттай бақылап жүргендегі Павелдің анық көзі жеткен бір нәрсесі, көшу-қону жайлы сөз еткенде ол өзі үшін Матёрадан басқа жер бар екен-ау деп тіпті де ойламайды және оны көргісі де келмейді, сол себепті де Павел оны қайтсе де Матёрадан алып кетуге тура келетін күннен қатты қорқады.

10

Катеринаның Петрухасы, жұрт ойлағандай-ақ, өрттен кейін, келесі күні тайып тұрды да, міне, бір аптадай болды, хабар-ошарсыз жоғалып кетті. Шешесіне бір жапырақ, нан да қалдырмаған, Катерина Дарьяның шайын талғажау етіп келеді. Соңғы бір уыс ұны қоймада жанып кеткен... Бәрінен де бұрын Катеринаның жанына самаурыны қатты батады; ол Дарьяның үйіне келіп кіріп алғанда, әрине, өрт шығады деп ойламаған, сөйтіп самаурынды келесі күні алармын деп тастап кеткен — кейін күл арасынан оның тек балқып кеткен жез қорытпасын ғана тауып алды. Петруха өзінің үнсіз сырнайын ұмытпай алып шыққан-дағы, қаршадайынан қарнын тойдырып, шөлін қандырған самаурынды тастап шыққан. Катерина самаурынсыз енді мүлде жетімсіреп қалған еді.

Петруха әлі де болса ақылға келер, жұмысқа орналасып, мені қолына алар — деп үміттенеді кейуана. Ол, екеуінің үйі болған кезде, онда самаурын тұрмайтын болды-ау— деп соны еске алып, бір күрсініп қояды: енді самаурынды шығармайтын болды, еш жерден де таппайсың. Басында самаурын тұрмаған стол — стол емес, кезге ыстық, көңілге жағымды, басалқалы ештеңесі жоқ... құстар мен аңдардың жемдік астауы тәрізді бірдеңе той... Хадым заманнан бері жұрт үйдің үш қожайынын — семья басының өзін, орыс пеші мен самаурынды қатты құрметтейтін. Солардың ыңғайына көнетін, оларды қадыр тұтып, міндетті түрде олардың ықтиярынсыз жаңа күнді бастамайтын, қалған күллі істің бәрі солардың бастауымен, тапсырмасымен жасалатын. Енді біржолата Катеринаның үйі де, самаурыны да, орыс пеші де қалмады (ол құрғыры, пеші өртеніп кеткен жоқ, ертең орнындағы ескерткіш сияқты, қақырай жарылып, ашық-тесік күйі қаңқиып тұр — ол неге қажет, жарық дүниені жылыту үшін бе?). Әкесінен кейін Катеринаның ешбір қожайыны болмаған.

Өз үйі — өлең төсегін мезгілінен бұрын өртегені Дарьяның көкейіне мүлде қонбай қойды, ол: сондай сұмдыққа қолы қалай барды екен?—деген сауалға жауап беруді талап етіп, ол Петруханы қайта-қайта қарғайды. Катерина өзін масқаралап жатқандай-ақ, кінәлі кісідей жүзін жасырып, тымырайып үндемейді, Дарья шұқшиып жақындап келген кездері, әйтеуір бірдеңе деп жауап беру керек болғасын:

— Қиянпұрыс қой, қайтейін...— деп асығыс айта салады.

Осынау қысқа жауапта өзін үй-күйсіз, аштан-аш тастап кеткен баласына деген өкпе-реніш те, ашу-ыза да жоқ еді — әйтеуір ананың оған шық жуытпай, бәрін де кешіре беретін сыңайы сезіледі: тумысынан солай болғасын одан не үміт, не қайыр?!

— Міне, міне,— дейді Дарья өрекпіп оны саусағымен түртіп.— Сен өмір бойы осындайсың. Өмір бойы бетіне жел болып тиген емессің, әбден жаман үйреткенсің. Енді сенің өзіңе де сол керек. Сол керек, иә, сол керек. Ол тірі үйді өртеп жіберді, ертең сені де тірідей жерге көмеді. Жерге емес,— деді ол жаңсақ айтқанына шытынып,— сені жерлемес үшін ол суға, суға батыра салады. Қайта қалқып шықпас үшін... сен одан мойныңа үлкенірек тас байлауын сұрайсың әлі.

— Ол сөйтеді. Қиянпұрыс қырсық қой, не сұрайсың одан,— дейді Катерина күрсініп.

— Ал сөйлес енді мұнымен,— дейді Дарья қолын ербең еткізіп.— Мен бұған істің жайын айтсам, бұл ішкен шайын айтады ғой... Құры, құрыңдаршы түге Петрухаңмен бірге!— Құдай жарытқан ғой сені сондай малтапқышты беріп...

Катерина күйеуге шықпаған, ол Петруханы өз ауылының, Матёраның мұжығы Алежа Звонниковтан тауып алған, ол баяғыда марқұм болып, соғыста қаза тапқан. Катерина одан көп кіші еді. Екеуі ашыналасып қалғанда, ана сабаздың жүгіріп жүрген төрт баласы бар-тұғын, оған қарамастан жігіттің қыз жүрегін жаулап алғаны сонша, жас күнінде өзіне қырындағандар қанша көп болса да, Катерина ешқайсысының да етегінен ұстамады. Алеша Звонников те берекесіз бүлікшінің дәл өзі еді, Петруха оның берекесіздігі жағынан біраз нәрсені алғанды, бірақ ол жұмыс дегенде жанын салатын мұжықты және оның қаршадайынан қосылған қатыны, Катеринамен жүретініне көзін жұмса, ал ештеңеден үміт етпейтін Катеринаның өзі, өзге біреудің еркегі түнделетіп жетіп келгенде, қуанғаннан сай-сүйегіне дейін балқып, жайнап қағып шыға келсе, оның тегін адам болмағаны да. Егер оны есіне алса, кемпір бір жақсы шарап ішкендей-ақ, тап қазірдің өзінде өңі өзгеріп, құбылып шыға келеді, көзі үлкейіп-дөңгелене күлімсіреп, сонау қиянға, қырық жыл бұрынғы күндер мен түндерге қадалып қарар еді, сол жақтан көрген қызығы оның жанын тап осы күнге дейін жылытар еді. Және ол Алешаны өзінің күйеуі секілді сөз қылар еді, Матёрада оның бұлай сөйлеуіне хақысы бар болатын, өйткені Алешаның үй іші соғыстан кейін аралдан көшіп кеткен.

Катерина мен Алешаның ара-қатынасын жасырып қалу мүмкін емес-ті, деревня оны түгел білетін. Сосын жүре келе, Петруха туғаннан кейін, Алеша бой тасалап, именуді қойды, жаңа семьяның қам-қарекетін ашықтан-ашық өз мойнына алып, тапа тал түсте, аймандай жұрттың алдында, Катеринаның отыны мен шөбін әкеліп беретін болды, құлап қалған шарбағын да жөндей салады. Сөйтіп, қашан ел басына соғыс нәубеті келіп түскенше, ол үш-төрт жылдай екі семьяға бас болып тұрып жатты, көп ұзамай Матёра тұрғындары бұған үйреніп кетті де, сыпсың-сыпсың сөздерін де қойды. Алешаны сөз қылдың не, қылмадың не — бәрі бір оның мұртын балта шаппайды, қыңбай жүре береді. Өзі де «сен тұр — мен атайыннан», қаласа, көрінген кісінің ұятын бетіне басып, көпке күлкі, жұртқа мазақ ете алады, сол себепті де екінің бірі онымен сөз таластырғысы келмейді. «Алешаңыз сондайды—оған тиген оңбайды,— дейтін ол мақтанып реті келгенде». Соғыс біткесін, он жыл, он бес жыл кейін де жанжалқой, жуан жұдырық жігіттер мен мұжықтарды деревня тұрғындары: «Тағы бір Алеша Звонников пайда болды»— деп айтып жүретін.

Осындай ұшқалақтықты, судырақ сөзшеңдікті Петруха өзінің көлденең, заңсыз әкесінен аямай-ақ алған-ды. Бірақ әкесінің сөзі — құр сөз болып қалмайтын — іс кезінде екі елі аузына үш елі қақпақ жауып, іс — алдынан, сөз — соңынан дегенді қатты ұстанатын болса, Петруха бұған кереғар жүретін. Жұмысқа келгенде ол олағай да шалағай болатын, нендей істі қолға алса да, уқит-суқит, тиіп-қашып жүріп, біреуін де жөнге келтірмейтін. Қолын жұмсайтын жерде, ол қусырынып қарап тұрады, ақылға салып, көзін табар жерде, бекер босқа дызақтап, арамтер болады, ал одан бітер жұмыс та жоқ. Бір кезде оны колхоз атынан тракторшылар курсына жіберді, жарты жыл оқып қайтты, жас маман деп оған дәу доңғалақты су жаңа «Беларусь» берді — ол ауылдың ит пен мысығын қуалап жүріп, деревнядағы шетен-шарбақтардың жарма-жарын қиратты, өзінің қора-қопсысын, аула-жайын тып-типыл тапап тастады. Аузына арақ тисе болғаны — рульге отырады да, құйғыта жөнеледі, жан-жаққа күл-қоқыс, жарық-жаңқа ұшып қалып жатады. Катерина атып шығады:

— Саған не болды, Петруха? Қайда барасың, не істеп жүрсің — есіңді жисаңшы?! Жұрт осы жерді сен трактормен таптасын деп жөндеп пе еді?—деп шыр-пыр болады.

Ол қолын бір-ақ сілтейді:

— Сен не білуші едің, қария. Жұмыстың жөні солай. Бүгінге берген тапсырмасы осы,—деп тартып кетеді. Катерина ойланып, жайына қалады: кім білген, бәлкім, рас шығар, трактор eгic даласында дұрыс жүруі үшін, борозданы бұзбас үшін, осылай ету керек те шығар.

Бір бәлеге ұрынбай тұрғанда Петруханың қолынан тракторды сыпырып алып, жігітімізді жерге түсірді, бұл кезде ол әбден ерке-тотай болып алған-ды, шөп басын сындырғысы келмейді: оны бір орыннан екінші орынға, бір жұмыстан екінші жұмысқа қақпақылдап көшіре берді, көшіре берді, бірақ еш жерде де одан келер пайда болмады, Петрухадан кез келген жердің бәрі тезірек құтылғысы келеді және оны мұның өзінен жасырмайды да — жұрттың өзі туралы айтатын сөзін тыңдап алып, ол жатады да күледі, сол сөздер тап бір жанына жағатындай-ақ, ол жұрт ойындағысын қаттырақ айтсын, ашығырақ айтсын дегендейін оларды құйт-құйттап, ерегістіре түседі. Петрухаға ем қонудан қалған еді. Хош, сонымен колхозды совхозға қосқалы жатқан кезде — соңғы кездері ғана қалған колхоздың көңілі бір жайланған еді: ақырында әйтеуір ол өзінің осынау қызметші-сымағынан құтылған-ды.

Жасы қырыққа таяп қалса да, әлі бала сияқты, ақымақтықтан арыла алмай-ақ қойды: семьясы да (ғайыптан тапқандай етіп, өзеннің арғы бетінен екі рет қатын әкелді, бірақ оның екеуі де бір ай тұрмай жатып, одан Ангара арқылы басын ала қашты), іс тындыратын қолы да, тірлік қамын ойлайтын ақылы да жоқ. Сынаптай сырғып жүре береді. Бүгінгі күнді өткізсе болды —ертеңгі күнде шаруасы жоқ, кіресілі-шығасылы қысқа ақылы оған қайдан жетсін. Әуелгі кезде совхозға жазылды да, сосын қалаға бармақшы болып, одан бас тартты, содан кенет, ғұмырында мылтық ұстап, шыны атып, оған да тигізе алмағаны болмаса, аңшылықпен айналысып көрмеген сабаз, шыбын шаққан кісідейін аңшылар артелін сөз қыла бастады. Ал кейінгі кездері оның ақшаны күреп табатын теріскей жақ түсіне енетін болды... Бірақ теріскейге жету үшін де кісіге біраз төзім керек, ал Петруха шыдамсыз шыжбалаңның тап өзі еді.

Енді мұның ар жағын өздерің ойлай беріңдер, осындай адамның шешесі болу оңай дейсің бе. Катеринаның бір қорқатыны: кім күнәлі болса — айыпты да сол — сол себепті де Петруханың есерлігінің бәрін өз мойнына алады. Ол әдетте:

— Құдай оны солай етіп жаратқан екен — оған енді не істейсің? «Қылша мойным — талша»—деп басыңды бәйгеге тікпесең?!—дейді.

— Оны тиюсыз да жиюсыз жіберген өзіңсің, сондай болмағанда қайтеді ол? Әне үйді өртеп жіберді, сен оған «шіркін» деп бір ауыз сөз айттың ба?—деді Дарья оның сөзін іліп әкетіп.

— Өйтіп-бүйтіп жүріп, өртейді бәрібір, деп өзін айтқан жоқ па едің...

— Сонда өз қолымен өртей ме екен! Шырпы шаққан қолы қалай семіп қалмады екен бетпақтың?! Жүрегі тас боп кеткен бе бұ шіркіннің, өзі сонда туды, сонда өсті және сол ұясын жұрттың бәрінен бұрын өртеді! О тоба!

— Ол шынында да байқаусызда жасаған шығар.

— Құдай деген бір құлсың ғой, құдай деген!— Дарья оның мінезіне таң-тамаша қалды.— Әрине, байқамаған ғой, қайтсін? Сол үйді саған қиып салып берген де, байлыққа кенелткен де балаң — несін айтасың, он саусағынан өнері тамып тұр ғой Петруханың. Ол оны өмірінде қасақана өртеуші ме еді — әп-әдемі жігіт туралы сондай сөз таратып жүрген бұ жұрт та оңбайды. Андаусыз, аңдаусыз өртеген...

Катерина үндемей қалды.

Осындай адамдар қайдан шығады а?—деп түсінгісі келеді ол осы жәйтті және оған түсінуге тырысып отырғаны бір бұл ғана емес, түбі оған түсінбейтінін де біледі, тіпті Дарьямен екеуі бірлесіп отырып ойласа да, ақылы жетпейтінін сезе тұра, аз уақыт ауыр ойдан сейіліп, өзін-өзі кешірмек болып.— Ол бармақтай бала күнінен қияңқы. Жаман үйреткен өзің — дейсің сен. Мен сонда не үйретіппін? Мен оны онша еркелеткен де жоқпын. Ақылымды жай да айттым, қатты да айттым — бірақ осындай қырсық болып туса қайтемін. Кішкентай кезінде ештеңені де түсінгісі келмейтін. Ұрсып жатсың ба, ұрып жатсың ба — бәрібір, теріс қарап қыңырайып тұрып алатын. Сен өз балаларыңмен көп айналысып па едің?

— Айналысуға пұрсат болды ма? Таңның атуынан күннің батуына дейін бір тыным таппайсың.

— Бәрі де адам болды. Бәрінің де ақыл-есі бүтін. Мен де оны көп еркелете алмадым... еркелетуге қол тиді ме. Бірақ қараусыз қалдырмағаным рас. Тырысып бақтым ғой әйтеуір. Мен ана Клавканың балаларына қараймын... қараймын да, бұ байғұстардың бұдан да өгей шешемен тұрғаны жақсы еді ғой деп ойлаймын... Оны тіпті өз балаларының анасы деуге аузың бармайды. Иә күтуді, иә баптауды білмейді, жылы сөзі және жоқ, ұру-соғудан көз ашпай, жоқты-барды қорек етіп өскен сорлылар ғой... Ал өздері қандай бауырмал, тілалғыш балдар десеңші... Иттей арсылдаған шешесінің сиқы анау, сонда осы балдар қайдан, қандай тәрбиеден шыққан? Шешесінің тәрбиесі ме?

— Пішті-у!—деді Дарья мырс етіп, Клавканы есептен мүлде шығарып тастап.

Гәп Клавка Стригунова туралы еді.

— Ендеше бұл қалай? Біреу өмір бойы таяқтан басқаны көрмейді — ел қатарлы адам болып шыға келеді. Ал екінші біреуді қанша таяқтасаң да — сол басбұзар күйі басбұзар болып қала береді. Біреуді сылап-сипасаң — пайда, ал ол екінші біреуге — зиян. Бұл қалай? Кімде жазмыштан не бар, сол болатыны ма? Оны сабайсың ба, әлде қасіретін шегесің бе — оның өз дегені болады. Оны ақыл айтып, жөнге сала алмайсың. Шынымен солай ма? Сен маған: балаңа талап қоймайсың — дейсің. Аспанда бір құдай бар ғой! Мен оған айта-айта жағым талған. Ал қазір қойғанмын, ақпақұлақ қой ол, айтқаннан не пайда! Енді барға қанағат, жоққа салауат. Ашу-ызадан мен қалғалы қашан, тек оның осындай берекесіз болғанына жаным ашиды. Енді оны сол үшін шынымен-ақ өкпені былай қойып, өлімге қимақпын ба? Мейлі, не істесе де өз еркі. Өмір сүретін де, өмірем қабатын да өзі.

— Пәлі, осы сөзді сен де көрден емес, төрден айтып отырсың. Сенің де әлі татар нан-тұзың бар, қанша айтқанмен, тіріге тірлік керек.

— Е-е, әйтеуір бірдеңесі болат-тағы,— деп қолын бір-ақ сермеді Катерина.— Біз енді қалай болған күнде де жетекпен жүрген жанбыз. Жетекпен... Қайда жетелеп апарса, соған — шүкірлік.

— Жетелейді дегеніңнің жаны бар... Жетелейтіні рас,— деп келісе кетті Дарья.

— Кейін солар, Клавканың балдары, ер жетеді,— әңгімені тиянақтамақшы болып Катерина оны қайта қозғады,— шешесі оларға айтуға бір жақсы сөз таппаса да, олар оны хан көтереді. Сауалына қарай жауабы — дейді жұрт— ...Е-е,— кемпір келіспейтін сыңаймен бір күрсінді,— қойшы, қисынға келмейді, тіпті. Пешенеңе не жазылса, сол болады. Тірлікте не жоқ дейсің: кейбір кейуана бір қора жанды өсіріп, ел қатарына қосады, ал қартайғанда балаларымен бірге тұрса да, жат қолында тұрғаннан бетер, жаны бір рахат көрмейді. Бөтен кісілер әкіреңдеуге ұялады. Ал өз балаларыңның не істеймін десе де хақысы бар... Кейде олар қатуланғанда сұмдық қатыгез болып кетеді... сенен гөрі жауыз ұрыға жаны көбірек ашиды? Не үшін? Әлгі Аграфена кемпір есіңде ме?

— Алжығаныңша қалтылдап жүре берме,— неге екенін қайдам, Дарья кенет тап осылай ызалана тіл қатты.— Кетер күніңді біл,— мұны екі аяқты пенденің біле алмайтыны есіне түсіп, райынан қайтып, дауысын бәсеңдетті.— Жаратушы жан ием пендесін қандай күнәсі үшін мөлшерден тыс көп ұстайды екен. Ондай болу үшін, кісі күнәсі, ой, орасан зор болатын шығар... Сонша күнәні қайдан табарсың? Адам тек елге пайдалы болғанға дейін өмір сүруге тиіс, пайдасыз екен — күні бітіп, дәмі таусылғаны. Өзін де әбігер болып, жұртты да әбігер етудің қажеті қанша? Тірілер ме... тірілер өлмелі бейшараға бәйек болып, астын тазалап әуре болмай, тірлік етуге керек. Мен талай тазалағанмын, білемін. Ұзамай менің өз астымды тазалайтын да уақыт жетеді, шіркін дүние, жастық пен қарттықтың арасы қас пен көздің арасындай-ақ жер екен, бәрі есімде. Қайын енемді, оған қалай қарағанымды ұмытқан жоқпын. Қарауын қарасам да, көкейімде: «Құдай сені қашан алады? Жалықтырып жібердің ғой кісіні»—деген бір жаман ой тұрады,— деді ол, не екені түсініксіз, сөзін ашулана жалғап.— Қайта біз о кісімен жақсы тұрдық, көнбіс-көңтерлі жан еді. Ал мен жеркеншек емес едім. Бірақ әлі есімде: кейінгі кездері оның қасына жақындағаннан жүрегім айнитын. Байғұстың құдай қинаған, кінәсіз екенін білетін де секілдімін, бірақ өзіме-өзім ие бола алмаймын. Кежегемнен кейін тартады да тұрады, қайтейін, тіпті үйден қашып кетуге бармын. Және егер мына төсек тартып жатқан өзімнің шешем болса қайтер едім — оған да өлім тілер ме едім?— деп ойлаймын. Осыны ойлауын ойлаймын-ақ, со замат алыстан талып жеткен бір дауысты естимін: оған да тілер едім — деген. Бәлкім, тап осылай болмас та, бәлкім, оған көбірек төзермін де, ал бірақ жан қысылған кездері, іштей болса да, сыр беріп қояр едім. Бұл менің өзімнен шыққан пәле емес — басқа бірдеңеден шыққан нәрсе. Жоқ, Катерина, қарттықты да меңдетіп жіберуге болмайды. Ол ешкімге де қажет емес.

— Сонда не, асылып өлмекпіз бе?

Дарья жауап қатпады.

— Олар біздерді жерлегенде жылайды... олар бізге, табытқа салған кісіге жыламайды, біздің қандай болғанымызды... есіне алып жылайды,— деді ол.— Тағы бізге жаны ашиды... Өйткені өздеріне өздерінің жаны ашиды: Олар өздерінің де қартаятынын, біздің кебімізді киетінін жақсы біледі. Ал бізсіз олар тезірек қартаяды. Олар бізді іштей, өздерінше ертерек жерлеп қойған. Шіркін, тап сол сәтті аңдып тұрып, бірден кетсе ғой. Ал біз ұдайы тірліктің шаужайына жармасудан бір жалықпаймыз. Оны қармап қайтеміз — зияннан басқа пайдасы жоқ. Жасырақ күніңде кетсең— көпке дейін естерінен кетпейсің және көздеріне сұлуырақ болып көрінесің. Көрінгенде де жүректерін сыздатып, ап-анық болып көрінесің. Егер сені табытқа мыстан кемпір тәріздендіріп салса — онда түріңе жұрт қараудан жеркенеді. Ондай құбыжық бұрын естерінде қалған жарқын бейнеңді бірден жоқ етеді...

— Ал біздің кінәміз не сонда?

— Біздің кінәлі болатын себебіміз, қолда асыраған ит секілді, бір әдеттен айрылмаймыз. Ол басқаларға шабаланып үріп, өзімізді күзетсе екен дейміз. Жас кезінде, кейін өзіңнің қандай болғаныңды қалар едің,— деп айтып көрші — әуелі шоқынып аласың, сенбейсің. Тірі деген атың болмаса, нең қалды, тісің түсіп, опырайған түрін мынау, етің қашып, саудырап сүйегің қалды — жарық дүние сенен сүйкімді жан көрген бе. Осы енді кімге керек? Құдай-тағалам саған өмір бергенде, сен іс тындырсын, артына ұрпақ қалдырсын деп берді — сосын қара жер ортаймас үшін... бұйырған топырағыңды тат. Ендігі сенің пайдаң сол жаққа тиеді. Ал сен бұ жақта көрінгеннің алдын кес-кестеп, көлбеңдеп жүрсің. Шаруаңды реттеген екенсің — кет, кедергі жасама. Өзгелер өз ісін жайғастырсын, олардың уақытын жеп, кесіріңді тигізбе. Олардың да сіңбіруге уақыты жоқ.

— Қайда асығасың сонда?—деді Катерина дау айтып.— Тірлігіңде де тілін салақтап жүгіресің, өлуге де жүгіру керек пе? Қайта келіп, өмір сүреміз бе сонша?

Бәлкім, қазір тірі жүрген де сен емес шығарсың...

— Кім сонда? Тіл өзімдікі деп тілмарси берме. Менің орныма кім тірлік етпекші?

— Әйтеуір біреу болаттағы. Сен деп сені алдаған-дағы. Ал егер сен өзің болсаң — онда өз Петрухаңмен неге жарасып, ұғынысып кетпейсің? Онда біреудің нұсқауымен емес, өз еркіңмен неге өмір сүрмейсің? Неге өмір бойы сергелдеңге түсесің де жүресің? Жоқ, Катерина, құдайдың өзі кешірсін, мен өз басым, өмір сүрген өзім деп кесіп айта алмаймын... Көп жағдайда мен өзім мен өзім мүлде қабыспай жатамын...

...Әр түрлі шаруаны жайғағанда да, өзара сөйлескенде де екеуіне шынымен-ақ жеңіл болады екен. Қазір күн ұзарған, кемпірлер күллі шаруасын тындырып тастайды, сосын шаршағасын, түстен кейін тынығуға қисаяды, бірақ ұйықтамайды, жатып алып шүңкілдеседі. Бұдан тұрғасын кешкі күйбең алдында тағы сөйлеседі, одан кейінгі әңгіме-сөздері және бар — уақыт жылжып, осылай өте береді, жаздың ұзақ күндері де тап осылай елеусіз ертеден — түске, түстен — кешке қарай сырғанап өтіп жатады. Әңгіме-кепке өзінің үзілмейтін құйрығы — Колькамен Сима келіп араласады, күрк-күрк етіп, әлдекімге кейіп, Богодул пайда болады, реті келгенде ол да бірер сезді қыстыруға тырысады; трубкасын тістеп, құлағы ауырлау Тунгуска да келеді, аузынан трубкасын алмайтын болғасын, ләм деп тіл қатпайды; Матёрада қалған басқа кісілер де шай мен сұхбат іздеп, осы үйге жиналады... Өткен күндерді естеріне алады, жаңалыққа қайран қалады, сосын осы екеуін де қосып жіберіп әңгіме шертеді, өмір мен өлімді де сөз етіседі... Бұрын олар ешқашан да тап осылай ұзақ сөйлесіп көрмеген.

Және бұлардың әңгімесіне азық болмаған нәрсе аз қалған шығар-ау, сонда да көп жасап, көп кергендеріне қарамастан, сол өмірден ұққан, түсінген нәрселері аз еді.

Ал егер енді қалған күндеріне қарасақ, уақыт еткен сайын алдыңғы жағы кеңейіп, босай түсетін тәрізді. Алдарындағы бос жазықта аңырап жел соғып тұрған.

11

Бірақ шөп шабу басталған кезде Матёрадағы өмір-тірлік тағы бір жанданып, толқып кеткен еді. Жаңа шабындық-шалғындардан жемшөп жинап алу қиын-тұғын, соның өзі, жаңа шабындықтар да баяғы, әлі жоқ болатын, сол себепті де олар ақырғы рет ескі шалғындарға қарай бет түзеген. Совхоз қайтадан колхоз-колхозға жайылып кетті — бұрын кім қайда тұрса, шөп шабуға сол жаққа аттанды. Ақырғы сәтте туған-өскен деревнясына барып, тұрып қайтуға жол ашқан осы бір сәтті оқиғаға қуанбаған кісі мүлде аз шығар, мұнда әрқайсысының үй-жайы, мал-жаны, бау-бақшасы, аяқталмай қалған істері бар, жер-ана да үнсіз қарап жатсың ба, оларды ақтық сапар алдында қоштасуға шақыратын секілді. Соқыр да, саңырау да емес, кеңсеге еті үйренген салбөксе де емес, қатал да қажет іске қосақтаулы кісі болмаса, бұған барғысы келмеген жан жоқтың қасы еді — үй-орманы, ата-мекен қонысы бар адам бауырмал келеді, бауырмал болғанда қандай?

Матёраға деревняның жартысы қайтып келді, сол-ақ екен, Матёра бұрынғыша, рет-ретімен жүріп жататын, дағдылы тірлік болмаса да, соған ұқсас бір тірлікті бастап кетті және бұлар сол тірліктің қандай болғанын керіп, есте сақтап қалу үшін қайта оралған тәрізді. Подмогадан айдап әкелінген аттар қайтадан оқыранып, кісінісе бастады, таңертеңгілік бір-біріне дыбыс берген шаруалар дабырласып сөйлесіп жатады, шөп шабуға қажетті құрал-саймандардың тықылдап, шыңылдаған дыбысы келеді. Атқа жегілетін техниканы өңдеп-жөндеу үшін бұрынғы ұста дүкенін тауып алып, қайта жылытты, шалғылары да алынды, Максим атай да сартөсек болып жатқан жерінен тұрып, кір-қоқыс арасынан балғасын суырып алып, темір соққылап жатқанда әлсіз қолынан сусып кетпесін деп, оған ілгек-бау тақты. Бір қызығы — бұл шал жұртқа бұрынғыша керек екен, шалғылары да табылып, Максим атай да қыбырлап шыға келді. Жұрт жамырасып, оған тырмалары мен айырларын, зембілдерін әкеле бастады — шал оларды қолма-қол жөндеп, жаңартып, өткірлеп, түсіп қалған тістерінің орнына жаңа тістер салды. Осы таяуда ғана жан тәсілім еткелі жатқан шал енді жұмысқа кіріскесін бір түрлі өңі кіріп, өзгеріп, көңілденіп сала берді, жұртқа қолын сермеп, айқайлап, жарлық беретін болды. Ел де жадырай күліп, оның айтқанына көне салады, осыдан жиырма ма, әлде одан көп пе, жылдар бұрын бұл оларға тап осылай айқайлап қоятын, ол кезде бригадир болған, енді қазір де бригадир болып жүрген Павел, тап осылай бұларды әр түрлі жұмысқа жегетін — содан бері ештеңе де өзгермеген секілді. Со кездегі сияқты, бұ жолы да істі үлкен техникасыз атқармақ болды: тракторлар мен машиналар арғы бетте, о жақта оларға бір минут те тыным жоқ, ал мұнда тек шағын бортты машина мен өздігінен жүретін екі комбайн қалған, олар өздерінің қимылдар сәтін күтіп, деревня сыртындағы дөң басында түр. Бірақ әлгі машинаны, осында қалғаны үшін, жорта жазалағысы келді ме, әйтеуір, ұдайы «барып кел-шауып келдің» қолбаласы етіп қойған: ыстық күнде салқын квас әкелуге немесе мал қамымен кешігіп қалған қатынды шабындық басына жеткізіп тастауға жұмсайды. Оны бір байыпты іске жібермейді. Әлде еріккендік пе, әлде желіккендік пе, әйтеуір бастырмадан екі ескі арбаны дөңгелетіп сыртқа шығарды, күнде ертеңгілік шабындыққа жүрерде оларға әкеліп аттарды жегеді, ал машина болса, алға озып кетуге жүрегі дауаламай, жұртта қалған жетімектей, арбалар соңынан ілбіп келе жатады, сонда ол ана арбалардан әлдеқайда лақса, қолапайсыз болып көрінеді. Бірақ бұл шын мәнінде еріккендердің ермегі, алабөтен ойыны еді, бірақ, амал қанша, сол ойынға жұрт тегіс және қуана-қуана кірісіп кетеді.

Рас, кейін техникасыз қол қысқа болады, бұ жаққа тракторларды өткізу керек және біреуін ғана емес, бірнешеуін, өйткені қажет болғасын, қайткен күнде де пішенді суға жақындату керек — оларды тракторлы шаналарға тиеп, әкетпекші болған. Бірақ мұның бәрі кейін, кейінірек... әзірге бұрынғыша косилкамен, ат жегілген тырналармен істі тындырып келеді, шөмелелерге арнап лақтырғыш себеттер тоқиды...

Жұрт көптен аңсап жүргендіктен бе, жұмысты шын көңілден қуанып, құшырлана істеді. Олар осынау іске кім жетік екенін көрсеткісі келгендей-ақ, шалғыны баппенен құлаштай сермейді, қайтсін енді, бұл істі осынау жермен бірге осы арада мәңгі қалдыруға тура келеді, құлашты сермей-сермей, әбден шаршаған шалғышылар шабылған шөп үстіне құлай-құлай кетеді, жұмысқа елтіп, делебесі қозып алған, енді мұндай жақсы күндер өмірде қайта келмейді — деген сезімнен іші-бауыры елжіреген жұрт, бұрын болған-болмаған, және де жаңа сөздермен, әзіл-қалжыңмен бірін-бірі қайрап, шаптап, қамшылап тыным таппайды. Саркідір тартқан жасамыс қатындар бір-бірінің көз алдында бір түрлі жасарып кеткен тәрізді, өйткені олар ғажайып бір кереметтің арқасында, өздерін он жыл кейінгі кезден апарып бір-ақ шығарған осы жаздан кейін, жоқ, жаз емес-ау, осы айдан кейін, табанда он жасқа қартаюға тура келетінін жақсы біледі. Олар жас балалар сияқты, улап-шулап, ұшқалақтанып, ойнап-күліп, мәз болып жатты: терлерін басар-баспастан қиқулап Ангараға қойып кетеді, ал біреуінің суға түскісі келмесе, оған жапырласып жүгіріп барып, киім-миімімен суға бір-ақ атады; айналаның бәрі қаптап жүрген өз жұртың болғасын — кісі ұятты жинап қояды екен,— Клавдия Стригунова шұнақайдың бастауымен қатындар төстеріне дейін жалаңаштап, шешіп тастады да, ат төбеліндей азғантай еркектер қасына ебіл-дебіл болып, жалақтап жетіп барысты, оларды суға итеріп жіберу үшін тіпті ышқынтып қуа да бастады. Жұмысқа қайтадан кірісе бергенде, олар естерін жинап: «Түһ, мына қатындар Матёраға келгесін тіпті құтырып кетті ғой. Ол жарықтық тіптен осы келгендердің өзіміз де екенін де танымай қалған шығар»— десті бастарын шайқап, бірақ келесі тыныс кезінде олар зор ғанибетпен қайтадан осы есерлігіне басар еді.

Деревнядан көк шалғынға кемпірлер де сүйретіліп шыға бастады, жұмыс істеп жатқан жұртқа қарап тұрып, олар көз жасына ие бола алмай қалады. Және қайдағыны сұрап:

— Сендерге не жетпеді сонша? Осылай емен-жарқын ойнап-күліп жүре бермей, сендерге не болды, неменеге шағына қалдыңдар? A? Ех, дүние, сендерді жостыртып алатын да кісі жоқ,— дейді өзеуреп.

Халық біраз ойланып тұрып:

— Ол рас,— дейді кемпірлермен келісіп.

Тіпті Клавка Стригунованың өзі егесе кетудің орнына үндемей қалады.

Кешқұрым жұрт әндетіп қайтады. Бұрын сау кезінде өлең айтуға арланатын мұжықтар да әнге қосылады. Шырқалған әнді есітіп, деревняда қалған жұрттың бәрі — балалар, кемпірлер, олармен бірге, егер бар болса, әр тараптан келген кісілер де сыртқа шығып, көшені жағалай тізіліп тұрады. Соңғы кездері мұнда қозғалыс-қимыл күшейген-ді, моторлы қайықтар тырқылдап, Ангара суын олай-бұлай осқылап өтіп жатады. Мұнда тек совхоз кісілері ғана келмейді: бір кездері осында тұрған, Матёраны біржолата ұмытып кетпеген жұрттың бәрі қалалар мен алыс өлкелерден іздеп келіп жатады. Бұл бірін-бірі көп жылдар бойы көрмей жоғалтып алып, бір-бірін баяғыда ұмытып кеткен, енді, міне, көре салысымен дауыстары еріксіз шығып, ұмтылысып келіп, көше ортасында құшақтасып тұрып, әбден есеңгіреп әл-дәрменнен айрылғанша егіліп жыласқан кісілердің, ащы да болса, табысқан мейрамы еді. Әкелер мен шешелер, аталар мен әжелер өздерімен бірге жас балаларын ертіп, тіпті қайдағы бір бөтен кісілерді де шақырып ала келген, сондағы діттегені оларға өздері шыққан жерді көрсету, әйтпесе кейін, біраз уақыт өткесін оны көрмей де, таба алмай да қалады ғой. Тегі Матёраның тағдыр-талайын жарық жалғанның жартысы білетін тәрізді. Деревняның жоғарғы жақ шетінен, әріректен, түрлі түсті шатырлар пайда болды, аралды аралап жүрген ел қарасы көбейді — олардың кейбіреулері зират ішінде отырып алып, әлдеқайда көз тігеді, үшіншілері бұталы алаңқайдан қызыл жидек тереді — олар өз адамдарың ба, өзгелер ме, ашып айту қиын еді.

Шалғышылар жұмыстан шаршап, аспай-саспай, байсал тартып келеді. Алдарында — арбаларға жегілген аттар деревняға кірерде оған тәжім еткендей-ақ, бастарын иіп тастап кегжең қағады, арба басы екі-үш адамнан отыр, оларды қапталдай бірнеше аттылы кісілер сыдыртады, қалғанының бәрі арба соңынан әндетіп келеді. Ән де әр алуан, жаңасы да, ескісі де бар, бірақ көбіне ескі әндер, қоштасу-жоқтау үні естіледі, қанша айтқанмен, халық оларды біледі екен, осындай бір кезең үшін әдейі көкейінде сақтап келген тәрізді... Әнді айтушы кісілерге бұл жеңілірек те, ал со әндерді бәрі бір кісідей болып, қасиетті дұға қайырғандай етіп айтып, егіле тыңдаудан кісінің жаны ауырып, қиналатыны сондай, жүрегі қан жылап кетер еді.

Июль ортайып, екінші жартысына қарап ауды, күн ашық, құрғақ болып тұр, бұл енді шөп шабуға таптырмайтын қолайлы кез. Жұрт бір шалғынды шауып жатса, екінші шалғында шабылған шөпті тырмалайды, олардың дәл қасында косилка тырылдап, сояу тістері қармақтай иілген атты тырмалар зырқылдап, секең-секең етеді: жел қағып, шуақ сорған шөпті бір күннен кейін тырмалап жинай беруге болады; қатындар түске дейін қолдарына шалғы алып, дөңгелекке қолайсыз, ойлы-қырлы, дымқыл жерлердің шөбін шабады да, түстен кейін тырмалауға кіріседі. Еркектер айырлап, шөмеле салып жүр, айырға орнатылған аумақты қаусырмалар еркектердің арт жағында сұрықсыз сабалақ басын шалқайтып тастап, өз бетімен қозғалып жүрген тірі құбыжық сияқтанып көрінеді. Күн екіндіге таянғанда пішеншілер жұмыстан, ыстықтан, бәрінен де бұрын, толысып піскен шөптің бұрқыраған қош иісінен елтіп, пысынап кетеді. Осынау иіс аңқып отырып деревняға да жетеді, ондағы жұрт бұл жұпармен рақаттана тыныстап, көздерін жұмып, тым-тырыс тұрып қалады: иісін-ай, жарықтықтың, иісін-ай!.. басқа қай жерде, қай өлкеде мұндай бал иіс бар дейсің?!

Енді жұрт бұрынғыдай емес, артына қауіптене қарасатын болды: жұмыстың етек-жеңі қусырылып бітіп келеді — Матёрада емін-еркін бір дәуірлей алмай жатып, кейін қайтып кететін күн де алыс емес. Тым болмаса, сіркіреп жаңбыр жауса ғой, осы арада біраз кешеуілдеп, керенау тартып, жата тұру үшін. Еркектер жағы трактор шанасын сайлауға кірісті — расында да іс бітіп қалыпты. Қайда асығады осы жұрт?! Шөп-шөп деп жанығып жүріп, өмір бойғы мекені, бары да, нары да болған, енді біржолата жоғалтқалы тұрған Матёрамен армансыз бір қоштасып, мауқын да баса алмайтын болды. Қайтесің енді, таңертең шалғынға шығысымен, бұларды жұмыс еліктіріп, қуалайды да кетеді және оны тоқтатуға адамның әл-дәрмені жетпейді — қайта кісі өзін-өзі қайрап, бұрынғыдан бетер құлшына түседі. Бұл, әрине, қарқынды бәсеңдететін жұмыс емес-ті; мұның үстіне жұмыскерлер әлі де еріккеннен ермек іздеп, бұзыла қоймаған болатын.

Кешқұрым, төсекке бас қоймай тұрып, олар көшеге шығып, жинала бастайды — бұрынғыдай алаң дейтін алаң емес, сұхбат дейтін сұхбат емес, әйтеуір енді мұндай кештердің аз қалғанын еске алады да, шаршағандарына қарамай, бәрі осылай бас қосады. Осы бір бейуақта Матёра да өз тағдырын ойлап, маужырай қалады: батысқа қараған терезелерді алаулатып, Ангараның ар жағындағы қызыл шапақ сөнер алдында бір маздайды; зеңгір аспан тұңғиықтанып тереңдей түседі, жақын жағалау астындағы су еркелеп, шолп-шолп ағып жатыр. Күн батып ұясына қонды, тіршілікке алғыс-рақметін жаудырып, айнала төңірек те тамылжып тыныштала бастайды: оның әр түрлі әуені мен бояуы ұласып, маужырап-мүлгіп барып, бір қоңыржай тербеліске айналады, ол бірде қаттырақ, бірде жайырақ тербеледі, осыған үндесіп, адам біткеннің сезім-түйсігі де балқып, шайқалмалы бейжай күйге көшкендей. Деревняның үйлері бір-бірімен жақындаса түсіп, тербетіліп, бәрі желмен қосыла, ішінен гуілдеп әндетіп тұрғандай; әлдеқайдан баяғыда сейіліп кеткен ескі түтіннің әлсіз иісі келетіндей, осы сәт аралдағы нәрселердің бәрі — қолдан жасалғандары да, өздігінен өскендері де — түгелдей жақындап келіп, бірінің артынан бірі тұрып, бірінің сыртынан екіншісі қараған күйі, бір ауыздан бірдеңені сыбырлап сұрап тұрған тәрізденеді. Не сұрап тұр, оны ұғу да, есіту" де мүмкін емес, бірақ осынау кісі ұқпас, естімес күбірге жауап беретіндей-ақ, жұрт бәсең үнмен сараң сөйлеседі. Олар бастан кешкен күндерін ойламайды, келер күнде не болатынынан да жасқанбайды, тек осы бір өң мен түс арасындағы талма сәт оларға тым маңызды болып көрінеді де, осы күйде балбырап отыра бергісі келеді. Бірақ жалпы мінәжат кезінде, кимелеп кіріп келген шайтан тәрізді, елдің сорына оттан аман алып қалған гармонын сүйретіп, Петруха жетіп келді де, «Сен, Подгорна, сен, Подгорнаны...» безілдете тартып, жұрттың ұйыған көңілін нілдей бұзды, олардың орын-орнынан тұрып, ертең не болып, не қоятынын естеріне түсіріп, жылы төсектеріне барып жатқаннан басқа амалы қалмады.

Екі аптадай көрінбей кеткеннен кейін, Петруха Матёраға аса көңілді оралды, үстіне су жаңа, бірақ кәдімгідей кірлеп қалған қызыл жолақты бөз костюм, басына қошқыл нақысты былғары кепкі киген сабазымыз, осы киім-кешегімен қаланың шибұттарынан айнымай қалыпты. Оны алғаш көргенде Дарья шешей:

— Пәле-е, мынадай алагүлік бізге қайдан өрмелеп жеткен?—деп дауыстап жіберіпті.

— Қатты кетсем, кешір,— деді Петруха шамданып,— ол «алагүлік» дегенге емес, «өрмеледі» дегенге шамданды.— Мен өрмелеп-жөрмелеп жүрген жоқпын, білгің келсе, айтайын, самолетпен ұшып жүрген адаммын.

Осынау «қатты кетсем — кешір» дегенді ол соңғы сейіл-серуені кезінде тауып алған, бұл сөздің оған ұнағаны, әдемі де жылпос болып көрінгені сондай, енді Петруха онсыз сөйлей алмайтын. Келісімен ол өртеп жіберген қора-жайына алған қыруар ақшадан шешесіне он бес сом әкеп берген, о байғұс мұның тым аз екенін айта берейін дегенде, баласы алдын орап кетті:

— Қатты кетсем, кешір. Ал мен немен күн көремін сонда? Мен бір жаққа барып, тұрақты орын тауып алуым керек. О жаққа мені тегіннен-тегін апаратын кім бар? Қайта бұл арада ақшаның саған қажеті жоқ.

Бірақ қарияға жаны ашып, оған умаждалып қалған ақшадан тағы он сомды санап берді.

— Көп ақшаны ауыстырып алдың ба?—деді Катерина осынау мыж-мыж болып, бүктетіліп қалған есірік ақшаларды көргенде, мына түріне қарағанда, бұл ақшалар өмірінде қайрымды бір қол көрмей, ұдайы Петруха тәрізді бетпақтардан шыға алмай жүрген секілді.

— Ол менің ісім. Мен сенің жеке тірлігіңе тиісіп жатқан жоқпын, сен де маған тиіспе. Әбден орналасқасын — сені хат жазып шақырып аламын, бірге тұрамыз. Ал әзірге қатты кетсем — кешір.

Дүкенсіз Матёрада ол екі күн қоңылтақсып жүрді де, жаңа поселкеге барып, сүңгіді де кетті, содан онда кіршең кәстөмін шешпестен, үш күн ұдайы еркін шалқыды, кәстөмінің боз түрі қоңырқай тартып, қызыл жолағы біржолата жоғалып кетті. Енді қазір қайтадан Матёрадан келіп шықты, баспанасы болмағасын, көрінген жерге түнеп қалып жүрді, кейде тіпті Богодулдың Колчактан қалған барағына да қонады, бұл кісінің үйсіз-күйсіз, қайыршының халіне жеткен бейшаралығын көрсететін жәйт еді, бірақ ол сонда да сыртқа сыр бермейді, ойынан қайдағы жоқты шығарып, өзінің заңды демалыста жүргенін, енді көп ұзамай, аса қажетті адам ретінде, өзін әлдекімнің катермен әдейі келіп әкететінін айтып бөсіп қояды; иығына асып алу үшін, ол дымкәс сырнайына жіптен бау тағып алды да, Петруханың өз сөзімен айтқанда, оны күн демей, түн демей «тарзаншылап» тарта берді. Бір күні тіпті сонысын сүйретіп шабындық басына барсын, сол арада бір қайыңның түбіне жайғасып алып, сырнайын дарылдатып-арылдатсын келіп, бірақ қара терге түсіп, көңілді де көңілсіз жүрген ызалы пішеншілердің Петруханы шошытып тастағаны сондай, әдетте сөзге дес бермейтін Петруха, күңкілдеп тіл қатпастан шегініп кете барды.

...Бірақ ұзақ уақыт ашық болып, жадырап-жайнап тұрған аспанды бір күні түнде бұлт торлады да, салпы етек жаңбыр сылпылдап басталды да кетті.

12

Бірінші күні, егін мен бау-бақшалардың ризық көретін аспаннан нұр етіп себелеген жаңбыр енді-енді күшейе түсуге бет түзеген кезде, Дарьяның үйіне қонақ келіп түсті — Павелдің кіші ұлы Андрей еді. Павел әке ретінде қыз сүймеді, әйелі Соня төрт құрсақ көтерді, бәрі сайдың тасындай ұл болып туды, бірақ олардың біреуі көзін ашысымен, жарық дүниені ұнатпады ма, жан тәсілім етті, сөйтіп үшеуі ғана қалды. Үлкен ұлы орыс қызына емес, өзгеге үйленіп, әйелінің Отаны — Кавказ тауының не екенін көрмекке жүріп кетті де, жылы тірлікке өмексіп, со жақта бір жолата қалып қойды; оқуға алғыр ортаншысы Иркутскіде геолог болуға әзірленіп жүр, келесі жылы оқуын бітіріп шығуға тиіс, ал Андрей өткен күзде армиядан келген, со кезде Матёрада болған, бірақ тек бір жарым апта ғана тұрды, басқа жаққа көшуге байланысты күннен-күнге күшейе түскен осынау әбігер-машақатқа аң-таң қалып жүрді де, бір күні қалаға тайып тұрды, онда барып заводқа орналасып алды. Енді ол, байқап отырса, заводтан шығыпты, басқа жаққа барғысы келетін көрінеді, жолай үйге соққан түрі осы. Андрей екі күн совхозда, шешесінің үйінде болған — Соня бухгалтерияда істейтін, сол себепті де совхозда қалған, әуелі шешесінің көңілін аулағаннан кейін, әкесі мен әжесіне бармақ болған. Павел елеусіз жүріп, діттеген мақсатына жетті, енді Матёрада шөп шабуды басқарып, ұдайы осы арада болды, бұрын Матёраға қалай келіп-кетіп жүрсе, совхозға да солай барып қайтады.

Жауынның жауғаны мұндай жақсы болар ма: енді аспай-саспай, кең отырып сөйлесуге, сырласуға жағдай туды, өз билігімен тыныс алуға жүректері дауаламай жүрген, енді оған рұқсатты бір құдайдың өзі берді. Андрей әкесіне қарағанда әлдеқайда денелі, өмірінде ауырып көрмеген, жұмысты көп істеп шағылмаған сойдауыттай жігіт, әскерге барғаны бойына құт болып дарығаны көрініп тұр — о жаққа ұдайы төмен қарап, имиіп жүретін қолапайсыз бозым болып кеткен еді, ал енді қазір тал бойында міні жоқ, өрімдей тік-тік жігіт болып оралды — сол Андрей әжесі столға ас қойып жатқан тап осы сәтте шыдамсызданып, үй ішінен аулаға, ауладан үй ішіне ілгері-кейін жүріп, басқыш үстінде бәтеңкесін тарсылдата басып, одан әлі балшықты емес, тек жаңбыр суына шыланған шаң-тозаңды түсіріп жатып, деревня адамдарын есіне алып, кімнің қайда жүргенін, қайда кешкелі жатқанын сұрайды, іші пысқасын өзімсініп, әжесі! Дарьяны еркелей қағытады:

— Қалай, әже, ұзамай эвакуацияланасың ба?

— Сияланамын, сияланамын,— деп әжесі жайымен байсалды жауап қатады, тіпті күрсінбейді де.

— Бұ жақтан кеткің келмейтін шығар?

— Әрине, кеткім жоқ. Біз, кемпірлер, өз мекенімізде әлі де болса жайымен қыбырлап жүре берер едік, жүре берер едік, ал бізді орнымыздан қозғады бар ғой, онда бәріміз бірден өліп қаламыз.

— Қызық екен, сонда сендердің өлуіңе кім рұқсат етеді?

— Ал оған біз рұқсат сұрап әуре болмаймыз. Бірдеңе етіп өзіміз-ақ,— деді Дарья өзінің егесе бастағанын байқамай.— Ол іске бұйрық шығаратын уәкілдер тағайындауды жоғарыда әлі ойламаса керек. Сондай разнарядка болмағасын жұрт беталдына өліп жатыр.

— Сен ренжіме, әжетай. Маған өкпелеп қалған жоқсың ба? Мен әшейін ойнап айттым.

— Саған өкпелеп қайтемін, қарағым?

— Ал сонда кімге өкпеледің?

— Ешкімге де. Өзіме-өзім өкпелеймін. Әлгі отыратын жеріңді қалақаймен шапаттағаным үшін, қайта сенің маған өкпелейтін жөнің бар. Шамасы, мандытып шапаттамаған екем, мұнда тұрақтамай кетіп қалғаның «содан шығар...

Андрей мәз болып күлді.

— Әжетай-ау, кісі жас кезінде барлық жерді көріп, барлық жерде болып үлгіруі керек. Сен осы арадан табан аудармай, күллі өміріңді өткіздің, оның несі жақсы? Тағдырға мөлтектей берудің қажеті жоқ, оған өзін билік жүргізуің керек.

— Биле, билеп-төсте... Сосын, түптің түбірінде нені билеп-төстеуге жететініңді көргім келер еді. Жоқ, балам, барша жарық жалғанды жалпағынан баса алмайсың. Қаласаң — қанат байлап ұш. Бәрібір иегің қышымасын. Сен не, адам болып туғасын, бәленің бәрін жасаймын деп ойлайсың ба? Ох, Андрей, олай ойлама. Көп өмір сүресің, көпті көресің әлі, сосын барып көп нәрсені түсінесің...

— Е, е, әжеке, мен бұл арада сізбен келісе алмаймын. Сенің бұл айтқаның Матёраның әсерінен, Матёрадан асып, еш жерге бармағаныңнан. Ештеңені көрмегеніңнен. Адамның қолынан келмейтін нәрсе жоқ, оның бәрін айта беруге тіл жетпейді. Оның қолындағы күштің несін айтасың — ғажап қой! Нені қаласа — соны жасай алады.

— Иә жасайды, жасайды...— деп келісе кетті Дарья.

— Ay, ендеше манадан бері айтып тұрғаның не?

— Айтқаным айтқан. Бәрі оның есінде, ол бәрін де көтереді... Ал ажал келгенде көз жұмады. Сен менімен, Андрюшка, таласпа. Мен аз көргенмен, көп жасаған адаммын. Мен көзіме түскен нәрсеге, сен сияқты ат үстінен емес, байыптап ұз-з-ақ қарағанмын. Матёра осы арада тұрған кезде мен ешқашан да асығып көрген емен. Мен адамдарға да әбден үңіліп қараған кісімін, олар кішкене келеді. Қанша кеудесін соққанымен— кішкентай ғой, кішкентай. Аяймын оларды. Сен өзіңді-өзің аямайсың ба, ол әлі жас та мас болғаныңнан. Қазір қайрат-жігерің бойыңа сыймайды, сол себепті де мен күштімін, бәрін де жасай аламын деп ойлайсың. Жоқ, жігітім. Мен өз ғұмырымда аянышты емес адамды көрген де, білген де емеспін. Мейлі, оның айы оңынан, жұлдызы солынан туып тұрсын. Алыстан қарасаң— күдірейіп-ақ тұрғандай; пай-пай мынау тірі жаннан қорықпас, жын-періңнің өзін алып соғатын шығар — деп ойлайсың... сыртқа жасайтын айбаты... Ал жақыннан қарасаң: көппен бірдей, зәредей де артықшылығы жоқ. Сен өзіңнің адамдық теріңнен сытылып шығамын дейсің бе? Жоқ, Андрюша, шыға алмайсың. Ондай кісі болған емес. Тек бекерден бекер шиедей тырналып, жара-жара болып қаласың. Істі де тындырмайсың. Кердең басып, кекірейіп жүргеніңде, бір күні ажал келіп, алдыңды орайды. Менің саған айтайын дегенім — бұл жұрт құдайын ұмытқан. Біз өзімізге дейін өмір сүрген адамдардан артық емеспіз... Арбаңа жүкті атың тартатындай етіп тие, әйтпесе жолда қаласың. Біз ұмытқанмен, құдай тағалам бізді ұмытқан жоқ. Ол адамның мардамсып кеткенін көріп отыр, ой, көріп отыр. Астамсығаның өзіңе зиян. Әлгі өзі отырған бұтақты кесетін тәйтік бар ғой, ол да өзін дүниенің кіндігімін деп ойлаған шығар. Ал сосын ұшып түсті де, мертігіп қала жаздады, сонда аспанға емес, жерге соғылып мертіге жаздады. Біз жерден қашып құтыла алмаймыз. Несін айтасың — қазір сендердің қолыңа үлкен күш берілген. Ол үлкен күш!.. Ол осы арадан, Матёрадан да көрініп тұр. Со бәлекет, әлгі... күшті айтам-дағы, сендердің өздеріңді жазым етпесе болғаны... Ол үлкеніне үлкен ғой, ал сендер сол баяғы кішкентай күйлеріңде қалдыңдар.

Олар стол басында ұзақ отырды; әкелі-балалы екеуі Андрей әкелген бір шыны арақты ішіп қойды, бірақ екеуі де со қалпы, тек Андрейдің өңіне қарасаң, бұрынғыдан да жасара түскен тәрізді, ал Павел қартая түскен тәрізді. Дарья өзінің қарсы алдында қатар отырған екеуіне қарап, қалын бір ойға берілді: «Бір жіптің екі түйініне ұқсап отыруын қарашы. Бір түйін мен екінші түйіннің арасында қыруар жылдар өткен секілді еді — енді қайда солары? Ал менің түйінімді тартып, енді, міне, шешкелі отыр, түйіні көрінбесін деп тарқатады да баяғы... Сосын екінші жағынан жаңа түйін жасау үшін. Осынау жіпті бұдан әрі қай жағынан қалай қарай тартар екен? Сонда не болады? Не болатынын білер ме еді, шіркін?»

Даладағы жаңбыр жиілеп, күшейе түсті, жауын суы әйнектен тарамдалып аға бастады. Жер қарайып, үй шатырларынан тамшы шұбатылып тырсылдай жөнелді; терезеден буырқанып көпіршіп жатқан Ангара көрінеді. Осыдан ба, әйтеуір дастарқан басындағы самауырын иісі бұрқырап, мамыражай күйге ауысты, енді бәрі бірдей ішіп отырған шай да тәттірек, үшеуінің осылай сұхбаттасып, сөйлесіп отырғанының өзі үй ішінің жарасымды жақсы сөзі болып көрінді.

— Табысың аз болды ма?—деді Павел Андрейдің заводтан неге шығып кеткенінің себебін білмекші болып.

— Табысым бір басыма жететін,— дейді Павел иығын қиқаң еткізіп. Ол әкесімен тебінгілесе, тең отырып сөйлескісі келеді, бірақ осы теңдікке әлі үйрене қоймағасын қайта-қайта әңгіме ырғағынан айрылып, айтар сөзінен жаңылып қала береді, дауысы бірде қатты, бірде бәсең шығады.— Өзіме жетеді, әрине. Әңгіме онда емес. Мұндағы іс кісіні қызықтырмайды. Ана жақтағы құрылыс әлемге әйгілі. Ертеңгілік радионы қоссаң — күн құрғатпай соны сөз етеді де жатады. Оған арнап, әдейі ауа райын айтады, концерттер береді. Ал завод... мұндай заводтар толып жатыр. Әрбір қалада бар.

— Заводқа арнап ауа райын бермейтін шығар?

— Осыны айтатыныңды біліп едім,— деді Андрей бойын тежей қойып.— Заводқа оның керегі жоқ, қалаға арнап айтып жатады. Гәп онда емес. Завод орнында, еш кетпейді, ал құрылысты бітіргесін — өкінгеннен не пайда. Кейін еске алып жүру үшін... Жас кезінде қатысқың келеді...

Андрей өз жауабын өзі олқысынып, кіржің ете қалды; ол лепірме сөзді айтпас үшін, ойын аяқтамай күмілжіп, сөзінің соңын жұтып қойды, әкесінің ондай сөзді өсек көретінін баласы білетін. Павел тағы бірдеңені тосып үндемей қалды, оның осылай тымырайып, күмілжіп қалғанынан Андрей қызынып сала берді.

— Қазіргі уақытта бір орында көп отыра беруге болмайды,— деді ол өз ойын не дәлелдемекші, не әлденеден ақталмақшы болып.

— Мәселен, сендердің осы арада отыра бергілерің келеді, бірақ бәрібір сендерді тұрғызып, көшірейін деп жатыр. Қазіргі уақыттың несін айтасың, тынымсыз уақыт... дүниенің бәрі қозғалыста деген сөздің жаны бар.

Мен өзім жасаған жұмысым көрінсе екен, мәңгілік тұрса екен — деп тілеймін, ал о заводта не бар? Апталар бойы ауласынан шықпайсың... Машина айдап жүргеннің өзінде. Құмырсқа сияқты қыбырлап, темір-терсекті бір орыннан екінші орынға, цехтан цехқа тасисың да жүресің. Оны көрінген шал да істей алады. Завод уақтылы пенсияға кету үшін егде тартқан, үйлі-баранды кісілерге керек. Мен өзім сияқты жастар істеп жүрген жерге, барлық жұмыс басқаша... жаңаша атқарылатын жерге барғым келеді. Су электр станциясын салса, ол әлі мың жыл тұратын болады.

— Бірақ сен аздап кешігіп қалдың,— деді Павел ойлана басын изеп.— Егер суды жайып жіберуді енді бастайын деп жатса, оны, су электр станциясын, сенсіз бітіріп қойған шығар.

— Е-е, онда әлі ұшан-теңіз жұмыс бар! Маған жетеді. Ең қызығы енді басталады.

Дарья құлағын тіге қойды.

— Тұра тұр, сен сонда әлгі Ангараны бөгеп жатқан жерге бармақсың ба?— Ол мәселенің мән-жайына енді ғана түсінді.

— Сол жаққа, әжетай.

— Қап, ықыласының ауған жағын...— деді ол оқыс жаңалықтан не айтарын білмей сасып қалып, Андрейді енді көргендей байыптап қарай берді.

— Әже, не айтайын деп едің?

— Шынымен-ақ одан басқа жерді таба алмадың ба?

— Маған басқа жердің қажеті қанша? Менің тек сол араға барғым келеді. Әжетай-ау, менімен бе, менсіз бе, Матёраны бәрі бір суға батырады. Оған менің ешбір қатысым жоқ. Электр қуаты керек, әже, электр қуаты — ол жуан мойнын иығымен жасыра, даусын жіңішкерте, кішкене бала сияқтандырып, Дарьяға мән-жайды түсіндіре бастады.

— Біздің Матёра да электр қуатына қуат болып қосылады, сөйтіп халыққа пайдасын тигізеді.

— Әйтпесе, құдай деген бұл байғұс, жұртқа зиянын тигізіп келген екен-дағы,— дей салды ол бейжай, өздерінсіз баяғыда шешіліп қойған дауға кіріспейін деген оймен, сосын тымырайып үнсіз отырып қалды, бірақ онша көңіл аудармаса да, аналардың не айтып отырғанын тыңдай бастады, сонда олардың сөзінен гөрі, қалай сөйлейтінін және әңгіме барысында екеуінің бет-аузы қалай өзгеретінін, олар еркін сөйлеп отыр ма, әлде қинала сөйлеп отыр ма және дауыстары қалай құбылатынын көз жазбай бақылады. Бірақ әлгіде ғана білген жәйті оған маза бермейтін тәрізді, сол себепті де ол өзін-өзі ұмытып, болған нәрсені сұрамай, дәлелдеп-дәйектей түсу үшін тағы да:— хош, сонымен бізге қараң суды ағындатып жіберетін сен болдың ғой?.. Жә... Жә... Не болып жатқанына қарашы!—деді жай ғана. Бұл жәйт әлі де оның миына қонар емес.

— Неге мені атайсың?— деп Андрей күліп.— Суды ағытып жіберу үшін, менсіз де бәрі дайындалып қойылған. Әже, сен мені орынсыз кінәлап, күнәға батпа.

— Ендеше ол жаққа барма...

— Ол рас,— Павел шешесінің сөзін абайлап қостай берді.— Бармай-ақ, осында қал. Шоферлар бізге де керек. Жаңа машина аласың. Бұл арадағы жұмыс сендердің күллі заводтарыңа жетеді.

Ол айтарын айтса да, өз сөзіне сенбей, төмен қарап мырс етті: бұған айттың не, айтпадың не — қалмайды. Расында да, біраз үнсіз отырып, ойланды да, Андрей басын шайқады.

— Жо-оқ. Қаладан кетіп, сендерге келмекпін бе?

Бұған бұлқан-талқан ашулануға да болатын еді: осы арада туып, өсіп, адам болып, ел қатарына қосылғаннан кейін, өзінің ата қонысы туралы осылай деуге қандай хақысы бар, бірақ Павел ашуланбады, ол осынау әңгімені де: баласы не деп жауап береді, үй-жайынан аулақта, өз бетімен дербес жүрген соңғы жылдарда не жергем ілінді шылауына, нендей ойы бар мұның, тірлікте қандай қағиданы ұстанады екен, міне, соны өз құлағымен естімек үшін бастаған тәрізді. Андрей қазір нендей жауап қайтарса да, соның бәрін ой безбенінен өткізіп, сабырмен тыңдау керек-ті. Шынында да, оның сөзінен ақылға қонатын мәнді ойды неге іздемеске — қанша айтқанмен, ол енді ересек жігіт және өзі жаман адам да сияқты емес, көп ұзамай жер бетінде әкесінің орнын басып қалады — жоқ, жер бетінде дегеннен гөрі жарық дүниеде деген дәлірек секілді. Ол жерден бір кетуін кетті ғой, енді, шамасы, оған қайта айналып соқпайтын шығар, сірә. Егер Павел әңгіме сөзін әлі айтып отырған болса, оған баласының көзін жеткізейін деп айтып отырған жоқ, оның жауабын білейін деп айтып отыр.

— Бұл сөзің бекершілік, балам. Біздің мекен-жайымыз онша жаман да емес. Ол ара екеуміз отырған жер сияқты ескі деревня емес. Павел, аңдамай ренжітіп аламын ба деп, шешесіне көз қиығын бір салып қойды; совхоздың жаңа поселкесіне өзінің де емешегі құрып отырған жоқ, бірақ шындықтың аты шындық.— Біздің ол қонысымыз қала сияқты болады, барша істің аяқ алысынан соны көреміз. Онда не болып, не қойып жатқанын сен өзің барып білдің бе, көрдің бе?

— Көрдім. Әрине, жақсы-ақ. Бірақ бәрібір сендердің тірлігің қызықты емес.

— Сонда саған қандай қызық керек?

— Әлгіде айттым ғой...— Андрей өз ойын әлі бір жүйеге түсіре алмаған, бірақ басын айналдырып, мас етіп жүрген, сол себепті де жібін жатқызып, келістіріп айтуға келмейтін нәрсені қайталап айтқысы келмей, жайымен бір кіржиіп қойды.— Кейін семьялы боламын, сосын, бәлкім, осында қайтып келермін. Ал әзірше басым бос, жас кезімде есіл-дертім со жаққа, ел айтатындай, алдыңғы шепке барғым келеді... Кешеуілдеп қалмас үшін... Жас атаулының бәрі де сонда.

— Алғы шөп дейсің, соғыс па сонша оның?—деп тақымдады Павел.

— Алғы ма, артқы ма... қалай айтарымды өзім де білмеймін. Солай деп жүр ғой жұрт. Ең қызулы жер, ең қажетті құрылыс. Қазір ел назары соған ауған. Осыған қатысу үшін жұрт қол жетпес қияннан келіп жатыр, ал мен тап қасында отырып — қалыс қаламын. Жасырынып жүрген кісідейін... Тіпті бір түрлі ұят екен. Сосын кейін, бәлкім, өмір бойы өкінермін. Ол туралы жаппай .жазуына қарағанда... бұл су-электр станциясының елге өте қажет болғаны. Оған бөлініп жатқан көңіл дегенің... Сонда мен басқалардан кем болғаным ба?

— Бітіргесін көңіл де бөлінбейді. Сосын қайтесің? Көңіл бөлінетін бөтен жерді іздейсің бе? Жұрттың көзіне түсе-түсе жаман үйреніп кетесіңдер, ерке-тотай болып аласыңдар, сосын сендерге жарық күн де көмескі болып көрінеді. Сен өзің қалай ойлайсың, жұрт назары көп түсетін жерге ұзақ уақытқа барасың ба?

— Бара көремін ғой,— бұл сөзінің дәйекті жауап болмайтынын сезген жігіт өзіне тән емес, жаңа, мұңлы да өкпелі үнмен, жеделдетіп, емін-еркін сөйлей жөнелді:—Осыны сендер қалай түсінбейсіңдер?.. Әжемнің түсінбегені бір сәрі — оны кешіруге болады, қарт кісі. Ал сен ше?—Андрей «әке» деп айтуға жүрексінді де, бірақ бұрынғы, балалық сияқты болып көрінген, «папаны да» айтқысы келмей, одан бас тартамын деп, сүрініп кете жаздады.— Сен неге түсінбейсің соған? Өзің машинамен айналысып жүрсің, қазір мүлде басқа уақыт екенін білесің. Егер шаруашылыққа басшылық етем десең, жаяу жүруге мүлде болмайды. Онда алыстап кете алмайсың.. Тек Матёраны жауыр етіп жүре беремін демесең... Енді Матёрада не мәнпағат қалды? Әне су электр станциясын салып жатыр... оған көзді жұмып бірден кірісіп кетпей, әуелі әбден ойланып-толғанған шығар. Демек, оған кеше емес, алдыңғы күні емес, бүгін, тап бүгін зәру болып отырмыз. Демек, қажеттің қажеті. Міне, сол себепті де мен ең қажетті жерге барғым келеді. Неге екенін қайдам, сіз тек өзіңізді ғана ойлайсыз, онда да зейін-зердеңізбен ойлайсыз, жадыңызда көп нәрсе жиналып, қорланып қалған, ал ана жақта жалпы көптің жайын бір-ақ ойлайды. Матёраны қимаймыз, оған менің де жаным ашиды, ол біздің туған мекеніміз. Ендеше, мұны басқаша жасауға болмағаны: Ол тап қазіргі күйінде, осындай кәрілік жеңген күйінде ме қалай, бәрібір ұзаққа шыдай алмайды, оның бәрі бір жаңа өмірге қадам басып, қайта құрылуына тура келер еді. Тіпті адамдардың өзі жүз жастан артық өмір сүрмейді, өзгелері туып жатады. Сіз осыны қалай түсінбейсіз?

Алдында отырған кісінің шынында да ақылы толысқан ересек адам екеніне енді толық көзі жеткендейін Павел баласына байыптап, таңырқап қарай бастады, бірақ ол өзінің емес, өзге, келесі буынның адамы еді.

— Неге түсінбейік?—деді ол ойланып сәл мүдіріп барып.— Аздап та болса, біз де бірдеңеге түсінеміз. Мені сенімен су-электр станциясы керек пе, керек емес пе — ол жөнінен сөйлесіп отырған жоқпын. Ол жөнінен дау болмасқа керек..Мен бұл арада да біреу жұмыс істеуі керек қой деп отырмын.

— Міне, сендер істеп жатырсыңдар ғой. Жұмыс дегенің де, тегі, жас таңдайтын тәрізді. Құрылыстар қайда болса, демек, қиын істер қайда болса — жастар да сонда. Әдеттегі жеңілірек жұмыста — басқалар жүреді. Қанша айтқанмен, о жақ пен бұ араны салыстыруға болмайды, екеуінің жағдайы екі басқа ғой. О жаққа ел-жұрт бәрі бірлесіп бір үлкен жұмысты тындыру үшін барады, сол адамдар үшін ол ен басты мұраты, олар онда тек сол жұмыс үшін ғана тірлік етіп тұрып жатыр, ал сендер бұл арада оған кереғар секілдісіңдер, тірлік үшін ғана жұмыс істеп жатқан сияқтысыңдар. Сен назар аударуды сөз еттің. Назар дегенің де — іс аса маңызды, аса қажет болғандықтан да аударылады, онда тұрған айрықша ештеңе де жоқ. Меніңше, әрқашан да осылай болған. Сенің жұмысың да солай... егер сен бірдеңені бірінші кезекте істегің келсе, сен оны назарыңнан тыс қалдырмайсың, оны ойлағың келе ме, келмей ме — бәрібір, қашан соны істеп бітіргенше оны көкейіңнен шығармайсың. Ал о жақта осы жұмыс бүкіл ел көлемінде жүргізіледі, онда, бәлкім, осы құрылысқа көптеген өзге істер тәуелді шығар. Құрылыстың айрықша назарда екені рас, ал адамдар болса жұмысында, бар болғаны сол. Атақ-даңқ үшін емес, үлкен іс үшін. Бәллам, басқа жерге қарағанда, жұмысты жақсырақ істейтін шығар... Қажет нәрселер...

— Ең жаманы да сол, жігітім, біз бір жерде жұмысты жақсырақ істеуді талап етеміз-дағы, бөтен бір жерде қалай болса солай істеуге болады деп есептейміз.

— Әрине, ол жаман,— деп келісе кетті Андрей, бірақ әкесіне тағы қалай қарсы дау айтуға болатынын ойлап.— Мәселенки, осыдан жиырма, отыз жыл бұрын не болғанын есіңе түсір де, қазіргімен салыстыр. Қанша нәрсені салып, қанша нәрсені ойлап тапты! Бір кездері, мүмкін, біздің Матёраға да барудың қажеті қанша? Онсыз жер жетпей ме осы?—дейтіндер де болған шығар. Ал біреу келді де, қоныстанып қалды — содан кейін расында да Матёрасыз басқа жердің жетпейтіні анықталды. Ал оның баласы одан әрі қарай аттанады — жұрттың бәрі түгелдей осы арада тұрып қалған жоқ қой. Ал со баланың баласы одан да әрі кетеді. Бұл — өмір заңы, оны тоқтату мүмкін емес, ал оларды — жастарды тоқтату да мүмкін емес. Жастың аты жас. Демек, мосқал кісілер бұрынғы мекен-жайда қала береді, оны бұрынғыдан да құтты етуге күш жұмсайды, ал жастар болса, бәлкім, әуел бастан-ақ жаңалыққа ынтызар болып туады деп ойлаймын. Олардың ең ауыр жерге бірінші болып баратыны анық...

— Ал сен неліктен бұл араның жұмысы жеңілірек деп ойлайсың.

Ешкімге бағыштамай-ақ, ешқайсысына қарамай-ақ Дарья көкейіндегі сөзін айтты:

— Бұрынғылар айтушы еді... Бір баласын өбектеп бағып, екіншісін беттен қағып өсірген ана — ана емес!— деп.

— Әже, сен нені айттың?— деді Андрей елең етіп, әкесі мен екеуінің тап бір қатындарды сөз етіп отырғандай-ақ, тұспалдап, имене сөйлеген келісімсіз әңгімесіне әжесінің араласып, бұзып жібергеніне бір түрлі көңілденіп, қуанып кетті.

— Ештеңені де айтқан жоқпын,— деді Дарья қаймыжықтай ернін жымқырып тымырая түсіп.

— Жаңбырдың төпеуін,— деді Андрей терезеге қарап үнсіздікті бұзып; үй ішіндегі осы бір ыңғайсыз жәйт пен түсінбестікті сейілту үшін өзінің бірдеңе айтуы керек сияқты болып көрінді оған.

Жаңбырдың сатырлай жауып, қатқыл ойпаңдарға шалшық болып жиналып жатқанына, қоймалар шатырынан әуелі тамшылап, сосын шүмектеп ағып кеткеніне қарай бастады; жауын суының бүлк-бүлк былдыраған жұмсақ үні құлаққа жағымды, жанға жайлы естіледі, бұлар бірден тыныстары кеңіп, көңілдері хошуақтанып сала бергенін сезді, су шайып, жаңара түскен мөлдір әуе иісі мен жауын жуып тазартқан жер иісін аңқыта үй ішіне ылғал ауа кіргенін аңғарды. Олар өздерінің дастарқан басында әңгімеге елігіп ұзақ отырып қалғанына, бірақ сол әңгіменің бұларды, қаны да, жаны да бір әке мен баланы, бір-бірінен айырып жібергендей болғанына, ал ана сырттағы жауынға бір сәт үн-түнсіз. қарағаны оларды қайтадан табыстырғанына кәміл сенгендей еді. Бірақ орнынан тұра бергенде Павел баласынан:

— Қашан жүресің?—деп сұрады, бәлкім, мұны ол ұлынан ертерек сұрауы керек пе еді қалай?

— Әзірше осында боламын,— деді Андрей күлімсіреп, бұл мәселеден әлі бір түйінге тоқтамағанын білдіріп, иығын қиқаң еткізді.— Асығатын не бар?

— Егер осында болсаң, онда маған, мүмкін, шөп шабуға қолғабыс етерсің?— деді әкесі кенет. Бұл ой оның басына осы қазір ғана, қас пен көздің арасында келген және келісімен сөз болып сыртқа шықты, ол әлі осыны айту керек пе, жоқ па, баласын шақырғанымен соған өзі дайын ба, жоқ па — ақылға салып, салмақтамаған еді.

Андрей оған шын көңілден келісе кетті.

— Мақұл. Көмектеспегенде мен бұл арада не бітіремін. Әрине, көмектесемін.

— Мұның да дұрыс,— деп Павел қуанып қалды,. осыған бел байлағасын, сөзі де ширақ шықты: Екеуміз сиырдың шөбін шауып тастаймыз, оны әлі бір қыс қолда ұстаймыз. Сен осында болсаң, ұзаққа созбаспыз. Әйтпесе біз мұнда не істерімізді білмей, қорқып отыр едік. Бір адамның қолынан келе ме... мен жұмыстамын. Шешең анда. Әжең де жәрдемші болып жарытпайды.

— Бір аяғым көрде, бір аяғым төрде,— деді Дарья басын изеп.

Өлім жайын осылай мәтелдете еске алуы мұң екен,. оған қосарланып, соңғы кездері кемпір байғұстың жатса да, тұрса да есінен кетпей, азапқа салған бір ойы шыға келді, сол-ақ екен, Дарья бойын түзеп, ұмсына түсті де:

— Молаларды да ұмытпа, Павел. Уәде бергенсің. Кейін қолың тимейді... Осы жолы ретте...— деді қумыққан дауыспен жалынып.

— Құп болады. Молаларды да көшіру керек еді. Әжең өтінгелі қаш-шан,— деді Павел.

Андрей таң қалып, қасын керіп: осылар шынымен-ақ айтып тұр ма,— дегендей аз уақыт үнсіз тұрды да, моланы көшірісуге де келісті.

13

Жаңбыр бірде ылғалды ауада бұрқырап тұрып қалған су тозаңы тәрізді бұлыңғырлана бүркіп, бәсеңдей түседі де, енді бірде қайтадан жанданып тасырлап, жер бетін шапаттап соға бастайды. Айналадағы дүниенің бәрі малмандай болып, күмпиіп, ауырлап, енді суды бойына сіңірмей, кенересіне дейін меймілдеп толды да, сосын сабасынан асып төгіліп, жан-жаққа жайылып, кете берді, кете берді. Тіпті ұйысқан шөп іші де шылқылдап тұр. Арба мен машина жүре-жүре ойылып қалған көше, екі жағына қисапсыз көп үйлер тізбегі caп түзеген өзенге ұқсайды. Осынау қатарласқан үйлерді қуалап жүруге болады, ал, екінші жаққа өту үшін мұның бір қыбын тауып, әйтеуір бір баспалдақ тастау керек еді. Бірнеше күн әбден жауа-жауа нәрі таусылған бұлттарды сейілтіп жібергендей-ақ, кейде қабағы салбырап, тұнжырап тұрған ауыр аспан буырқанып, суық ауаны жайымен осқылағаны болмаса, төменде үп еткен жел лебі де сезілмейді. Ағаштардың бұтақтары суға малшынып, салбырап түр, олардан бармақтай-бармақтай болып, қар тәрізді ақ тамшылар үзіліп түсіп жатыр; шабылмаған шөп те бастарын иіп, бірде еліріп қатты, бірде монтансып жай жауған ұзақ жауынға жағалай жондарын тосып, ілбіп қалған. Әуелгі үш күннен кейін Ангара суы таси бастады. Оның мүйіс пен жағалауды жанай сылдырап әндетіп жататын ағысының көмейі бітелгендей үн қатпайды, тасқын су буырқанып бұрсанып, көбік атып, әр түрлі шөп-шалам, күл-қоқыстарды жөңкітіп алып кетіп жатты — жолай көбікті, көр-жерді жиекке, жайылма суларға лықсытып шығара салады, бірақ олар алағат-алағат бұжыр-бұжыр болып жиналып, шыр көбелек үйіріліп айнала-айнала бір мезетте қайтадан ағынға шығады да, мұнда біз де бармыз дегендейін белгісіз бір жаққа маңып кетеді.

Дымқыл сыздан сақтанып, жұрт пеш жағады; күн сайын ертеңгілік тап бір қыстағы сияқты әрбір үй ұялып, баппен кербез көтеріліп бара жатады. Кеппен бірігіп, баппен кербез көтеріліп бара жатады. Көппен бірге Настасьяның үйінен де түтін шұбатылады, Дарьяға немересі келісімен, Катерина бірден осы үйге кіріп алған-ды. Ол өзінің Петрухасына да құрғақ бір мүйістен орын болып қалар деп, бұл үйге көшетініне себеп табылғанына қуанып кетті, ал баласы бұрынғыша жел қалай айдаса, солай қарай ұшатын бақбақтың үпелегі секілденіп, деревняда қам-қарекетсіз сеңделіп жүрген еді. Ол Андрей су-электр станциясына барады екен деген хабарды есітіп, бұған келді де ондағы жағдай қалай, табыс қанша, жұрт қалай тұрады, «қоңдануға»— («қоң» дегені пайда ғой баяғы) бола ма екен?— деп жай-жапсарды ұзақ сұрап анықтады.

— Маған мал қорасы емес, жайлы пәтер керек, ол үйреншікті әдетімен қоқилана қоразданып, өз құнын есіре түспек болып өрекпиді. Қолымда шешем бар, мен оған қолын жылы суға малып отыратындай жағдай жасағым келеді. Оның осы көрген машақаты да жетеді. Сен ондағылардың бәрі комсомол дейсің, әрине, шешем комсомол жасынан кеткен. Бірақ қажет болса — әлі де бір кәдеге жарайды. Мәселен, баяғы кісі кезі бір ашылмай өткен өмір жайлы — Петруха «әмір» деген сөзді сағыздай созып, рақаттана айтады — әңгіме керек болса...

Андрей о құрылыс туралы жарытып ештеңе айта алмады, оның өзі сол құрылыс жайын газеттерден, шатты-бұтты әңгімелерден білетін, бірақ Петруха аяқ астынан мұнымен бірге бармақшы болды, онда не болып не қоятыны жөнінен сөйлесу үшін, мұнда күн құрғатпай келетінді шығарды, сонда өзін көпті көрген көнтерлі, аса қажет жұмыскер сезінеді, ал деревняға тап бір жұмысқа орналасып тіпті еңбекақысын алып жүрген кісідей-ақ, тәлімсіп сөйлейтін болды. Петруханы білетін ауылдастары одан:

— Ақшаңды осында жібере ме?—деп сұрайды мысқылдап.

— Осында — қайда? Бізде почта жоқ қой?—дейді ол жұрттың аңқаулығына таң қалып.— Маған жіберуін жіберер еді, бірақ жай-жағдайды түсіндіріп: сақтай тұрыңдар — дедім. Кейін, мына жауын-шашын басылғасын, барамын да біржолата аламын.

— Егер сен әлі жұмыс істемесең, бәлкім, сенен салықты да ұстамайтын шығар?

— Қой?!— Петруха әділдіктен айнымайтын адам.—• Егер қажет болса, мен баласыздық салығының ақшасын өзім-ақ балалар үйіне жөнелтемін. Сен жұмыс істемедің... дедің ғой. Жұмыс істемесем, онда тұрған не бар? Маған басқа бір өндіріске кетіп қалмасын деп төлейді. Өздерінде қалдырғысы келеді. Және мен енді заң жүзінде де басқа жаққа жалт етіп кете алмаймын.. Заң дегеніңнің тұла бойы толған қулық. О-о-о, оны қойсайшы! Онымен ойнау қиын!

— Пәле, бөспебай! Пәле, бөспебай!—дейді жұрт оған тәнті болып, таңдайын қағып және Петруханың көзінше таңдайын қағып, тәнті болады, ал жұрттың өзіне жауап қайтаруға сөз таба алмай қалғанына мәз болған жігіт:

— Мән-жәйді түсіну керек қой,— дейді мардамсып..

Осынау жұмысқа жарамсыз күндерде бекерден-бекер отырып жалыққандықтан ба, бәрінен де бұрын елеусіз жақындап келіп қалған, көмескі бір қауіпті жәйттен бе, жұрт әйтеуір жиі-жиі жиналады, әркім әрдеңенің басын шалып, бірінің сөзін бірі жалғап көп сөйлейді, бірақ олардың әлсін-әлі ұзақ-ұзақ үндемей: қалғанынан үзіліп барып, ыбылжып қайта басталатын әңгіме-сөздер де үргедектеу. Бұларға тап осылай ауа райы әсер етті ме, әлде жұрт көзі ашылып, істің мән-жайын түсіне бастады ма, әйтеуір, қауымдаса атқаратын қауырт еңбекпен өтіп жатқан шөп шабу да, ән мен күй де, кешкі отырыстар да, қоштасар алдында жасалған сый-сияпаттай, дұрысын айтқанда нағыз ұрлықтай болған, күллі колхоз болып бастан кешірген осынау тірлік те — алдамшы бірдеңе, өздері оған сезімтал адам жүрегінің әлсіздігіне бой алдырып, алданып қалған тәрізді. Ал нағыз шындық — қайтсең де көшу керек, бұл арада қалай тұрдық-жүрдік деп жоқты-барды іздеп, қарайлай бермей, оны қалайсың ба, қаламайсың ба, әйтеуір ана жаққа барып, жайғасып-жайлану керек. Егер бұрын қалай өмір сүргенімізді білмей парықсыз жүріп-тұрсақ, енді артымызға құлазыған қонысты қалдырып, кетіп бара жатып, оны білгеннен не пайда? Ақиқат шындық — қарбалас жұмыс істеп, ән мен жырды тамылжыта айтып, елжіреп жылай жүріп, күн батып, жарық дүние салқын тартқан шақта жан-жүрегің қобалжып, махаббат сезімінің ояна бастағанын, сол сезімге деген іңкәрлік күшейе түскенін (ондай киелі сәт аса сирек кездеседі) түйсініп қоюда емес — нағыз шындық мая-мая пішеннің қатар түзеп тұруында. Олардың осында жүруінің өзі содан ғой. Бірақ көңіл шіркін күмән-күдікке де беріледі: солайына-солай, бірақ бір түрлі олай да емес секілді. Қалай болған күнде де олар шабылған шөпті мая-мая етіп жинайды да, тасып әкетеді, осынау күллі жұмысты, мая-мая пішенді, көктемге дейін ірі қара бір талын да қалдырмай, жалап-жұқтап қояды, ал бірақ бұлардың, адамдардың өздері емес, жан-жүрегі қосылып айтқандай болып көрінетін, жұмыстан кейінгі әндері ше — олар өздері айтатын со бір қарапайым сөздерді қасиеттеп, оған әулиедей сенеді және бәрі бір кісідей болып, йен дүниені ұмытып шырқайды келіп, кешкілік қарабарқынданып келіп түсетін тылсым түннің сұлулығы мен жұмбақ сыры алдында кісі сай-сүйегіне дейін балқып, жаны елеңдеп барып, тынши қалатын кезі болады, сондай кезде ол өзінін. қайда тұрғанын, кім екенін ұмытады және оған өзі қанатын жайымен қозғап қойып, төменде қалықтап қалып бара жатқан нәрсенің бәріне құлақ тігіп, алдынан ашылған шапағат жолымен ың-шыңсыз баяу қалқып келе жатқандай болып сезіледі; тап осы сәтке дейін сен өзіңді-өзің білмей келіпсің, сен тек өзің ғана емессің, сонымен бірге айналаңдағы әрдайым көзге түсе бермейтін нәрселер де екеніңді және одан айрылу кейде тіпті өзіңнің қол-аяғыңнан айрылғаннан да жаман екенін түсінетін, қайдан шыққаны белгісіз ғажайып бір тәтті сезім пайда болып, жүрегің уылжып, шым ете қалатыны бар, міне, бұл ұзақ уақыт ұмытылмайды және кісінің жан сарайын нұрландырар сөнбес жарық, жарқын қуаныш болып, біржолата қалып қояды. Бәлкім, тек осы сезім ғана мәңгілік шығар, адамнан адамға, әкеден балаға, баладан немереге берілетін қасиетті рух тәрізді, осынау мирас оларды иментіп те, қорғап та, бағыт-бағдар сілтеп, тазарта отырып та, талай ұрпақ аңсай жүріп тірлік еткен аңыз заманға бір кезде жеткізетін шығар әйтеуір.

Ендеше ұзақ жылдар бойы Матёрада сүйекке сіңген өмір ағынына ақырында бір жуынып, неге аршылып алмасқа, сосын төңірекке мұңлы көзбен таңырқай бір қарап: осының бәрі болып еді-ау — деп неге айтпасқа. Болған-толған, енді, міне, тозған. Кісіге ажал қорқынышты бір тажал болып көрінеді, бірақ сол ажал, тірілердің көкірегіне қасиетті бір бітік егін егіп кетеді, сол себепті де тылсым түнек пен шірік-көңнен өмір мен ақыл-сана ұрығы бөртіп, көктеп шыға келеді.

Қараңдар, ойланыңдар, қалайық! Адам бір сырлы да бір қырлы емес, оның қанасында бір қайыққа жиналып, жағадан жағаға есіп жүретін жерлестері сияқты, әр түрлі адамдар болады, ал нағыз адам қайғы-қасіретпен бақұлдасар сәтте ғана ашылып көрінеді — бұл соның дәл өзі, соны есте сақтаңдар.

Бірақ кісі жанының үргедектеп, байыз таппайтыны неліктен — ұзаққа созылған жауын-шашыннан ба, қам-қарекет бастан асып жатқанда, лажсыз құр қарап отырғандықтан ба, әлдебір басқа себептен бе, кім білген? Оны біліп көр кәне. Мәңгі-бақи көрінген жер, міне, бірақ ол солай көрінгенімен — жоғалып кететін болғаны да. Шөп иісі, орман иісі аңқиды, әр бұта жеке-дараланып, жапырақ өзінше, қылқан өзінше жұпар сеуіп тұр, қора-қопсы тақтайының мал мен тұрғын жайлар, қотан, қиярдың пәлегі, ұста дүкендеріндегі ескі көмір иісі жарыса жамырап қолқаны қабады — жаңбыр осының бәрін жуып-шайып, оларды әр түрлі кермек иістен тазартып, дем-тынысын кеңейтіп тастаған. Ерте де емес, кеш те емес, тап қазір өмір сүріп жүргендер тұсында, осынау кіндік қаны тамған жерде, мына дүниенің бірде-бірінің болмайтыны неліктен? Соның өзі жай ма? Жақсылық па? Өрекпіген көңілді немен, қандай жұбанышпен басуға болады.

Таңертеңнен аспан ашылатындай-ақ, қара бұлт жуылған кірдей бозарып, қозғала бастады, әлдеқайдан өзгеше бір өкпек жел есті, әне-міне дегенше енді біраздан кейін күн жадырап шыға келетіндей болып көрінді, сол-ақ екен, ел де өмексіп, абыр-сабыр қимылдап, жұмысқа шығамыз ба — деп Павелге келмекші болды. Ал олар ырғалып-жырғалып әңгімелесіп жүргенде, аспан қайта тұнжырап, сылпылдай жөнелді. Жұрттың тарағысы келмеді — отырып алып, ескі әңгімені қайта сабақтай берді. Дарья самаурын қайнатты, бірақ неге екенін қайдам, шайға қызыққан жан болмады, шамасы, үйлерінен ішкен шайын әлі сіңірмесе керек. Тек Катерина ғана бір стақанды алды. Есікке таяу тұрған сәкі үстінде, тізесін құшақтап Афанасий Кошкин, әлде Коткин бе — жұрт әйтеуір ұнатқанын айтатын — отыр, ал Петруха күлкі үшін осынау екі есімді біріктіріп, күллі ауылға айқай салатын: «Кот пен Кошкин, әй, Кот пен Кошкин!»— деп. Афанасий ғұмыр бойы Кошкин болып келген, совхозға көше бастағаннан-ақ, бүкіл семья болып, фамилияларын Коткин деп ауыстырып алды: жаңа жерде бәрі де жаңарсын, сұлу болса — бәрі де сұлу болсын— деген шығар. Афанасийді жұрттың бәрі әзілдейді — ол жадырай жауап беріп, мән-жайды түсіндіреді.

— Маған бәрі бір. Кошкин бе, Коткин бе. Мен алпыс жыл да пәлен ай Кошкин болып-ақ жүрдім — шәй деп бетіме қараған жан болмады. Осының бәрі жастардан. Ана бәлекет келіндерім ғой бүлдіріп жүрген. Әсіресе Галька. Оларға не — бұл өзінің туған фамилиясы емес, басына тартатын орамалдары сияқты, бүгін біреуін, ертең басқасын салып жүре береді. Бол да бол!—деп қасарып қойды ма түге. Ана жолы өзіме әбден ішкізіп... Содан кейін ойға қалдым. «Кошкин болса— дейді олар,— сен онда қатыныңның астында жүргенің, ал Коткин болса — онда қатының сенің астыңда болғаны». Бәлекеттердің айласын қарашы. Ойланып болғасын: «Тағы бір жартылық қойсаңдар — алыңдар»— дедім. Сендерге өтірік, маған шын екеуі бірдей ұшып барып, көзді ашып-жұмғанша әкеліп қоя салды.

— О көк соққан, жарты литрге фамиліңді саттың ба?

— Солайына солай енді. Документтерді қайта жаздыруға Галка ауданға барып қайтты. Ал өзім ше? Өз басым сол әріптің басына бір қалпақ кигізе салдым, «т» ма, «ш» ма түсініп көрсін. Жабулы қазан жабуымен. Ал қол қойғанда әдейі сол әріпке жуымай, аяғын шиыра саламын. Кошкин болған, қазір де сол қалпында. Ал, балалар ойына не келсе, соны істесін.

Дарьяның төменгі жақ шеттегі көршісі Вера Носарева әлденеше рет орнынан тұрып үйіне, үйіне емес-ау, өзіне бөлінген жерге кетіп қалғысы келген — жұрт етек-жеңін жинаймын деп жатқанда, Вера өз шабындығына барып, жайлап шөп шабады, бірақ қазір мына жылы үй мен кісілерді тастап кеткісі келмеді, оның үстіне жаңбыр екі санын шапаттап сатырлап жауып тұр. Минут сайын терезеге жалтақ-жалтақ қарап, тап бір біз үстінде отырған кісідейін қозғалақтап, тапшанда Клавка Стригунова отыр — ол баяғыда-ақ зытып кететін еді, бірақ жауын жолын бөгеді. Іші пысқан Клавка енді жатты да Андрейге жабысты: қазір қала еркектері қандай әйелді жақсы көреді: семізін бе, арығын ба?—деп бозымнан олардың жай-күйін сұрай бастады. Тапа-тал түсте күн тұнжырап, күңгірт тартты, жауын төпеп, құтырынып кетті, жұрттың көңілді әңгімесі өз-өзінен өшіп, біртіндеп қайтадан бұрынғы арнасына — Матёраға, оның тағдыр-талайына, матёралықтардың тағдыр-талайына қарай ауысты. Дарья бұрынғы әдетімен, дүниеден күдер үзгендей қолын бір-ақ сілтеді:

— Мейлі, аяйтын ештеңе қалмады...

— Аяуын аяйсың ғой, қалай аямассың...— деп Афанасий бір сөзді бастай түсті де, айтатын ештеңесі болмағасын үндемей отырып қалды.

— О кәрі дәркілдектер, сендерді алатын да құдай жоқ,— деп Андрейді тастай беріп, сөзге киіп кетті Клавка біреу табанына шоқ басқандай ыршып түсіп.

— Жылайтын нәрсені тапқан екенсіңдер! Көздеріңнің жасын көл қылып, жылайсыңдар келіп, жылайсыңдар... Сендердің бұ Матёраларың қи сасып кеткен! Тыныстайтын ауа жоқ. Осы арадан не қуаныш таптыңдар?! Төңіректерің жадыраған жаңа өмір, ал сендер тезек-қорек қоңыздай, ескінің етегінен айрылмайсыңдар, соны шұқылап, бір мәнпағат тапқыларың келеді. Сөйтіп өздеріңді өздерің алдайсыңдар. Сендердің Матёраларыңды баяғыда қопарып, Ангараға ағызып жіберу керек еді.

Клавкаға емес, бейне бір өзіне, өзінің көкейінде жүрген күмән-күдігіне жауап қайтарғандай-ақ, Афанасий бірінші болып даусын бәсеңдетіп, ойлана тіл қатты:

— Ескіше ме, әлде жаңаша ма, әйтеуір нансыз күн көре алмайсың.

— Немене, нансыз отыр ма едік сонша? Әне, шошқаларды да таза нанмен бордақылайтын болдық.

— Әзірге аш емеспіз...

— Тым шайпаусың, Клава!—деп әңгімеге араласты Дарья селт етіп.— Пай, пай, шайпаусың-ау! Сен осы қайдан шықтың а, бұрын біздің Матёрада сен сияқты бетпақтар жоқ еді ғой.

— Бұрын болмаса, қазір бар.

— Бар екенін көріп отырмын, соқыр емеспін. Сен қалай, осы уақытқа дейін Катеринаның Петрухасымен табыспай жүрсің. Сен, Катерина, тыңдамай-ақ қой, мен саған айтып отырған жоқпын. Сендер қалай осы кезге дейін бөлек тұрып жатсыңдар? Ол да сенен айнымайды. Екеуің жұптасып жүрмейсіңдер ме.

— Итке ұсынған таяқтай, керек еді маған со жұқсызың,— деп Клавка қиқаң ете қалды.

— Ол да саған өлердей ділгер болып отыр еді,— деп намыстанды Катерина өз тарапынан.

— Сендердің жаның ашитын, сендер жылайтын не бар бұл жерде?—деді Дарья өршеленіп. Ол председательдің орнында отырған кісі секілді, стол басында отырып, жанын реніш пен намыс қысып, толқып кетті де, тап бір дән шұқығандай, басын ілгері қарай шұлғи берді, оңып кеткен көк орамалы жылжып маңдайына түсті: қалай қарай зымп берсем екен?—деп аяқтарың тыным таппағалы қаш-шан. Сендерге Матёра не, холера не... Бұл араға тамыр тартпаған сорлылар қайда барып тамыр жаям дейсің, сендер жақсы көріп, жандарың ашитын нәрсе болмас, сірә. Сендер бір жүрген ұшықсыңдар... түсіксіңдер...

Клавка қарттарды бір дүрліктіріп тастаған соң, егеске емін-еркін, күле отырып араласты:

— Дарья тәтей, сендердің өздерің тап сондай бейбақсыңдар. Өздерің өлмелі болғасын, қоныс-жайды да шама-шарқына қарай таңдайсыңдар. Мұртына қарай іскегі, күбісіне қарай піспегі. Ал өмір шіркін өтіп барады... Сендер неге ештеңені көрмейсіңдер? Менің, мәселенки, сендердің мына борсып кеткен Матёраларыңнан құсқым келеді, маған ана арғы беттегі поселке ұнайды, ал сендердің Андрейкаларыңның, ол менен жас қой, поселкеге де тақымы толмайды. Оған қала керек. Осылай емес деп көрші кәне, Андрейка? Шыныңды айтшы, осы деревняға кәдімгідей жаның аши ма?

Андрей күмілжіп қалды.

— Айт, айт шыныңды, жалтақтама,— деді Клавка қадалып.

— Ашығанда қандай,— деді Андрей.

— Неліктен жаның ашиды?

— Мен мұнда он сегіз жыл өмір сүрдім. Осында тудым. Тұра бергені жөн еді.

— Баламысың деген! Балалықтың керегі не саған, баяғыда кеткенсің одан? Бойың өсті, бұғанаң қатты. Зіңгіттей болып тұрған түрің мынау! Матёра деңгейінен де асып кеткенсің. Енді бұл арада қалам десең де, қала алмайсың—айтқаным айтқан! Сен әжеңнен именгесін, осылай деп күмілжіп тұрсың. Сенің Матёраға емес, әжеңе жанын ашиды.

— Неліктен...

— Солай екені солай. Мені алдай алмайсың. Ал ана әжең өзін-өзі аяйды. Ол енді жасара алмайды, сол себепті де іші күйіп ызаланады келіп, тірілердің иісі шығатын жерден үркетіні де содан. Сен маған ренжіме, Дарья тәтей, мен саған бар шындықты айттым... Сенің өзің де оны бүгіп қалғанды жаратпайсың.

Бірақ Дарья ренжіген жоқ.

— Мен, бикеш, оны да ойлағанмын,— деді ол басын изеп, расында да ойлағанын жасырмай, сосын өзінe шай құйды.— Кейде бір қалың ойға қалғанда, бүкіл ғұмырыңды жіпке тізіп шығасың. Мақұл, мен-ақ солай болайын — деп ойлаймын... Сендердің өздерің қандайсыңдар? Сендер неге бұлай етіп отырсыңдар? Мына жер тек сендердің ғана қарауыңдағы нәрсе ме? Бұ жер, жарықтық, жұрттың бәрінің меншігінде—бізге дейін болғандардың да, бізден кейін келетіндердің де меншігінде. Біз оның бетінде азғана уақыт қонақпыз. Сен сонда оны, әлгі ағайынды жеті жігітке бірдей қызмет еткен жануарды... шынымен-ақ бір өзің басына жүген салып, сығанға бір сом жиырма бақырға апарып бермексің ғой. Ол сенің жерін емес. Сол сияқты бізге де Матёраны... тек күтіп-баптап игілігімізге пайдалану үшін, одан нәпақамызды теріп жеу үшін тұтына тұруға ғана берген. Ал сендер оған не жасадыңдар? Сендерге оны өздерің өмір-тіршілікті кешіп болғасын, кейінгілерге тапсыру үшін үлкен кісілер берген. Олар түбі соны сендерден сұрайды. Үлкендерден қорықпасаңдар — кішілер сұрайды. Сендер балаларды не үшін туып жатсыңдар? Қолда бардың қасиетін білмесек — қасіретін тартамыз әлі. Біз бұ жалғанда тек бір-ақ рет өмір сүреміз және біз кімбіз осы?

— Адам — табиғаттың патшасы,— деп Андрей қарияның есіне салды.

— Міне, міне, патша дедің бе. Патшалығын құруына құрар-ау, бірақ кейін қайғырып жылар-ау.

Осыдан кейін бәрі де үндемей қалды. Шелектеп құйған жауын саябырлап, оның ең соңғы сілкінуі секілденген ірі-ірі тамшылары тасырлап барып, сіркіреген ұсақ жауынға айналды. Соның алдында ғана түн түсердегідей қарауытып кеткен аспан, Матёра үстіндегі қақпағын шалқайта салғандай-ақ, енді ашыла түсті — айнала сұрланып, кілегейленіп тұр, сол сияқты аспан да сұрқай, кілегей, одан дымқыл тұңғиықтан басқа ештеңе де көзге түспейді. Жұрт бір сәт тас тәрізді мелшиіп тына қалған ағаш үй іші де күңгірт, алакөлеңке.

Тып-тыныш, тып-тыныш, енді бізге не тұрыс,— деп Афанасий желдірте сөйлеп, үнсіздікті бұзды да, орнынан тұрды.— Дарья, маған шайыңнан құйшы. Бүгінгі жұмысымыз осымен жөнеп кетті, енді отырып бір армансыз шай ішелік.

Тунгуска келді. Халықтың басы қосылған жерге ілініп-салынып ол да жететін, үн-түнсіз жайғасып, қойынынан үн-түнсіз трубкасын алып, емініп сора бастайды. Және оны ешбір қозғама, ұзақты күн ләм деп жұмған аузын ашпайды, ұдайы бір ұйқылы-ояу күйде, терең ой түбіне жете алмай отыратын кейуана, бәлкім, тіпті жұрттың нені айтып жатқанын естімейтін де шығар.

Ол Матёраның өз адамы емес-ті, бірақ қазір онша бөтен де емес, өйткені екі жаздан бері осы арада тұрып жатыр. Иіні келгенде айталық, кейде Тунгуска өзінен-өзі жанданып қозғалақтап сөйлеген болады — сонда сөзбен емес, ыммен сөйлеседі, бұл араның өз жері, өскен топырағы екенін, баяғы бір заманда мұнда тунгустардың келіп-кетіп жүргенін айтады — кім білген, солай десе, солай да шығар. Енді қазір кемпір бұл жерге басқа бір себеппен көшіп келген. Совхоздан фермасын құрмақ болған, бірақ әзірге тек оның меңгерушісін ғана тапқан — сол кісі осы Тунгусканың қызы, саркідір тартқан байсыз-баласыз әйел-тұғын. Өткен көктемде, бұлар келген кезде, жаңа поселкенің шағын-шағын үйлері енді-енді біте бастаған еді, пәтерлер жетпейтін, сол себепті де қызы, біреудің айтуымен, үйлері босай бастаған Матёраға өзінің шешесін әкелген болатын. Сөйтіп Тунгуска осында қалып қойған. Өзеннің жағасына барып, жайғасып алады да, көзін төмен жақтан, теріскей беттен айырмай, сарғайып күні бойы отырады. Ол бақшамен айналысып әуреленбейді — бірді-екілі жүйекке отырғызады, оның өзіне салақ қол тигізбейді, тіпті әлде білмейді, әлде мойны жар бермейді, мұндайға әдеттенбеген де шығар, кім білген. Оның немен күнелтетіні беймәлім; қызы поселкеден бұ жаққа аса сирек қатынайды. Кісілердің көзінше шайға шақырғанда отыруын отырады, бірақ жұрт оның бір үзім нан алып, тісіне басқанын көрген емес. Бірақ соған қарамастан, азып-тозбай қалтылдап тұрып жатыр және бір ғажабы, жұрттың қайда жиналатынын айна-қатесіз сезеді де, бірден солай қарай бет түзейді. Бүгін қайта кешігіңкіреп келді, әдетте ертелетіп жететін.

Тунгуска ілгері бұрышқа қарай озып барып, Катеринаның қасына еденге отыра кетті. Жұрт оның жерге отыратынына да үйреніп кеткен-ді, енді оны орындыққа күштеп апарсаң да — баспайды. Матёраның шалдары да еденге отырып алып, асықпай темекі тартуды ұнататын — бұл әдет, ойлап тұрсаң, со жақтан — ежелгі тұңғыс қанынан шыққан екен-дағы.

— Келдің бе?—деп сұрады одан шайын ішуді қойып Афанасий.

Тунгуска басын изеді.

— Міне, мына адам да бірдеңе үшін тірлік етіп жүр. Иә, тірлік етіп жүр,— деді Афанасий пәлсапашылап.

— Ол өзі қайрымды жан, жүре берсін,— деді Вера Носарева күлімсіреп.

— Мейлі, жүре берсін. Сен совхозға барасың ба?— деп дауыстады Тунгускаға тап бір ол керең кісі секілді.

Әйел мүлгіп үлгірмей жатып, тағы басын изеді — бұ жолы аузында трубкасы бар еді.

— Қарашы өзің, барғысы келеді. Бірақ бұ байғұстың о жақта жайы бола қояр ма екен.

— Со совхозда не құндарың қалды,— деп тағы да тақаса кетті Клавка.— Көздеріңе түскен шел сияқты. Ертең өздеріңді совхоздан қуалай бастады бар ғой — естерің сонда кіріп, басқаша әндетер едіңдер-ау. Өздері шеттерінен кесір бірдеңесін алса, онысы өздеріне керек болмаса да, жаны шырқырайды, бұрынғысынан жүз есе жақсы нәрсені берсе де — анаусы алай, мынаусы былай деп, қырсығып қыңыр тартады. Не берсе, соны алыңдар түге кергімей, жаман затты бермейді. Әне, өзге жұрттың қағанағы — қарық, сағанағы — сарқ. О жақтағы тұрмыстың несі кем? Жарайды, Дарья тәтейдің жөні басқа — ол Дарья жаққа қолын бір сілтеп қойды,— о кісіден не үміт, не қайыр. Ал мына сендерге не жоқ?

Жұмыс болмағасын, әдеттен тыс жуасып, абыржып, шаршап, әрқилы әңгімеден басы қатып дал болған Вера Носарева ауыр бір күрсініп, сөз бастады:

— Тек қолға сиыр ұстауға рұқсат етсе... шөп шабуға кендік берсе... Әйтпесе одан не пайда? Әлі үйреніспеген басқа тірлік болса, үйренісіп кетеміз-дағы. Оныншы класқа дейін мектеп болады дейді. Ал мында төрт жылдықта балалар машақаттан көз ашпайды. Биыл мен Иркамды қайда жіберер едім? Ал ана жақта ол өз орнында, қасымда. Үйден айырып та жатпайсың.— Вера кінәлі кейіппен Дарьяға ұрлана көз тастады, өзі талай рет ойлап, толғанған арманын айтып салмақшы болды...— Ойхой, дүние, со поселкені осында, біздің Матёраға әкелер ме еді...

— Қара мұның дәмесін! Жо-оқ, мен оған келіспеймін,— деп шаңқ етті Клавка.— Ол тағы Ангараның ортасында, итарқасы қиянда болады! Еш жаққа бара да алмайсың, жүре де алмайсың... Түрмеде отырғанмен бірдей.

— Бауыр басып кетеміз,— Афанасий әбден ойланып барып шешкен кесімді сөзін жанының алыс бір түкпірінен суырған секілді.— Әрине, бауыр басып кетеміз. Бір жыл ма, екі жыл ма... Клавка әлгіде көптен айтпаған бір сөзді тауып айтты... Енді бір жыл, екі жылдан кейін тағы бір жаққа көшетін болсақ, сол поселкені де қимаймыз әлі. Бейнеттеніп тер төгеміз ендеше... Бізді жер жарықтықпен ең әуелі еңбек-бейнетіміз табыстырады. Сен, Клавка, бұл арадан ешбір қиналмай-ақ кете бересің, өйткені мұнда табандап тұрған да жоқсың. Секектеме, секектеме, отыр,— деді ол келіншекті тоқтатып,— біз оны жақсы білеміз. Шешеңнің көзі тірі тұрғанда, балаларыңды бағып-кағып өсірді. Ал сен дүкендер мен оқу-үйлерінен жылтыңдап шықпай жүретінсің...

— Менің сауатым бар...

— Мен сенің сауатыңды сөз етіп тұрған жоқпын. Мен жерді сөз етіп тұрмын. Ал жерді иіту үшін қанша еңбек, ой-бой, қанша бейнет керек. Әуелі соны қолға алса... Мекен-жайды таңдап алған комиссияны тауып, желкесінен түйгіштеп, тұмсығымен жерді иіскетсе... Е, анаңды ұрайындар түге...

— Бәлкім, сен жапырып еңбек етіп, со жаққа бауыр басып кетсін деп әдейі шығандатып тастаған шығар.

— Мүмкін, солай да шығар. Біз баспаған жер бар ма. Ат басын тірерміз. Амалын да табармыз, төзерміз де. Бірде аздап көнсек, енді бірде ескі тірлігімізге қайта айналармыз. Бойда күш-қуатың болса және мұжыққа кедергі жасамаса, ол қандай пәле-жаладан болса да аман шығады. Павел, менің сөзім дұрыс па, бұрыс па? Неге үндемейсің?

Павел шылымын шегіп, жұрттың әңгіме-кебін тыңдай отырып, уақыт өткен сайын өзіне-өзі өшігіп, өзін-өзі түсінбей, аң-таң болады: шешесі сөйлеп еді — оны бірден құптай қойды, енді, міне, Афанасий ойындағысын айтып еді — оған қарсы дау айтатын дәлел таппай, онымен де келісе кетті. Бұл не пәле?—дейді өзіне-өзі Павел.— Өз ақылым қайда? Соның өзі бар ма?

Әлде жұрт не айтса, соны таңдамай-талғамай сіңіре беретін басымның іші толған құм ба? Ал ақиқат шындық қайда және оның басын да, аяғын да таба алмайтындай етіп, со шындықты шетсіз-шексіз созып жібергені несі? Ау, түп-төркінінде әйтеуір бір шындық болуға тиіс қой. Мен оны неліктен таба алмай жүрмін?» Бірақ ол Клавканың сөзінде де — бірақ ондай сөзді ол емес, одан әлдеқайда байыпты біреу айту керек еді — өздері стол басында сұхбаттасып отырған кездегі Андрейдің сөзінде де бүгінгі күннің шындығы бар екенін, одан ешқайда қашып құтыла алмайтынын сезген, айдан анық сезген және іштей онымен баяғыда келісіп қойған, егер бұл ойлану-толғану атаулының бәрінен ада-жұда қол үзіп, соған анық кезі жететінін мойындамай жүрген себебі — оған тек — Матёрамен қоштасудан жаны ауыратыны, көшті-қондының күйігі мен әбігер-машақаты кедергі жасап келген. Шамасы, жастар осы шындықты жақсы түсінетін тәрізді. Мұның да жаны бар, қанша айтқанмен олардың бар қызығы алдарында. Саған жаға ма, жақпай ма, қайтсең де Андрейдің айтқанын мойындауға тура келеді, қазіргі заманда өз аяғыңмен жаяу-жалпылап жүрсең және тағы ескі Матёрадан айналшықтап шықпасаң — бүгінгі өмірге ілесе алмайсың.

— Бауыр басып кетеміз,— деді Павел оны қостап.

— Ана жақтағы жерде астық өсіре аламыз ба, жоқ па, сен қалай ойлайсың?— деді Афанасий.

— Өсіргенде қандай. Ғылым қол ұшын береді. Ал егер өсіре алмасақ, шошқаны бордақылаймыз немесе тауықты таратамыз. Қазір кез келген жерде әлгі... мамандандыру жүріп жатыр ғой.

— Сонда мен комбайныммен тауықтардың жүнін жұлам ба?

Қатындар құбылып сала берді.

— Ептейлі бір тетік қондырса — жұласың. Оның несі кем?

— Шаң-тозаңды осы жұтқаның да жетер, әне содан ыстанып, қарайып кеткенсің.

— Тауықтың жүні бұрқырап, тазарат-тағы.

Дарья әңгімеге қосылмай, ешкімді де көрмей, тыңдамай, өз ойымен өзі болып, қолындағы шыны-аяқпен шайды тартып отыр және бірдеңені мақұлдағандай басын қалтылдатып изей береді.

— Қатындар, қалай,— деп басалқалық жасады Афанасий,—жиналысты жабамыз ғой. Ұзақ отырдық. Дарья әне самаурынды да тауысуға айналды. Қандай қаулы қабылдаймыз. Көшеміз бе, жоқ па?

— Бізсіз-ақ баяғыда қабылдап қойған.

— Кет-т-тік ендеше! Ана жақта, үлкен жерде, бізге көңіл де көбірек аударылады.

— Тек тарақандар мен қандалаларды жақсылап сілкіп тастаңдар.

— Сен қалай ойлайсың, Тунгуска? Көшеміз бе?

Тунгуска асықпай аузынан трубкасын алып, ернін бір жалап, дауыс шыққан жаққа, әлдеқайда кезіп кеткен көзін салып қарады да, басын изеді.

— Дарья, сен де жинал. Сенсіз біз ешқайда да кетпейміз.

Бірақ Дарья жауап қатпады.

— Қараңдаршы,— деді Вера Косарева апалақтап.— Жауын біраз жуасыған тәрізді. Көп отырып қалыппыз, иә, көп отырыппыз... Сөйлей берсең сөз таусыла ма. Мен кеттім. Бірдеңе бола қалса, Павел, дауыстай сал. Бірақ бүгін шақырмай-ақ қой. Бүгін мен жоқпын.

...Жауын да жауын... Бірақ оның да толас табатын түрі бар. Дүркін-дүркін жауын аралығы ұзарып, жоғарыдан аңырап жел есті де, ол аспанға тұтаса жабысып қалған ылғал жабағыны әрең-әрең қозғап, ақырында оны теріскей жаққа қарай айдай жөнелді. Тек осы ара үстімен қалқып ұшып бара жатқан сұйық бұлттар ғана қалған-құтқан суын тамшылатып төгіп кетеді. Жауын біраз тына қалады да, қайта тасырлайды, күн көрінбесе де, оның жарығы қабат-қабат бұлт арасынан бір сәт қиғаштанып жерге түседі, сосын аспан қайтадан күңгірттеніп, жауын сіркірейді — жұрттың осы күн бір кезде ашылар-ау деген үмітін біржолата кесіп тастау үшін қасақана кесірленіп, қырсығып тұрған тәрізді. Бұған мойынсұнғысы келмеген жұрт іштей ызаланып, аспан-көкті де, оның астында тұрып жатқан өздерін де тілдеп, қарғап-сілейді.

Осындай алмағайып құбылып тұрған — ашық та емес, жауын да емес, жұмыс та емес, тыныс та емес — дәйексіз күндердің бірінде Воронцов пен ауданның су астына кететін жерлерді тазарту ісіне жауап беретін өкілі келді. Халық, әйнектерінің тең жартысы сынған, іші кір-қожалақ та дымқыл бір үйге, колхоздың бұрынғы кеңсесіне жиналды. Орындық, сәкілер жоқ болғасын, жұрт түрегеліп тұрды; қасына келген кісілер жайғасатын стол да жоқ еді — олар халық пен араларына үш қадамдай жер қалдырып, өздері төргі қабырғаға тақалып барып тұрды. Бірінші болып Воронцов сөйледі — ол шөп шабуды екпіндете аяқтау керек екенін айтты, жұрт оның сөзін бөлмей, мына байғұс аспаннан түскен бе, далада жауын, бәрекелде, сөзіңе болайын,— деп таңырқап қарайды оған. Шынында да жаңбыр қайтадан өршеленіп, үй төбесін сабалай бастады, бірақ плащ-палаткаға оранып алған Воронцов ештеңені де естімейді, өз ойын судыратып айтып тұр. Ауданның фамилиясы, Песенный деген өкілі, осы жердің байырғы тұрғындары сияқты, шықшытты жүзін жел-күн қаққан, көгілдір сәби көзді қарапайым еркек екен, әрине фамилиясы солай болғасын, мүмкін, әнді де жақсы айтатын шығар, кім білген, міне, осынау өкіл, Воронцов атын атаған кезде, сөзді алыстан, тіпті қазіргі хал-жағдайдан бастай берді де, жұрттың дымқылсыз бен азынаған желден тоңып, аяқтарын алма-кезек қозғап, бір-біріне тығыла түскендерін көрді де, әңгімесін күрт үзді. Сосын сәл үнсіз тұрды да, осында не үшін келгенін айтып салды: Сентябрьдің ортасына дейін Матёра өзін де өсетін ағаш-бұталар мен қаңқиып тұрған қора-жайлардан түгел тазартылуға тиіс, деді ол. Жиырмасы күні Мемлекеттік комиссия су қоймасының орнын көріп қабылдауға барады.

— Онда біз картобымызды қазып алуға үлгірмейміз. Егінді жинап бітпейміз. Ауа райы тап осылай аласұрып кетсе...— деп әлдекім қаймыға үн қатты.

Песенный шарасыздана қолын жайды, жауапты Воронцов қайтарды:

— Жеке меншік картопты не қылсаңдар о қылыңдар, тіпті қазып алмасаңдар да бәрібір. Ал совхоз егінін жинап алуға міндеттіміз. Және біз оны жинап аламыз да. Тіпті болмай бара жатса, қаладан кісілер келеді.

Бірақ жауын-шашыннан әбден қажыған жұрт туған деревнялары жойылатын ең соңғы мерзімді жария еткен хабарды сабыр сақтап, жай ғана қабылдады. Айналаның бәрі суға малынып, шылқып жатқанда енді бір кезде бірдеңе жаңа қояды-ау дегенге ешкімнің де сенгісі келмеді. Және сентябрьдің ортасы, бұларға декабрьдің орта шені секілді, өте алыс болып көрінді. Тек естеріне бір алғаны — биыл картопты қазуға ертерек кірісу керек деген жәйт қана. Сосын бұлардың ойы одан әрі жылжыды: қазуын, жарайды, қазып алармыз-ау, бірақ оны қайда апарамыз, қайда төгеміз? Сонша қапты қайдан табамыз оған? Бұлар жетпіс, сексен қанардан картоп қазып алатын, биылғы жазда картоп бұрынғымен шамалас егілген болатын. Мұндағы қолайлы нәрсе: қысылғанда күллі өнімді бір қаппен де тасып алуға болады — бақша қасыңда, ал, ана жақта бәрін біржолата алып кету керек шығар. Осыдан кейін енді қайтеміз, не істейміз деп ойланасың.

Жиналыстан жұрттың тағы бір есінде қалған жәйт, ең соңғы күнді күтпей-ақ, онша зәру емес нәрсенің бәрін біртіндеп жаға беруді тапсырғанда, Воронцов Матёра тұрғындарына өз мекен-жайын бірінші болып тазартқан Петруханы үлгі етіп алға тартты. Туғалы бері Петруханы тірі жан мақтап көрмеген, енді ол өзін батыр санап, жан-жағына қоқилана қарайды және жиналыстан соң сөйлеспек болып, Воронцов пен Песенныйдың қасына барды. Олардың арасында нендей әңгіме болғанын, әрине, ешкім естіген жоқ, бірақ жұрт Воронцовтың Петруханы мегзеп, Песенныйға бірдеңені ұзақ айтқанын, содан кейін ананың қалтасынан қойын дәптерін алып, оған қарындашпен әлденені түрте салғанын анық көрді.

Тек үйді-үйіне тарап, жылынып алғаннан кейін ғана ел сентябрьдің орта шені деп дуылдаса бастады. Бір жарым ай ғана қалыпты. Небары бір жарым ай ғана, оның зулап өте шыққанын байқамай да қаласың. Ал одан арғы күндердің Матёра қыстағынсыз өте беретінін көз алдына елестетудің өзі әдеттен тыс бір сұмдық еді. Бұрынғы қалпымен, ол арал үстінен шығып, шарықтай көтеріледі, сонда тап-тұйнақтай етіп жиналып, құлазып қалған арал үстіне көтеріледі, бұл аралдан енді: күн-сұлу қайда жүр, ерте ме, кеш пе ол келеді ғой?— деп адам көзі зеңгір көкке қарап жаутаңдамайды. Күндердің бір күнінің тиісті сағатында, өзінің қадым заманнан бергі орнынан аралды да іздеп таба алмайтын кезге дейін, күз күндері аралдан түтін шықпайтыны несі, адам үнінің естілмейтіні несі, оған не болған?— деп таңырқап, Матёра-арал үстін кезіп, бұған қайта-қайта қарағыштап, жүре береді ғой.

Сосын, одан кейінгі күндер мүдіріссіз жылжып, аралды жанай, заулап, заулап өте береді, өте береді.

14

Өзге жұмысы болмағасын бұ жиналысқа Андрей де барды, бөтен кісі ретінде, басқа жұрттан бөлініп, бұл да есік кәсегіне сүйеніп тұрды, бастықтардың нендей сөз әкелгенін тыңдады. Үйге қайтып келгесін, онда не айтылғанын Дарьяға тәптіштеп айтып берді. Ол қабырғаға тақай қойылған сәкіге барып отырды, қолын төмен салып, үндемей қалды, сосын бірдеңе ойына келгендей және іштей бір шешімге тоқтағандайын:

— Жә-жә,— деп бір-ақ сөзді айтты.

Андрейді оның даусы қайран қалдырды: жұрт сенбеген, білмеген нәрсеге өзі ғана сенгесін, білгесін, ақиқат шындыққа өзі ғана ие болып қалғандай-ақ, осынау бір ғана дыбыстан әжесінің даусы керемет бір әулиелік салтанат биігіне көтерілгендей көрінді. Ол дауыста, бұдан басқа тағы бір сарын, жұртты сақтандыратын да бірдеңе: не болатынын көреміз әлі — деген сарын бар-тұғын. Болар іс болады, одан құтыла алмайсың, бірақ ол қалай болады?! Матёраға қарап, қалған басқа жерлер де тас боп қатып қалмас па екен? Бірақ енді бәсеңірек үнмен, мүләйім тіл қатты Дарья:

— Адамға да тап осылай етсе. Қашан өлетінін айтып қойса — күні бұрын білер еді, әзірленер еді... жөн-жосықсыз дызақтамас еді...

— Саған не болған, әже! Оны білудің қажеті қанша? Ол жауап қатпады, бәлкім, мұның айтқанын мақұл көрген де шығар, іштей өзіне кіжінсе де, кінәлімін дегісі келмеген шығар. Бірақ Андрей бұған бірден елең етіп, не болып, не қоятынын көз алдына елестете бастады.

— Сөйтсе бір түрлі қызық болар еді-ау. Мәселенки, сен сау-саламат күйіңде дін-аман жүресің, ал бірақ паспортыңда туған жылың көрсетілетін жерде қатарласып өлетін жылың да тұрады.— Ол басқа біреу қытықтағандай зорлана күліп жіберді.— Сен паспортыңды бересің, ал одан сенің фамилияңа қарамайды, енді қанша уақыт өмір сүретініңе қарайды. Ең басты гәп сонда. Кімнің ғұмыры аз қалса — жөніңе жүре бер, қызметкер емессің дейді; кімнің ғұмыры көп болса — кел мұнда дейді. Ал мысалы, сенін үйленгің келеді екен: кәне, көгершінім, көп жасайтын болсаң, көрсет, көрсет паспортыңды дейді. Анау да ең әуелі: кәнеки... Жоқ, әжетай,— ол бет-аузы кіржиіп, бұл сөзінен ойлы күймен бас тартты. Құрысыншы, бұрынғы қалпымен қала берсін.

Павел келді, сосын Дарья орнынан тұрып, столға ас қоймақшы болды, бірақ Павел әуелі шабындыққа барып, маяларды бір көріп келетінін айтты. Ақшам мезгілі бұрынғы шолақ уәдеден гөрі, ауа райы сыңайынан кең де келелі түсінік бергендей болды, аспан биіктеп, оны өркеш-өркеш ала бұлт тұтаса бүркеді де, сосын оның жиек-жиегі селдіреп ағара бастады. Ызғырып суық жел соқты — бұл әйтеуір ауа райының біржолата жақсаратынының белгісі еді. Оқтын-оқтын күн де бір көрініп, жылжып кетеді, оның жарығы бірде өзеннің арғы бетіне жолақтанып түссе, енді бірде деревняның тап қасынан жарқ етіп шыға келеді де, егіндіктер мен шабындықтар үстінен қалқи жүріп, төмен қарай құлдырап кетеді. Соңғы күндері мүләйімсіп үндемей қалған қораздар жарысып шақыра бастады — бұл да тектен-тек емес, олар да мәселенің мәнісін сезеді; ауадағы дыбыс та тазарып, анығырақ естілетін болды: бір шақырымнан әлдене тарс етсе, тап құлағыңның түбінен шыққандай болады. Жауын-шашын бітті-ау ақырында, Павел де бұған кәміл сенді, сенді де жаңбырдың не бүлдіргенің — дестелер қарайып кетпеді ме екен, маялар қызып, баздана бастамады ма екен — осының бәрін тексеріп көрмекші болды, өйткені қайтадан жұмысты неден бастауды білуі керек еді.

Ол сулық шекпенін көпәйкемен ауыстырып киіп кеткеннен кейін, өзінің көкейіндегі бір ойлары итермелеп, сонысынан қысылып, ыңғайсызданып тұрған Андрей, өзі келетін күні туған бір әңгімені есіне алды:

— Әже, анада сен бір сөзінде адамдарды аяймын, бәріне де жаным ашиды деп едің. Сол сөзің есіңде ме?

— Есімде. Неге ұмытайын.

— Сен оны неге аяйсың?

Дарья үй ішін жинастырып жүрген: қол бақырашын жоғалтып алып, енді соны үй ішінен түртінектеп іздеп жүріп, ол осынау сөздерге байыпты жауап қайтару керек екен-ау деп ойламады.

— Аянышты болғасын аяймын-дағы. О байғұсты, құдайдың құлын, аямағанда кімді аяйсың? Бөгде біреу емес қой әйтеуір.

— Ол неге аянышты деп сұрап тұрмын. Сен ол адам дегенің кішкентай ғой дегенсің. Демек, әлсіз, дәрменсіз болғаны ма?

— Туһ, дызақтауын. Айттым, айттым. Бәлкім, мен оны жайдан-жай айта салған шығармын.

— Жоқ, жайдан-жай емес.

Дарья ақырында бақырашты тауып, сенектегі кеспектен су алып, мүйістегі қоржын бөлмеге қайта келді. Сосын әлгі әңгімені аяқсыз тастай алмай, со жақта реті келген ісін тындыра жүріп, жауап қайтарумен болды.

— Ол сонда кішкентай емес пе, қалай?— деді ол әңгімеге бірте-бірте араласу үшін айтатын нәрсесіне абайлап жақындай түсіп.— Оған ештеңе қосылған жоқ шығар. Қандай болса — сол күйінде. Екі аяқ, екі қолы бар-тұғын, басқа қосылған ештеңесі де жоқ. Ал бірақ тірлікті қайнатып жіберді... және оны қалай қайнатқанына қараудың өзі қорқынышты. Соған оны итермелеген бір жан жоқ, өзінің жанығып жүріп жасағаны. Ол өзін өмірдің қожасымын деп ойлайды, ал ол баяғы-да-ан беpi қожайын емес. Оны баяғыда уысынан шығарып алған. Өмір оны баяғыда бағындырған, одан не қаласа, соны талап етеді, алдына салып, дедектетіп айдайды да отырады. Ол тек елпектеп жорта берсе болғаны. Адам шіркін оның тізгінін сәл ғана тартып, аялдаса, төңірегіне қарап, не бар, не жоқ, не қалды, нені жел ұшырып әкетті — түгендесе... Жо-оқ, ол қайта өршеленіп, оны зорлаған үстіне зорлай түседі! Бүйте берсе, ол ұзаққа бармайды, зорығып қалады. Қазірдің өзінде болдырып қалды — несін жасырамыз!..

— Машиналар бар емес пе, ол сонда қалай зорығады, бір түрлі қызықсың? Жұрттың бәрі машина үстінде. Қандай машиналар жасағанын білсең ғой, әжетай. Олардың не істей алатынына тіпті сенің ақылың да жетпейді. Қазір тіпті адам күші жұмсалатын өндіріс те қалмай барады. Ол қайдан зорығады? Әжетай, сен басқа нәрсені айтып кеттің. Осыдан жүз жыл бұрын өмір сүрген қарт адам туралы айтып отырсың.

Дарья шөгенінен бұрылып, жақтырмай қарады да, бойын жазды.

— Мен не айтатынымды білемін, балам. Жүз жыл дейсің... Бұдан жүз жыл бұрын ел-жұрт, мәселенки, жайбарақат өмір сүрген. Мен саған мына өзің туралы, өзгелер туралы айтып тұрмын. Қазір қалай екенін айтып тұрмын. Сендердің қазір қара жұмыс істеп қарларың үзіліп жатқан жоқ — оның несін айтамыз! Өздеріңді өбектеп жатсыңдар. Ал жан-жүрегіңді тоздырғандарың қаперлеріңе де кірмейді. Сен өзін тым болмаса, оның, адамның жаны бар дегенді естіп пе едің?

Андрей жымиып күлді:

— Сондай бірдеңе бар дейді ғой әйтеуір.

— Күлме, ондай нәрсе бар. Егер көзге көрінбесе, қолмен ұстап байқауға болмаса, оны жоқ деп, әбден жаман үйреніп кеткенсіңдер. Кімнің жаны болса, соның құдайы бар, жігітім. Сенесің бе, сенбейсің бе, өз еркің, ол сенің көкірегіңде. Аспанда емес. Ол ол ма — сенің адамдығыңды да сақтайтын сол. Адам болып туған екенсің, адам болып қалуың үшін. Шапағат-шарапаттан айрылмауың үшін. Ал кім өз жанын аздырып-тоздырған болса, ол адам емес, жо-оқ! Ондай адам кез келген іске барады, именбейді. Онсыз, әрине, бәрі де оңай. Бойларың жеңілдеп, жұмыласыңдар. Қалағандарыңды жасайсыңдар. Көкірегіңде сыздап, бебеулеп тұрған ештеңе де жоқ. Сұрайтын да ешкім жоқ. Сен машина дейсің. Машиналар сендерге жұмыс істейді дейсің. Қоя-ақ қой! Көптен бері олар сендерге емес, сендер оған жұмыс істейсіңдер — көрмей жүр дейсіңдер ме! Ал оларға кө-өп нәрсе керек! Ол сұлы беріп өріске айдай салатын ат емес. Олар сендердің бар сөліңді сорып алады, жерді жаралап, әлем-тапырық етеді, ондайға сұмдық оңтайлы. Әне, қарашы, зырылдап қолды-аяққа тұрмайды және көсегішін, қопарғышын қайтерсің. Сендерге ел көрмеген жаңа болса, бітті — әкел дейсіңдер. Солардың артынан ұмтылып жүргендерің. Олар сендерден қашса — соңынан қуалай жөнелесіңдер. Әлгі машиналарды қуып жеттіңдер ме, жете алмадыңдар ма, білмеймін; басқасын жасап шығарды. Бұл — жаңалары бұрынғысынан да өткен сұмдық. Қалып қоймас үшін, сендер олардан бетер ышқынуың керек. Өздеріңді ойлау, адамды ойлау қайда, қолдарың тимейді... көп ұзамай сендер өздеріңді көрінген жол бойында біржолата жоғалтып аласыңдар әлі... Жеделдетуге қажет нәрсені аласыңдар да, қалғаны керек болмайды. Жұрт бұрынғы кезде де жұмыс істеген, қолын қусырып қарап отырмаған, бірақ қазіргідей емес, асықпай баппен істейтін. Қазір бәрін де жүгіріп жүріп істейді. Жұмыста да солай, ауқаттанғанда да — сол, ештеңеге уақыт жетпейді. Бұ дүние не болып барады?! Баланы да жүгіріп бара жатып, асығыс табады. Ал әлгі нәресте тумай жатып, аяғын тәй-тәй баспай, бір ауыз сөзді айтпай жатып-ақ демігіп қалады. Ондай бала қайда, не жұмысқа жарайды? Дарья еденге, шелектің қасына, ертеден бері сиырға арнап пісірген картопты қойып жатып, аз уақытқа әңгімесін үзді, сосын оны сабақтай түсті:—мен ана сенің әкеңе қараймын. Ал ол менің жасыма жете ала ма? Қайта ол мұнда — Матёрада жүр, шамасы, бұл ара өзге жерден тынышырақ шығар. Мен қалада болғанмын, көргенмін — ойпырмай, ағылып жатқан машиналар қанша! Құмырсқадай, шыбын-шіркейдей! Ілгері-кейін, ілгері-кейін! Көз тұнады. Бірін-бірі қуалап, басып озып жатыр... Құдай сақтасын! Соған қарап тұрып: кейін бұлардың бәрін жою үшін мұнша жерді қайдан табады,— деп ойлайсың. Оған жер жете ме?! Сен де соған барасың: бір жаққа қарай құйындатып шауып барасың да, айналаңа қарап үлгірмей жатып, екінші жаққа қарай шабасың. Сондағы діттегені, о тоба, бір орында тоқтап қалмау. Ана жүрген жеріңдегі құр-құр аз еді, қара мұны, енді саған одан да зоры керек екен- дағы.

— Әжетай-ау, не деп отырсың осы? Жүгіресің, шапқылайсың дейсің.. Тірлік еткен — бар болғаны сол. Әркім қолынан келгенінше тұрып жатыр.— Андрей қоржын тамға кіретін есік алдында, Дарьяның сөзіне таң қалып, оған байыппен күлімсірей қарап тұр.

— Тірлік еткен дейсің... Көңілдерің қаласа, қалай тұрам десең, солай тұр. Мен сендерге өнеге бола алмаймын. Біз жасарымызды жасадық. Тек сен, мына сен, Андрюшка, мені кейін қартайып, қайратың қайтқанда ғана есіңе аласың. Сонда қайда асықтым, не істеп, не көгерттім?— дейсің әлі. Ал сенің істегенің — күйгелектеп, айналаңда күйіп-пісіп жүретіндерді көбейткенің. Тірлік етіңдер... Сендердің мына өмірлерің қандай үсір-зекет алатынына қарашы: оған Матёраны бер, ашығып қалыпты. Жалғыз Матёрамен құтылсаң жарар еді-ау?! Асап тастағасын, тағы да шарылдап-парылдап келіп, одан да үлкенірек бірдеңені талап етпесе болғаны. Тағы бер деп. Құтыла алмайсың: бересің. Әйтпесе құрисыңдар. Сендер оның тізгінін босатып алдыңдар, енді оны тоқтата алмайсыңдар.

— Мен оны сұрап тұрғаным жоқ, әже. Сенің адамды неге аяйтыныңды сұрап тұрмын?

—• Ал мен саған нені айтып тұрмын?— деп әуелі ренжіп қалды да, шынымен-ақ өзінің басқа нәрсені айтып кеткенін есіне алып, бір күрсініп қойды. Әуелден ештеңені айтпағаны жөн еді — одан не қайыр! Әне, айналаны жиып-тергесін, Матёраны өртеп, күлге айналдырамыз деп жар салды, ал бұл бейбақ ақтық мерзімге дейін жаратқанға мінәжат айтып, жан-иманын тазалап аршып, ақыретке әзірлену орнына, билік жүрмейтін жерге билік айтқысы келеді, жоқтан барға құйып, бас қатырады. Ой, осындай қажетсіз іспен қанша уақтың кетеді! Сөйлей алмағасын мылқауларды бақытсыз сорлы деп есептейді, үзілмейтін ұзақ ойға берілген олар шынында да бақытсыз ба екен? Бірақ Андрей әлі тосып тұр, әлдене үшін оған әжесінің жауабы керек, міне, сол себепті де, ол тағы да бір күрсініп, сөзді қалай бастарын ойластырып алып, тағдырына мойынсұнған бәсең үнмен күмілжи тіл қатты:—Аянышты ғой... Оған тек бір қарасаң-ақ болды...

Шелектегі быламықты піспекпен араластырып тұрып, жұмыс әуеніне қарай дауысын бірде бәсеңдетіп, қысыла сөйлесе, бірде оны күшейтіп, емін-еркін самбырлаңқырап, бірді айтып, бірге кетіп, Дарья көкейіндегі ойын түсіндіре бастады.

— Сенің адамың барып тұрған шатты-бұтты былықпай. Ол біреуді шатыстырса — бір сәрі, өзі жауап береді. Бірақ оның өзінің де шатасып біткені сондай, оң-солының қай жақта екенін де көрмейді. Қасақана істегендей-ақ, бәрін де кереғар жасайды. Істегісі келмеген нәрсені істейді, оның жұрт қатарлы көзі бар, мен де көремін, қарасаң — сен де көресің. Байыптап, анықтап бір қарашы. Ол тіпті күлкісі келмесе де, ыржаңдап күле береді, күле береді, бәлкім, байғұсқа жылау керек болар... Және сөйлегенде де... әрбір сөзі айла-қулық, бірақ айтайын дегені мүлде басқа. Ал кейде сөйлеймін деп сұранып тұрып, сөйлемейді, үндемей бұғып қалады. Баратын жағы бір жақ болса, ол басқа жаққа бұрылып кетеді. Артынан сонысы есіне түсіп, жүзі күйіп ұялады, өзіне-өзі ызаланады... өзіне-өзі ызаланғасын жұрттың бәріне де ызасы келеді. Содан қырсығады келіп, ал қырсыққан иттің қыңыр кететіні белгілі. Кісі өзін осылай құлдилатып жіберуге бола ма екен. Өмір шіркін бір-ақ тұтам, соны бір жарасымды етіп өткізсе қайтеді, өзі жайлы ел есінде не қалатынын ойласа қайтеді. Ал ел зердесі ештеңені де ұмытпайды, бәрін де сақтайды, мұраның бір түйірін де түсірмейді. Кейін моланың басына күн сайын гүл ексең де бәрібір, тікенектен басқа ештеңе де шықпайды. У-уһ!— Дарья тағы да бір күрсініп алды, со замат Андрейдің басына — бұрын тіпті өңі түгіл түсіне де енбейтін бір күдік — осынау күрсініске сенбестік пайда болды: бұл күрсініс көңіл-көкірегіне жиналған құса шерді шығару үшін өзінен өзі шықты ма, әлде әжесі оны сөз әуеніне орай әдейі жасады ма? Бірақ ол әжесінің сөзін бөлмеді — кейуана сөзін жалғай берді:— Ана Катеринаның Петрухасы ұдайы есіріктеніп жүруден мезі болмады деп ойлайсың ба? Жо-оқ, ол есер жігіт емес. Ол іштей өзінің тұрлаулы тірліктен гөрі, қос үрейленіп жүргенін жақсы деп біледі. Бірақ ол енді осы бетінен қайтпайды, кесірлігі, кежірлігі ұстайды. Қисық жолға бір түскен екен, енді ақырына дейін бар-рады, барады ол. Петруханы қойшы! Петрухадан не үміт, не қайыр! Ақыл-санамен тұрып жатыр дейтін салиқалы кісінің өзіне қарашы, ол аналардан бетер әдейі құбылып тұрады. Ел алдына келгенде ол да өз қалпымен келмейді, мүлде басқа біреу болып көрінгісі келеді. Сол басқа біреудің өзіңнен несі артық? Неге сен болмысыңда қандай болсаң, сондай болып жүре бермейсің, қолыңнан келгенше амал-айламен құбылуға дайын тұрасың. Татьяна құдағиымыздың Иванына шыққан Гутька деген келіні болды, өзі қитар болып көрінуді ұнататын да, жөнді-жөнсіз көзін жыпылықтата беретін сәнқой келіншек еді. Сол Гутька әжетханаға балға тығып қоятын. Егер біреу оңын солай қарай бара жатқанын көрсе болды, әлгі келіншек балғаны алып, тықылдата бастайды екен. Жұрт тақтай шегелеуге барған екен деп ойласын дегені де. Ал одан: о жаққа кім бармайды?—деп сұраса қайтеді. Оның несіне ұялады?! Несін жасырайын, бәріміз де сондаймыз. Қағылған шегені қайта қағамыз. Адам жаратылған, тірлік қарекетіне жіберілген, ал енді қарасаң, ол басқа біреу болғысы келеді. Ой, шатысып-бытысып бітті ғой ол, құбыламын деп жүріп құрыды ғой.

— Сен де сондайсың ба, әже!

— Мен не? Бағзы бір кездері мен де өзімнің мүлде бөтен нәрсені істеп жүргенімді байқаймын. Ақылға қонатын істі істеу қиын емес, бірақ аяғың басқа жаққа бастайды, қолың басқа затты алады. Бейне бір әзәзілдің азғыруымен жасалатын тәрізді. Егер шынымен сол әзәзіл болса, қалың қалайық; құдай бар ма, жоқ па?—деп жағаласып жүргенде ол талай нәрсені бүлдірген болып шығады. Жарылқаушы жан ием, күнәлі пендеңді кешіре гөр,— деп Андрейді жанай, есікке қарап шоқынып алды.— Мен не? Жұртқа төрелік айтатын мен емес. Және көзім әлі де болса көреді, құлағым естиді. Андрюшка, мен саған бәрінен де сорақы бірдеңені айтайын, сен көкейіңде сақта. Жұрт Матёраны су астына кетірмеу керек екенін түсінбейді дейсің бе? Түсінеді. Ал бірақ соған қарамастан суға батырайын деп жатыр.

— Демек, басқаша істеуге болмайды. Аса қажет болып тұрғаны-дағы.

Ертең ертеңгілікке пешке отын қалап қойғысы келген Дарья бойын жазып түрегелді де, бұрылып Андрейге қарады.

— Болмайды дейсің ә, егер сендердің қолыңнан бәрі келетін болса, егер әр алуан машиналарды шығарған болсаңдар, ендеше Матёраны кесіңдер... кесіп алыңдар да, ана үлкен жердің қасына апарып тақап қоя салыңдар. Жаратушы құдірет жерді бөлгенде тірі жанға бір құлаш басы артық жер бөлмеген. Не, ол сендерге көптік етті ме? Апарыңдар ана жаққа, әйтеуір бола берсін. Сендердің өздеріңнің қадеңе асады, немере-шөберелеріңе қызмет көрсетеді. Олар сендерге алғыс-рақметін жаудырады.

— Ондай машина жоқ, әже. Ондай машиналарды әлі ойлап таппаған.

— Шындап ойласа — табар еді-ау.

Өз сөзінен өзі шошыды ма, әлде одан ұялды ма, әйтеуір, орыс пешіне ағаш күрекпен жарылған отынды салып жатып, шаршаңқы үнмен мәмлеге шақыра сөйледі:

— Сен: адам неге аянышты?—деп сұрайсың. Оны неге аямасқа? Егер кергіген менмендігіне қарамасаң — нәресте болып туады-дағы, өмір бойы нәресте күйінде қала береді: Ол құтырынып, есерлік жасағанда да — нәресте, егіліп жылағанда да — нәресте. Мен кімнің жайымен жасырып жылайтынын әрдайым көремін. Боркемік болып езіліп, өзіне-өзі ие бола алмайды. Ал оған қарсы араның ашып тұрған әр қилы сұмдық қанша — тіпті қарауға қорқасың. Міне, содан ол дызақтап басын тауға да соғады, тасқа да соғады. Және бекерден-бекер жанығады. Жай аяндап жүретін жерде безектеп жүгіреді. Ал тағы ажал бар.. Құдай деген ол бейшара ажалдан қалай қорқады десеңші! Тек осы бір жалғыз қылығы үшін ол сорлыны аяу керек. Бұл дүниеде одан өткен өлімнен қорқатын жан жоқ. Қояннан да жаман. Ал қорыққан кісі не жасамайды...

Ол күректі бұрышқа апарып сүйеп қойып, артыңа мойнын бұрды. Андрейдің сыртындағы, терезесі Ангараға қараған ауызғы бөлмеден күн көрініп түр. Кемпірдің жүзі жадырап сала берді.

— Құдай-ай!—деп кінәлі кісідей күбірледі Дарья.— Мен жазған өлім жайлы... Енді қартайғанда қара басып, жынданайын деген шығармын. Ақиқат солай.'

Бұл бозғылт болса да, қалың қара бұлт арасынан әзер дегенде сытылып, шаршап шыққан нағыз күннің өзі еді. Ұясына барып қонардан сәл ғана бұрын ол аспанның мөлдіреп тұрған тап-таза жиегіне домалап шыға келді де, өзінің азаттығын жария еткендей, жайнап, жадырап сала берді және тек түнемелікке ұясына кіреді де, ертең азаннан қайта шығып, іске кірісетінін білдіріп, уәде беріп кеткендей болды.

Қораздар тамағын жырта шақырады; мал атаулы жамырасып мөңіреп, маңырап жатыр; әлдеқайдан сән-салтанатпен дүңкілдеп соғылған темір даусы естіледі.

15

Иә, күн расында да алдамады. Ол ертеңіне таң атысымен жаудырап шыға келді: аспанда әлі де болса, тұра-тұра өздері де мезі болып, сейіле бастаған құрғақ шарбы бұлттар бар-тұғын, бірақ таң рауандайтын шығыс бет ашық еді, сол себепті де күн кедергісіз жайнаңдап шыға келді. Ол шарықтап көтерілген сайын, сұр бұлттар сұйылып, селдіреп, шегіне берді, шегіне берді, ақырында мұз тәрізді еріп жоқ болды. Түске таман аспан толық ашылып, жарқырап сала берді де, қуаныштан жүрегі жарылардай болып, жомарт ғаламның алуан түрлі тап-таза бояуларын толқын-толқынмен түгендеп тізіп, бейне бір жер үстінде шыр айналып билеп жүргендей болды. Сол зеңгір аспанға құс атаулы жаппай жамырай шырқап, қанаттарын еркін жазып, қызынып алу үшін ойнақ салып, зуылдап құйғытып кетеді, өздеріне ұшу бақыты берілгеніне масайрап, шадыман көңілден шаттана қиқулайды. Ылғал жердің аппақ сүттей буы бұрқырай көтеріліп, заматында күн көзінен күйіп кетіп жатыр; шалшық сулар түсін өзгертіп, иістене түседі әлі, тап бір малтуды үйренгісі келгендей-ақ, тауықтар со суларға үңіле қарайды, оларды шалпылдатып, торайлар кезеді, бірақ олар әлі күннің ыси түскенін күтіп шалшыққа жатпайды, тек кейінірек қай жерге жатуға болатынын қарастырып жүр. Ормандар мен шөптердің жасыл жапырағының нәр-сөлі молайып, қойылып, түр-түсі қарауыта түсті, бірақ ауа райы бір аптадай бұзылғанымен, ешбір жерден сарғайған жапырақ көрінбеді, демек, бұл — жаз ұзақ болады деген сөз. Жаңбыр кезінде әр алуан болып аңқыған, жұмсақ та қатты иістер енді бір құдіретті буға айналып бұрқырап жатыр, одан, үлкен дария сияқты, оның суының қай бұлақ пен бастаудан құйылғанын айыру қиын еді.

Түстен кейін, жер аздап дегдігесін, Павел жұртты шөмелелерді шашып, суға малынған десте-шөпті қопсытуға алып барды. Жаңбыр жұмысты көбейтіп кетіпті. Бәрінен де жаманы — ол жұрттың жауын-шашынға дейін жаппай жұмылып, қызу қарқынмен істеген ынта-ықыласын жуып-шайып, алып кеткен тәрізді. Расында, өзің істеген бір жұмысты қайта істеп, қалпына түсірудің несі жақсы, дегенмен, алдағы күндері бітпеген істің кем-кетігін толтырып бітіріп, ілгері жылжығанның өзінде жұрт енді жан рақаты үшін емес, тек жұмысты істеу үшін ғана істейтінін күн ілгері сезген еді. Ал әуелгі кезде шынымен-ақ жұмыс жан рақаты болған еді. Енді қазір тек істің тез біткенін қалайды: шөпті маялап, үйді-үйіне қайтқысы келеді. Бөлініп-жарылып тұрғандары осымен жетер: бір аяғы анда, бір аяғы мұнда, тұрақты қонысқа тиянақтайтын уақыт жетті. Қазір, күн жарқырап тұрғанда, сентябрьдің ортасы қол созымдай-ақ тым жақын көрінеді, ал әлі қанша қам-қарекет, көшіп-қонудың қанша әбігер-машақаты бар — оған уақыт пен күш-қайрат қайдан табылады? Әне, бәле-мәтерді сезбей сиыр жайылып жүр өрісінде — оны қайтеді? Бұрын шөп шапқысы келген кісі енді ойлана бастады: қашан үлгіреді? Одан да бірден сиырды сойып, қам-қарекетті жинап қойып жүргеннің өзі жақсы емес пе?

— Жаңбыр кезінде де там-тұмдап шаба беруге болатын еді,— деп Дарья өзін де, еркек кіндіктерін де іштей бір қыжыртып алады, бәрінің де ақылы артынан жүретініне көңілі алабұртып, налыңқы пішінмен кеудесі қарс айрыла үһілеп қояды.

— Болатын еді,— дейді Павел жаны күйіп, мөлиіп төмен қарап.— Бірақ ол шіркін қашан тыйылатынын айтпады ғой. Шапқан шөпті шірітіп алуға да болады.

Тек Андрей ғана сыр бермейді:

— Несіне мазасызданасың, әжетай, әлі-ақ шауып тастаймыз. Күн ашылсыншы — шабамыз. Мен өзім ертең-ақ кірісейін. Аптасына отыз шақты шөмеле салатын шығармыз. Сендердің сиырыңа отыз шөмеле жететін шығар?

— Егер картоп түсімді болса, жеткенде қандай.

— Түсімді болмағанда — ол қайда барады?!

Осы бір нық сенімнен Павелдің де қабағы ашылып, көңілденіп қалды:

— Бәлкім, тағы біреуді қосынға алсақ. Үш кісі кірісіп кетсек, іс те жеделдей түсер еді. Енді колхоздың жұмысы кешке дейін созылмайды,— ол әлі күнге дейін үйреншікті әдетімен «колхоз» дейді.

— Ал істі бітіргесін, Павел, моланы, молаларды,— деп еске салды Дарья.— Молаларды көшіріп біткенше мен сендерді Матёрадан жібермеймін. Оны жасамасаң — мен осында қаламын.

Андрей әрі таңырқай, әрі сенбей, алма-кезек әкесіне бір, әжесіне бір қарайды: бұлардың өздері айтып отырғандайын, шынымен-ақ, баяғыда, тіпті мұның өзі жарық дүниеге келмей тұрғанда, жерленген міскіндердің молаларын ашып, қалған-құтқан сүйектерін саудыратып алып кетпекші ме? Неге керек ол? Алдағы сол жұмыс қорқынышты да қайрымсыз болып көрінеді, сол себепті де шошытады, бірақ кісіні бір түрлі еліктіріп, желіктіре де түседі: қызық қой. Қара жер қойнында отыз, қырық, елу жыл жатқан кісі және бір жақтағы қаймана адам емес, тегі өз ру-тайпаңнан шыққан, ата-бабаң атанған кісі — нендей затқа айналып кетеді екен а, қызық емес пе? Бұл оның жан-жүрегінде бұрын бастан кешіріп көрмеген, өзгеше бір сезім тудырар ма екен? Кейін, енді қалған бар өмірінде, ол тап осындай жәйтті көрер-көрмесі екі талай. Бұл — ақиқат енді қайтып қайталанбайтын өзгеше жәйт, өзгеше оқиға.

Бірақ адамның ойына алғаны бола бере ме... Ертеңіне күтпеген жерден төбеден сылқ еткізіп қойып қалғандай-ақ, Павелді кісі жіберіп, поселкеге шақыртып алғызды. Әлде мас болды ма, әлде байқамады ма, түк сезбес топастығынан ба, әйтеуір оның жөндеуші-жұмысшыларының бірі станокке қолын сұғамын деп, өмір бойы мүгедек болып қалады.

Павел өзіне арнайы жіберілген машинамен шабындықтан келіп, үйіне бір минутке ғана кіріп, киімін ауыстырды да, шайды да татпастан, жағалауға қарай тұра жүгірді. Дарья оның соңынан:

— Қашан келесің?—деп дауыстады.

— Білмеймін,— дей салды ол жүгіріп бара жатып.

Сол күні Андрей шөп шапты. Пинигиндердің пішендігі, міне, он бес жылдың жүзі болды, оң жағалаудың алыс түкпірінде, егіндіктер мен шоқатты саздақтың ар жағындағы бір орыннан ауған емес, соған баратын жолды әлі ұмытпаған Андрей ертеңгісін оған жалғыз өзі кеткен, түскі асқа келуге ерінемін бе деп, бір түйіншек ауқатын, топатайды, шалғыны жану үшін қайрақ тасты өзімен бірге ала кеткен. Ол екі шалғы алған еді. Кешке салым, ертерек, шабындық басынан әкесі тұп-тура осында келмек болған. Бірақ ол келмеді, не болып, не қойғанын Андрей қараңғы түсе үйге қайтып келгенде ғана білді. Әжесінің сөзін естігеннен кейін, ол:

— Ертеңгісін жетіп келеді,— деді сенімді үнмен, сосын кемпір де оның сөзіне сене қойды.

Бірақ ертеңгілік Павел қайықпен келмеді. Дарья сарғайып күте-күте, күн бесіннен ауған кезде шыдамай, пішендікке кеткен Андрейге қарай жүгіре жөнелді. Шоқатты саздақ жауыннан кейін көлкіп жатыр екен; оны айналып өтейін десе — алыс, көп уақыт кетеді,— ақыл артынан, ал ендеше деп тіке тартты кейуана, бірақ тізесінен асатын мұздай іркілдеген ұйыққа түсті де кетті, одан тұла бойы салтақ-салтақ, албасты сияқтанып, еңбектеп әрең шықты да, лаждың жоғынан бұрылып жүре берді. О жерге жетем дегенше, Дарья әл-дәрменнен айрылды, келсе — Андрей мұнда жоқ екен. Сабынан жерге шанша салған шалғы қос қасында тұр, бұл — осы бір тоқымдай жер үлеске тиген алғашқы жылы салынып, төбесі қабықпен жабылған ескі, өзі де тозып бітуге жақындаған, бірақ соңғы кезге дейін әжетке асып, тыныққан, жаңбыр жауған сәттері баспана болып жүрген көне күрке болатын. Екінші шалғыны күркені күргейлеп тұрған үш қайыңның бірінің бұтағына іле салыпты. Күрке көлеңкеде тұрғандықтан да, Дарья ол арадан шеттеп, күн көзіне, шабылған шөп үстіне барып отырды — аяғы мүлде жылынар емес. Аяқкиімін шешіп, аяғын қолымен уқалап отырып, кемпір айналасына көз тастады.

Андрей шөпті шабудың орнына бүлдіріп тастапты,— шаруа жұмысынан қол үзгені көрініп тұр, қолынан келетін істен айрылған, ұмытқан. Дестелері ұйпа-тұйпа, олардың арасынан орылмай қалған шөптер селтиіп-селтиіп шығып тұр және жыққан жалдары ирек-ирек екен. Көз тоқтата қарап, Дарья дестелердегі шөптің солып қуара бастағанын байқады, ендеше Андрей бүгін шөпті мүлде шаппаған немесе шалғынды екі-үш рет қана қуалай шауып, қысқа жерден қайыра салған. Бір жеркенішті ащы сезім Дарьяның көкірегін қысып жіберді: жоқ, көкейіндегі көп қиялдан ештеңе шықпайды екен. Үміті кесіліпті, тұлыпқа мөңіремесе де болады. Бәрі бекершілік екен.

Ол дауыстап Андрейді шақырды, сөйтіп бозым қашан жауап қатқанша, шақыра берді, шақыра берді. Андрей жағалаудың жоғары жағында, өзі отырған жерден жарты шақырымдай жердегі қою тал арасынан шыға келді,— қолындағы топатайының ішінен қып-қызыл бірдеңе көрінеді. Кемпір оның не екенін біле қойды: ол қаншие теріпті. Құдай-ау, әлі бала ғой мынау! Қарамасаң осы — жидегі бар бұтаға қойып кетеді... Мына түрімен қалай жалғыз тұрады?!

Бірақ ол мұны әдейі жұмыстан алып кету үшін келген. Ол күні бойы әбден жүйкелеп біткен еді, ал бірақ поселкеден азық-түлік әкелу үшін қайық әзірлеп жатыр — деген хабарды естісімен, басына бір ой келе қалды: Андрей со жаққа барып, әкесіне не болғанын біліп кайтсын. Құдай қаласа, шөп шабыла жатар: Павел келсе — шауып алар, келмесе — жалғыз Андрей болса-болмаса да бәрі бір шөп шауып жарытпайды. Бірақ оның биылғы шөп шабу ісінің осымен аяқталатынына күмән-күдігі аз болатын. Биылғыны қойшы — енді, бұдан былай, өзі үшін шөп шабу қайта айналып келмейді. Мұның өмірдегі бір жұмысы осымен мәңгі жабылды. Тек біреу ғана ма екен?.. Қайтып келіп, тағы да шөпті шабамын деген оймен, шалғыларды бұта арасына тықпақшы болған Андрейді тыңдамай, кемпір шалғының. біреуін алып, өз иығына салды да, екіншісін оның қолына ұстата қойды, сосын үйге қарай қайтып келе жатып, кейін бір уақыт тауып, осында келіп, қоштасып кету керек екен, деп ойлады. Матёраның барша жері өзінікі, бірақ мына жердің жөні басқа: бұл араға қанша еңбегі, қанша бейнеті сіңіп, тері төгілді, ал басынан өткерген қуаныш пен шаттығы қанша!

Андрей сол кеткеннен мол кетті. Күтумен өтетін уақытты бекер өткізбес үшін кемпір бақшада күйбеңдеген болады. Жаңбырдан кейін шөп қаулай өсті, картоп егілген жер суға бөгіп, оның сабағы құтырып, көкке өрледі. Оны қайтадан қопсытып, түптеуге тура келді. Апта бойы суарылып, жылы күннен нәр алған қияр өзгеше бітік өсті — күн сайын екі мәртеден жинасаң да таусылмайды. Дарья оларды жинап жүріп, жейтін адамның жоқтығына жаны ауырады, уа, дариғай, бір кезде әуелі өз балалары, сосын немерелері әрбір қиярды қарауылдап бағып: анау сенікі, мынау менікі... деп шуласып жататын күндерді есіне алады. Осындай жәйт қашан болып еді? Кеше ме? Анада Андрей бірдеңені қоярда-қоймай сұрайтын жолы, өзі оған адам бұл дүниеде азғантай ғана өмір сүреді деген. Расында да солай, артыңа бұрылып бір қарамай жатып, өмірің өте шығады. Тек үш-ақ күнге: кешеге, бүгінге, сосын, бәлкім, аздап ертеңгі күнге сенуге болатын шығар.

Шұқитын түйнек пайда болғасын, бақшаға енді тауықтар жаппай жабылатынды шығарды, жабайы құстар да үйір болып алды, сосын Дарья қарақшы қоймақ болды. Ол айқастырып байлаған сырыққа өзінің ескі, жалбыр шапанын кигізді; лайықты құлақшын таппағасын, жоғарғы жағына кір-кір шүберекті орап, байлап тастады да, кейін шегініңкіреп барып, қалың пәлек арасынан шаншулы таяқты көрмей, кенет аңқиып тұрып қалды: ойпырмай, ана пәлекет мұның тап өзі ғой.Өзі, өзі... Егер бақшаның ортасына барып, құлашын жайып тұра қалса — бірде-бір тауық жоламайды, бірде-бір құс келіп қонбайды. Ал өзі болса, текке басын қатырып, ана пәле кімге ұқсайды деп өзінен-өзі сұрады-ау. Жарылқаушы жасаған-ай!—әлде осылай ету керек шығар?

Андрей тек төртінші күні ғана қайтып келді, келді де, әкесін әр түрлі комиссияларға сүйрелеп жүргенін, ол оқиғаның жуыр маңда бітпейтінін айтты... сөйтіп шөп шаппайтын болды. Бірақ Дарья енді шөпті мүлде ұмытты, қорыққанынан кемпірде ес қалмады.

— Оның ешбір қатысы жоқ қой? Павел ол арада болмаған. Ол осында жүрді. Оны неге сүйрелейді?

— Қауіпсіздік техникасы үшін ол жауапты.

— Енді оған не болады... әлгі қауіпсіздік үшін?— Өз ғұмырында Дарья талай рет адамдардың ақ-қарасын айырып жатпайтынын баяғыдан байқаған: кімді саусағымен мегзеп көрсетсе болды, соны таңбалап, соттайды да жібереді және адамға жала мен бәле соқыр көзбен жабыса кетеді.

— Ештеңе де болмайды,— деп көкіректей жауап берді Андрей үйреншікті әдетіне басып.— Біраз сүйрелеп, сілкілеп, жүйкесін жұқартады да, пыш-пыш сөз шығып кетпесін деп, сөгіс береді де қояды. Сонымен іс тәмам.

— Мұны саған оның өзі айтты ма?

— Өзі айтты. Оны мен де білемін. Белгілі нәрсе.

Ол жүріп кетпекші болған, бірақ, неге екені белгісіз, енді кешігуге болмайтынын, ұзамай әскерден лек-легімен солдаттар қайтатынын, содан кейін жұмысқа орналасу қиындайтынын айтып, ақтала бастады. Бірақ Дарья оны ұстамады, шөпті де, моланы да есіне салмады — бәрі де кемпірдің өзі ойлағанындай болып келе жатыр. Сол күні кешқұрым Богодул келді, Андрейге қарап, тісін басып, ұзақ отырды, ал бозым да «еруліге қарулы», жапырайған шалды көзімен атып, жақтырмай отырды. Үшеуі үн-түнсіз отырып шай ішті, бірақ Андрей көп ұзамай орнынан ұшып тұрып, бұл арадан кететініне қуанатынын жасырмай, ысқырып, ыңылдап әндетіп жүріп шабаданшасына заттарын сала бастады.

Бұрын болса, Дарья мұның ысқырығына шыдамас еді: «Сен кімді, кімді ғана үйден ысқырып шығарғың келіп жүр, а, бар болғыр?!»—деп тыйып тастар еді. Енді оған бәрі бір. үндемей, шыдап отырғанына ызаланып, жөткірініп қояды, бірақ кейуана ештеңені естімейтін, осы бір ишарат-белгіні де түсінбейтін сынай танытады.

Кемпірге өкпелеп, ашуланған Богодул кетіп қалғаннан кейін, Андрей әжесіне ызалана тіл қатты.

— Әже, сен оны мұнда неге жуытасың? Ондай хайуанды неге қуалап жібермейсің? Ол адам емес, хайуан ғой.

— Неге адам емес?— Осы сөзді бір түрлі жаны күйзеліп, қалжыраңқы қасіретті үнмен әрең айтты.— Ол адам.

— Қайдағы адам?! Сен оған бір рет те болса анықтап бір қарашы, сол жексұрынға. Кісінің үрейі ұшады. Ол кәдуілгі адам сияқты сөйлей де алмайды, аң тәрізді ырылдап-қырылдап жатқаны.

— Ал мен оны сөйлеспей-ақ түсінемін. Ол да мені түсінеді. Мен қазір, Андрюша қарағым, басқаны емес, өзім құралпы теңдесті іздеймін. Немене, мен одан артықпын ба сонша? Енді мені түсінетін адам да қалмай барады.

Ертеңгісін аттанарда, Андрей оның қайыққа дейін шығарып салатынын қаламай, үйде қоштаса бастағанын Дарья кәдімгідей көңіліне алды. Ол дегенмен шығарып салды. Бірақ басқа бір жәйт жанына бұл ренішінен де қатты батып, көңілін қалдырды, оны айту да қиын, өйткені, оны доп басып айтуға ыңғайлы сөз де жоқ. Кісі қай жерінің немен, қалай ауыратынын білмейтін бір дертке шалығып немесе сағыныштан құса болып, азаптанатыны сияқты, ол сезіммен тек азаптануға ғана керек. Бәрі де ап-анық есінде: кеше келгеннен тап бүгінгі аттанатын сәтке дейін Андрей өз ауласынан бір қадам аттап баспады. Матёраны аралап, іштей бір мұңаймады, оны ешқашан енді қайтып көрмеймін-ау деп жаны тебіреніп оңашада бір күйзелмейді... қанша айтқанмен, өзі өніп, өскен жерде ең соңғы рет қоштасарда тебіренетін нәрсе бар ғой, ал ол қолына шабаданын алып, төте жолмен жағаға барып, төмен түсті де, моторға от алдырды.

Сен де қош бол, Андрей. Қош. Күллі өмірің өзіңе жеп-жеңіл болып көрінетін дерттен құдай сақтасын сені.

Ал біраздан кейін жөн-жосықты айтып жатпай, Петруха тағы да бір жаққа тайып тұрды да, Катерина қайтадан Дарьяның үйіне келіп кіріп алды.

Бұл август айы — егін-таранның толысып пісетін айы еді. Бау-бақша да, егін де, орман-тоғай өсімдіктері де пice бастады, қайратты қатындай кемелдене дәуірлеп, сейіл-серуен құрып, Ангара да сабыр тауып, сабасына түсе берді, Илья күнінен кейін, неке тойы өткеннен кейінгі тәрізді, жан біткен оның суына түсуді пышақ кескендей тыяды, өйткені «суға бұғы сиген», түсуге болмайды. Аспанның ажары тайды, шуақты күндері ол бір түрлі ауырлап, іркілдеп тұрғандай болып көрінеді. Ауа райы бұрынғыдай бұзыла салмайды, күн желді, құрғақ болып тұр, бірақ уақыт тынысы сезіледі, сезілгенде қандай: түнемелікте бірден салқын түседі; жұлдыздар жарқырап, жалтылдап жанып тұрады және олар ағуын да жиілетті, барқын аспанды қоштасудың отты жолақтарымен сыза, зулап келе жатып, жанып кетеді, соларды кергенде кісі жанының нәзік бір тіні елеңдеп барып үзіліп, кеудең қысылып жетімсіреп қалғандай боласың, ертеңгілік, әсіресе шыңылтыр суық түннен кейін, жаға-жағаны қуалай, бұлдыр боз тұман қаптайды, бірақ күллі Ангара айдынын күргейлеп жауып тастамайды; едәуір қысқара түскенімен, әлі әлеует-күшінен де, құдіретінен де айрылмаған күндердің қам-қарекеті қабағат мол да ауыр еді, олар тіпті өздері көтере алмас жүкті арқалап келе жатқан секілді еді.

Айтқандай-ақ, іркіліс сияқты бірдеңе де болды, екі рет пе, әлде үш мәрте ме, әйтеуір, ұдайы кешке салым, аспанның ар жағындағы алыс бір қиянда, күн күркіреп, айбат шегіп қойды, айбаттанғаны болмаса, әзірше жауынға да, дауылға да бармай тұр.

Шалғышылар да шаруасын тәмәмдады: шабындыққа әйдік-әйдік сегіз мая тұрғызды. Бүкіл деревнядан өздерінің қамын ойлап, екі үй ғана шөп шапты: Кошкиндер ме, әлде Коткиндер ме, әйтеуір соларды ұйымшыл үлкен семьясы сиырының шөбін ойнап жүріп орып алды, сосын Дарьяның көршісі Вера Носарева шапты. Ол бір ғажайып жанкешті қатын болатын:. күн демей, түн демей, жауын-шашынды елемей, белін жазбай, шалғысын сермей берді, сермей берді, тірі жанның көмегінсіз жалғыз сиырының шөбін ұқсатып алды. Сонда бәрін ұқсатқан бір өзі, өйткені он екіге әлі жетпеген қыз бала не жәрдем беріп жарытады, шөпті тырмалап, шөмелеге салған да өзі, ал енді маялауға келгенде, Вераның қайсарлығына таң қалып, риза болған халық жалпы жұмыстан кейін қол ұшын берді. Мая тұрғызылғаннан кейін, Вера жұртқа дастарқан жайып, сый-сияпат жасады, бірақ күллі ел қатынның шөбіне қауымдасып келіп көмек бергенде, осы сый үшін емес, ешбір кедергіге қарамастан, бұлардың бәрін сиырынан қайтсе де айырылмай, балаларының несібесіне сатып алмайтын өз үйінің сүтін беру правосын сақтап қалуға бел байлағаны үшін көмек берді. Оған қарап, Дарья мен де қайтадан қолыма шалғы алып көруім керек еді деп өзін-өзі жазғырды. Сосын артынан бәрі де айқындалар еді... бәлкім, Андрей де тағы біраз уақытқа тұрып қалып, Павелге де ана бәле келіп ұрынбас па еді, кім білген. О бәленің ұшырағаны, мүмкін, олардың әлденені күтіп, ұзақ ойланып, керіліп жүріп алғанынан болар. Шөпті жаңбырда неге шабуға болмайды? Шүйгін шөпке одан келер зиян бар ма. Есін енді жинады — бұған не шара. Уһ, пәни жалған-ай, соған да ақылың жетпегесін, сенің сексеннен асқан жасыңнан не пайда?!

Жұрт жас картопты қазып алып, оны саңырауқұлақпен араластырып қуырады, алдағы, үзіліп қалатын барша жылдардың есесін біржолата алып қалайын дегендей, биыл саңырауқұлақ бітік өскен еді. Әйтеуір бір де болса, қарағай мен шырша тұрған жердің бәрі қалың біткен саңырауқұлақтан көрінбейді. Көктерек пен қайың түбінде өсетін қозықұйрықтар да пісуге айналды, олар аспай-саспай, баппен, байыппен толысып піседі. Жалпы алғанда, осынау ақырғы жаз, өзінің ең соңғы жаз екенін білетіндей-ақ, жеміс-жидектер мен саңырауқұлақтарға елді бір қарқ қылып тастады. Қаншиенің ізін ала өзен жиектерін қуалай өскен қара қарақат жетілді. Дарья бірде жидекке барып, ілезде үлкен шелекті толтыра теріп алды, оны бейітке дейін әзер әкеліп, мола басындағы бұта арасына қойып кетті. Кешкілік Катеринаны ертіп, екінші рет барып, үйге алып келді. Қатындар мен балалар Подмогадан шықпайтын болды — онда көк бояу өседі және жөнсіз бітік деседі. Соңғы жылдары, қарға жидекті-ырғайды теретін болды, елдің естуінше, қан қысымы күшеюіне қарсы бірден-бір ем көрінеді, бірақ қан қысымы дегеннің не екенін білмейтін қарт кісілер, шынында да қарғаларға бола әдейі өсетіндей болып көрінетін, ағашы қырқылған жерлер мен қоқыр-соқырға қаулап шығатын, осынау ашқылтым жабайы жидекті бұрынғыша татып алмайтын. Өзінің белгілі түр-түсі жоқ. Көк бояуға ұқсап жаратылуы сол қарға жидектің жаман атын асырмаса жасырмады. Атының өзі де қызық, бір түрлі шүбәлі, дүбара бірдеңе, бұрын Матёрада оны ешкім білмейтін. Ал қарақаттың, мойыл мен қожақаттың жөні басқа, оларды тексіз деп шүбәлану мүмкін емес. Рас, қожақат екі аралдың екеуінде де аз, тек ауызға ата саларлық қана, оны теру үшін жұрт өзеннің арғы бетіне, ескі өзендерге баратын.

Бірақ қожақат теруге әлі ерте. Міне, жидек деп осыны айт, оны ешкім ешқашанда қарға жидек, аю жидек деп айтуға аузы да бармас еді.

Дарья келіні — Соняны күтіп жүрген, мүмкін, Соня қайықпен келер, келер де, ұшып барып, жидек теріп әкелер, мен оны қайнатармын деп ойлаған. Жоқ, Соня қарасын да көрсетпеді, шамасы, оған жаңа жер жаққан болуға тиіс. Әйтпесе, мұрнына су жетпей жатыр дейсің бе... Мейлі, еркі өздеріңде, заман солардікі. Әлгі оқиғасынан да, бригадирлігінен де құтылып, екінші аптаның ішінде Павел қайтып келді, кемпірлерге шай-қант әкеліп берді де, енді трактормен жұмыс істейтінін айтты, сосын бір күн толық болмай жатып, бақшадан не қажеттің бәрін алып, моторкасын тырылдатып кетіп қалды. Дарья деревня сыртындағы мүйіске барып, бөгде біреу айдап жіберген секілденіп, баласының қайықта бүкірейіп отырған күйі тырп етпестен зулап бара жатқан сұлбасына ұзақ қарады, сосын ол жоқ, Павел өзіне-өзі қожа емес екен,— деген бір ауыр ойға батып, шаршай түскендей болды. Оған Соня да басшылық етпейді, бұл оған көнбейді,— тек өмір шіркін осылардың бәрін артына да қаратпастан, алдына салып, белгісіз бір жаққа қарай айдап барады, айдап барады, өз аяғымен жүрген біреуі де жоқ... Орман өнеркәсіп шаруашылығына, екінші ұлы Иванға кетіп қалса қайтеді? Онда не бар? Онша алыс болмағанмен, бөтен жер, бөтен адамдар, бөтен заттар, бәлкім, баласы да бөтен шығар, о жағы беймәлім. Мүмкін, әуелі қонақ болып барып, бағдарлап қайтқаны жөн шығар? Жоқ, әуелі Матёраны шығарып салу керек. Матёраны шығарып салғасын, өз адамдарына — бұл арадан гөрі ауылдастары он есе көп со жаққа барғаны жақсы. Атүсті қыдырма ой сорабына түскен Дарья еркінен тыс онда тұратын адамдарды есіне түсіріп санай бастады да, кенет өзінің шалы Миронды есіне алды. Есіне алды да, ұялғаннан сілейіп тұрып қалды: оны ұмыта бастапты, есіне сирек, ілуде бір түсетін болыпты. Құдай-ай, адам өзінің жақын-жуықтарымен қалай ғана оп-оңай ажыраса салады, балаларынан басқаның бәрін қалай ғана ілезде ұмытып кетеді: әйелі күйеуін, күйеуі әйелін, апасы інісін, інісі қарындасын ұмытып кетеді. Жерлегенде қайғы-қасіреттен шашын жұлып, бетін тырнайды, әл-дәрменнен айрылып, талып қалады, арада жарты жыл, бір жыл өтпей жатып, жиырма, отыз жыл отасып, бала сүйіп бағы ашылған, бірін-бірі көрмесе бір күн де тұра алмайтын адамы өмірде болмағандай ұмытылып кететіні несі? Бұл не ғажап?— жазмыштың өзі солай ма, әлде адам тасбауыр болып кеткен бе? Өзінен бұрын қара жер құшағына алған балаларын ойлап, қайғыдан қан жұтқанда, ол өз кінәсін сезіп қасірет шегеді: ол нәрестені аялап сақтауы керек еді, бұл сақтай алмады. Ал бір әке, бір шешеден туған басқа бауырларыңмен кездейсоқ па, әлде арнайы ма, әйтеуір жолығысып қалғанда: көрісесің, бірге боласың, сөйлесесің, туыстық мезіретін жасайсың да кетесің — әркімнің өз жолы бар. Жоқ, адам тағы, тағы болып кеткен, тірлікте айуан да бүйтпейді. Қаншығынан айрылған арлан бөрі құсадан өледі дейді...

Дарьяның бұдан ақталатын бір-ақ дәлелі бар, оның өзін де іздесең ғана табасың. Мирон қарттың басына барып асықпай отыратын, іші-баурын елжіреп, бұрын не болғанын еске түсіріп, егер тірі жүрсе, не болатынын көз алдына келтіріп, қайғырып, егіліп жылап алатын бейіті жоқ-тұғын. Ол күзде тайгаға, өз Ангарасының арғы жағына аттанды да, содан ұшты-гүйлі жоқ болды. Жер жұтып қойғандай, кеткен жағынан келмеді. Байғұсқа не болғанын тірі жан білмейді. Алып кеткен ауқаты таусылатын мерзімі екі мәрте өткеннен кейін, Дарья шынымен-ақ қорқайын деді, аттан салып жүгіріп, деревняны аяғынан тік қойды, мұжықтардың басын қосып, іздеу салуға жөнелтті, олар Миронның қай жерден аң аулайтынын білетін, бірақ олар оның із-түзін таба алмай қайтты. Өзімен бірге екі итінің де қарасы батты — олардың нендей ажалға тап болғанын тауып көр кәне. Ол әлі шалдықтан алыс болатын, өзінің қазіргі ұлғайған жасына қарап, оны «шал» деп жүрген өзі ғой, әйтпесе ол кездері күйеуі елуден енді ғана асқан-ды, ер жасына енді жетіп толысқан шағы еді. Есебі, қазір Павел қай жаста болса, со шамада. Бірақ оны Павелмен салыстырудың өзі ұят: әкесі мықтырақ, ширағырақ, мінезі де қаталырақ еді. Әлде, қазір солай көріне ме екен? Уақыт пен адамның шаршап-шалдыққан, айнымалы зейін-зердесі құбылтып жіберген көп нәрсе іс жүзінде, қазіргі күйінен мүлде басқа да болған шығар. Міне, Мирон еске түсті, бірақ жүректі шертпей, бір түрлі жайбарақат, енжар күйде еске түсті. Жүрек тоңлап қалған. Тоңлап қалғанда да, тек бүгінгі күнмен тебінгілес,— сол баяғы Матёрамен тебінгілес қатар жүрген жақынға ғана сыздайды... Шынымен-ақ, артта қалған кісілер Матёраны да, тек өтіп кеткен қажетсіз бірдеңе секілді, енжар ғана еске түсіріп қоя салар ма екен? Егер жұрт туған-туысқандарын да көзді ашып, жұмғанша ұмытып қалып жатса...

«О жаратқан, біз әл-дәрменнен айрылған, зейін-зердесі тозған, пәтуасыз пендеңбіз, кешір күнәмізді,— деп ойлады кейуана.— Қара тастан тас болғандықтан да жауап алынбайды, адамнан жауап алынады. Әлде сен олардан сұрай-сұрай жалықтың ба? Сенің сұрағыңның бізге жетпейтіні неліктен? Кешір, кешіре гөр, жарылқаушым, осы берген сауалымды. Халім мүшкіл менің. Ал, кетуге рұқсат етпейсің. Мен қазір жермен де, аспанмен де жүрмеймін, сол жер мен көктің ортасында ілініп тұрған пендеңмін: бәрін де көруін көремін-ау, бірақ соның жөн-жосығын түсіне білмеймін. Адамдарға төрелік айтамын-ақ, ал маған ондай хұқты кім берген? Демек, мен олардан жырылып, жалғыз қалған жайым бар, алатын кезің келді. Келгенде қандай... Жалынып-жалбарынамын саған, жаратқан, жаналғышыңды жібер. Мұнда мен жұрттың бәріне жатпын. Мені сонау туғандарыма... жаныма жақын туғандарыма алып кет».

Күн нұрына малынып Ангара ағады... биіктен соққан жұмсақ жел өтінде баяу сыбдырлап уақыт ағындайды. Арт жағында сол екі ағысқа еркін шомылып, Матёра жатыр маужырап. Жоғарыда, шырқау биікте зеңгір аспан. Егер аспан тап қазіргідей сұлу, тап қазіргідей тылсым тұңғиық болса, оның астындағы жер де таңғажайып тамаша болғаны да. Ангараны тоқтатар-ау,— бірақ уақыт тоқтамайды, сосын бәрібір тұтас қимыл-қозғалыс болып көрінген нәрсе, бөлшек-бөлшек болып ыдырап кетеді. Су астына ғайып боп Матёра кетеді, бірақ зеңгір аспан бұрынғыша жарқырап, ашық күн мен жұлдызды түнін жамыратып тұра береді. «Аспан қайтсін Матёраны?— деп өзін-өзі түзеді Дарья. Бұл — адамның ісі. Ол адамның қолында, оны билейтін де солар». Дегенмен Дарьяның еркінен тыс жедел туып, бөтен бір жақтан қалқып келіп, оны сергітіп кеткендей болып көрінетін ой толғаныстарының бір буыны үзіліп кетіп, айдан анық, толық бір ұғымды білдіретін дәнекер-байланыс жетпей қалған секілді. Сөйтіп үзіліп қалған қысқа да қайсар ой: Ангара ағып жатыр, уақыт та ағып жатыр...— деп жанығып, бір тыным таппайды.

Дегенмен, шындық өз жағында емес екенін біле тұра, әлдекімдермен таласып-тартысып, өз ойыңды дәлелдегің келеді.

Кешкілік, жатар алдында, Дарья Катеринадан:

— Сенің басыңнан мынадай бір нәрсе өткен жоқ па: қасыңда жан жоқ, бірақ біреу өзіңмен сөйлескендей болады?— деп сұрады.

— Кім сөйлеседі сонда?—деп Катерина шошып кетті.

— Білмеймін. Бүгін мен бір кезде қарасам, өзімнен-өзім дауыстап сөйлеп отыр екенмін. Қасымда біреу бар сияқты болып көрінді. Ол менен бірдеңені сұрайды, мен оған жауап берген секілдімін.

— Тәңірім-ау! Нені сұрады?

— Көмескі, ауыр бір нәрсе... Не екенін дәлдеп айта да алмайсың. Шамасы, жынданатын шығармын. Тезірек болса екен, неде болса...

16

Бұл бір ақырғы, онша жайбарақат болмағанымен, өзінің үй-жайында жүргендейін, бір қоңыр төбел тыныш күндер еді. Сосын қаладан қаптай шауып, тұтас бір орда, отыз шақты адам келді. Ішіндегі жас, жас та болса, ысқаяқтанып қалған үш қатыннан басқасының бәрі еркектер, олар да жүген-құрық көрмеген бас асау жастар. Келісімен, бірінші күні-ақ, Матёраны басып алып, ай дейтін ажа, қой дейтін қожа жоқ болғасын, өлгенше ішіп, өзара қызыл шеке болып төбелесті, соның кесірінен ертеңіне олардың екеуін дәрігерге жөнелтуге тура келді. Олар соның ертеңіне кім кінәлі, кім кінәсіз екенін анықтамақ болып, тағы да улап-шулап жатты, сосын магазиннен қосымша әкелуге арнаулы қайық жіберді, кешқұрым қосымшасын да реттеді, бірақ кешегіден тынышырақ, төбелеспей тарқасты әйтеуір. Матёра бір-ақ күннің ішінде олардан өлердей болып қорықты; алып бара жатқан жұмысы болмаса, жұрт шарбақтан әрі шығуды қойды, ал ана орда келіп тоқтаған кеңсені бір шақырымнан айналып өтуге тырысады. Дарьяның есігін екі жігіт келіп қаққанда, ол тізелеп отыра кетіп: құдай деген бір жанмын, тиіспеңдер, аяңдар,— дегісі келді. Бірақ жігіттер жуа сұрап алып, ол үшін мұның қолына ақша қыстырды да, кетіп қалды; Дарья кейін олардың түр-түсін есінде сақтап қалып, өңге сабаздардан өзгеше қарап жүрді. Тек шайтаннан да, жын-перілерден де тайсалмайтын Богодул ғана кеңсеге әдейі кимелеп кіріп барады да, оларды жақтырмай, шаншыла қарап тұрып алады, ал олар мұны мазақтап, тәлкек еткенімен, шалдан именетіні сезіледі: адам емес—албасты ғой, мұндайдың ойына не келіп, не кетпейді дейсің. Маймылдың қолы сияқты, күректей қолы салбырап, қарағанда жанары кісі өңменінен өтіп кететін осынау жалаң аяқ, жалбыр шашты, қызыл көзді шалдан ел еркінен тыс қаймығады, ал деревня тұрғындарының бірі, бұл әлгі талай адамның қанын ішіп, күнәға батқан сойқан емес пе — деп сыбырлағаннан кейін, олар Богодулға тиіспейтіндей болды. Бірақ оның ескі атына қосымша жаңа ат — Қар адамы атағын берді, бұған ол таудан түскен қар адамының кебін киіп, арылдап, боқтап-боралап жауап береді.

Қаладан келгендер қанша айтқанмен күйбеңдеп жүріп, жақсылы-жаманды бірдеңені істейді әйтеуір, содан ба жәйімен егін де жиналып жатыр. Олар жұмысты келістіріп істей алмайды: өз астығын жинап жүрген жоқ,— ендеше азаптанып не жорық. Бәрібір жұрт қазір нансыз қалмайды, бәрібір бұл жер ең соңғы егінін беріп отыр, тіпті бұл араға биыл егін шықпай да қалуы мүмкін еді — бәрібір... Олардың біреулері кетіп, орындарына басқа біреулері келіп жатты; қайық поселке мен магазинге күн құрғатпай қатынайды. Колхоздың бұрынғы жылдарына қарағанда, биыл егін әлдеқайда аз егілген, оны өз күшімен де жинап алуға болатын еді, бірақ неге екені белгісіз, мыналардың еркіне беріп қойыпты.. Ал, өз адамдары шөп шабуды бітіргесін, картоп пісіп, біржолата көшкенге дейін, қайтадан поселкеге қайтып кетті, деревняда тағы да жалғыз кемпірлер ғана қалды. Көшеге шықпай тұрып, олар әуелі: дала тыныш па екен — деп шарбақтың саңлауынан сыртқа сығалайды; көшеде елегізіп, ұрланып жүреді; үйлерінде монтиып тыныш отырады, түнемелік есіктің ілмек-ысырмасының бәрін жабады.

Ал уақыт өтіп жатыр. Күн мен түн өтеді — тәулік те бітеді, ал со тәулік ішінде күз де күшіне еніп, қайта айналмас қайран уақыт өтіп жатыр. Таңғы суық та керенау, шық пен тұманнан кешігіп барып кебеді, күн шығысымен биіктеп кетеді. Кеңсе жақтан дабырласып ұрысқан дауыс естіледі, әрігеректе әлде біреулер бірде күлісіп, бірде керілдесіп қояды, от алдырылған бір машина оған қашан отырып, жүріп кеткенше ұзақ уақыт дырылдап тұрады. Содан кейін кеңсенің ар жағындағы асхана алдынан көлбеңдеп қатындар көрінеді, оларды бір-бірінен сыртқары тұрып айыру да қиын: үшеуі де еркек шалбарын киген, шеттерінен шаңқылдап қалған өжет, үшеуі де апалы-сіңлілі туысқандар сияқты, тәпелтек те етжеңді келген қатындар. Ал олардың біреуі өздерімен осы арада жүрген бір жігіттің әйелі дейді. Қалған екеуі күйеусіз көрінеді, осындағы қиын істі қинала атқарып жүр. Түске таман жұрттан жырылып қалып қойған бір жігіт көрінеді есіктен, өзі әлде мас па, әлде науқас па, тыр-тыр қасынып, есінеп, шуақты күннен көзі сығырайып, әжетханаға барып қайтады, сосын тұрып: қайта ұйықтасам ба екен, әлде тұрып кетсем бе екен?— деп ойға қалады. Аңдып жүрген қатындар оны сол арада ұстап алып отын жарғызады, кеспектен су әкелгізеді, асхана шаруасына қолғабыс етуге алып кетеді, сосын ол жақтан, асханадан алысып-жұлысып ойнаған, шарт еткен шапалақ пен сықылықтаған күлкі дыбысы келеді.

Күндіз күн кәдімгідей ысып, қызған ауа мұнарға айналып, көз алдында ағындайды, әр түрлі шөптен, астықтан, егін-тараннан бұрқырап тарап жататын піскен дақылдың құрғақ иісі тамақты қырады. Егін жайдан комбайнның тіпті машина даусы деуге болмайтын, жағымды бір жұмсақ дырылы естіледі; оның біреуінде осы өзіміздің Матёраның Кошкиндер семьясынан шыққан бозымы, екіншісінде келгіншілердің бір жігіті істеп жүр. Пинигиндер пішендігімен қатар жатқан, жүк тиеп түсіруге қолайлы оң жағалауға баржаны сүйреп әкеліп, аралға екінші машина мен тракторды жеткізіп тастады, тракторға комбайнмен бастырылған астықты тиейді. Совхоз жаз бітер кезде катер сатып алған, баржаны да осында жеткізген сол катер, енді сонымен қаладан келгендерге азық-түлік тасиды, Матёра мен поселке арасындағы басқа қарым-қатынас жасау, хат-хабар жеткізу де соның мойнында. Бөтен кісілерден қауіптенген қатындар катерді пайдаланып, деревнядан уақ малды — торайлары мен қойларын, тауықтарын жөнелте бастады. Мұндай кезде біреуі мұрындық болса — бітті, бәрі де жаппай жұмылады... Енді тауықтың қыт-қыттағаны, торайдың шыңғырғаны күнде естіліп жатады. Сиырлар әзірге осында жайылып жүр. Соларға және пішен тасуға арнап мұжықтар бөренелерді қос қабаттап, кенересі биік, жүкке сыйымды платформа сал жасап, оны сумен алып келмек.

Аралдың да күні біткенге ұқсайды. Белгіленген мерзім де кешікпейді, адамдар да именетін емес — қалай-қалай жұмылып кетті, қанша жұмыс қолын айдап әкелді десеңізші!

Өмірде егін даласы болып көрмеген, жайылым мен орман-тоғайы ғана бар Подмога аралына басқа бір бригада келіп түсті — ол орман өнеркәсіп шаруашылығынан еді. Ондағы малды түгелдей бір күн ішінде Матёраға айдап әкетуге жарлық берілді, бір жақсы жері — арадағы өзек суы таяз болатын. Сосын Подмога алаулай жөнелді — ондағы ескі мал қоралары лапылдап жана бастады, сосын өрт орман-тоғайға ауысты. Жел төменнен-ылдидан соғып тұрған, ол күллі түтінді будақтатып Матёраға айдады, кейбір сәтте аспан көрінбей кетеді, түтінге сүңгіп, шығып баратқан күн дөңгелек ақ жамбыдай болып көрінеді. Ірі қара қора-қораларды паналап, өкіреді келіп. Колхоздан қалған совхоз сиырлары азан-қазан болып мөңіреп, төңіректі дүсірлетіп, езулерінен көбігін шаша, күллі аралды басына көтеріп кетті. Жылқылар жағы, олар мүлде аз қалған-ды, онша үрікпейді, бірақ олар да жер бетінде жүруден қорқып, ығысып келіп, суды жағалай берді.

— Жанығуын, жанығуын қарашы? Аздап күте тұрмай ма түге! Бүйте берсе, ұзамай Матёра да лап еткелі тұр. Күн құрғақ... Маялары анау, егін де жайқалып тұр. Бұған оттың бір ұшқыны жетіп жатыр,— деп ауыл адамдары ашуланады.

Өз кісілері емес, бөтендер, басқа кім дейсің, аналарға жауап ретінде диірменге от қойған немесе белгісіз біреудің жасырын айтқан бұйрығымен, аралды жайымен тазарта беру үшін өрт қойған немесе бұйрықсыз-ақ тентектікпен жасаған: бәрібір өртенетін жер — ендеше өртене берсін, біз қарап тұрамыз. Біреудің түтінін жұтып қайтеміз — тасырлатып от қойып, түтінді өзіміз будақтатамыз!—деген ғой. Шынында да будақтатты.

Кешқұрым Дарья далаға шығып, әуеге шапшып алаулап жатқан өртті төменгі, Подмога жақтан емес, жоғарғы жақтан, деревняның сол қанатынан көріп, еркінен тыс ой-бой деген даусы шығып кетті. О жақта диірменнен басқа жалындап жанатын ештеңе де жоқ-тұғын. Үйге асығыс кіріп келген Дарья, жатып қалған Катеринаны жұлқылап оята бастады.

— Жүр, ана диірменмен қоштасып қайтайық. Ондағылардың бәрі бөтен кісілер шығар. Солардың арасында қайбір жетісіп тұр дейсің — ешкім де оған бір ауыз жылы сөз айтпайды! Кеттік, Катерина.

— Қайда? Сен не деп тұрсың?— деді кемпір үркіп. Олар соңғы кезде дүниенің бәрінен де қорқатын — есік тықылдаса үрпиісіп үндемей қалады, оқыс айтылған бір сөзден шошып дір ете түседі — бір бәле болып қалған жоқ па екен, жаман хабар айтпаса игі еді?—деп қорқады.

— Диірменді өртеп жатыр. Олардың көзіне шыққан сүйел сол болыпты. Ол жарықтық бізге қанша астықты тартып берді десейші! Ақырғы сәтте тым болмаса ол бізді бір көріп қалсын.

Жанып жатқан диірмен қасында шынында да тек келгіншілер ғана топырласып жүр екен. Жалмаңдаған обыр оттың адамды арбап алатыны несі, оған соншалықты қатты әсер ететіні неліктен? Мыналар тіпті жынданып кеткен тәрізді: уласып-шуласып, секірісіп ойнап, кім әрірек барып, көбірек тұрып, батырлығын көрсетеді деп отқа тақап жүгіріп барып, оның қызуына шыдамай, қақталған қуаң жерге құлап түсіп, қиқулап кейін шегінеді. Сол арада екі қатын да жүр, еркектер, оларды қорқыту үшін отқа қарай итерген кезде олар шыңғырып жібереді де, жігіттерді жаурындарынан жұдырықтарымен төмпештей бастайды, соған өздері де мәз, көңілдері көтеріліп, бір жасап қалғандай. Бір уыздай жап-жас ақымақ бозым қайыңның басына шығып алып, шалқыған оттан есі шығып, аяғын былғаңдатып, айқайлап тақпақ айтып отыр. Оны аң деп қалды ма, әйтеуір төмендегі бір ит оған қарап шабалана үріп тұр, айналада болып жатқан оқиғадан есі шығып кеткен бұл да бір есалаң ит болса керек. Жұрт бозым мен итті саусағымен мегзеп, қыран-топан күліп жатты. Жұртқа жаққанын түйсінген ит бұрынғыдан бетер өршелене түседі. Елге не керек, ермек керек, ермек... Жақын тұрған қайыңның жапырақтары дірілдеп бүрісіп, оның от өтіндегі жуан бұтақтары жанып түсіп жатыр, жалындаған өрттің самала жарығынан бүкіл қайың түр-түсінен айрылып, қуарып көрінеді. Сол арадағы адамдардың бет-жүзі де құп-қу, жансыз секілді.

Жанған диірмен кісінің аза бойын қаза тұрғыза, іштей күңіреніп, ұлып тұрған тәрізді; шалқып әуелей түскен жалынның жоғарғы жағын желпіп, үзіп тастайды; жұлым-жұлым ыс үпелектері ұшып кетіп жатыр. Дарья мен Катерина өздері көрінбейтіндей, оларды тек диірмен көретіндей бір шетте, бүйірдегі қабырғаға жақын жерде, жат көзден бұтамен тасаланып тұрған. Диірмен енді лапылдаған оттан мүлде көрінбейді — от онымен ойнап, бірде оны жерден жоғары көтеріп, бірде төмен түсіретін секілді; осынау екі иінін жұлып жеп, құтырынған өрт жанып жатқан жерінен жоғарыға домалана ұшып шығып, халықтың зәре-құтын ала, жүрекжарды жалмауыз-тажал қуанышын әлемге паш етіп, зулап кететіндей көрінеді.

Кемпірлер өздерінің қасына қалалық кісілердің бірі, үстіндегі торкөз көйлегінің етегін түсіріп жіберген, жасамыс бір еркектің келгенін байқамай қалды — от гүрілдеп, патырлап жанып жатқанда оны қайдан көріп естірсің!

Қастарында біраз тұрғасын ол:

— Мынау жақсы диірмен бе еді?—деп сұрады, дауысынан жаны ашығаны сезіледі.

— Жақсы еді,— деп жауап қатты Дарья сескенбей.

— Түсінікті,— деді ол басын изеп.— Еңбегі сіңген екен-дағы. Сосын даусын созып: Енді өт-ті, кет-ті!— деді.

«Өтті-кетті»—деген осы бір сөз кейін Дарьяның көкейінен кетпей, төңіректе болып жатқан оқиғаның бәріне де қатысы бар, бәрін де түсіндіре алатын ең басты сөзге айналды. Арқасына салып алып, қатерге апара жатқан, қаптағы торай шыңғырып жіберді, Дарья оның соңынан қарап қалды: өтті-кетті. Арғы, шалғайдағы, поселок тұрған жағаға өткізіп тастау үшін совхоз малын Ангараға қарай жеделдете айдап барады, бірақ, поселкенің өзіне емес, өзен бойындағы жайылымға апаратын көрінеді — Дарья оларды ұзатып салмақ болды, ол кенересін бақшаны қоралайтын сырықтармен шетендеп тастаған, сал деуге сал емес, паром деуге паром емес, бір үлкен нәрсеге табандап тұрып қалған сиырлар мен тана-торпақтарды күштей тартып енгізіп жатқанын, оларды темір ілгектерге байлап, әрі жүріп кеткенін көрді. Өтті-кетті. Подмогадан ащы, қара түтін будақтап келіп, үй-үйлерге кіріп, жұртты жөтелте бастады, сол мезет кемпір тұрып: Подмога да өтті-кетті,— деп ойлады. Клавка Стригунова совхозға, қала тұрғындарына ет болсын деп, бұқашығын өткізді, о жануар да өтті-кетті... Маяларды жағалауға тасуға кірісті — өтті-кетті. Көзге таныс, көңілге жақын үйреншікті нәрселер бірте-бірте азайып барады, бәрі де орын-орнынан жылжып, қауіпті аралдан алысырақ, тезірек кетуге тырысады. Деревня да көше жөнелуге әзірленіп, саңыраудай меңірейіп, тыр-жалаңаш жетімсіреп тұр. Ондағы бөгде кісілер даусы кеспек ішінен шыққан дауыстай күңгірлеп естіледі де, өз адамдарының үні шықпай, өшіп жатыр. Енді көз де ештеңеге кідірмей, сүрінбей, алысты көреді — Матёра құлазып қалған, мұнда енді көз тоқтатар ештеңе жоқ.

Клавка Стригунова сойылған бұқашығы арқасында келгіншілермен ауыз жаласып алды да, оларды ағаш үйіне от қоюға көндірді — Клавка ақша алғанша шыдар емес. Олар, әрине, үйді жаны рақат тауып, заматында өртеп жіберді; қайта көрші қора-жайларды қоса өртеп жібермегеніне рақмет. Бірақ енді деревняның тап ортасынан қап-қара боп түтіндеп жатқан бір шұңқыр опырайып шыға келді, кісі көзі тұрақтайтын тірек таппай, қараңғы құдыққа құлағандай, Ангараның алыс кеңістігін кезіп кетеді. Матёра енді екіге бөлініп, екі дай болып қалды...

Диірмен «өтті-кетті» болған кеште, Дарья мен Катерина екеуі қараңғыда өрт басынан қайтып келсе, басқышта Сима немересімен отыр екен. Олар жабулы есік алдында отыр: Колька қыңқылдап, маза бермейді, Сима оған әлденелерді айтып жұбатады. Ол кемпірлерді көрісімен орнынан ұшып тұрды, қысылған кездердегі үйреншікті әдетіне басып, бет-аузын сипалап жалына сөйледі:

— Бүгін бізді үйлеріне қондырыңдар... екеуміз де қорқамыз. Мынау да жылап ұйықтамайды, менің де көзім ілінбей қойды. Қорқынышты... Зәреміз ұшты...

Оларды кереуетке жатқызды, содан бастап о кереует босамады: күндіз Сима өзіне кетіп қалады, онда барып, үйі мен бақшасында күйбеңдеп бірдеңе істейді де, жатуға Дарьянікіне қайтып келеді. Бір қорыққан байғұс енді сол қорқынышынан құтыла алмай қойды. Бірақ қорқып жүрген тек Сима ғана емес екен. Тіпті Богодулдың өзі де бір күні Дарьяның сенегінде тонның астында ілулі тұрған берданканы көріп, қуанып қалды:

— Маған берші. Кур-рва! Өлтірейін-н!

— Кімді өлтіресің!— деп Дарья шошып кетті.— Мен оны саған қалай беремін енді? Біреуді шынында да өлтіріп тастарсың! Саған не болды? Кімге өшіктің?

— Қор-рқытады, кур-рва! Бар-рақты өртейміз деп! Мен оларды...— Ол мылтық атқандай, ернін тарс еткізді.

— Бірақ мұнымен атуға болмайды. Мұны қолына алған кісіні көрген емеспін. Отағасының тірі кезінде...

Бірақ Богодул берданканы алып кетті — біреуге сес көрсететін шығар, өйткені ол патрон, оқ-дәріні мүлде есіне де алмады. Дарья оған мылтықты патрондарымен бермес те еді: ол қанша айтқанмен, Богодул емес пе, қызып кетсе, атып жіберуден тайынбайды. Ендігі жетпейтіні сол еді. Ол есерден не сұрайды, өзінің де, Дарьяның да жарытатыны шамалы — ендеше тағы да Павелдің жағасынан алады.

Әлгі ертек сарайындағы сияқты, түнеуші тек екеуі ғана емес, Сима мен баланы қосқанда төртеу болып, бірігіп жатып жүрді... Картоп та, тағы басқа көкөніс те шаш-етектен, ескі, колхоз кезіндегі қордан қалған да бар, шай мен тұзды өзі әкеле алмаса, Павел басқа біреуден беріп жібереді — ол қазір трактор айдайды, егістікке арнап даланы ағаштың түп-тамырларынан тазартып жүр, кете беруге қолы тимейді. Сүті де өз сиырынан; Дарья енді оны ішетін адамның табылғанына қуанды, ол Колькаға сүтті ертеңгісін де, кешке де құйып береді, күндіз де жүгіріп келіп ішіп кет — деп айтып жатады. Өзі пеш үстіне жатады, Катерина төсегін тапшанға салады, Сима мен Колькаға кереует берілді. Андрей кетіп қалғаннан кейін Богодул жиі-жиі келетін болды — бұл шал күндіз осы арадан көп ұзап шықпайды, барақты өртеп кете ме деп қауіптеніп, түнде өзіне кетеді. Берданканы көрсету үшін ол ел назарын аудара, әдейі түкірініп-қақырынып, жөтеліп-жеткірініп, кеңсе алдынан әлденеше рет өтті. Қаладан келгендер жапырласып басқышқа шыға келді де:

— Эй! Партизан!

— Қар адамы!

— Түрік! Құбыжық!

— Кіммен соғыспақсың а? Сенің ана бір пәлен, зеңбірегің, қай жылы шыққан!

— Сен одан да өзінің қай жылғы екенін сұра. Бірінші Петрдің қол астында қызмет етпеп пе?

— Ау, Иван Грозныйдың қол астында да болған шығар?

— Мынаусы атылмайтын мылтық қой!—деп айқайлайды.

Богодулдың да күткені осы соз.

— Шық бері!—деп ол анадай жерді көрсетеді де, берданкасын иығынан ала бастайды.— Шық, кур-рва!

Бірақ берданканың атылатын-атылмайтынын, өзін қарауылға байлап, сынап көргісі келетін кісілер табылмайды; Богодул қоқиланып бір ақырып жібереді де, мылтығын иығына іліп, аналардың ысқырып, қиқуласып-мазақтап жатқанын елеместен, оларға көз қиығын да салмай, алшаңдай басып кетіп қалады.

Ал кешке салым Дарьяның үйіндегі кісілер әңгіме сөзге елігіп, көпке дейін ұйықтамайды. Олар қызыл іңірде-ақ жатады, шам жақпайды, әуелі жатар алдында асықпай отырып ішкен шайын, жайымен күйбеңдеп жүріп жасаған жұмысын айтады. Ұлғайған кісілер әдетімен, кәрі сүйегінің сырқырайтынын сөз етеді, соған жайлы болсын деп қайта-қайта қозғалақтап, күрк-күрк жөтеліп, ыңғайланып жатады; өздерінің аман-есен тағы бір күнді бастарынан өткізгенін қысқа-қысқа еске алады. Бірақ терезе сыртындағы жарық бірте-бірте күңгірттеніп өшеді, әр түрлі дыбыс саябырсып, уақ-түйек қам-қарекет жайына қалады, бұлардың әңгімелері де жүйесін тауып, еркін тыныстап, қайдағы-жайдағы қайғы-мұңды, көкейде жүрген көп шерді шығарады. Кемпірлер енді бірін-бірі естігені болмаса, көрмейді; Симаның қасындағы балақай тәтті ұйқының құшағында талманып қояды, терезе әйнегі мұз тәрізді жылтылдайды, бұлар жалпақ дүниедегі айлапаттай жалғыз үйде жатқандай көрінеді, үй ішінен самауыр оттығындағы сөнуге айналған шоқтың әлсіз, ашқылтым иісі келеді — осыдан ба әйтеуір сөз өз-өзінен емін-еркін құйылады, кісінің зейін-зердесі де лыпылдап, ләппайлап тұр. Олар нені сөз етті? Ал сонда нені сөз етуге болады? Әңгіме арқауы қайда апарса, соны сөз етті. Бірақ Матёрадан, өздерінің жай-күйінен алыстап кетпеді, сол бір жәйтті төңіректеп, әр түрлі саққа салып, айта береді.

Бұ жолы сөз тиегі Петрухадан ағытылуы керек-ті: өзі де содан басталды. Үйінің ақысын алуға ауданға барған Клавка Стригунова оны Подволочная станциясының айлағынан көріпті. Оның айтуына қарағанда, Петруха жұмыссыз емес: жұрттың қалдырған үйін өртеп жүрген көрінеді. Кісінің өз үйін өзі өртеуге дәті шыдамайды, ал ол іспен Петруха жақсы таныс, оны ойнап жүріп тындырады, бұл — айдан анық. Петрухаға әрбір өртеген мекен-жай үшін ақша төлейді, ақшасы жаман емес, қомсынатын түрі жоқ — деп сендіре сөйледі Клавка. «Тамағым тоқ, арақ көп, уайым жоқ»— деп мақтаныпты ол Клавкаға, онысы рас, жігіттің аш-тоғын білмеймін, мас екені рас, пароходқа тағы бір шыны алу үшін келіпті. Ол ауқаттануға Клавканы да шақырған екен, бірақ бұл бармапты, өйткені Петруханың қасындағы мұжық әйелге сенімсіз кісі болып көрініпті, ал мұның қалтасында ақшасы бар екен.

Өзінің үйсіз қалғанына көндігіп кеткен Катерина, баласының басқа біреулердің үйлеріне от қойып жүрген қылығын кешірмеді. Клавкамен сөйлескеннен кейін күні бойы оның ұяттан беті күйіп, әлденеден шошып, аһылаумен болды:

— Ой-бой, масқара-ай! Масқара! Оған не көрінді сонша, ақылынан адасқан ба?! Сондай сұмдықтан кейін ол ел бетіне қалай қарайды?! Қалай жер басып жүреді? Ой-бой!

Петрухаға жыны келген Дарья, күндіз оның сөзін қостай берді:

— Дегенмен өзіне лайық жұмыс тауыпты. Әйтпесе таба алмай көп сандалып еді. Пәлі, өртеу — үйді салу емес. Сабан әкеп, шырпыны бір тартсаң, сол шырпымен темекіңді тұтатсаң болды — сосын шалқайып жылына бер! Подволошна — үлкен деревня, ол үш шақырымдай жерге көсіліп жатқан шығар-ау... Оған ол жердегі жұмыс жетеді.

Бірақ кешкілік жатқаннан кейін де Катеринаның қобалжыған көңілі басылмады, ол зарланып қоймағасын, Дарья оған былай деді:

— Зарлай бермей, қоя тұршы енді! Өзіңді-өзің қажай бергеннен не пайда? Немене, Петрухаңның қандай екенін білмеуші ме едің? Әлде тек сенін балаң ғана сондай ма? Біз екеуміз диірменнің басына бардық, сонда ондайлардың қанша екенін көрген жоқсың ба? Сен олардан: егін жинайсың ба, үй өртейсің бе?— деп сұрап көрші, егістікте кім қалар екен? Масқара, ұят деп қоймайсың... Ол болмаса, басқа біреу өртер еді. Киелі жер құр тұрмас — құдай-ай кешіре гөр!

— Басқа біреу өртесін... басқа біреу. Оған не жоқ? Ол енді бір әй кәпір атанды, өле-өлгенше сол атақтан құтылмайды.

— Одан құтылып қайтеді? Сол атағымен-ақ ел қатарлы өмір кешеді. Қайта, мақтанады әлі. Катерина, енді сен оны ойлап, қайғыра берме. Одан да өз қамыңды ойла. Оны қайтесің: мына жұмысы бітсе, сол сияқты тағы бір жұмыс табылады.

— Ойбай-ау, мен оның шешесімін бе, әлде шешесі емеспін бе? Оның жаман атағы маған да ортақ. Жұрт ертең менің де көзіме шұқиды...

— Дызақтама. Сені жұрт көзіңнен шұқып қайтеді, сен сонша кімге қажет едің? Ел сені білмейді дейсің бе? Сен өзің қанша жасамақсың бұ жалғанда — жүз жыл жасамақсың ба?

— Бәлкім, со жаққа барсам ба екен?— сөзге жауап қатпай, Катерина абайлап кеңес сұрады.— Өзім ұялтсам? Не істеп жүрсің?—деп кейісем.

Дарья бұл сөзді бірден іліп әкетті:

— Бар, бар. Кімдердің үйі жақсы жанады екен — Подволошнаның ба, Матёраның ба?— көріп қайт. Ол сенің келгеніңнің құрметіне ә дегеннен екі немесе үш үйді қатарынан өртейді — әйда, сосын армансыз бір қарайсын. Содан кейін қай деревняда жылу көп болғанын бізге айтып берерсің. ЬІрғалып-жырғалма ендеше, ертеңгісін тұрысымен жүріп кет. Мұндай іске сені катермен апарады. Ұялт бәлекетті. Өз аулының үйлері жанып бітпей жатқанда, біреулердің үйлерін өртеп қайтеді, соққан. Түһ, Катерина-ай, біз екеуміз шынымен-ақ осынша аңқау болармыз ба? Көп жасасақ та, көпті көрсек те ақыл-естен ада қалыппыз. Немене, біз сонша ақылсыз баламыз ба... Кәне айтшы?

Қысыр әңгімені қойып, екеуі де үндемей қалды. Ешқайда да бармайтынын, Петруханы ешбір сөзбен ұялтып, ақылға келтіре алмайтынын: ол баяғы бір Петруха екенін, сол күйінде қалатынын жақсы білетін. Тегі, ол қашан ажалы жеткенше осы Петрухалығын қоймайды, тағдыр-талайы солай-дағы. Ал оның тағдырына жазылғаны — Петруханың анасы болу. Ештеңеге де налымай, құдай салды — біз көндік деп, сол атаққа ие болып, үн-түнсіз жүре беру керек. Ел-жұрт... Егер Петруханың өзі ар-ұятты ұмытса, таныс, бейтаныс ел-жұрттың алдында балам үшін, өзім үшін менің ұялуым керек пе — деп толғанады Катерина. Егер қазір ол бұл дүниені тастап кеткен кісідей-ақ, оны тірі жан — баласы да, басқа біреулер де керек етпесе ше! Бәлкім, оның ел-жұртқа өзі жоғалып кеткен кісі болып көрініп, ал оның терісін жамылып жүрген бейбақ ештеңені де — ар-ожданды да, ұятты да ұқпайтын тірі аруақ деген сыңай танытса қалай болады? Егер сенің ұялғаның ешкімге қажет болмаса, оны аңсай күтіп отырған кісі тағы жоқ болса және кінәңді айтып, кешірім сұрайтын, оған жауап қайтаратын тірі пенде табылмаса — сонша азаптанып, ұялғаныңнан не шығады? Одан келер пайда кәне? Дарья... Ол бәрін де түсінеді. Дарья оны айыптамайды. Енді өзгені ұмыт, өзіңді ғана ойла... ендігі қалған әмірің де бір тұтам...

Ал Дарья Катеринаның орнында өзі болса нені сезіп, нені қоятынын, елден қандай сөзбен қорғанатынын ойлайды. Мүмкін, өзі де сондай бірдеңені сезіп, сондай бір сөздерді айтар. Мүмкін, Дарьяның орнында болса, Катерина да оған тап солай жауап беретін шығар. Бұл не болғаны сонда? Дарья ғұмырында тұңғыш рет кісінің өмірден алатын орны мен жұмыс жайын таразылап, ойлап көрді. Ойлап тұрса, өз балалары үшін мұның өзі ұялуы керек екен, ал бұл болса, Петруха үшін Катеринадан жауап алуды, оған ақыл айтып, тіпті оны айыпты етуді әдетке айналдырып бара жатыр. Егер Дарья Петруханың шешесі болса, онда Катерина да мұнымен солай сөйлесер еді-ау. Егер көп нәрсе тірлікте сенің жолың бола ма, болмай ма — соған тәуелді екен — онда адамның мінез-құлқы, оның ешкімге де ұсамайтын өзіне ғана тән болмысы қайда қалады? Адамды орны билейтін болса, оның өзі қайда кетеді? Егер Дарьяның өзі, ағайын-туыссыз, панасыз да шарасыз, қаршадай немересімен бөтен деревняда тұратын Симаның орнында бола қалса — сол сияқты бетегеден биік, жусаннан аласа болып жүрер ме еді? Оған не істейсің, әрине, сондай болар еді. Демек, адам шіркінде өзінің туа біткен қадір-қасиеті аз-дағы, тағдыр-тірлігіне, тап бүгін қайда келiп, өзімен бірге не ала келгеніне байланысты нәрсе көп болғаны ғой. Шынымен-ақ ол Сима сияқты бола алар ма еді?— екеуі мүлде екі басқа жандар емес пе.

Сима ұйықтап бара жатқан Колькаға бірдеңені айтып сыбырлап жатыр. Кешкі жарық сөніп, азғана қараңғылық басқаннан кейін, түн жарығы түсті: терезелер анығырақ көрініп, бұлыңғыр ауада өлі сәуле ойнады, көз көрмейтін түнектен тербетіліп әр түрлі заттар қалқып шыға берді, күңгірт көлеңкелер діріл қағып, түсіп жатыр. Деревняның екінші жағында түу бағанадан бері бір ит тынымсыз үреді келіп — әйтеуір өзін ұмыттырмас үшін шаршаңқы үнмен енжар үрген болады. Симаның сыбырынан бір-бірімен байланысы жоқ жеке сөздер естіледі — олардың жайымен жетімсіреп жететіні сондай, кәдімгі шын сөздердің көлеңкесі секілденеді. Катерина тағы да бәсең үнмен мұңлы әңгімесін бастады.

— Қарап тұрсаң, кісіге көп нәрсе де керек емес сияқты... Бір тәңірім жар болғай, тыңдашы. Маған керегі бір ақ нәрсе: сол жұқсыз бір жерге орналасса екен... Адамға ұқсап еңбек етсе. Былай ойласаң, кісі Матёрасыз да өмір сүре алатын шығар. Оған әйтеуір бір қуысты берсе, маған да мына сияқты бір тапшан сиятын орын табылатын шығар. Мен оны ертеңгілік: тұр, Петруха, тұр, жұмысқа баратын уақыт болды деп оятар едім. Түскі асын бір шүберекке түйіп берер едім. Мейлі, ол маған ұрыссын, жасайтынын жасай берсін — бәріне де төзер едім. Оның түзу жолға түскенін көрсем, не бәленің бәріне де кенер едім.

— Оны үйлендіру керек,— деді Дарья жақтырмаған сыңаймен. Катерина тағы Петрухасын бастады.— Егер сен оған айтқаныңды істете алмасаң, оны уысынан шығармайтын бір әйел тауып бер. Әйтпесе, істе береке болмайды.

— Ондай жұқсызға кім шығады дейсің...

— Егер ол аздап ақылға келсе — неге шықпасын?!

— Ол өзі былай қайрымды,— деді Катерина оны Дарьяның да біржолата келеге келуден қалған адам деп санамайтынына, әлі де ол үшін аман қалатын тым жіңішке, сенімсіз болса да, әйтеуір бір жол бар екенін білетініне кәдімгідей қуанып.— Оның жүрегі жұмсақ...

Жоғарыдағы, пеш үстіндегі Дарья мырс етті... иә, жұмсақ... Одан өткен жұмсақ жүрек бола ма...

— Жоқ, расына рас. Дәлелді себеп болмаса, мен оны мүлде қорғамаймын. Ал онысы ақиқат. Біздің бір бұзауымыз бар еді. Егер байқас болмасаң — бар нанды соған беріп қоятын. Әуелі жапырақтап турап, тұз сеуіп дәмін кіргізіп беретін. Және бұзау оны айнытпай танитын: кешқұрым қақпаның алдына келіп меңіреп тұрғаны: бұл оны шақырғаны еді. Мен оны айдап жіберсем, қора жағынан келіп, бұрынғыдан бетер мөңірейтін. Оған өз қолыңмен апарып сондай бір жапырақ нан берсең — жеп алады, бірақ оны місе тұтпайды, оған баланың шыққаны керек. Ал анау келіп нан берсе — кәдімгідей кетіп қалады. Одан бұрын сиырымыз болған... оның мен салған шөпті жеп қойғанын көрсе, мені кейиді деп жасырып оған тағы пішен тастайтын. Оны да қосымша жемдейтін. Қайдан табатынын білмеймін — үйге қанша күшік әкелді дейсің! Әсіресе масаңдау болса — міндетті түрде бір күшікті қойнына салып әкеледі. Бір кезде біздің үйде тіпті төрт иттің бір мезгілде болғаны бар. Мен оған айқай салайын келіп. Иттің әрқайсысына бір жапырақ бірдеңе тастау керек, ал ауқат, өзімізге де жетпейді. Жоқ, ол ештеңені де ұқпайтын.

— Қайрымдысын қара, шіркіннің!— Дарья шыдамай, бір шымшып алды.— Ол қаңғыма, бұралқы иттерді аяп, тамақ береді де, туған шешесін тастап кетеді.

Қалай етсең еркің, өз күніңді өзің көр деп. Бұл оның жұмысы емес.

— Жұқсыз. Жұғымсыз деп отырмын ғой,— деп үйреншікті жауабын айтады Катерина.— Ол сиырға шөп көктемге дейін жете ме, жетпей ме, онымен ісі жоқ, ештеңені ойламай тастай беретін. Мен шөпті сағыздай созып, өлшеп беремін, ол қалай болса солай тастай салады. Ал кейін, жазға салым шөп болмай қалады.

— Жазған-ау, сен маған тағы сиыр туралы айтып кеттің. Одан да, сен міскін, ертең бізді осы арадан қуғанда не істейтініңді айтсаңшы? Қуалауын қуалайды. Қайда барасың сонда? Сен соны ойладың ба? Қайдағы жүз жыл бұрын өліп қалған сиырын айтады ғой.

— Менің айтып отырғаным да...— Катеринаның енді айтар сөзі жоқ, оның үмітсіз де дәрменсіз дауысы солғын.— Егер ол бір жерге орналасса... бір бұрышты берсе...

Дарья күллі үй іші есітетіндей қатты бір күрсінді: Еһе, қашпаған қара сиырдың уызына не жетсін...

Бірақ бір басталған әңгіменің аяғын бүге салу да қиын: Кольканы ұйықтатып, сөзге енді Сима араласты да, оны сол бара жатқан бағытымен әрі қарай сабақтады.

Сима кепті былай бастады:

— Әркімнің өз жөні өзімен. Сен, Катерина, балаңның қасында болғаның, бас-көзіңе қарағаның жөн. Немерелі болып, әлдилесең соны...

— Ой-бой, айтпа оны, Сима, айтпа,— деді Катерина аһылап, ондай бақытқа жетер-жетпесіне сенбей

— Мен қызымнан бір медеу болады деп ойламаймын. Бір басымды қайда тығарымды білмей жүрген жанмын. Менің әйтеуір Коляшым бар. Сол үшін барды салып, тырысып тірлік етпек керек. Ал қалай тірлік етесің? Күн-түні, күн-түні ойлайтыным сол: қалай тірлік ету керек? Қайда бару керек? Қалтылдап қалған бір шал табыла кетсе ғой...

— О жасаған!—деп жалбарынды Дарья.— Көрсетпегенің осы еді! Өзінің түрі... Шал мұның не теңі! Қой. Саған қайдағы шал, жаратушы жан иемнің өзі кешірер, мына қырық құрау болып қаусап тұрған түріңмен қай қалыңдық болып жарытам дейсің. Шалдың үйінде не істемексің сонда?

Сима өкпелеп, үндемей қалды.

— Иә, ол саған неге керек? Қай шаруаңа қажет болып қалды? Шынымен-ақ бізге айтпайсың ба?—деп қадалды Дарья.

— Дарья Васильевна, менің жасыратын түгім жоқ,— егер «Дарья Васильевнаға» көшсе, расында да, Симаның қатты өкпелегені.— Ал армандауға тірі жанға тыйым салынбаған, солай, Катерина баламның қасында болсам деп армандайды, менің де арманым бар. Мен де өз бұрышым болса екен деймін. Мен әлі қаңсып қартайып, қайраттан тайып, қалжырап отырған жоқпын, үй шаруасына жараймын. Үйіне кірсем, ешкім де өкінбес еді. Маған көп нәрсенің, Дарья Васильевна, керегі жоқ. Менің жасымда қосылған кісілер бала табу үшін қосылмайды, селбесіп жүріп, ақтық қарттық күндерін жеңілірек өткізуге тырысады. Сөйтіп жүріп, Колькам да жетілер еді, менің күллі қам-қарекетім Колькада. Мен жоқты қиялдайтын жан емеспін. Ал жарайтын іске — жараймын. Асын да әзірлер едім, кір-қоңын да жуар едім.

— Жарайсың, жарайсың...

— Ал егер сенің армандайтын нәрсең жоқ болса — оған не шара... Біз көкегің болғаннан не пайда. Балаларың ел қатарына қосылды, бетіңнен қағып жатқан жоқ. Мына жетім-жесір біздің жөніміз бөлек... Қашанғы жылай береміз...

— Шұнағыңа өлең де айтып беретін шығарсың?

— Жақсы шал жолықса, өлеңін де айтар едім. Ол мүлгіп тыңдар еді.

Баяғыда ұмыт болған, «армандау» деген сөзден қысылып, енді Дарья шегініп, үндемей қалды. Бұл Сима айтатын сөз бе еді? Дарья тыңдайтын сөз бе еді? Кісі, қыз күнінде, өмірдің иісі мұрнына бармай тұрғанда, соған әзірленіп жүрген кезде ғана армандайды, ал еркек сені ұрықтандырып, үйлі-баранды болғаннан кейін — үмітіңе сенуіңе ғана қалады. Бірақ жыл өткен сайын сол үмітің де азаяды, ол да қар сияқты ериді, содан біржолата еріп, жерге сіңіп кеткенше азая береді — бір кезде алдыңда үміт емес, жерден будай бұрқырап көтеріліп жатқан естелік тұрады. Пәле, Сима — одан не үміт, не қайыр! Арманға бой алдырыпты. Жетім-жесірдің ақылы осы, ақыл деуге де келмейді. Басы бос құс, бірақ қонатын тұғыры жоқ, барша орын бос емес. Ал ұшайын десе, топшысы тозған—«Сима дедің сыймады»—деген мазақ сөзді есіне алды Дарья. Тағы да сыймайды, ол анық. Осының жайын толғанып жатып: тегі Сима шындықты айтты, енді маған, Дарья кемпірге, ертеңгі күннен ештеңенің де керегі жоқ — деп ойлады Дарья жаны құлазып.— Арман қайда — біреу қайда! Үміт-сенімді былай қойғанда, тіпті қарапайым тілек-талаптың өзі қалмаған тәрізді. Бәрі бір ыңғай-бір жаққа көшкен. Шынында да ол неден үміттенеді? Ажалдан ба? Одан құтыла алмайсың, оған үміт-сеніміңді рәсуа етпесең де болады. Ал сонда оны неменеге жұмсайсың? Ештеңеге де. Егер енді өмірде алданар бірдеңең қалмаса, ұзамай өлетін болғаның. Ал Сима мен Катерина әлі шыдайды, жүре тұрады, сонда олар бұдан жасырақ болғандықтан емес, мұның да бойында әлі біраз күші бар, олардың бұ жалғанда бітпеген ісі бар: Сима баланы өсіреді. Катерина Петруханың қамын жеп, оның түзеліп кетуінен үміттенеді. Олар біреулерге керек, сол себепті де олардың жар құлағы жастыққа тимей тырбанады, ал мұның өзінен ешкім ештеңені талап етпейді. Қазір өзі күзетші қызметінде, көшкеннен кейін, бұл қызметі де қажет болмай қалады. Адам егер өзіне ешкім мұқтаж болмаса және жұмыссыз отырса, өмір сүре алмайды. Оның біткен жері сол. Ешкімге керек болмай қалғанда, елге пайдалы қызмет көрсетуден тыйылғанда — бұдан гөрі жасырақ, тіпті өзінің әкесіндей адамдар, кеудесіне қолын айқастыра салып, жүріп кеткен ғой.

Үй іші бұрынғыдан бетер ағарып, кісіден маза кете бастады — терезеден ай сығалап тұр екен. Қаңылтырдай даңғырлап, бағанағы есер ит әлі үріп жатыр — оның осылай шабалана үргені құлақты тікендей тырнайды. Қайдан шыққаны белгісіз, кеудесін қысып, тынысын буып бара жатқан мазасыз бір сезіктен құтылу үшін Дарьяның тұрғысы келді — оған орнынан түрегелудің қажет болып көрінгені сондай, осының мүлде керексіз қимыл екенін біле тұра, аяғын дереу төмен түсіріп, тепкішек іздеп тапты да, еденге түсті, сосын терезе алдына барды. Ауланың жартысы толған айдың самала жарығына малынып жатыр екен, ал басқыш алдындағы ағаш төсеніштер сол жарыққа, суға түскендей-ақ, шомылып жатыр; ауланың екінші жарымын қоймалардың қанаттаса түскен қою көлеңкесі басқан. «Сүттей екен»—деп ойлады ай жарығы туралы Дарья дір етіп, терезеге сыртын бере. Дарьяны бақылап жатқан Сима жастықтан басын көтеріп алды, оған бірдеңе айту керек екенін сезген Дарья:

— Балақан ұйықтап қалды ма?—деп сұрады.

— Ұйықтап қалды,— деп іле жауап қатты Сима.— Қашан, мана ұйықтаған. Ал сен не?

— Жай, әшейін. Пеш үстінде жатқасын, арқама қышы батқасын ғой. Азырақ денемді қозғап, әлгіде маған бірдеңе деген сендер ме, сендер емес пe — деп тұрып қарағаным еді. Қазір қайта шығамын.

— Ал сонда сенімен сөйлескен кім екен?— деді Катерина.— Біз бе, жоқ па?

— Соны кім білген?—Дауысы сендердің дауыстарың сияқты, ал сөздері бір түрлі уыз жастың сөзі. Е, біздің Настасья тап қазір не істеп отыр екен — ұйқыда ма, ояу ма? Бәлкім, біз сияқты жатып алып, бәрімізді есіне алып жатқан шығар. Ол қазір біздің бір үйде түнеп жүргенімізді білмейтін де шығар. Ой, Настасья, Настасья! Тезірек келсе екен, өзін көрсек, оны-мұны айтып бір сөйлессек. Тап қазір арамызда Настасья жатса ғой — нағыз коммуния болар ек, бөтен ешбір кісі керек болмас еді. Оның да бізге айтатын әңгімесі көп шығар. Ол күллі ғұмырында көрмеген нәрсесін көрген шығар-ау. Біз үшін де, өзі үшін де көрді ғой. Таңға дейін тыңдауға жетер еді.

Ол аһылап-уһілеп қайтадан пеш үстіне шыға берді, шығып алғасын, ентігін басып, өзі жайлы сөйлей бастады:

— Е-е, жаңа бір кісі келіп көрсе: расында да мыстан кемпір деп ойлайды ғой. Түр де, сиық та жоқ. Одан да өткені — ызақор болып барамын. Міне, бұдан жаман нәрсе жоқ. Мен бұрын ашушаң емес сияқты едім. Ал қазір ананы да жақтырмаймын, мынаны да жақтырмаймын. Жоқ, енді жан тапсырар уақыт болды, әрі барар жол тұйық. Ашуланатын не бар?! Олар өз дегенін істейді — мейлі істей берсін. Олар — қожайындар, заман солардікі. Олар мені бір жерлеуін жерлейді ғой, әйтеуір көмусіз қалдырмас, маған одан өзгенің керегі де жоқ. Қалай, бикештер, сөзім дұрыс па, бұрыс па?

«Бикештері» қостарын да, қостамасын да білмей, үнсіз жата берді.

— Ұйықтап қалғансыңдар ма? Ұйықтасаңдар ұйықтай беріңдер ендеше. Бірақ ұзамай таң да қылаң беретін шығар. Ал таң атып, ағарып күн шыққасын — тағы тырбаңдаймыз. Бәлкім, соның өзі керек те болар. Сен де көз шырымын ал, Дарьюшка. Сенің жүрегіңнің ауыратын жөні жоқ дейді жұрт. Бірақ ол осылай неге ауырады? Егер тек бір гәппен ғана ауыратын болса жақсы ғой — емдеп жөндеуге болады, ал егер бір ғана нәрсе емес, бәрін бірдей ойлап ауырса ше? Құдай басқа салғасын, қайтсін енді о сорлы, күйіп-жанып, күйіп-жанып жатқаны сол, шырқырап сыздайтыны да содан. Құтылатын түрі жоқ. Шамасы, қатты кінәлі болса керек. Кінәлі екенімді өзім де білемін, бірақ менің неге кінәлі екенімді, мен тәрізді күнәкар бейбақтың не нәрсеге опынып, тәубаға келетінімді айтып шағынатын жан бар ма? Тәубаға келмей бола ма? Ой, иә ұйықта, ұйықтағын... Ертеңгісін күн шығады, ол саған көп нәрсені айтады. Басқа ештеңе болмаса да, бір ғана жарық күн үшін өмір сүруге болады.

18

Егінді жинап алғасын тағы да үш күн бойы жаңбыр жауды. Бірақ ол шаң-тозаңды басып, шаршап-шалдығып қатып қалған жерді жұмсартқан, ыстық күн астында ұзақ тұрып, солып, бүрісе бастаған орман-тоғайды жуып-шайған, биыл кешеуілдеп жатқан жирен саңырауқұлақтың жетілуін тездеткен, қоңырсып, бықсып жатқан түтін мен ертеңдердің көңірсіген кермек иісін сейілткен бейбіт те берекелі жаңбыр болды. Және бұл жауын ауаны да құбылтпай, алыс көкжиекті де жаппай, суын да мөлшерлеп сепкен, момақан ақ жауын еді — селдіреп, сейіле түскен сұр бұлт арасынан ыдырай-шашылып күн жарығы да түседі. Осынау үш күн де жылы, жұмсақ мінез танытты, жаңбыр жерді сабалап, шуылдап кетпеді де, селдетіп құймады да, одан шалшық сулар да қалмады, жер де қапелімде дегдіп сала берді. Ал ол кәдімгідей құрғаған кезде қараса, картопты да қазып алатын уақыт жеткен екен.

Келгіншілер астықты жинап болғаннан кейін, құдайға шүкір, жүріп кетті-ау әйтеуір — жанағы жанға жайлы, кір-қоқысты тазартқан шипалы жаңбыр да солардан кейін жауған. Жұрттың арқа-басы кеңіп, көңілдері байыз тапты, енді ештеңеден қорықпай, қақпадан шығып, аралды аралап сейілдеп қайтуға жағдай туды. Бірақ қоштасар кезде олар тағы да ұу да шу болды, тағы да төбелесті, тағы да бірін-бірі айқайласа қуып, деревняны басына көтерді, әлдекімдерді жұбатып, әйелдер шырылдап жатты, ал әйелдер жұбатқан кездері еркек қайта ерегісіп, бір-біріне өшігіп, ызалары қайнап кететін әдеті емес пе; олар түнімен есуас есерлердей алысып-жұлысып, деревняның үрейін ұшырды, ал ертеңгілік, қайықпен жүзіп кетер алдында, арттарына бір ыстық белгі тастау үшін, өздері тұрған кеңсені өртеп кетті. Олар жөнеліп кетісімен, өзеннің жоғарғы тармағындағы қалың бұта арасынан әлгі сарбаздардың біреуі — тұла бойы салтақ-салтақ болып мыжғыланып, киімі жаңа ғана жұлым-жұлым жыртылған, өз адамдарынан жасырынып қалатындай себебі бар, кеспірсіз бір кісі шыға келді. Ол отты көрісімен деревняға қарай тұра жүгірді, сол жүгірген бетімен кеңсенің есігіне келіп зып берді, шамасы оның ішінде бір заты қалған болуға тиіс, бір ғажабы, ол соққан амалын тауып кері бұрылып, құр қол қалпы сыртқа атып шықты. Ышқынған күйі тапырақтап, билеп-билеп жүрді де, бір кезде сабасына түсіп, әрірек барып үйдің қалай жанып жатқанына қарай бастады.

Бір таң қаларлық нәрсе үй ұзақ жанды, от тек кешке салым ғана басылды, бірақ кеңседен қалған бір төбе шоқ қараңғы түскеннен кейін де қызуы қайтпай қоздап, жайнап жатты. Осынау шоқ төбеге байқас болу ешкімнің де ойына келмепті, ертеңіне жұрт оянып қараса, жақын жердегі ат қора жанып жатыр. Дегенмен, бұл әлгі ордадан қалған жігіттің ісі деу күнә болар еді: ол күндіз аттанып кеткен. Ат қорадан шығып, от, қора ішінде жылдар бойы жатып, тапталып қалған көңге көшіп, көңірсіп бықсып, ащы иісімен оқ нені ата бастады. Тап осы кезде жаңбыр да жауған, бірақ ол будақтаған түтінді біржолата сөндіріп тастай алмады — сонымен бұдан кейін Матёра үстінен түтін үзілмей қойды.

Совхоз картобын жинауға оқушыларды әкелетін болды. Жағалауға жапырлай түскен осы бір қолды-аяққа тұрмайтын жас ұрпақ улап-шулап, ең алдымен, тауық қоралар мен кепелерден құс қауырсындарын іздей бастады. Құдай сақтасын, көздеріне тірі тауық түсе қалса — қуалап жүріп, жүнін жұлып алады. Вера Косарева қоразын екі бала аяғымен басып, мойнын бұрайын деп жатқан жерінен әрең-әрең ажыратып алды. Осыдан кейін кереметтей әнші қораз шақырмайтын болды, тек үйрек тәрізді қырқылдайды да қояды — өлердей қорыққаны тегіннен-тегін кетпеді. Жұмысшысымақтар тауық қауырсынын картопқа қадап, шалқайып тұрып жоғары лақтырады — ойыншық әуелеп барып, қауырсын жебесі дірілдеп, ысқырып төмен құлдилайды. Егер ол айдалаға кетпей, еңкейіп жатқан біреудің арқасына тисе тіпті қызық. Картопты былай ала салып, лақтырсаң — бұзақылық, ал оған қауырсын қадасаң — ойын.

Олар ойнайды — баланың аты бала! Одан не сұрайсың? Бірақ егіндікке шашырап кетіп, кей-кейде еңкейіп бірдеңе жинайды, жиналған бірдеңені машина жағалауға апарып тастайды. Мүмкін, олармен бірге жүрген естияр кісілер балаларға бас-көз болып, іске жұмылдырып отыратын шығар. Дарья бір күні шеткерірек тұрып қараса, олар шуылдасып, алау жағып, ол тап бір байқаусызда қашып кететін секілді, оны жағалай қоршап алады екен, ал жұмыс жасап жүргендері жеделдете қимылдап, картоп сабағын кенеп тәрізді жұлып алады екен. Ал жерде не қалып жатқанын жердің өзі ғана біледі. Бұрын жер жарықтық өзін-өзі күтіп-баптап, құнарын сақтап, жаңа егінге әзірленіп жатқанда, ол жаман жұмысты көзге шұқығандай етіп, өзі-ақ көрсетер еді, ал енді, өлер алдында, оған бәрі бір еді.

Балаларға көмектессін деп поселкедегі әр түрлі мекемелерден — кеңседен, ауруханадан, балабақшадан, асханадан, әйтеуір кісі алуға болатын жерлердің бәрінен әйелдерді жинады. Әрине, тиісті жақтың тақымдауымен, совхоз басшылығы ең әуелі шалғай жатқан, қолайсыз Матёраның шаруасын реттеп қою керек деп есептеді, сол себепті де адамдарды осы жаққа айдады. Айтқандай-ақ егінді тез жинап алды: бұрынғы жылдары егін орағы да нағыз егін орағы, жұмыс та нағыз жұмыс сияқты қайнап жататын — енді бәрі де тез бітеді, тойлаймын десең де өз еркің. Жұрт астықтың центнерін қуаламады, қанша астық алынса, соншасына шүкірлік әйтеуір, жер тазартылса болды. Центнерді сұрап жатқан жан жоқ. Жаңа совхозға алғашқы жылдары шаруашылықты пайдалы емес, шығынмен жүргізуге рұқсат еткен — ендеше жазаға кесіліп, су астына кеткелі тұрған егістен масақ терудің немесе күллі картопты бір түйірін де қалдырмай қазып алудың қажеті бар ма? Осынау жер беретін ризықсыз да күн көретін кезең келді ғой.

Матёраның қатындарынан совхоз картобын қазуға бірең-сараңы ғана төбе көрсетті: өз картобының қамында жүрді. Мұнда деревняның өз халқы соңғы рет жиналды. Бірақ қазір шөп шапқан кездегіден мұның бір ерекшелігі — жұрт бірлесіп бас қоспады, әнді де салмады, өлең де айтпады, жақындап келіп қалған тірлік туралы әңгіме-дүкен де құрмады, өйткені бәрі де асығады, әркім өз үйінде, өз бау-бақшасының қам-қарекетінен артылмады — су басып қалатын мезгілдің иектеп қалғаны әңгіме-сөзсіз-ақ бұларды алқымынан алды. Балаларды мектебінен айырып алып, қызметші әйелдерді жалдады: әрбір төртінші қап өзіңдікі, бірақ тездет, тездет дейді... Жұрт шаруасын тиянақтап бітіреді, катер қатынауын, паромды сүйретуін қояды — сосын жөнді-жөнсіз айқайлап, секіріп қайықты шақырасың. Совхоздың дүние-мүлкін, әне, жөнелтіп жіберді, тепсеннің ар жағындағы егістіктегі у-шу басылып, құлазып қалды, күн өткен сайын Матёра жалаңаштанып, өкпек жел азынап соғады. Иә, енді өлең айтатын жай қалды ма — деревняның жартысы жанып кетті, ал қатары бұзылып, ыдырап сиреп қалған үйлердің қорқыныштан береке-құты қашып, жерге кірердей болып, бұғып отыратыны, тоз-тоз ескіріп, сұрықсыз болып көрінетіні сондай, мұнда жұрттың бұрын қалай тұрғаны да түсініксіз еді. Қайдағы ән!— енді Матёраның ормандары патырлап жанып жатыр, кей күндері тіпті түтін басып қалған арал бөтен жағалаудан көрінбейтін де болды — сосын жұрт сол түтінге қарай беттейді.

Орман өнеркәсіп шаруашылығының от қоюшылары Подмоганы өртеп бітіргеннен кейін, кідірместен Матёраға келді. Олар бірде бесеу, бірде жетеу болып жүретін мұжықтар еді, бұрынғы аламандар бұлардың садағасы кетсін, шеттерінен ың-шыңсыз, ақырын жүріп, анық басатын жасамыс еркектер. Олар колчак барағына келіп, Богодулмен көршілес орналасты, Матёрада одан өзге жайғасатын жер болмады, олар ертеңгілік деревняның жоғарғы шетінен төменгі шетіне қарай етіп, әрі қарай жұмыстарына кетеді де, кешқұрым төменнен жоғарыға қарай кері қайтады. Олар өздерінің жұмысымен-ақ — Матёраны мәңгіге, біржолата келмеске жіберетін ең соңғы, ақырғы жұмысымен-ақ елге құбыжық болып көрінетін . Олар әрдайым ешкіммен сөйлеспей, ештеңеге назар аудармастан, қожайынға ғана тән астамдықпен, аяқтарын нық басып, үн-түнсіз кетіп бара жатады, міне, сол себепті де олардың сол сұсты түрінің өзі, осылай кердеңдеп жүруінің өзі елді асықтыра түседі: тез, тезірек — қуырмай тұрғанда қараңды құрт! Олар күтіп тұрмайды. Осынау бөгде кісілердің кім екенін иттер де сезген, оларды көрісімен, құйрықтарын қысып, қақпа астына зып беріп жоғалады. Мұның үстіне жұрт «от қоюшылар» деп атап кеткен кісілер орман-тоғайға қоса деревняны да өртеуді міндеттеріне алыпты деген хабар дүңк етті. Шынында да олардың барағына Воронцов пен аудан басшыларының бірі келіп, ұзақ уақыт сөйлескенін Богодул көріп қалыпты. Жөн-жөн, олар қанша айтқанмен от қоюшылар емес пе. Егер ойлап тұрсаң, оларға ашуланатын да жөнің жоқ, өйткені жасалуға тиіс жұмысты олар болмаса, басқа біреулер жасар еді, бірақ ескіден келе жатқан әдет бойынша, деревня тұрғындарының бірде-бірі олармен тілдескісі келмейді: көз алдында көлбеңдеп, іс тындырып жүрген солар болғасын қайтсін енді.

Ең соңғы картоп бітік қана емес, жойқын болып өсіпті: оның екі түбінен — бір шелек, екі түбінен — бір шелек. Ал шелегі, әрине, базардың шелегі емес, өздерінің шелегі. Әйтеуір картобын аздап да болса күтіп-баптап, топырағын қопсытып, түптеген жұрттың бәрінің бақшасы сондай. Бірақ топырақ жабысқан аппақ, әр данасы торайдай ірі-ірі картоптарды қазып жатып бір әупірімдеген жұрт, оны қаптап, аралдан жөнелткенше сол қаптарды талай рет қозғап көтеріп жатып әупірімдеуден бір жазбады, ал оларды тиісті жеріне жеткізуді айтпаса да болады. Бақшадан арбаға тиерде көтересің, арбадан жар астына түсірерде көтересің, ал жағалаудан паромға не катерге саларда тағы көтересің және арбаны да күзетіп тұруың керек, өйткені бүкіл деревняға бір-ақ байтал қалған, басқаларын баяғыда әкеткен, ал енді машина дегенің емге жоқ. Жағада дайын тұрған паром тағы жоқ. Ой, бұл байлықтың азабын тартты ғой жұрт! Бірақ, ең сұмдық аһылайтын кезін: поселкеде мұны қайда апарып қоясың? Рас, совхоз ел-жұрттың жағдайына түсініп, жарым-жартысы бос жатқан көкөніс қоймасын ұсынды, бірақ үй иесі бикенің де жағдайын түсіну керек қой: жалпыға ортақ орасан зор қамбаға өзге картоптың кез келгенінен тәуірірек, дәмдірек те көзге жылы көрінетін өз картобыңды салып, одан кейін нені қайтып алатыныңды білмеу оңай дейсің бе кісіге? Және қолына топатайыңды немесе шелегіңді алып, сонау ит өлген жерге жүгіріп баруға кімнің зауқы соғады, онда да әлгі кілтші шайтан қойма есігі алдында отыр ма, әлде үйінде пеш үстінде ұйықтап жатыр ма, кім білген?! Қой, оның несін айтасың!— өз үйіңде тұрмаған нәрсе — өзіңдікі емес. Ал енді тұтас он екі деревняға ешбір қойма шақ келмейді ғой.

Бірақ ол әлі қайда, ана, ана жақта, ілгеріде... Ал бұл арадағы картопты су айдап кетпес үшін оны тезірек қазып алып, әкету керек.

Пинигиндер өз картобын үш күнде-ақ жинап алды, төртінші күнге картобын қазатын азғана жер қалды. жұмысынан сұранып Павел келді, ала жаздай жуымай қойған Соня тұңғыш рет төбе көрсетті, ол бірақ жалғыз өзі емес, кеңседе есеп шотын сартылдатып бірге отыратын қызметтесі, Мила атты жап-жас күлегеш жирен әйелді ала келді. Сол келіншек күлгенде сенсең бөріктей дудар басын шалқайта, көзін кейін қарай төңкеріп тастап, рақаттана күледі екен, ал оның өзі тынымсыз күле бергендіктен бе, көзі шел басқандай соқыр болып көрінеді екен. Не айтсаң да — оның күлкісі дайын, ал өзінің қайда жүргенін, бұл арада ыржаңдап күле берген дұрыс па, бұрыс па, түсінбейді. Сол себепті де әуелгі кезде келіншек Дарьяға ұнамады.

— Ана әйелдің аты кім, кім дедің әлгіде,— ана келіншек естісін дегендей ол Сонядан әдейі қайта сұрайды.

— Мила.

— Мила? Сондай да ат бола ма екен?

— Болады. Ондай ат болады, әжетай,— деп сықылықтайды келгінші әйел.— Жай ма?

— Естімеген елде көп! Бұрын жігіттер кез келген қызды осылай деп шақыртушы еді. Бәрін де сүйкімді — милка деуші еді. Олар жөнінен ойнақы өлең шығаратын. Естіген жоқсың ба ондайды? Енді қазір бұзауларды солай атайды.

— Бұзауды?— Бұрынғыдан бетер ішегі қата күледі келіншек.— Сен де айтады екенсің, әжетай... Ендеше, менің бұзау болғаным ба? Шынымен-ақ бұзауға ұқсаймын ба?

— Ұқсағанда қандай? Онда Милка дегені жөн.— деді Дарья онымен шын көңілден келісіп.

Қызметші әйел картопты екі күн қазды және шын ықыласымен ықтияттап қазды, сол себепті де Дарья кейін оның жөн-жосықсыз күлкісіне де, сол күлкісі тәрізді жеңілтек атына да көндігіп, құлағы үйреніп кетті. Ал әсіресе жай-күйді сұрай келе, Миланың күйеуге шыққанын, ақыл-есі бүтін барша қатындар секілді нәрестесі бар екенін білгенде кейуана мүлде көндігіп кетті. Сонда ол мұжық еркек басымен мынадай сылдырлаққа жылдар бойы төзіп келеді-ау, шамасы — ендеше о байғұс, аз да болса, демалсын. Екінші күн бітер әдетте Мила кетпекші болып жатқан кезде, Дарья оған бір кеп айтты:

— Сен қанша айтқанмен атыңды басқа бір бұзау атымен айырбастасаң қайтеді... Олардың кейбіреулерінің аттары тәп-тәуір-ақ болады. Мәселенки, бізде Зойка деген бұзау болды — әп-әдемі-ақ емес пе! Бәлкім, сонда қыт-қыттап күлгенді де азайтарсың. Сенің бар нәрсеге күлгің келе беретіні несі?

Мила сықылықтай жөнелді, қашан Соня оны жағалауға шығарып салғанша, күйгелек біреу қоңырау жібін тынымсыз тартқылап тұрғандай-ақ, оның ішегі түйілгенше сыңғырлап күлген даусы естіліп тұрды. Кісі ештеңеге алаңдамай, қайғы-мұңнан алыс болу үшін, бәлкім, тап осылай жүру керек шығар, соның өзі жақсы шығар—деп ойлады Дарья. Қайғы-шерің болса да — аха-аха, болмаса да — аха-ха! Ондайларға қайғы-қасірет келсе де — соның қайғы-қасірет екеніне түсінбей, ахаху-екекумен-ақ бетін қайтарып тастайтын шығар. Оларды ешбір дерт шалмайды, оларға дүниенің бәрі қаңбақтай жеңіл, күллі өмірі — ойын-күлкі. Соның өзі дұрыс — несі жаман? Сондай мінезге қайдан үйренуге болады?

Үшінші күні Павел картопты алып кетті. Қолдағы бар ыдыстың бәрін жинап, он бес қапқа картоп салды, ал бақша ішіне төбе болып үйілген жарықтықтың бір жағы ғана кетілді. Әлі де қазатын картоп қанша! Демек, оны қанша тасысаң да таусылмайды. Дарья, бес-алты қап картобын ала кетіп, Катеринаға да қол ұшын беру керек еді деп ишарат жасады; Петрухаға кісі сеніп болмайды, ол келе ме, келмей ме, кім білген, ал кемпір байғұс бір жерді паналап, бірдеңені талғажау етуі керек қой.

— Мен оларды қайда қоямын!— Павел одан бас тартпады, бірақ расында да картопты қайда сыйғызарын білмей, иығын қушитты да қойды.

— Өз картобымызды қайда төгеміз?

— Сыймай қалғанын әзірше айванға төге тұрайық.

— «Сыймайды» деп тұрғаны еден астындағы қамба. Павел оны жөндемек болып бір айдай азаптанды: Ангарадан шегеқұм әкеліп төкті, табанына тақтай төсеніш жасады, ақырында қыртыс судан құтылды, бір жақсы жері әйтеуір үйі төбе басынан тап болды: ал үйі төменде тұрғандар одан құтыла алмайды, бірақ қазір қамба кәдімгідей кішірейіп қалды, енді оған көп нәрсені сыйғыза алмайсың. Бір бүйірінен қазайын десе — машақатқа белшесінен батады: қойма тастай цементтелген, ал қазса — кім білген, қайтадан су бүлкілдеп шыға келуі ғажап емес. Одан да барды қанағат тұтып, бәле-жаладан аулақ жүргені жақсы.

Картопты екі күн ұдайы еңкейіп жүріп қазған Соня, үшінші күні тізелеп отырып істейтін болды. Дарья мен оған көмекке — тап бір түнегендері үшін орынпұл есесін еңбегімен қайтарғысы бардай-ақ — Сима мен Катерина келді. Дарьяның үйінде кісілер бар кезде олар Настасьяның үйіне қонып жүрді де, Соня жүріп кетісімен, үйге қайтадан келді. Соня кешқұрым кетерде ыңқылдап-күрсілдеп әзер кетті: кеңсе қызметіне әбден әдеттеніп, қара жұмыстан шығып қалыпты да, енді мұнда бар күшін саламын деп діңкелеген тәрізді. Оның ана жақта, жана поселкеде, осы бір жаз ішінде қатты өзгеріп кеткені сондай, Дарья кейде оны бейтаныс біреу ме деп те қалады: күпшектей болып жуандап, болбыр тартты, шашын қала мәнерімен қырқып, бұйралатты, содан да шығар, беті табақтай болып, дөңгеленіп шыға келді, көзі бітіп, кішірейіп, сығырайып қарайтындай болып көрінеді. Өзі әр түрлі ауруды айыра білетін болыпты және соларды сөз еткенде әрқайсысының аты-жөнін айтып, нені немен емдеу керек екенін ұмытпай, кәдімгідей түсіне отырып сөз етеді. Матёрада ауыруға да қол тимейді, мұнда фельдшер әйелдер де тұрақтамайды: келеді, келеді де, айналаның бәрі көлкілдеген су екенін, халқының дені сау таза, жұмыстан басы босамайтынын көреді, сосын тайып тұрады.

— Анда қалай, ұнай ма?—деп абайлап сұрап көрді Дарья Сонядан.

— Әйтеуір осы ара емес,— деп бір түрлі ызалана тіл қатты келіні, мұнысын түсіндірмеді де. «Осы ара емес» дегені — жақсы ма, жаман ба?—айырып көр кәне.

Дарья лезде өзіне, кемпірге деген көзқарас о жақта мүлде басқаша болатынын сезе қойды. Мұнда ол өз үйінде тұрады, айналадағы дүние-мүліктің бәрі мұның қаны мен тері сіңген, өзінен шыққан нәрселер және соның бәрінің иесі өзі болып табылады. Оны жұрттың көзіне басып, өзін көрсеткісі келмесе де, оны бәрі де мойындайды. О жақта Соня қожабике болып алға шығады. Ол да уылжып тұрған жас емес, енді ұзамай Ойынан қуаты тая бастайтынын өзі де біледі — ендеше үй іші кейуана кемпірді емес, өзін тыңдауы үшін суырылып алға шығатын уақыты жетті. Адам дегенін бұл жалғанда екінші біреуге әмірін жүргізбей тұра алмайды, бұл оның жанына жағатын ең тәтті жұмысы, егер ол өзі тірлікте басқа бір кісінің қарамағында неғұрлым көп жүрсе, кейін қолынан сусып кеткен есесін соғұрлым тезірек қайтаруға тырысады.

Катер паромды күн сайын, кейде тіпті күніне екі реттен тасиды. Жұрт картобын, калған-құтқан малын, әжетке жарайтын ең соңғы оны-мұны заттарын тергіштеп, алып кетіп жатыр. Енді ештеңені кейінге қалдыруға болмайды: әлгі ең соңғы мерзім — сентябрьдің орта шені деп жария еткен уақыты келіп жеткен еді. Көптеген кісілердің бағына қарай, осы жағалауға күтпеген жерден өз бетімен жүретін бір баржа келді де, ондағы жолаушылар әр қабын төрт сомнан қыруар картоп сатып алды. Біраз ойланып барып, ең дұрысы картоптың машақатынан әбден зықысы шыққаннан кейін, оның соңғы жиырма қанарын Павел де сатып жіберді. Онсыз да совхозға үш рет барып қайтқан және әр барғaн сайын он бес қаптан апарып тастаған, өздеріне шаш етектен жетіп жатыр. Катеринаға ол картобыңды түгел сат, ал күнделікті асқа керегін өз қамбамнан беремін, картоптың бәрі бірдей ғой деген. Алайда, Катерина үш қанарды өзіне қалдырды — не боларын кім біледі! Сима да жиырма сом ақша алып, біраз байып қалды — о кемпірдің картоп сақтайтын жері де және дәметер кісісі де жоқ, ал бақшасы да ашөзек-таран емес, түсімді көңілде күткендегіден әлдеқайда мол берді. Кейін Сима картопты көбірек сатпаған екенмін — деп қатты өкінді, ал ол әлденеге бүгежектеп, картобының жартысын сақтап қалды, енді ол қазір сенекте күн көзінде жатып, жасыл тартып барады.

Кемпірлер көпке дейін Настасьяның бақшасына не етерін білмеді. Настасьяның өзі келмеді. Жазда Дарья одан көз айырмай, арамшөбін отап, қопсытып, оған тауықтарды жолатпай, қуалап жүрді — игі еңбек йен егін қор болмасын деді. Бүкіл деревняда жинаусыз қалған жалғыз бақша сол еді: иесіз қалғасын қайтсін. Әр-әр жерден селтиген сәбіз, қызылша мен шалқан көрінеді. Капуста пісіп, қатайып үлгірмейтін болғасын, оны әуелден екпеген. Енді жұртқа қажет болмағасын шарбақтар да жантайып, құлай бастады, тентек жел аңырап, қурап қалған бәдірен шөптің жіңішке сабағын қозғайды, рәсуа болып пайдасыз жатқан картоп сабақтарын көтеріп, қопсытып кетеді. Тек Вера Носарева ғана бұрынғы әдетімен оларды шөмелелеп қойды, бірақ, оны тасып, малға азық етуден ол да бастартты: пайдасынан машақаты көп. Картоптың сабағын қайтсін ол, әйтеуір пішенін жеткізіп алғаны жақсы болды, бұған қуанбағанда енді неге қуанарсың.

Настасья келмеді, содан кейін кемпірлердің жаппай жұмылып, соның бақшасын жинаудан басқа лажы қалмады. Сөйтпегенде қайтеді? Настасья үйі терезелерінің күллі қақпақтарын жауып, картопты еденге әкеліп төге берді — сонда ол үймен бірге өртеніп кетсін деді ме, әлде қанша айтқанмен әйтеуір біреудің пайдасына ассын деді ме — мұны неге қазып, неге әкеліп төгіп жатқанын өздері де білмейді. Орманды өртеген кезде тамырлап тұрған күйі пісіп қалатын саңырауқұлақтарды теріп жейміз — деп от қоюшы-мұжықтар мақтанатын көрінеді — сол сияқты, бәлкім, картопты да пісіріп жер. Бірақ оны жерде қалдыруға тағы арың жібермейді — шынында да піскен өнімді қазбай қалай қарап отырасың, ол ел естімеген сұмдық қой. Қанша айтқанмен, уәдесінде тұрып, Настасья келетін шығар — о жақта картопсыз қалай тұрады байғұстар? Бәлкім, бірдеңеге айналып жатқан шығар, бәлкім, картоп қазуға уақыт болмай қалатын ең соңғы сәтте Ангара жақтан шыға келетін шығар, ал қазылған картопты жинап алуға көп уақыттың керегі жоқ, оған өздері де көмектеседі.

Картопты да қазып бітірді — Настасья келмеді...

Малды түгел алып кетті. Павел сиырды әкетуге ең соңғылардың бірі болып келді. Айнала азып-тозып, өртеніп, әбігері шығып, әлек-шәлек болып жатқанынан, жалғыздықтан қатты шошыған, жуас та көнбіс, есті жануар Майка бірнеше күннен бері қорадан далаға шықпай қойған. Дарья оны өріске айдаса, ол мөңіреп, жылыстап қараңғы да лас қора түкпіріне тығыла берді. Ол қорадан тек түнемелікте ғана шығады, онда да кең далаға емес, картоп сабақтарын шалып, жүрек жалғап қайту үшін іргедегі бақша ішіне жайылады. Ол ұзақ сағаттар бойы басын төмен салып, мойнын есік жаққа созып, ұдайы бірдеңені ынтыға күтіп, бірдеңеге әзірленгендей-ақ сілейіп тұрады да қояды. Бірде Павел келіп, мойнына арқан салып, жетелей жөнелгенде, Майка телмеңдеп жүре берді — қайда апарсаң, онда апар, әйтеуір осынау қорқынышты жерден аулағырақ, алысырақ әкетсең болды. Және көнбіс кейіппен тақтай төсенішті басып, паром үстіне шықты, өзін байлағанда Матёраға сыртын беріп, алыс қарсы жағалауға көз қиығын салып, жайбарақат тұра берді.

Дарья оны шығарып саларда жылап жіберді.

— Қалай, апа, бәлкім, сені де бірден ала кетсек қайтеді? Енді бұл арада істейтін жұмыс та қалмаған тәрізді,— деген Павел шешесіне үйде отырғанда.

— Жоқ,— деп кесіп айтқанды Дарья.— Сен мені әзірше қозғама. Қараптан-қарап тұрып, Матёрадан кете салатын мен саған сиыр емеспін. Бұл арада сендерге ғана істейтін жұмыс жоқ. Маған табылады.

— Ұзамай өртейді ғой, апа...

— Мейлі өртей берсін.

Сосын шыдамай кетті де, енді кешігіп қалғанын, оны сұраудың да қажеті жоқ екенін біле тұра, өкпелі кейіппен кінәлай тіл қатты:

— Сонымен молаларды тастайтын болдық қой шамасы? Өзіміздің ата-бабаларымыздың молаларын? Су астына?

Павел сұлқ түсті, оған қараудың өзі бір түрлі аянышты еді.

— Өзің көрдің ғой, анада не болып, не қойғанын,— деп ақтала бастады ол.— Әлгі бір нәрсе болмағанда... әкетеміз деп едік қой... Ал енді қашан? Мен өзімді алмастыратын кісіге үш күн қарыздар болып қалдым. Реті келмейтін шығар, апа. Жалғыз біз ғана емеспіз ғой...

— Егер біз оларды тастап кетсек, сен екеумізді ойланбастан лақтырып кетеді әлі,— деді ол сәуегейсіп. Ой-бой, дүние-ай, біз адам болудан кеттік қой, кеттік, енді басқа не қалды. Туған-туысқандарымыздың моласынсыз қалай ғана жүрмекпіз?!

Павел кетіп қалғаннан кейін, осы әңгімеден алабұртқан көңілін баспастан, қызулы күйі кемпір бейітке қарай жүре берді. Күн екіндіден еңкейіп, ұясына жартыдан аса батса да, құрғақ та салқындай түскен аптабымен айналаны жылытып тұр. Күйік, ыс иісі булықтырып, қолқаны қабады: тепсеннің ар жағындағы қарағайы қырқылған далаңқай өртеніп, түтін болып аспанға ұшып жатыр, оның үлкен ойнамалы сәуле тәрізді, бос қуықтай бозғылт жалыны бірде желпілдеп жоғары көтеріледі де, енді бірде бәсеңсіп төмен түседі. Со жақтан патырлап, гуілдей естіліп жатқан дыбыс болмаса, далаңқайдың өртеніп жатқанын білу де қиын болар еді: оның түтінін басқа жақтан келіп, Ангара үстінде кілкілдеп төселіп жатқан өзге түтіннен айыру да оңай емес-ті. Жоғарыдан күйік иісін көңірсітіп, әлсіз жел соғып тұр, Дарьяның тамағын түтін қырнап, басы айналып, аяғын әлтек-тәлтек басады. Оң жақтағы мүйістің бұрылысынан Майканы әкеткен катердің тықылы әлі естіліп тұр. Міне, енді осы араның бәлесін сезіп, ана жақтың бәлесінен бейхабар Майка да жүріп кетті, ана жақтағылар мұның еті бұзылып кетпесін деп, оны аяз түскенше қалай асыраудың қам-қарекетіне кіріседі ғой.

Бейіттің қақпасы шалқайта ашылыпты, қақпаның ар жағындағы ең бірінші алаңқайдан өртелген жер қара саңлақтанып ә дегеннен көзге түседі. Дарья көз қиығын бір тастағанда мола бастарынан крестерді де, белгілерді де, шетен-шарбақтарды да көрмеді — жаз басталар кезде бейтаныс мұжықтармен арпалысып жүріп кемпірлер кедергі жасаған іс, от пен түтін тасасында енді ғана жасалыпты. Бірақ Дарья қазір оған ашуланған да, ренжіген де жоқ — бәріне де бір зауал. Одан бері де талай сұмдықты көріп, талай бәлені бастан өткерді — жүрегі тастай. Бұ байғұс енді мұны да көрді — жазмышта солай жазылса, мақұл, көрмегенде қайтеді. Ашулану жөн емес: ол өз туғандарының басына келе жатыр, ал о жаққа көңіл шіркін алабұртып, құбылып тұрғанда баруға болмайды, онда кейін қайтуы керек. Бәріне де бір, бір ғана зауал...

Ол сол жаққа қарай бұрылды да, шағын тоғайдың түкпірінен өзіне өмір-тірлік берген әкесі мен шешесі жатқан төмпешікті тауып алды. Төмпешік үсті қопарылып алынған крестен бүлініп қалыпты. Сол қанатта, әуелі қойылған шешесі жатыр да, оң қанатта әкесі жатыр. Бас жақта, төмпешіктің үстінде емес, етегінде бір кездері Дарьяның өзі отырғызған шетпе өсіп түр, шөп арасында құстар шұқып тастаған қызыл жидектер жатыр. Ал аяқ жағынан сыптығыр қарағай өсіпті, баяғыда, моланы қазған кезде, оның қарасы да жоқтұғын, ол емін-еркін түскен бір тұқымнан жетілген ғой. Төмпешік көптен бері Дарьяға тым қысқа сияқтанып көрініп жүрген, ол талай рет осы араға жата кетіп, аяғын созып жіберіп, ұзақ жылдар ішінде осы төмпешік мүжіліп кішірейді ме, әлде адам шынымен-ақ сонша қораш па,— соны салыстырып білмек болып, талай рет оқталған. Шетпе мен қарағай бұтақтары жоғарылап барып айқасып кеткен. Мұның өзінің өмір-тірлігіндегі сияқты, мына екі ағаштың тірлігінде де, бұлардың тамырлары нәр алған топырақта тереңде жатқан екеудің де азды-көпті үлесі бар шығар — деп ойлаудың өзінде жанға әрі жағымды, әрі қорқынышты күнәлі бір сезім бар еді. Айналаның бәрі, бәрі-бәрі туған-туыстары...

Дарья мола төмпешігіне иіліп тәжім етіп, соның қасына жайымен отыра берді. Бұл араға жел жете алмайды, төңірек тып-тыныш, тек шегіртке-шекшектер ғана шаншудай ащы шырылдайды. Тек бейіт басында ғана тұнып тұратын, өзгеше бір елірме, тәтті иісті түтін әлі өшіре алмапты, содан ба әйтеуір осы маңнан семіп бара жатқан адам рухы елестегендей болады.

Ол шұбатылған түтінді, бұзылған-бүлінген молаларды көрмес үшін жайымен көзін жұмды, кісіні бір маужыраған бейжай күйге түсіретін жұмсақ әуенмен ілгері-кейін тербеліп отырып, бір халден екінші халге қалықтап ұшып баратындай-ақ, өзін-өзі мүлде ұмытып, өн бойы жеңілдеп бәсең үнмен тебірене тіл қатты:

— Бұл менмін, әкетай. Бұл менмін, апатай.— Дауысы күмілжіп, құмыға шықты, сосын қашан дауысы түзеліп, қоңырлана түскенге дейін, үндемей күтіп отырды да, айтар кепті бабымен бастауға қолайлы бір ырғақ тауып, әлгі сөздерін басқаша үнмен қайта айтты.— Міне, келдім қастарыңа. Қолым біржолата босады, сиыр екеш сиырдың өзін бүгін алып кетті. Енді көз жұмсам да ерсі емес. Ал, әкешім, маған Матёрадан топырақ бұйыратын емес. Қастарыңа келіп, жайымен жата қоярмын деуші едім, одан ештеңе шығатын көрінбейді. Ана жақта бірге жату үшін сендерді ала кетемін бе деп едім, одан да ештеңе шықпады. Ренжімеңдер маған, мен бейбақта айып жоқ. Айыпсызбын деймін-ау, айыптымын, айыпты болатын себебім, осы бір нәубет тек маған, менің басыма келіп түсті. Ал ақылсыз мен жазған, не істерімді де білмедім. Сен маған, ғұмырың ұзақ болсын деп бата беріп едің... Сөзіңді екі етпедім, ұзақ жасадым. Мұнша ұзақ жасаудың қажеті қанша еді, сендерге келуім керек еді, бәріміз бірге болатын едік. Ал енді, міне, не болды? Сендерді талақ етіп тастап кеткенім үшін, енді маған тыныш өлім бұйырмайды, басқаның емес, тек менің тұсымда ғана біздің тұқымды — тамырынан шауып, айдап әкететін болды. Ой-бой, әкетеді, әкеткенде қандай... Ал қарғыс атқан, мен сорлы, сендерден бөлініп, басқа қоныста тұра бастаймын. Мұны маған кім кешіреді?! Әке! Апа! Менің жазығым не?— Ол мола төмпешігіне шыққан шөпке бетін басып, иығы селкілдеп жатты. Осылай жатып, жер мен шөпке күйіне шағынып жатты: Бізді түтін басты, түтін. Түтінге тұншығып, өлер болдық. Өздерің де көріп жатсыңдар ғой. Ал сендер мені көресіңдер ме? Түр-сиқыма қараңдаршы, қандай екенмін? Мен сендердің, сендердің қаныңмын, сендерге баруым керек... мені тірілерге қосуға болмайды. Мен олардың әжетіне жарамаймын, сендердің ұрпағыңнанмын. Мен сендерге... үйді ұзатып салғаннан кейін келемін. Мейлі от, су болсын... Ол басын көтеріп, жаулығын жөндеді.

Біздің үйді, әке, бүгін-ертең... оны да ана жаққа жібереді. Ал, мен қарап тұрамын. Күйіп кетпейтін жерге жақынырақ барып, қалай жанар екен, қараймын ғой. Сосын кейінірек келіп, бәрін саған айтамын. Бұдан басқа не істейін енді? А?

Кенет оның ойына бірдеңе түскендей алыс-алыс бір жақтан сыбырлаған дыбыс естілгендей болды: «Сен біздің үйді жинап-теріп тазалап қойдың ба? Сен оны ұзатып салам дейсің, қалай ұзатасың? Әлде есікті тарс еткізіп жауып, қайқайып кете бересің бе? Үйді жинау керек. Бәріміз сонда тұрғанбыз». Дарья селк етіп, асығыс мақұлдай берді: «Жинаймын, жинаймын. Соны қалай ұмытып кеткенмін? Өзім-ақ білетін нәрсе ғой. Жинаймын».

«Тағы не айтасыңдар?»—деді ол бір жауап бола ма деп үміттеніп.— Тағы не істейін? Өзімнің не істеуім керек?»— ол мойнын созып, айналада ағып өтіп жатқан әлсіз дыбыстарға құлағын тігіп, қалшиып отырып қалды. Бірақ өзіне арнап ештеңе де айтылмады. Ең басты нәрсе айтылмады. Төңірек бұрынғыша тып-тыныш, жапырақтар мен шөптер сыбдырынан жауап табылмады. Үміті үзілсе де, кейуана тағы бір рет сұрау қойды — мола тіл қатпады. Содан кейін ол кешірім ала алмадым деп ойлады. Өзіне де сол керек. Мұны кешіретіндей қай бір еңбегі сіңіп еді сонша? Өзін-өзі кешіре алмай жүргенде, олардан қай бетімен кешірім күтеді,— ұят емес пе мұнысы?

Дарья жоғары қарады, ағаштардың ұшар басына түтін ілініп қалыпты, ал зеңгір аспанда көңілді селдір бұлттар жүзіп барады. Күн төмендеп, бейіт тоғайына ала жолақтап, шұғыласын септі, ағаштар көлеңкелері ұзарып, жұмырланып қатып қалған секілді болып көрінеді — тап бір көлбей жатқан баған үстімен жүргендей-ақ, сондай бір көлеңке бойын қуалай, екі шымшық құйрықтарын көтеріп алып, бірінен-бірі қалмай, секіріп ойнап жүр. Бірақ Дарья батар күннің нұр шапағы төгіліп, шымшық құстары секектеп жүрген осынау жарық дүниеге қайта оралғысы келмеді — ол уақыт әлі соққан жоқ еді. Кейін ол бұл арадан кетіп, өзінің шыққан тегіне барып қосылғанда, мұны қарауға қыруар көп халық жиналады — оның ішінде әкесі мен шешесі де, аталары мен бабалары да — бұның өзіне дейін кезек ретінен өткендердің бәрі түгел жиналады ғой деп ойлаған. Кемпір оларды, сына сияқты екі жаққа жарыла, шет-шегі жоқ орасан үлкен бір сапта тұрсам кісілерді — қабақтары салбырап, бұдан әлденені сұрағандай қатулана қарап тұрған кісілерді айдан анық көріп тұрғандай еді. Осынау бағы заманнан келе жатқан сына-саптың дәл үшкіл ұшында сәл шегініңкіреп, жұртқа анық көрінетіндей, сапқа бетін беріп, жалғыз өзі тұр. Ол дабырласқан дауыстарды естиді, сөздері онша анық естілмесе де, бұл олардың не сөйлеп тұрғанын түсінеді, бірақ өзінің оларға қайтаратын жауабы жоқ, ол: бұлар маған қол ұшын берер, қалған кісілер алдында өзін арашалап, орынды бір сөз айтар деген оймен өзінің тап қарсы алдында тұрған әкесі мен шешесіне, елеңдеп, үркектеп, сасқалақтап көз тастайды, бірақ олар үн қатпайды. Ал әлгі дауыстар барған сайын қатайып, өрепкіп, жаныға шығады... Олар үміт-сенім жайын сұрайды, сен, Дарья, біздердің болашағымызды, үміт-сенімімізді үздің — дейді олар даурығысып. Мұның шегініп кеткісі келеді, бірақ шегінетін жер жоқ: ту сыртынан бір бала мұның орнынан қозғалмай, қойылған сұрауларға жауап беруін талап етеді, со замат ол артында тұрған баланың, әлгі ағаш басып қалатын өз ұлы Сенька екенін біле қояды...

Оның үрейі ұшты, алдындағы елестен әрең дегенде көз жазды. Есін жинағаннан кейін Дарья: «Ойпырмай, о жақта да үміт-сенімсіз ештеңе болмайды екен-ау. Еш жерде де болмайды. Демек солай болғаны да»— деп бір бұлдыр ойға қалды.

Ол орнынан көтерілгесін, қашан аяғын берік басқанша теңселіп біраз тұрды, сосын төмпешікке иіліп тәжім етіп, көлеңке шұбалып түскен жаққа қарай бұрылып жүре берді. Басы бұрынғыдан бетер айналып барады, бірақ Сеньканың бейіті жақын, отыз қадамдай жерде, ол қиралаңдап жүріп барып, жерге отыра кетті. «Жердің тартуын мені, тартуын,— деп түйді ол ойын.— Бүгін қай кездегіден де қаттырақ тартады ғой». Ол баласымен тілдесуден қорқады: шынымен алдаған адамы осы, басына келмеді, бұ байғұс осынау мәңгі мекенінде, өзі шыққан ру-тегімен байланыса алмай, қалжырап-қажып бітеді-дағы. Енді бәрібір ештеңе де жасауға болмайды. Ол ештеңені көрмейтін көзімен әлдеқайда қадала қарап, еркінен тыс, бір ауыр ойға беріліп кетіп, оның жауабын да таба алмай, ойланып отыр. Айналасында, туысқан қарағай-қайың, шетен мен мойыл бұталары арасында, шөп басып кеткен төмпешіктер астында бүлінген, бұзылған молалар жатыр, олардың әрбір екіншісінде туыс-бауырлары: інілері, апа-сіңлілері, ағалары мен жеңгелері, аталары мен бабалары және басқалары жатыр... Олардың саны қанша, бұл әншейін әлсіз ақылымен көз алдына елестеткені ғана, соның өзі түгел болмаса керек. Жоқ, оны жер тартып жатыр, тартып жатыр. Бұлардың үстінде жапырақтар дірілдейді, биік шөп ағараңдай тербеледі. Жоғарыдағы жел жеңіл ұшпа бұлттарды айдап, күн көзін жаппай, оған соны жабыстыра салды — күн жарығы күңгірт тартып, көлеңкелер жерден жоғары қарай көтерілді. Бірден салқын түсті.

Ал Дарья өзіне сауал қойып, соған өзі жауап бергісі келеді, бірақ жауап таба алмайды. Сонда кім, қандай ақыл иесі жауап береді? Адам жарық дүниеге келеді, келеді де, бірталай өмір кешкесін тап кәзіргі өзі, Дарья секілденіп, шаршап-шалдығып, кейде тіпті онша шаршамай да, дау-дамайсыз кейін кетеді. Рет-кезегі өзіне жеткенше, қанша адамдар келіп-кеткен, өзінен кейін қаншасы келіп-кетеді әлі! Бұл өзі қазір дәл бұрылыста тұр: оның бірінші бөлігі бар және бола береді, ал екінші жартысы болған, енді төменге аунап түседі, оның орнына, бұрылысқа жаңа біреу келіп тұрады. Олар қай жағында көп: алдында ма әлде артыңда ма? Және адам жөніндегі ақиқат шындықты: оның неге өмір сүретінін кім біледі? Өмірдің өзі үшін бе, балалары үшін бе, балалары немерелерін, немерелері шөберелерін, шөберелері неменелерін артына қалдырып кетуі үшін бе, әлде басқа да бір нәрселер үшін бе? Осынау қимыл-қозғалыс мәңгі болып тұра ма? Ал егер балалар үшін, қимыл-қозғалыс үшін, тап осылай тынымсыз сынап-мінеу үшін болса — онда мына молаларға келудің қажеті қанша? Міне, олар, матералықтар, тұтас бір қол болып осы арада жатыр, өздерінің бойындағы барын Дарьяға және сол сияқты басқа жандарға толығынан беріп, үн-түнсіз жатыр.— Сонда одан не нәтиже шығады? Талай буын өзі үшін өмір сүрген адам нені сезінуі керек? Ол ештеңені де сезбейді. Ештеңені де ұқпайды. Ол бүкіл тірлік бірінші рет, тек өзінен ғана басталып, өзімен бірге біржолата бітетіндей-ақ, кенеусіз өмір кешеді. Өлілер, кәне, өздерің-ақ айтыңдаршы: сендер со жақтан, сона бір меженің ар жағынан ақиқат шындық дегенді анық білдіңдер ме, жоқ па? Сендер не үшін өмір сүрдіңдер? Біз мұнда соны білуден қорқамыз және оған уақытымыз да жетпейді. Жұрт өмір деп атайтын нәрсенің өзі не және ол кімге керек? Оның өзі бірдеңеге керек пе, әлде жоқ па? Біздің қанамыздан шыққан балаларымыз, кейін жүре келе шаршап, ойлана-толғана келе, өздерің не үшін тапқанын сұрайды ғой. Бұ дүние қазір тарылып қалды. Көкала түтін өзі. Күйік иісі көңірсиді.

«Мен шаршаппын,— деп ойлады Дарья.— Үһ, шаршаппын, шаршаппын сүлелеп. Тап қазір ешқайда да бармай, осы араға жата кетсем. Сосын бірдеңемен бүркеніп, көптен сарғая тосқан тыныштықты тапсам. Және бар шындықты бірден білсем. Қара жер шақырады мені, тартады мені. Сосын ана жақта жатып; сендерде ес жоқ десем. Сендер неге сонша ақылсызсыңдар? Оның несін сұрайсыңдар? Бұл тек сендерге ғана түсініксіз, ал мұнда бәрі де, әрбір тамшысына дейін түсінікті. Біз сендердің әрқайсыңды көреміз және әрқайсыңнан жеке-жеке сұраймыз. Сұраймыз дегесін сұраймыз. Сендер біздің алдымыздағы көрме сияқтысыңдар, кімнің не істеп, не қоятынына, нені біліп, түсініп жатқанына дейін қалт жібермей қараймыз. Шындық дегенің кісінің зейін-зердесінде».

Дарья енді өзінің тірі екеніне әзер-әзер сенеді, осынау сөздерді ол осы әлгіде ғана біліп, оларды жария етуге тыйым салып үлгіргенше, со жақтан айтып қалуға асығып тұрған секілденеді. Шындық — кісінің зейін-зердесінде. Кімнің зейін-зердесі болмаса, оның өмір-тірлігі де болмайды.

Бірақ ол мұның шала шындық екенін түсінеді. Өмірде не болып, не қойып жатқанын ең ақырына дейін көріп, есітіп жүру үшін, содан соң өзі басынан өткеріп сынаған, толық көріп, естіген нәрселерінің басын қосып қорытып, оның орнына ақиқат шындықты толық білу үшін енді орнынан тұрып, кетіп қалуы керек еді. Ол орнынан қинала тұрып, жүріп кетті.

Оң қанаттағы далаңқай өртеніп жатқан жерден ымырт қараңғылығында қызыл жалын шалқып, алаулап жатыр, барқын аспанды тесіп, жұлдыздар шығады. Тепсең төсіндегі «патша самырсын» жападан жалғыз қатулана қарайып, ап-анық көрініп тұр. Жұрттың бәрі түгелдей талақ етіп тастап кеткен жұрт сияқтанып, жылт еткен оты, тырс еткен дыбысы жоқ қасіретті Матёра соңғы ағаш үйлері бұлдырап көзге шалынып, тым-тырыс мүлгіп жатыр.

Матёраны, оның аралын да, деревнясын да сонау тепсеңдегі самырсынсыз көзге елестету мүмкін емес-ті. Жайылымға шашырап кеткен бір отар қой арасында қойшы қандай басты тұлға болып көрінсе, басқа барша дүние ішінен самырсын да тап солай биік, басты тұлға болып көрінетін. Ол шынында да көне заманның күзет қызметін атқаратын қойшысын еске түсіретін. Қанша сауатты болғанымен, самырсынды ешкім де әйел текті «она» деп атауға жүрегі дауаламайтын; жоқ, ол еркек, «патша самырсын» еді — ол деревнядан жарты шақырымдай жерде, дөң басында, жұрттың бәріне әйгілі құдіретті де өктем ағаш, шартараптан көрініп, мен мұндалап хадым заманнан тұратын. Оның өн бойына алапат күш жинап, асқақтап кеткені сондай, жалпы тәртіп пен мөлшер үшін көк тәңірісі оны қысқартуға шешім қабылдайды, міне, сол кезде күн күркіреп, жай түседі де: «патша самырсынның» басын кесіп, жерге лақтырып тастайды, әлгі жұрт арасына, әйгілі болған жасын сол. Самырсын молақтанғасын бір түрлі кішірейіп, аласарып қалғандай болады, бірақ өзінің құдіретті, салтанатты кейпін жоғалтпайды, қайта бұрынғысынан да айбарлы, бұрынғысынан да өршіл-өжет кейіпке көшкендей еді. Арал тек осы «патша самырсын» арқылы ғана өзеннің түбімен, жалпыға ортақ жер-анамен берік бекиді екен, сол ағаш тұра берсе, Матёра да тұра береді екен — деген аңыз-әңгіменің қай заманнан келе жатқаны беймәлім. Осы кешегі жақын-жуық жылдарға дейін, үлкен жылы мейрамдар келген сайын, мәселенки, Пасха мен Тройцада, жұрт оның түбіне алуан түрлі тағамдарды апарып үйіп қойып, жарықтықтың көңілін аулайтын, бірақ оған кейін, әлбетте, ит біткен бір жарып қалатын, бұл өте қажет, әйтпесе самырсынның өкпелеп қалуы мүмкін деп есептелінетін. Бұл тарту-тарылғылар жаңа заманда бірте-бірте тыйылды, бірақ қарт кісілердің осынау ең басты, билеуші патша ағашқа деген құрмет-қошаметі мен қорқыныш сезімі бұрынғыша кеуделерінде ұялап қалған еді. Әрине, мұның да өз себептері бар-тұғын.

«Патша самырсынның» арбиған жуан бұтақтары, әдеттегідей, діңінен жоғарыға қиғаш көтерілмей, тұс-тұсқа қарай жаңа бір дербес ағаш өскен тәрізденіп, жан-жағына тіпті тік болып жайылып кеткен болатын. Оның ең төменгі бұтағы жерден төрт метрдей биікте, жеке, кесе-көлденең өскен еді және атам заманнан бері «Патшаның бұтағы» деп аталатын: бір кездері Матёраның бүлдіршіндей жас қызы Паша бақытсыз махаббаттан осы бұтаққа асылып өлген-ді. Аралды басып алған колчакшылар, Паша туралы ештеңені естімесе де, әйтеуір осындай бір бұтақ барып біледі де, қалың қол ішінен өздерінің екі солдатын, басқа ағашқа емес, тап осы бұтаққа әкеліп асып қояды. Ол байғұстар немен айыпты болып қалғанын Матёраның тірі жаны білмейтін. Қашан мұжықтар барып, сәбилерді шошытпай, өліктерді тұзақтан босатыңдаршы деп жалынғанға дейін, қарттар мен жастардың зәре-құтын қалдырмай, дарға асылғандар бүкіл деревняның көз алдында күні бойы салбырап тұрады. Өлі болса да, о сорлыларды сонда тағы бір жазаға кеседі: тіке жардан Ангараға лақтырады.

«Патша самырсын» түбіндегі ен соңғы, мүлде бейкүнә қаза соғыстан кейін болды: әлгі сол «Пашканың бұтағынан» құлап, бармақтай бала, Вера Носареваның ұлы опат болды. Тек осыдан кейін ғана еркектер оны қырқып тастады — мұны бұдан көп бұрын жасау керек еді — сосын балалар оны өртеп жіберді.

«Патша самырсынмен», міне, осындай талай оқиғалар байланысты еді.

Өзінің ұзақ өмірінде бұл ағаш қылқандар мен бүрлерін мейлінше мол төккені сондай, айналасындағы жер кісі аяғының астында былқылдап, шұқырайып кететін төмпешікке айналған еді, оның құлаш жетпейтін құдіретті шомбал діңі осы төмпешіктен шыққан-ды. Осы діңге сиырлар сүйкенеді, оған келіп жел тиеді, деревня бозымдары таяқ алып келіп, оның шайырын қағып түсіреді де, сосын оны қыздарға сыйлайды — уақыты жеткесін бе, бір жылдары оның қабығы сыдырылып түсіп қалды, сонымен самырсын жалаңаштанып, енді жазғытұрым жасыл қылқанын жамыратып көктете алмайтын болды. Алыстағы, бес-алты буыннан кейінгі, жіңішке де әлсіз шыбықтары қурап түсіп жатады. Ал оның cay бұтақтары бұрынғыдан бетер нығайып, күшейіп, мәңгіге біте-қайнап кетер еді. Ағаш діні ағарып, тақметін болып қатып қалды; оның тамырлары тарам-тарам болып дөңбектене көрініп жатқан түбірі өзегі қуарып, шіру дегенді білмей, темірдей дыңылдап, әндетіп тұрар еді. Самырсынның төменгі ылдиға қараған жағында, тура жон-арқасында, баяғы заманнан келе жатқан, ішіне кеулей кірген бір құж-құж қуысы болатын, оның осы бір ақауынан басқа қалған мүшесінің бәрі шойыннан құйылғандай тұп-тұтас еді.

Ал оған таяу, Ангара жақ бетінде, жиырма метрдей жерде әлі көктеп-көгеріп, жапырағын жайып жіберетін бір қайың бар-ды, ол бірақ жасы жеткен, өлмелі кәрі қайың-тұғын. Бір кезде айбарлы «патша самырсынмен» қатар бой түзеуге тек соның ғана батылы барған еді. Содан ол қайыңның әбестігін кешірді, оны қасынан аластамады. Бәлкім, олардың тамырлары жер астынан бір-бірін тауып, қосылған да шығар, жарасып кеткен де шығар, бірақ ол мұнда-сыртта, ел көзінше, адасып жүріп, кездейсоқ тұрып қалған қайыңды көңілі түсіп, бір жарылқап тастаған түрі осы еді.

Хош, сонымен бөтен кісілердің, оған, «патша самырсынға да», тиісетін күні келді. Бұл күндіз де емес, кеш еді, күн батып, аралға ымырт келе жатқан кез болатын. О кісілер ұзақ екі аптадан бері Матёрада атқарып жүрген үйреншікті жұмысынан қайтып келе жатқан. Олар өз ісін қаншама мұқият, қаншама тиянақты істеп жүрсе де, уақыт бұрынғыдан да тез етіп, жұмыс мерзімі таяп қалған. Сол себепті де асығуға тура келді. Бұ кісілер жұмысының бір ерекшелігі, кей кездері со жұмыстың көзін тауып қозғап, жандандырып, жөнге салып жіберсе болды, сосын ол өз бетімен жалғасып жүре берер еді. Міне, сондықтан да бет-ауыздары әбден ыстанып, тотығып кеткен екі мұжық қызыл іңірде жолдан бұрылып, осынау ағашқа жақындай берген.

Бірінші болып келе жатқан еркек, самырсынды байқап көрмекші болып, оны балтаның шүйдесімен құлаштап тұрып қойып қалды, бірақ оның өзгеше бір күшпен мұны қайта серпіп тастағаны сондай, ол балтасын түсіріп ала жаздады да, шошып кетіп, басын көтеріп ала қойды.

— Oho!—деді мұжық таңырқап.— Мынау бір нойыс қой! Біз сенің, нойыс неме, көріміңді... Бес те бес жиырма бес — ойнайтын кісің біз емес. Сендейлердің талайын көргенбіз.

Олардың жасамыстау екіншісінің қолында канистрасы, деревняға қарап есінеп тұрды. Оның аяғында балшыққа киетін ұзын қонышты резина етігі бар, онысы жүрген кезде сықырлап мазаны алады. Қожайыны жасап жүрген жұмыс тегіне қарағанда, осынау етіктер мүлде ерсі және әншейін тектен-текке қор болып жүрген секілді көрінеді, оған аяғының қалай шыдап жүргені мүлде түсініксіз еді. Енді ол, қанша айтқанмен, суға киюге жарамайды, өйткені екеуі де шұрқ-шұрқ тесіліп қалған-ды.

Мұжықтар ағаш діңін бір айналып шығып, әлгі ойық қуыстың тұсына кеп тұра қалды. Самырсын жоғары өскенде тіп-тік болып түзу өспей, сәл ғана еңкейіңкіреп, әлгі қуысты жат көзден жасырғысы келгендей, соған көлбей өскен екен. Әлгілердің балталысы діңді жанай шауып, жаңқалағысы келді, бірақ бір ғажабы балтасы ағашқа батпай, болмашы із қалдырып, дыңылдап тайғанай береді. Мұжық абыржып, күйе-күйе кенеп қолғабымен ағаш жонын бір сипады, балта жүзіне үңіле бір қарап, басын шайқады.

— Темір сияқты,— деді ол күбірлеп, сосын әдеттегі арифметикалық есебі жолымен тағы бір айбаттанып қойды — оқасы жоқ, бәрібір сен бізден еш жаққа да қашып құтыла алмайсың. Бізде бес те бес — жиырма бес.

Ол пайдасыз балтасын бір бүйірге тастай салып, сол арада аткөпір болып жатқан шөпшекті теріп, сындырып, оларды әлгі қуыс түбіне апарып, айқастырып қоя бастады. Оның серігі үн-түнсіз, бұрынғыша есіней жүріп, ағаш діңіне жағалатып бензин құйды да, оның қалғанын үйіліп қойылған шөпшек үстіне шаша салды. Канистраны артына қойып, шырпы тұтатты. От лап етіп көтеріліп, алаулап ағаш діңін қуалап кетті.

— Міне, бұл дұрыс,— деді көңілі көншіген сөзуар мұжық жерден балтасын іздеп жатып.— Қараңғы басып қалған ба, жарық түсірші. Біз қараңғыны жек көреміз.

Сосын олар деревняға қарай бет түзеп, кешкі асын ішіп, жата кетпек болды және өздері ұйықтап жатқанда оттың көп істі тындырып қоятынына кәміл сенді. Бұлар кетіп бара жатқанда оттың құдіретті самырсынның төменгі жағын түгелдей жалынға бөлеп, жоғары шалқып, лапылдап бара жатқаны сондай, оған шек келтірудің өзі ұят еді.

Бірақ ертеңіне ертемен олар аралдың әлі бітпей жатқан жұмысы бар төменгі жағына бара жатып қараса, самырсын түк көрмегендей бұрынғы орнында тұр.

— Анаған қара!—деп таң қалды кешегі мұжық.— Тұр ғой. Тоқта, бәлем, тоқта...— Ол өзі бір көңілді еркек болатын. Жуан даусымен: «Ты постой, постой, красавица моя, дай мне наглядеться вдоволь на тебя»— деп әндетіп жіберді.

Бірақ оның бұл ағашқа көп қарауға мұрсаты болмады. Көп ұзамай түс ауа от қоюшылар, бұлар тап солар еді, самырсынға бүкіл командасымен, бес адам болып қайтып келді. Олар тағы да ағашты айналып біраз жүріп, оны балталап шауып көрді де, бұл ісін доғарды: балталары ағаш күйігін қырнап, тап бір резинаға тигендей, діңге батпай кейін шоршиды.

— О нойыс!— деді таңдай қағып, тәнті болған көңілді мұжық оған сығырая қарап.— Біздің қожайынға ұқсайды екенсің.— Ол сонда Богодулды айтып тұрған.— Сол сияқты қияс бір бәлекетсің ғой. Жұртты азапқа салмай, жақсылықпен жана салсаң қайтеді. Бәрібір мойынсұнасың. Бізде алты да алты — отыз алты. Қадалған жерден қан аламыз.

— Осыған бір түкіріп жүре берсек,— деді күмілжіп, самырсынның кешегі балшыққа арнап етік киген екінші танысы, бригадиріне көз қиығын салып.— Бізге осының бәрін мұнтаздай етіп тазартудың қажеті бар ма?!

Дене бітіміне қарағанда, осылардың ішіндегі көзге ілінбейтін бәкенесі, бірақ, балаға ұқсамас үшін мұрт қойған бригадир шалқайып жоғары қарады:

— Күдіреюін, кесірдің! Бұл мыңқ етпейді. Басқа бірдеңе жасау керек.

— Ара керек.

— Сен оны арамен келесі ораза тұтқанша сырылдатасың. Бұған темір кесетін ара керек.

— Мен бензинараны айтып тұрмын.

— Жарамайды. Тағы не керек: аш... жазуға болмайтын бір сөз айтылды.— Бұл үшін сенің бензинараң — қытықтағанмен бірдей.

Кеше осынау самырсын маңында болмаған кісілердің біреуі жерден күйген бір ұнтақты алып, иіскеп көрді.

— Бос дабыр-дұбыр кімге керек?!—деді ол мырс етіп.— Шешілмес жұмбақты тапқан екенсіңдер! Шайыры көп. Қараңдаршы. Отты маздатып жағыңдаршы, сосын оның жанбағанын көрейік.

— Кеше жаққанбыз.

— Демек, нашар жаққансыңдар. Жанармайды аямай құйыңдар.

Балшық етіктіні жағалауға кеспектен бензин әкелуге жұмсады, қалғандары құлап жатқан шарбақтардан сырғауылдар әкеліп, оларды шауып, самырсынды айнала бір емес, қос қабаттап, кісі бойындай етіп қоршап тастады. Олардың ара-арасына уақ шепшектерді, қайыңды тыр жалаңаштап, қабығын сыпырып алып соны тыққылады. Бұ кезде бензин де жеткізілген болатын, сосын оны аямай, ағаш діңіне айналдыра құйды да, оның төменгі жағынан от қойды. От патырлап, қайыңның қабығын бүрістіре, көңірсіген қап-қара түтінін бұрқыратып барып, кенет гүр етіп жанып кетті, бір сәт өзінің құдіретті де кең тынысы бітеліп қалды ма, әйтеуір тұншыға түсті де, сосын лау етіп шалықтап, аспанға шаншыла көтерілді. Мұжықтар кенеп қолғаптарымен беттерін көлегейлеп, кейін шегіне берді.

— Екі де екі — төрт сияқтанды-ау,— деп масайрай айқайлап жіберді әлгі көңілді мұжық...

Бірақ ол бұ жолы да ерте қуаныпты. От біраз билеп-билеп тұрды да, бензинді жалап бітіргесін, жылжып төмен түсіп, тек айналадағы ауа жалындап тұрғандай-ақ, ағаштан беліне бастады, ал үстіне бір күймейтін сауыт кигендей-ақ, самырсын тағы да дін-аман қала берді.

Он минуттен кейін от біржолата жылжып төмен түсті, сытырлап қу сырықтар жана бастады, бірақ олар өз бетінше дербес жанып жатты, оның оты «патша самырсынға» күйе жаққаны болмаса, мүлде күйдірмеді.

Ұзамай сырықтар да жанып бітті. Оларды тағы әкелгеннен ешбір мәнпағат шықпайды. Еркектер керілдесіп жатыр. Ал ағаш болса, өз күшінен басқа ешкімнің де күш-қуатына бас имей, олардың үстінен жайбарақат тәкаппарси қарап тұр.

— Дегенмен де, ертең бензинара әкеліп, кесіп керу керек,— деді әлгіде ғана мұндай аса қатты да қуатты, орасан зор ағашқа бензинара жарамайды деп безектеген бригадир.

Қолды бір сілтеп, кетейік — деген әңгіме қайтадан қаттырақ та өктемірек айтыла бастады:

— Осыған бір түкіріп, жүре берсек — іс тәмам. Мейлі, қодырайып тұра берсін! Ол кімге бөгет болады. Су қай араға дейін жетеді?! Деревняның көзін құртпақ керек, ал біз мына пәлеге шырмалып қалдық...

— Бәріне де бір түкіруге болады!—деді бригадир ызаланып.— Түкіруге келгенде бәріміз де шеберміз, оған бізді үйретудің керегі жоқ. Ал ертең қабылдауға келгенде сен оны қайда тығасың? Шапаныңмен жабасың ба? Шынымен-ақ осы ағашты құлата алмаймыз ба?

— Бұл өзі ағаш болса екен...

Үшінші күні таң ертеңнен қосымша іс емес, ең маңызды жұмыс ретінде «патша самырсынды» бензинарамен қырқуға кірісті. Оны бригадирдің өзі араламақ болды. Ол ағаш түбіне өзіне-өзі сенбей, бір қырындап күмілжіп барды, оның құдіретті тұрпатына тағы бір қарап, басын үмітсіздене шайқап қойды. Бірақ арасына от алдырып, оны ағаш діңіне тақап, басып қалды. Ол баж етіп ыршып түсті де, қолынан шығып кете жаздады, дегенмен діңге әлсіз ғана сызат салып үлгірді. Араны сол сызатқа салып, бригадир қаттырақ басып еді, ол безілдеп шырқырап барып, шарылдап кетті, оның астынан шаң-тозаң тәрізденіп, ұлпа ұнтақ себелей жөнелді, бірақ бригадир араның алмай тұрғанын көрді. Ағашты ырғайын десе жуан діңі мыңқ етпейді, бар болғаны оны айналдыра жіңішке сызат салып, білезіктеп шығуға ғана болады. Бұл шөркені кесіп тастау үшін оған қаймыжықтай қауіпті ұстараны қолданумен бірдей — екеуінен шығатын нәтиже осы. Сол себепті де бригадир арасын тоқтатты.

— Құламайтын пәле,— деді ол жеңілгенін мойындап, самырсынның қадір-қасиетін енді ғана кәміл білген бригадир ағашты түбінен ұшар басына дейін көзімен тағы бір рет өлшеп шықты.— Енді сендей бәлекетпен саған зәру кісі ғана айналыса жатар!

Ол қасына тақап келген резина етіктіге араны ұстата салды да, ызалы кейіппен қайыңға иегін көтерді.

— Тым болмаса ананы құлатшы. Ербиіп тұрмасын бұл арада... Өздері қаптап кетіпті...

Бар айыбы сол — тек мына кісілерге мойынсұнбаған, қуатты да қайсар мінезді «патша самырсынға» тақау тұрған қайың өзінің соңғы бұтақтарын сындыра гүрс етіп құлап түсті, кесілген, сынған жері ырсиып, өзегі бұрынғыдай аппақ емес, қызғылт-қоңыр тартып қартая бастағаны көрініп қалды. «Патша самырсын» бұған міз бақпады. Ол сәл ғана ұмсынып, аралдың Матёра орманы сыңсып тұратын төменгі шетіне қадалып, қатулана қарап тұрғандай еді. О жақтан енді орман қарасы көрінбейді. Тек шалғынды жазықтан жетімсіреп, бірең-сараң қайың мен өртендерде қарайып күйіп кеткен сояу бағандар көзге түседі. Сейіліп сөне бастаған түтін жер бауырлап, аралды кезіп жүр; меже-межелерін өрт шалған аңыздық та түтіндеп жатқан тәрізді, сарғайып көрінеді, шалғын-шабындықтардың жылуы кетіп, жүдеп қалған; жалаңаштанып, бүлініп-бұзылған Матёраға тап осындай тыр-жалаңаш, бүлінген Подмога келіп жабысып тұрған тәрізді.

Тек тағдыр тәлкегіне көнбей, қасарып жалғыз қалған «патша самырсын» ғана бұрынғыша айналадағы нәрсенің бәрінің үстінен асқақтай қарайды.

20

Әк табылмады және оны алатын жер де жоқ еді. Дарьяның лажсыздан жоғарғы мүйіске жақын жердегі шығанақтан ақтасты теріп алып, қары талып, мықшыңдап шелектеп тасуына тура келді, сосын «саусағын қимылдатуға» шамасы жетпесе де, баяғы заманның әдісімен, ол тасты отқа күйдіру керек болды. Бір ғажабы — істі бастарда күшім жетпей ме деп, өзіне-өзі сенбеген кейуана істі мұқият тындырды: тасты күйдіріп, әк жасады. Ақтауыш та табылды, Дарьядан жіп-жіңішке, жеп-жеңіл, қар жауар алдында ғана орылған, орманның ақ шөбінен жасалған ақтауыштары өмір бойы үзіліп көрген емес.

Үйді ақтау әрқашан да мейрам саналатын; жұрт үйлерін жылына екі рет: күзде егін-таран жиналып біткесін, боқырау алдында және қысқы от жағу тоқтағасын, Пасха қарсаңында ақтайтын. Үйді әңгірлетіп әзірлеп, жаңғыртып, еденді қашан ақсары болғанға шейін ысқылап жуып біткесін, ауқат қамына, ас қайнату, қуыру ісіне кірісіп, сырты ағартылып, іші тазартылған пеш қасында, мұнтаздай тазалық пен тәрбие-тәртіп арасында, шарапатты мейрам тынысын сезе жүріп, қолды-аяққа тұрмай, іс істеп, шаруаны тындыру — жанға жайлы, жайдары сәт ретінде, со бір нұрлы жексенбі ұзақ уақытқа дейін кісі есінен кетпейтін.

Бірақ бүгін ол үйді той-томалаққа әзірлемейді, жоқ. Зират басына барып, ата-анасының қорымы қасында отырып, олардан: не істеймін?—деп сұрағанда оған өзі жалғыз ғана жауап естігендей болып, соны малданып қайтқаннан кейін, соған құлдық ұрып, құлақ асқан. Марқұм болған кісінің сүйегін бипаздап жуып, ең тәуір киімдерін кигізбей тұрып, оны табытқа салмайды — бұл ескіден қалған салт. Ал әкесі мен шешесін, атасы мен әжесін шығарған, өзі күллі өмірін түгелге жуық өткізген, туып-өскен үйін тазалап, жинап-термей, қалай ғана ажал тырнағына бермекші? Мейлі, өзге жұрттың не істеймін десе де өз еркі, ал бұның өз түсінігі бар. Ол өз үйін мұнтаздай етіп шығарып салады. Құдай деген бұ байғұс жүз елу жылдай сау-саламат тұрған, болған-толған, енді уақты жетіп, күні бітті, өз жөнімен жөнеледі.

Ал мұның үстіне от қоюшылардың біреуі келіп:

— Енді қайттік, әжелер,— оның көз алдында тізіліп, Дарья, Катерина, Сима үшеуі бірден отырған — біздерге сендердің өліміңді күтіп отыра бер деген ешкім жоқ. Сендердің кетуің керек. Біздер өз ісімізді аяқтауымыз керек. Ал енді көп соза бермеңдер!—деп қамшылай айтқан сөзі батып кетті.

Сол-ақ екен, Дарья асыға бастады, құдай сақтасын, әйтпесе олар рұқсатсыз өртеп жібере салады. Матёраның жоғарғы жағы, колчак барағынан басқасы, жылан жалағандай тазарды, ал төменгі жағында әлі бір жерге шоғырлана салынған, өзара айрылмастай тіркесіп алған алты үй бар, отты олардың екі жағынан бір мезгілде қойып, өртеп жібермесе, жеке-жеке құрту қиын.

Үйдің ақталып жатқанын көріп, Катерина:

— Мен үйімді тазарта алмадым,— деді кінәлі кісідейін.

— Сен мұның ақыры қандай болатынын білген жоқсың ғой,— деп жұбатқысы келді Дарья серігін.

— Білмегенім рас,— десе де Катерина өз кінәсін жеңілдеткісі келмеді.

Дарья столға шыққан кезде басы айналып, көзінің алдынан неше түрлі от көрініп, тізесі бүгіле береді. Құлап кетемін бе деп қорыққанынан, ол дереу отыра қалады да, басын қос қолдай қысып ұстай алады, оны біраз қалпына келтіріп, айналуын қойғасын қайтадан жоғары көтеріледі, столдың жатаған да орнықты келгені мұндай жақсы болар ма, ол әуелі төрт тағандап алып, сосын барып түрегеледі. Ақтауышты әгі бар шелекке малып алады да, бір қолымен стол үстіне қойылған орындықтан ұстап, бір қырын қисайып тұрып, құлашын емін-еркін жаза алмай, екінші қолын шолтаңдатып, үй төбесін әктей бастады. Оның азаптанып тұрғанын көріп, Сима жатып жалынады:

— Маған берші. Мен жасырақпын ғой, басым айналмайды,— дейді.

— Отыра бер!—деп шамдана жауап қатады оған Дарья өзінің дәрменсіздігін көргеніне ашуланып.

— Жоқ, қайтсе де өзі ақтайды. Кеудесінен жаны шығып кетсе де өзі істейді, бұл істі басқа біреуге тапсыруға болмайды. Қолы әзірше біржола семіп қалған жоқ, әзиз анаңды қойғанда өзге емес, өзін жоқтап, өзің жылағанда ғана құса-шерің қалай тарқайтын болса, мұнда да өз қолың керек. Оған үй ақтауды үйретудің қажеті жоқ, бар өмірі ақтаумен өтіп келеді — бұл ақтағанда әк бір қалыппен түсіп, ұлпа бояу ақкегіс тартып, енді-енді көбе бастаған үй төбесі жадырап-жайнап, тыныстап тұрғандай болып көрінетін. Бұрынғы мен бүгінгі ісін салыстыра келіп, Дарья: «Тез кебуін. Не болатынын бұл да сезеді, асығады. О, сезеді ғой, сезеді, басқа не дейсің»—деп түйеді ойын. Және әк бір түрлі қамыққандай көмескі түсіп жатқан тәрізді болып елестейді оған, бұл өзі осылай болуы керек қой дегенге де кәміл сенеді.

Басқа бір от қоюшы кемпірдің қолына ақтауышын алып, столға шығып, баратқан үстінен түсті — олар бұларды кезекпе-кезек асықтырмақ болғанға ұқсайды. Таң қалғаннан оның көзі бақырайып шығып кетті:

— Сен кемпір ақылыңнан адасқан жоқсың ба?! Не, осында тұрайын деп пе едің? Біз ертең бұл үйді өртейміз, ал сен оны ақтап жатырсың. Саған не болған?!

— Ертең өртерсің, зәнталақ!— деп Дарья оны тоқтатып тастады қатал да қаһарлы үнімен.— Тек кешке дейін бізге тиіспе. Ал енді табаныңды жалтырат, бұл араға сенің билігің жүрмейді. Бөгеме бізді және ертең, күні ертең өртеуге келгенде — үйге кірмейсің, есіттің бе? Сырттан өртейсің. Менің үйімді таптап қорлама. Ұқтың ба?!

— Ұқтым,— деді басын изеп ештеңеге түсінбей абыржып, сасып қалған еркек. Сосын тағы да айналасына алақтап бір қарап кетіп қалды.

Ал Дарья болса бұрынғыдан бетер асыққан үстіне асыға түсті. Жаны шығып бара ма екен сонша дызақтап. Олар күтпейді, жоқ, күтпейді, асығу керек. Бітіру керек. Со күні ол қабырғаларды әктеп, орыс пешін сырлады, ал Сима ымырт әлетінде оған боялған қоршау мен терезе алдын жуып, тазартуға көмектесті. Дарья перделерді күн ілгері жуып әзірлеп қойған. Қол-аяғы сіресіп, қимылдаудан қалса да, басы солқылдап ауырып, көз алды қарауытып кетсе де, Дарья түннің бір уағына дейін тыным таппай, қимылдай берді, өйткені сәл ғана тоқтап, отырса болғаны — тұра алмайтынын сезді. Ол өзінің бар қадарынша қозғалып, күйбеңдей бергеніне және сонда құлап қалмай жүргеніне таң қалды, демек, бұл — оның болмашы ғана әл-дәрменіне, осынау жұмыс үшін өзгеше бір соны күш келіп қосылды деген сөз. Басқа бір қарапайым жұмыс болса, ол мұншама істі тындырып тастай алар ма еді? Жоқ, тындыра алмас еді, ондайды тіпті ойламаса да болады.

Ол кебе бастаған әктің салқын да жағымды иісімен тыныстап жатып, маужырап ұйықтап қалды.

Ертеңіне бозала таңнан тұрды. Орыс пешін маздата жағып, еден мен терезелерді жууға су жылытты. Жұмыс әлі бастан асады, шалжиып жата беруге уақыт тығыз. Терезелерді ойлағанда, кенет Дарьяның есіне әлі терезе қақпақтарын боямағаны түсті. Ол енді бәрін ақтап біттім ғой деп ойлаған, терезе қақпақтарын мүлде ұмытып кетіпті. Жоқ, бұл шалағайлық. Кеше бүкіл әкті жұмсап қоймағаны жақсы болды.

— Маған берші,— деді тағы да Сима ықылас білдіріп.

Дарья тағы оның бетін қайтарып тастады:

— Жоқ, оны өзім істеймін. Сендерге онсыз да жұмыс жетеді. Бүгін соңғы күн.

Сима мен Катерина екеуі бірігіп, қол арбамен Настасьяның картобын колчак-бараққа тасыды. Оларға Богодул көмектесті. Ертеңгі ажал алдына апарып төге салу үшін, бүгінгі ажалдан тірнектеп тасып жүріп құтқарды, шамасы, солай болатын да шығар. Колчак барағы да енді көп тұрмайды. Бірақ әзірге құтқаратын нәрсенің бәрін құтқарып жатыр — өйтпесең тағы болмайды. Енді Настасья келеді-ау деген үміт те үзіле бастады, бірақ бұрынғы құдайға деген көзқарас сияқты, нан мен картопқа деген ескі, қасиетті көзқарас қаз қалпында қалған болатын.

Дарья сырт жағынан әлдекімдердің дабырласып келе жатқанын естіген кезде, көше беттегі екінші терезенің қақпағын ақтап бітіруге айналған еді, бұлар өз жұмысына түгелдей сап түзеп бара жатқан от қоюшылар еді. Олар Дарьяның қасына келіп аялдай берді.

— Мына кемпір шынымен-ақ жынданған екен,— деді олардың біреуі әрі көңілдене, әрі таңдана.

— Үндеме!— деп екінші дауыс оны тыйып тастады.

Дарьяның қасына иығына бір машинканы салып алған жылы жүзді мұжық келді. Бұл өрт қоюшылардың «патша самырсынды» үшінші шабуға шыққан күні еді. Мұжық бір жөтеліп, былай деді:

— Кемпір, есітіп тұрсың ба, бүгін тағы да түнеңдер. Бүгін біздің айналысатын шаруамыз бар. Ал ертең бітті... көшесіңдер. Сен мені есітіп тұрсың ба?

— Есіттім,— деп жауап қатты Дарья оған мойнын бұрмастан.

Олар кетіп қалғаннан кейін, Дарья үйге арқасын сүйей сәкіге отырды, сонда арқасымен қаңсып тозған ағаштың түрпідей де болса, жылы, жанды өзегін сезе отырып, от қоюшылардын кенет пейілі түсіп бере салған осынау ақырғы күні оған әрі күйінішті, әрі сүйінішті болып көрінгені сондай, көкірегі толы өкпе реніші мен басына түскен нәубеттен арылу үшін, жассыз көзін сығып, мұң-шерін тарқата, армансыз бір жылап алды. Бәлкім, ажал алдында да тап осылай мұрсат беpiп: жарайды, ертеңге дейін жүре тұр дейтін шығар — сонда өзі не істейді, бос уақтың қандай іске бағыштайды. Е-һе, әрқайсымызды жеке-жеке алғанда, біз бәріміз неге мейрімді болып кетеміз, ал бәріміз біріккенде әдейі қасақана жасайтындай-ақ, ақылсыз есуастықпен жамандықты сонша неге көп жасаймыз!

Бұл оның ең соңғы көз жасы еді. Жылап болғаннан кейін, ол: өзінің ең соңғы жылауы осы екенін, енді мейлі мұны үй-күйімен қоса өртеп жатса да, шыдаймын, сыр бермеймін — деп өзіне өзі серт берді. Жылап-сықтау — бұл өзің жұрттың аясын дегені, ал Дарья болса, өзге жұрттың аяғанына ділгер емес. Тірілер алдында, бұ дүниеде тым ұзақ жасағаны болмаса, ешбір кінәсі жоқ. Бірақ әлдекімдерге шамасы мұның тірі жүргені де қажет тәрізді, осында болып, үй ішін жинап-теріп, Матёраны өздігінше, ағайын-туысындай етіп шығарып салуға қажет тәрізді.

Түскі асқа самаурын қасына тағы да үш кемпір, бала мен Богодул жиналды. Қазір Матёрада қалған тек осылар ғана, өзгелері кетіп қалған. Максим атайды да алып кетті: ол өз аяғымен жүре алмайтын болғасын, оны қолтығынан демеп-жебеп алысты. Тунгусканы алып кетуге қызы келді, түр-пішіні шешесінен айнымайтын егде әйел екен, өзімен бірге шарап ала келді, Тунгуска оны ішіп алып, кетіп бара жатқан катер үстінде тұрып, өздерінің түсініксіз көне тілінде бірдеңелерді айтып, ұзақ айқайлады. Үлкен Кошкин соңғы келгенінде ағаш үйі терезелерінің көсектерін қопарып алды да, үйін өз қолымен өртеп, көсектерді поселкеге алып кетті. Өткен аптада Воронцов та құйындатып бір соғып кетті, от қоюшылармен кездесіп, біраз әңгімелесті, сонда жолай көзіне Богодул түсіп қалды да, сен дереу бұл аралдан жөнелгін — деп оған жабыса кетті.

— Егер сен үй-күйсіз, баласыз-панасыз болсаң, жалғыз басты деп анықтама жазып беремін. Аудандық атқару комитеті сені орналастырады. Кәне, жинал,— деп мән-жайды түсіндіре бастады.

— Кур-р-рва!— деп сөзді қысқа қайырды да, Богодул сырт айналып жүре берді.

— Эй, сен, байқа... өзіңнің атың кім еді?— деп қоқан-лоққы жасады сасып қалған Воронцов.— Мен учаскелік милицияны да шақыра аламын. Мен сен сияқты элементпен саясат айтып, бас қатырмаймын. Не айтқанымды ұқтың ба, ұқпадың ба?

— Кур-р-рва!—Ал енді оның түсінген-түсінбегенін өзің анықтап ал.

Бірақ мұның бәрі болған, өтті-кетті; соңғы екі күнде Матёраға ешкім қатынамады және жасайтын жұмыс та қалмады: керек заттардың бәрі тасып алынған, ал керек емес нәрсе — керек емес. Жаңа өмірдің аты жаңа өмір, оған ескі-құсқыларды тыққыштай берудің қажеті жоқ.

Шай ішіп отырғанда Дарья от қоюшылардың үйді ертеңге дейін өртемейтінін айтты да, бұларға бір өтініш білдірді:

— Сендер әлгі қонбақшы болған жерлеріңе қона беріңдер. Мен ақырғы күні жалғыз болайын. Онда жататын орын бар ма еді?

— Қу құдай-ай!—Сәкі-лер!—деді Богодул ызалана құлашын жайып жіберіп.

— Ертең сендерге мен де келемін,— деп уәде берді Дарья.

Түстен кейін ол еңбектеп жүріп, еденді жуды, жуып жүріп, еден тақтайының бетіне қыртыстанып қатып қалғaн кір-қоңысты әбден ысқылап сыпырып тастауға, содан кейін оған ангара қиыршағын сеуіп, малта таспен тырнап, еденге күн шағылысып, жарқырап тұруы үшін, оны мұнтаздай етіп тазартып қоюға болмайтынын ойлап қатты өкінді. Ол әйтеуір ең соңғы рет бірдеңе етіп бұны да ыңғайлар еді. Бірақ еден сырланған болатын, үйдің ызғары Соняның еншісіне тигеннен кейін, оны қояр да қоймай сырлатқан да сол, Дарья онымен тәжікелесіп жатпаған. Әрине, сырланған еденді шая салу оңай, бірақ үй кеңсе емес, өз үйіңде еңкейсең де одан сының түсіп қалмайды, бүйте берсе, бұ халық, моншаға бармас үшін, көп ұзамай өздерің де сырлап алады әлі.

Мұның үстімен ол қанша рет жүрді, қанша рет таптады мұны — әне, еденнің тақтайлары басылып, шұқанақ-шұқанақ болып қалғанын қарашы. Бұл еденді соңғы болып басатын өзінің аяғы.

Ол үйді жинастырып жүріп, өзінің аяғы әл-дәрменінен айырылып, болдыра бастағанын сезді, жұмыс азайған сайын, бұл да әлсірей берді. Оған бойындағы қажыр-қайрат бірден сарқылып қалатындай көрінген, Дарьяға керегі де сол-тұғын. Бар шаруасын тындырғасын, табалдырық түбіне жата кетіп, ұйықтап қалса жақсы болар еді. Ал сосын не болса, ол болсын, бұл оған қиналмайды. Кейін, есіне түскен кезде, мұны тірілер ме, өлілер ме, әйтеуір біреулері тауып алады, сонда өзі кез келген жаққа бара береді, мыналардың да, аналардың да бетінен қақпайды.

Ол есігі ашылып, қоршауы құлап, қаңырап қалған бұзау қораға барып, оның бір бұрышынан сартаңдақтанып, тот басқан шалғыны тауып алып, шөп шапты. Шөп те қатайып, жағалай сарбалақтанып ұйысып қалған екен, ырым етіп еденге төсеуге келмейді, бірақ бұ мезгілде басқа балғын шөп табылмайды. Шөпті ол қомақты себетке салып, үйге келді де, еденге шашып тастады; шөптен көк иісі емес, қаңсыған ыс пен түтін иісі шығады — мейлі, ол енді ұзақ жатпайды, иісі де көпке бармайды. Оқасы жоқ, осы да жетеді. Енді бұдан жауап алар жан қайда?!

Жұмыстың ең ауырын атқарды, енді оның азғантайы ғана қалды. Сәл де болса, тыныстап тұрып қалғысы келмей, Дарья терезелер мен пеш алдына перде тұтты, сәкі мен тапшан үстін басы артық заттардан босатты, асхана мүліктерін мұқияттап орны-орнына қойды. Бірақ сонда да бірдеңе жетпейтін секілді, өзі бір нәрсені назарынан қағыс қалдырған секілді. Ол да ғажап емес: мұндай ырымның қалай жасалатынын өз басы көрмеген, оны көрген жан да жоқ шығар. Ол адамды ақ жуып-арулап соңғы сапарға шығарып салу үшін не істеу керек екенін жақсы біледі, бұл білім-тәжірибені оған тірі жүріп, тірлік еткендердің сан ұрпағы мирас етіп кеткен, ал мына істе ол өзінің көз алдында тұрған көмескі де бұлдыр түйсігіне, бірақ ұдайы әлдекім іштей мегзеп отырған сезім-түйсігіне сенуіңе тура келді. Ештеңе етпейді, бұл кейін өзгелерге жеңілірек тиеді. Істің басы болса, қалғаны әрі қарай сабақтасып жүре береді.

Тағы не жетпей тұрғаны кейуанаға да аян болды. Ол алдыңғы бұрышқа, сосын басқаларына қарады да, сол бұрыштарға майқарағай бұтағы ілініп тұруы керек еді ғой деп, жоғалтқанын таба қойды. Терезелердің жоғарғы жағында да тұруға тиіс. Дұрыс, онсыз болмайды.

Бірақ Дарья оның Матёраның қай жерінде қалғанын не қалмағанын білмейді — айналаның бәрін бүлдіріп, өртеп жіберді ғой. Дереу барып, іздеп көру керек.

Ымырт үйіріліп келеді. Аспан да, іңірдің ала көлеңкесінен бұлдырап тұрған орман да көкшіл бір нұрға бөленіп, тамылжып тұрған қоңыр кеш еді. Әмандағы әдетінше түтін иісі бұрқырайды, қазір Матёраға осы бір иіс әбден сіңіп қалған секілді, бірақ неге екені белгісіз жаңа бір жас иіс, жер жыртқандағы тәрізді, салқын себез иісі де келеді. «Бұл қайдан шығып жатыр?»— деп Дарья біраз іздеп, таба алмады. «Ана жақтан жер астынан шығып жатыр, деген сөз естілді оған. Басқа қайдан шығушы еді?». Онысы рас — ылғал жер иісі жерден шықпағанда қайда шығады?

Дарья жақын жердегі жоғарғы өзекке қарай беттеді, ол ара онша бүлініп, тоналмаған-ды, ол күні бойы тізесін бір бүкпей, тынымсыз тыпырлаған кісі сияқты емес, құр аттай жеңіл жүріп келеді, аяғы-аяғына жұқпай, соқпаққа табаны тиер-тимес болып, ұшып келе жатқан тәрізді. Кеудесін керіп, еркін тыныстайды. «Ендеше май қарағайды ойға алғаным дұрыс екен»,— деді ол іштей. Сол-ақ екен, барша істі дұрыс жасаған екенмін, тіпті Сима мен Катеринаны соңғы рет қондырмай жібергенім де дұрыс екен — деген бір мамыражай, ізгі сезім жанын жадыратып өн бойына жайыла берді. Күнілгері ойланбастан, бірден, бір тыныспен оларды маған қондыртпа деген де бір бұйрық бар-ау?! От қоюшының өртеуді ертеңге қалдыруына себепші болған не екен, шамасы, ол да мұны мүлде есіне алмаса да, ойламаса да, айтты ғой. Жоқ, мұның бәрі жайдан жай емес, мәнісі бар. Сол себепті де ол бұған тап бір жол көрсеткендей-ақ өзінен сәл ғана ілгері немесе бір жағын ала, бірде қонып, бірде пыр етіп көтеріліп, әсте қалмай ұшып келе жатқан сары төс шымшыққа ғайыптан жіберілген киелі құс деп қарады.

Ол мұның өзі үшін сақталып қалып, енді көзіне бірден түскен май қарағайды тауып, оның бұтағын бір құшақ етіп, сындырып алды да, қараңғыда үйіне қайтып келді. Ол қайтып келгенін үйге кіргесін барып білді, жолай қалай жүргені, не ойлағаны есінде қалмапты. Мені біреу сыртымнан ұдайы бақылап, басшылық етіп жүр — деген бір сырлы да нұрлы сезім, көңіл күйі оның басынан кетпей қойды. Міне, қазір түн болса да шаршайтын емес, өзіне тап бір қанат біткендей-ақ, аяқ-қолы өз бетімен, ың-шыңсыз жеңіл қозғалады.

Шам жағылғаннан кейін, оның дірілдеген қызғылт та күңгірт жарығында орындыққа шығып, май қарағай бұтақтарын бұрыш-бұрышқа ілді, терезелердің жоғары жағындағы саңлауларға сұға-сұға салды. Со замат май қарағайдан ақырғы қоштасу сәтіндегі қайғылы бір иіс аңқып кетті, оның көз алдына жағулы шырақтар елестеп, көңіл елжірер жоқтау үні естілгендей болды. Со замат бүкіл үй бұл дүниеден баз кешкен қасіретті күйге түсіп, сүлесоқ қатып қалғандай еді. «Мен өзің қайда әзірлеп жатқанымды сезеді, оһ, сезеді ғой»—деп ойлады Дарья, сосын: тағы не бар, бірдеңені естен шығарып, ұмытып кеткен жоқпын ба?—деп айналасына жаны жуасып, үрке көз тастады. Бәрі де орын-орнында тұрған тәрізді. Едендегі шөпті басқан сайын былқылдап, сыбдырлағаны оның зықысын шығарып, көңілін алаңдата берді; ол шамды сөндіріп, пештің үстіне шықты.

Құлазыған үрейлі тыныштық зәресін ұшырды — ит үрмейді, біреудің басқан аяғынан кішкене бір тас та тысырламайды, саңқ етіп, кездейсоқ бір дауыс та шықпайды, қою жапырақты бұтақтарды қозғап, жел де шуламайды. Айналадағы бар тірлік өліп-өшкен тәрізді. Аралда иттер бар-ды, иелері: тас түссе талайыңнан — деп тастап кеткен. Үш төбет қалған еді, олар бас ауған жағына қарай жортақтап, Матёраны кезіп кеткен-ді, бірақ бүгінгі түнде олардың да үні өшкен. Тым-тырыс.

Дарья қорқып, пештен қайта түсті де, дұға қайыра бастады.

Сонымен таң атқанша дұға-намаз оқып, кінәлі де мүләйім көңілден көне үйімен қоштаса берді, сонда белгісіз біреу оның сөзін қағып алып қайталап, алысқа әкетіп жатқандай болып елестеді.

Ертеңгілік ол ақирет киімі сақтаулы жатқан ұшқат қол сандығын жинап, алдыңғы бұрышқа қарап, соңғы рет шоқынды да, еденге құлап түсіп, солқылдап-селкілдеп жыламас үшін сабыр сақтап, бір рет қана өксіп, сыртқа шығып есікті жапты. Самаурын бұрынырақ шығарылып қойылған. Настасья үйінің жанында оны қарауылдап, Сима мен Катерина тұрған. Дарья оларға самаурынды алыңдар деді де, колчак барағына қарай жүре берді. Мұнда келгесін ол қолсандығын бірінші сенекке қойды да, от қоюшылар тұрып жатқан екінші бөлмеге қарай беттеді.

— Мен біттім. Өртеңдер енді. Бірақ үй ішіне аттап баспаңдар,— деді кемпір оларға.

Сосын бірден деревнядан кетіп қалды. Кейін ол өзінің күні ұзақ қайда жүргенін есіне түсіре алмады. Тек әйтеуір тынымсыз тыпырлап жүре бергенін, әл-қуатының қайдан шығып жатқанын да түсінбей сандала бергенін және ұдайы өзімен жанаса, бұрын ешқашанда көрмеген кішкентай бір мақұлықтың жүгіріп келе жатып, мұның көзіне анықтап қарағысы келгендей болып көрінгенін ғана біледі.

Кемпірлер оны іздеп, айқайласыпты, бірақ бұл оларды естімепті.

Кешқұрым қайықпен келген Павел оны қол созым жерден, «патша самырсынның» қасынан тауып алды. Дарья со жерге жайғасып алып, деревня жақтан көзін айырмай, желдің ең соңғы түтінді аралдан қалай айдап кетіп жатқанына қарап отыр екен.

— Апа, тұр. Настасья жеңгей келді,— деді Павел оны тұрғызып жатып.

Настасья бетін қолымен қысып, ілгері-кейін теңселіп, жылап отырып:

— Ал, Егор ше... Егор ше!..— деп әлсіз ғана ыңырсиды.

Кемпірлер Егор атайдың қайтыс болғанына сенерін де, сенбесін де білмей, абыржып-сасып қалып, үн-түнсіз еңселері түсіп отыр. Егер ол осы арада жүрген кезде шалы туралы: ол тынымсыз жылай береді, ішінен қан кетіп, әлсіреп қалды — деп қайдағы жоқты шығарған болса, қалада тұрғалы бері Настасьяның сол есуастығы күшейе түспеді — деп кім кесіп айта алады, бәлкім, сол ақылынан адасқаны оны енді шалы өлді деп айтуға дейін апарып соққан болар. Ал Егор атай, мүмкін, тап қазір ештеңе болмағандай-ақ жайбарақат трубкасын бұрқыратып отырған шығар. Және іс насырға шауыпты, кемпір тірі шалын жерледік дейді — деп ойлаудың өзі қорқынышты бір сұмдық еді. Ал Егор атайды жоқ — деп көзге елестету де тап сондай сұмдық болатын...

Богодулдың тұрағы дәліз тәрізді қуықтай тап-тар, өмірде ұсынақты қол тимеген, кір-қоңыс бір қуыс еді. Кеше мен бүгін кемпірлер әкеліп тастаған қорбай-жербайлар оны бұрынғыдан бетер былықтыра түскен-ді. Сәкілерге төселген шөп үстінде көпәйкелер, әдиялдар, ұсақ буыншақ-түйіншектер шашылып жатыр, жалаңаш, лақса үстел үстінде аяқ-табақтар үюлі тұр. Төменгі әйнегі жоқ, жалғыз терезе алдындағы еденге сам ауыр қойылыпты. Осынау тар саңлаудан күн сығалайды, сол күн көзінен жылдар бойы шыбын таңлақтап тастаған, салтақ-салтақ сау әйнек еріген майдай болып жылтырайды. Бір кезде темір пеш тұрған жер кірпішінің қызыл шаңы еденге жосалана тапталып қалыпты. Енді қазір пештің жұрнағы да жоқ, жалпы бір жақ қабырғасында шөп төсекті сәкісі, екінші жағында астау тәрізді ұзын столы бар осынау тауық қора тәрізді бөлмеден тіпті аздап та болса тірлік иісі шықпайды.

Бірақ бұдан гөрі тәуірірек үйді іздеп, таңдап жүретін күн қайда: тап сол сәтте тек осы колчак барағы ғана cay тұрған, одан басқа бірде-бір қора, бір де бір монша қалмаған-ды. Төменгі жақта әлі де болса өртелген үйлер бықсып жатыр, қойыны ыстық қоламтадан әлсін-әлі от қызуына шыдамаған бір нәрселер, дәрі сияқты гүрс етіп жарылады, йен жазыққа ашық-жайдақ қаңқиып-қаңқиып шыға келген орыс пештерінің жылуы қашып, жетімсіреп қалған. Бәрі де біткен: Матёра қанатын қомдап, ұшып кетті — жайы жәннаттан болғай! Бұл барақ есепте жоқ, оны бөтен біреулер қиып салған, ол әрқашан да қосардағы қоңсы болатын, онымен тіпті от қоюшылардың өзі әуре болғысы келмеді де, кешке салым біржолата буынып-түйініп, күні бұрын шақыртылған катерге мініп тайып отырды. Олардың екеуі кетерде барақтың Богодул тұратын жағына келді, мұнда өртеніп жатқан үйлерді көруге дәттері шыдамай, қорыққаннан қалшылдап-дірілдеп, Сима мен Катерина екеуі тығылып отыр екен.

— Әй, кемпірлер, сендерді қайтсек екен осы? Өздерің бір ақылсыз адамдар екенсің — бәрібір қуалайды сендерді. Ал, біз сендерді күтуіміз керек... Қой, ендеше қала беріңдер! Біз одан да моншаға барып, сендерден жұққан ыс пен күйені жуып тастаймыз. Бүйте берсеңдер, онда мына бекіністеріңді өздерің өртей жатасыңдар,—деді олардың біреуі.

— Эй, бурлак! Кетерде мынаны осы қалпыңда қалдырмайсың, тәртіп солай. Оттығың бар ма еді?—деді екіншісі Богодулге дауыстап.

— Кур-рва!—деп ақырып қалды Богодул, ал әрі шошып, әрі қуанып кеткен Сима күйбеңдеп жатып.

— Бар, бар, оттық, бізде. Бар. Өзіміз-ақ өртейміз,— деді.

Олардан кейін, от қоюшылар кетісімен, Павел келді, ол Настасьяны ала келді, сосын тепсеннен барып шешесін әкелді. Ол кемпірлерді қайтерін білмей қатты састы: бұлар бір қайыққа сыймайды, оның үстіне мына қу томар Богодулы тағы бар және бұлар қазір бірден жүріп те кетпейді. Ол мұны шешесін көргенде-ақ білген, бірақ сонда да сұраған;

— Мүмкін, бүгін жүріп те кетерміз? Ертең онда басқаларын әкетуге келер едім...— деді ол.

Шешесі тіпті жауап та қатпады.

— Мақұл ендеше,— деді ол ойланып.— Настасья жеңгей осында келген екен — мақұл, келістік. Ал екі күннен кейін мен катермен келемін. Есіттің бе, апа, екі күннен кейін. Ертең түнде мен жұмыстамын. Ал арғы күні дайын отырыңдар. Қап-қанарды да ала келермін, бәлкім, сендердің картоптеріңді де ала кетерміз.

Ол ыстық табы қайтпаған ортендерді төңіректеп жүрді-жүрді де, кайықпен кетіп қалды. Сөйтіп қарттар жалғыз қалды, бұлар енді бесеу емес, Настасьяны қосқанда алтау еді.

Матёраны көргенде қобалжыған көңілі мен ауырған жанын біраз басып, сабасына түскеннен кейін, Настасья сөзге кірісті:

— Біз барып орналасып алғаннан кейін, ол ешбір жаққа жарты қадам басып барған емес, қамалып үйден шықпайды, мен оған: «Егор, сен неге аулаға шықпайсың? Неге көшеге шығып адамдармен сөйлеспейсің? Жұрттың бәрі де өзіміз сияқты, суға батқандар»— деймін жайымен. Ангара бойында тұрмаған басқа кісілердің бәрі бізді: суға батқандар — дейді. Бүкіл үй сол суға батқандардан деп есептей бер. Кеш болысымен бәріміз сыртқа, жұрт шырқ айналып жүріп жатқан көше бетке жылжып түсеміз, сол араға отырып алып, күбір-күбір сөйлесеміз келіп, сөйлесеміз... Кім қайдан екенін сұраймыз. Черепановтан бір кемпір бар, воровьевтан да, шаманнан да келгендері бар. Бұрынғы тірлігіміз жайлы, қазіргі тірлігіміз жайлы әңгімелесуден бір жалықпаймыз. Ал, Егор болса, соқа басы сопайып, үйден шықпайды. Радиуны қосып қояды да, тыңдай береді, тыңдай береді, онда біздің өз радиомыз бар. Мен оған: «Жүр, Егор, жұрт не айтады, тыңда. Сен сол ауадан не естіп жарисың?»—деймін. Жоқ, ол бір тұқырайып отырып алса, оны орнынан қозғай алмайсың. Және дікілдемеші деп, маған ашуланады. Үйдің киесі секілденіп алды. Ал өзі ағыл-тегіл жылайды да отырады...

— Сен жүрерде де жылады ма? Шалың сен бері жүрерде де жылады ма?— деді Дарья осынау сөздерімен Настасьяны тұзаққа түсіріп, өтірігін шығармақ болған кейуана өз сөзінен өзі ұялып, қысылып қалды.

— Қалай жүрерде? Қайда жүрерде?— Настасья мұның сөзіне түсінбей қалып, қайта сұрады.

— Осы жаққа келерде?

Настасьяның бет-аузы жыбырлап, селкілдеп кетті.

— Ол жылар еді-ау... жылар еді, бірақ ол... енді қалай жылайды? Ол өлгеннен кейін жылауын қойды ғой — сендерге не болған?! Иманжүзді байғұс еді ғой, со күйінде жайбарақат жатты, Егорды айтам-дағы... Мен бас жағында отырып ағыл-тегіл жыладым келіп, жыладым...— ол тағы да ілгері-кейін ырғалып, тебіреніп, кетті,— ал о сорлы жатыр, жатыр, үндемейді-ау, үндемейді...

— Қойысуға көмектескен кісі болды ма, жоқ па?— деп сұрады Катерина.

Сосын Настасья бұл сұраққа қуанып қалғандай-ақ, қобалжыған көңілі басылып, сөзі ширап сала берді:

— Қойысуға көмектесті, көмектескенде қандай. Обалы не керек: халық қайырымды ғой. Ангара суын бір ішкен өз халқымыз емес пе. Черепанов селосының кемпірі Аксинья келіп, денесін жуды... Көп сөйлеп қайтейін; бізбен бір көшіп қонғандар түгел келді. Онда әлгі бір есіктен кіріп, бір басқышпен көтерілетіндерді осылай деп атайды. Бір жақтан табыт тауып әкеліп, матамен тыстады — мен оның бірде-біріне араласқан жоқпын. Сосын машинаны айдап келіп, табытты алып шықты. Соның бәрін әлгі Аксинья басқарды, өжет бір бәлекет... осындай деревняда тұрған, өзіміз сияқты кемпір деп ойлап қалмаңдар. Мен осында тұрғандай-ақ о жаққа біртүрлі үйреніп кеттім, ештеңесі жоқ. Ал Егор тіпті үйрене алмай қойды, өткенді сұмдық аңсап, егіледі де отырады... Оған қалған барша дүние — әлгі радиа. Тыңдайды да күрсінеді, тыңдайды да күрсінеді. «Сен соны тыңдаудан бір жалықпайсың, Егор, соншама не айтады»—деймін.—«Егін егіп жатқан көрінеді,— дейді».—«Қайдағы егін? Қайдағы егін — далада күз болды, әне, терезеге қарашы. Немене, ақылыңнан адастың ба?— деймін»—«А бұл егін жыл бойы егілетін көрінеді дейді». «Егор, сен, нені былжыратып отырсың? Қой, жоқты айтпа сен, шалым, одан да жылап ал, қайдағыны ойдан шығарма»—деймін мен. Ал ол, Егорды айтам-дағы, естеріңде ме, керемет кесір еді ғой. Ол маған: «Былжыраймын ба, былшылдаймын ба, әйтеуір, егінді бітік өсірсем болат та»— деді. Ол соңғы кезде тіпті аузына келгенін айтатын. Ал өзі көше ауласын көрмегесін шөлмектей болып қуарып, жұқарып кеткен. Сөйтіп күн өткен сайын жүдей берді, жүдей берді. Көз алдымда өшіп бара жатты. Мен одан: «Егор, не ауырасың ба? Сонда қалай, қай жерің ауырады?»— деп сұраймын. Оның семіп бара жатқанын көрмейтін соқыр емеспін ғой. Ол тіпті сыр ашпай қойды, соңғы тынысына дейін бой бермеді. «Әне, есіттің бе, бонбы тастап жатыр?— дейді».—«Егор, ол бонбы емес,— деймін мен оған,— ол жерді қазбас үшін жаппай жарып жатыр». Төменде сәкіде отырғанда маған оның мән-жайын кемпірлер түсіндірген-ді, әйтпесе мен әуелде, ол гүрс еткен кезде, табанда жан тапсыра жаздағанмын. Ал ол еш жаққа бармайды, бар нәрсені мен оған солай да солай деп айтып беремін». «Құлағым шулайды да тұрады, маза бермейді — дейді». Басқа ештеңені емес, тек сол құлағының шулайтынын айтып, шағына береді.

— Өзі былай жайбарақат жатып өлді ме, қиналған жоқ па?

— Жайбарақат жатып өлді. Тыныш болғанда қандай, құдай маған сондай өлімін қиса жарар еді. Күндіз ол маған: «Настасья, бар-дағы бір қызыл шарап әкелші, бүкіл денем бір түрлі жансызданып қалған секілді, алшы барып, мен біраз қан айналдырайын, әйтпесе, со шіркін ұйып қалған тәрізді»—деді. Мен тұрып жүре бердім. Біздің дүкеніміз жолдың арғы бетінде, онда қызыл жоқ екен, мен тағы жолдың арғы бетіне бармақ болдым. Ол ара ағылған машина, күллі әлемнен жиналған ба, қасыңнан зу етіп, олай да етеді, былай да өтеді. Мен жүруден қорқып, көп тұрып қалыппын. Олар зулап өткен сайын басымды бір оңға, бір солға бұрамын. Шамасы, ұзақ жүрдім ғой деймін. Қайтып келсем, Егор мені сынағандай тесіліп қарап қалыпты. Міне, әкелдім, Егор, сен ашуланба, қалада қайқаңдап жүре алмайды екенмін, дедім. Ол сыр білдірмеді. Столға келмекші болып, орнынан тұрды, тұрды да теңселіп кетті, сол теңселгенінен ұялып, өзін-өзі боқтап жіберді. Екеуміз де отырдық, кеш болған кез. Онша көп отырмадық, ол стақаннан екі елідей ғана ішті. Жоқ, ішіп жарытатын түрім жоқ, батпайды, деді ол. Сосын қайта барып, төсегіне жатты. Біз екеуміз бөлек жататынбыз. Ол біздің ескі кереуетте, мен әлгі гармошка сияқты бүктелетін қаланың құрбақасы бар ғой, соған жатып ұйықтайтынбыз. Барып жатсын — сосын қарасам: ол менен көзін алмайды. «Не, Егор, саған бірдеңе керек пе?»—деймін. Настасьяның даусы қатайып, жауап күте-күте, шыдамаған кісі сияқтанып, ілгері ұмсына түсті. «Бәлкім, бірдеңе керек шығар?»— деймін. Мен оның тегіннен-тегін қарап жатпағанын біле қойдым.— Осыны айтып, кемпір түзеліп отырды.— Ал Егор ләм деп тіл қатпайды. Бірдеңе айтқысы келгенін біліп отырмын, бірақ айтпады — ол, шамасы, мені шошытқысы келмеген. Ажал төнгенін сезді ол, сезді.— Кемпір тағы сөзін үзіп, басы селкілдеп отырып қалды.— Сезді, сезгенде қандай. Мен, оңбаған, шамды сөндіріп жатып, ұйықтап кетіппін. Ұйықтап қалыппын.— Оның даусы шаңқ етіп қатайып барып, қайта қалпына түсті.

— Түнде оянып кетсем — жаңбыр жауып тұрғанын есіттім. Мұнысы не — кешқұрым аспанда шөкімдей бұлт жоқ еді ғой,— деп ойлаймын. О жақта аспан шала көрінсе де, мен бұрынғы әдетіммен қарадым. Жаңбыр да онша қатты емес, тек сіркіреп қана тұр екен. Ойбой, бірдеңе болмаса жарар еді деп ойлаймын. Терезеге бардым, ал жауын енді-енді ғана басталыпты, әлі жерді де дымдап үлгірмепті. Егордың бір күні жаңбырды есіне алып: көптен бері жауған жоқ,— дегені жадымда жүрген. Мен жәй ғана: «Егор, жаңбыр жауды ғой. Ол саған неге керек еді? Неліктен керек болып еді саған,— деп сұраймын». Ол үндемейді. Мен жарықты жақпақ болып, қабырғаны сипаймын, сипаймын келіп. Жақтым, өйтсем менің Егорым, Егорым...

Настасья жылап қоя берді.

Күн батты, тауық қора іші бірден қараңғыланып сала берді. Кемпірлер ауыр қайғыдан жаны жаншылып, үнсіз отыр, балақай елегізіп, Симаны жеңінен тартқылайды, ол әлсіз ғана баланың қолын қағады. Богодул ауаны ысқырта тартып-шығарып, тартып-шығарып, тыныстап отыр. Кемпірлер қашан самаурын қоям дегенше шыдамай, жұрт осылай үн-түнсіз отырғанда, Богодул оны сенекке шығарып, лақылдатып су құя бастады.

— Әже, әже,— дейді Колька қыңқылдап.

Настасья бұрылып қарап, баланы көрді.

— Коляна әлі өзіңмен бірге ме?—деді ол Симаға.

— Өзіммен бірге, бірге жүр. Менімен бірге болмағанда, кіммен бірге болушы еді? Көзім тіріде еш жаққа жібермеймін,— деп жеделдете жауап берді ол.

— Біз Егор екеуміздің де балдарымыз болған. Мына Дарья мен Катерина екеуі ұмытпаса керек. Естеріңде ме?— деді Настасья.

Дарья мен Катерина біріне-бірі қарады да, біріне-бірі сеніп, екеуі де жауап қатпады.

— Бұларың не, мен өтірік айтып отырмын ба осы?— деп кәдімгідей өкпелі үнмен дауыстап жіберді Настасья.

— Құдай сақтасын, Настасья,— деді де Дарья оның көңілін аулап, арқасынан алақанымен бір сипап қойды.— Құдай сақтасын, Настасья. Саған не болған?! Miнe, келдің, келгенің жақсы болды, қадамыңа нұр жаусын. Біз сені ынтыға күттік... Сенің картобыңды қазып алдық.

— Қай картофты?

— Сенің картобыңды. Сенің бақшаңнан.

— А-а, оны қайтемін?— деп қолын бір сермеді Настасья.

— Қайтемін де бүйтемін — картофты шірітіп қоймақпыз ба!

Бір кезде олар жарық жақпақшы болды, бірақ реті келмеді: тарақан сияқты, Богодулдың жағатын ештеңесі — шамы да, шырағы да жоқ екен, Дарья өз шамын үйіне қалдырып кеткен, тегі ол үйдің отына от қосқан шығар. Катерина бөлменің от қоюшылар тұрған екінші жартысына барып қайтты, бірақ одан да ештеңені таба алмады. Қараңғыда отыруға тура келді. Ендеше осылай болуы керек шығар, мұны да көрді. Тіпті істің осылай болғаны да дұрыс секілді: әйтеуір, осынау бейшаралық пен күйкі көшпенділік ұдайы көзге ұрмайды да, ертеңгі күн машақатымен зәрені алмайды. Аналар Матёраны тінткілеп, қарап шыққан. Одан келешекте өмір сүретін жандардың бәрі безіп кетті, тіпті жарық та кетіп қалды, сөйтіп бұларға бәрі де біткендей — ешкім де келмейтіндей, жарық та қайта оралмайтындай болып елестеді, ал Матёраға жабысып, айырылмай қалған өздерің көзге түрткісіз қараңғыда белгісіз бір жаққа заулатып ала жөнеледі; сөйтіп қаш-шан бәрі үшін бір мезгілде соңғы зауал сағаты соққанша, заулатып әкете береді, әкете береді. Сол сұмдықты сезгендей-ақ, аянышты үнмен бала қыңқылдай бастады, Сима оны жәйімен жұбата берді.

Богодул қайнаған самаурынды ішке кіргізіп, оны қайтадан еденге әкеліп қойды да, үюлі ыдыс арасынан сипалап шәйнекті тауып алып, шай демдеді. Олар сәкіге жайғасқан күйі, эмальданған ыстық крөшкелерді қос қолдап ұстап отырып шай ішті. Қант, нан сұраған жан болмады бұл енді мүлде берілмейтін нәрсе сияқтанып көрінді. Шайдың қалғаны мұндай жақсы болар ма. Терезе саңлауынан дымқыл сыз аңқып тұр; Сима со жел өтінен Коляны көлегейлемек болып, күйбеңдеп, баланы жатқыза бастады — Колька бірдеңені сұрап, қыңқылдауын қоймады. Ұзамай бөлме іші сәл бозара түсті, күңгірттеніп қабырғалар көріне берді, со мезетте Богодул:

— Сыған күні шықты, кур-рва!—деп дауыстап жіберді.

— Сен анада самаурыныңды әкетіп едің, ол жақта қоя алдың ба?—деп сұрады Дарья Настасьядан өткенді еске алып.

— Барғалы бері екі рет қайнаттым,— деді Настасья күрсініп.— Бір рет — Егордың тірі кезінде, екінші рет — одан кейін, Черепановтық Аксинья келіп, көне самаурынды бір қайнатайықшы дегені ғой. Ойбой, бірақ қайдағы шай! Құдай сақтасын, ондағы су теңіздікі сияқты, Ангараның иісі шықпасын деп, сол суға бірдеңе қосады. Және көмір де жоқ. Әлгі кемпір, Аксинья, қарағай бүрлерін теpiп әкелді, самаурынға су құйып, басқышпен төмен түсіп, көшеге шықтық. Оны басқа қай жерге апарып қайнатасың? Басқа жер жоқ. Екеуміз келіп, самаурынды бағып отырмыз, ал өткен-кеткен жұрт бізге күледі. Әлгі Аксинья жаужүрек пәле емес пе, ештеңеден де сескенбейді. Күтуден еткен азап бар ма — керней болмағасын от та жуыр майда жана қоймайды, қарағай бүрі тас тәрізді. Туһ, әйтеуір қайнады-ау, енді кейін үйге апару керек. Біздің пәтеріміз аспан астының төртінші қабатында, егер менің аяғыма ауырлық түспесе, демікпеммен ысылдап-пысылдап, оған әрең жылжып шығамын. Әрбір тепкішекте тұрамын. Басқыш, құдай сақтасын, жарлауыттау. Ал Аксиньяның үйі аспан астының үшінші қабатында — әйтеуір, аздап та болса, аласарақ. Онда әрбір алаңшаға төрт есік шығады, егер жоғарыға жөрмелейтін болсаң, оның үйі сол жақтағы ен шеткі есік. Екеуміз менің үйіме жете алмадық, жүрегім секіріп бой бермегесін, самаурынды көтеріп, Аксиньянікіне кірдік. Онымен бірге сонда тағы бір кемпір тұрады, өзі тыриған арық, теп-тегіс еденмен сүйретіліп зорға жүреді. Эйда, сол бір отырғанда-ақ самаурынды таусып қойдық. Оны қайта қайната алмайтын болғансын — ал келіп іш, ал келіп іш.

— Кейін қайтасың ба, жоқ па?

— Ойбай, оны қайдан білейін, Дарья. Әзірше ештеңені де білмеймін. Маған салса, қуана-қуана кетпес едім, бірақ қайда сыямын?

— Сен онда, тегі, байлаулы тұрған жоқ шығарсың?

— Байлаулы емес екенім рас, бірақ одан не пайда. Қайда бармақпын? Мен кімге керекпін? Бұл солайына солай. Және Егордың бейіті де сонда — оны қалай тастап кетпекпін? Ал біз онымен, шамасы, бөлек жататын шығармыз, бірге жату үшін кісі бір мезгілде үзілуі керек екен. Мен оның жәйін білгенмін. Зират болса жас марқұмдардың бәрін рет-ретімен жағалай қоя береді, кіммен тура келетінін талайыңнан. О дүние, енді мен, сірә, көп тұра алмаспын — халім мүшкіл, Егорға таяу бір жер бұйырар. Осы қысты қыстап шыға аламын ба, жоқ па — білмеймін... Барайын, сендердің жай-күйлеріңді білейін, ең соңғы рет Матёраны көрейін деп ойладым. Сосын әзірлене беремін. Біздің, Егор екеуміздің үйіміз жанып кетті ме?

— Ойбай-ау, сен әлі көрмеп пе едің? Бүгін ғана жанып бітті. Сен кемелетіп келгеніңде ол жанып бітуге айналған еді. Біздің сол орам күні бүгінге дейін тұрған: бәрі сатырлап бір-ақ жанып кетті. Әлі көрген жоқсың ба?

— Мен дәнеңені де көрген жоқпын. Тіпті осында қалай жүзіп келгенімді, пароходпен қалай жүргенімді де көрген жоқпын. Бәрі де тап бір түстегі сияқты. Матёраны ақырғы рет бір көруге аңсарым ауды да тұрды... содан, құдай-ау, жалғанның жарығын көруден қалдым. Тіпті, нәр татпаймын, бір жапырақ нан да тамағымнан өтпейді. Қой, барайын, әйтпесе, көрген күнім қараң болар дедім. Нюняны, мысығымды алып қайтайын. Ой,—, деді ол бірдеңе есіне түскендей.— Менің Нюням тірі ме?—Мен оны тіпті сұрамаппын да ғой. Дарья, Нюняны мен саған тапсырып кеткенмін?..

— Сен одан да менің өзім тірімін бе, әлімін бе, соны сұрасайшы. Қайдағы Нюняңды айтып...

— Иә, оның өзі, Нюняны айтамын, қайда жүр? Мен оған көз қырыңды сала жүр деп едім.

— Кешқұрым тірі болатын. Ал қазір қайда жүргенін білмеймін. Кешкілік жанып кетпесін деп үйден айдап шыққанмын. Бәлкім, қайтадан саңлаудан кірген шығар, әлде басқа бір жерде жүрген шығар.

— Ерген өзін іздеп, атын атап шақыру керек екен. Онсыз мен қалай тұрам? Ой, енді қалай өмір сүремін? Соқа басым сопайып, қалай тірлік етемін?— Настасья қараңғыда сіңбірініп, теңселіп отыр.

Кенет Дарья бір кеңес берді:

— Өзіңмен бірге мына Сима мен балақайды ала кет. Бұлар да қалай өмір сүрерін, қай жаққа кетерін білмей жүр. Әлде Богодулды әкет. Ал сен Нюняңды...

— Ық!—деді Богодул тыжырынып.— Қал-ла!—деп ызалана бір пысқырды.

— Егер Сима жүретін болса, әлбетте, ең дұрысы сол болар еді,— деп Настасья қуанып қалды.— Бірге тұрар едік. Әйтпесе, үстіне бір көшпелі әйелді кіргізеді,— деді маған Аксинья. Бөтен біреудің керегі қанша маған, өзіміз, матёралықтар болып, бір шатыр астында тұра берер едік. Одан артық тірлік болмас еді.

— Мен қайдан білейін. Бәлкім, рұқсат алу керек шығар. Рұқсат бермей қоюы да мүмкін. Әйтпесе жақсы болар еді...— деп Сима сасып қалды.

Настасья бір күрсінді:

— Мен де оның ештеңесіне түсінбеймін. О жақта кейде мені Аксинья тәк-тәктап, жөнге салады, онсыз мен өмір сүре алмас едім. Ондағы тірлік те, әрине, оңай емес. Қаланың аты, қанша айтқанмен, қала. Нанды сатып алу керек, картофты, жуаны сатып алу керек. Нан әйтеуір онша қымбат емес... Аксинья бір күні мені сүйрелеп базарға апарды. Дөңгелекке мініп жүріп келеміз, жүріп келеміз, менің мүлде басым айналып кетті. Бір кезде келдік. Сонда неге келдік десеңізші? Картофтың топатайы үш сом, бір сарымсақ— бір сом. Бұл не деген масқара, мұнша сомды қайдан табамыз деп ойлаймын? Бұл нағыз қарақшылық! Мен сөйтіп үйге құр қол қайттым. Деген мен өмірде көрмегенді көрдім. Ана қаланың түбінде тұратын алаяқтар байиды екен, ой, шіріп байиды екен. Олар ақшаны сонша шеңгелдей беріп қайтеді, ол неге керек?! Қойшы, айтты не, айтпады не! Біздің әлгі бұзауға алатын ақшамыз таусылмаған кезде амалдап тұрдық. Ал ендігіні білмеймін. Егор үшін пензия тағайындаймыз деп емексітеді. Білмеймін. Пәтерге төле, отқа төле. Бәлкім, ештеңе де болмас, мен қазір тіпті бір ішекпін. Көп нәрсені керек етпеймін. Мүлде нәр сызбай да жүре беремін. Кейде тіпті ауызға нанның ұнтағын да салуды ұмытып кетемін, бірақ соны сезбеймін де. Қасиетті бибі болып алдым, әбден. Әйтеуір ілдәбайлап күн көрген.

Есікке таяу жерге жайғасып жатпақ болып, Богодул қозғалақтай бастады да, Настасья үндемей қалды. Әлденеге мазасызданып, жиі-жиі Катерина күрсінеді, балақайдың да, Симаның да дыбысы естілмейді. Белгісіз бір алыстан, түпсіз тұңғиықтан түскен салқын жарық тауық, қора ішінде үйіріліп жүр, оның көмескі жарығы ала шұбарланып қабырғаларға, кісі жүздеріне түседі, терезенің қарсы алдындағы есікті көлеңкелеп, қарауыта береді. Осынау жарыққа үн-түнсіз, аң-таң болып қараған күйі кемпірлер қалғып кеткен тәрізді.

Павел поселкеге ымырт әлетінде келіп жетті. Ала жаздай жағалаудан поселкеге, одан кейін қайтып, бір тыным таппаған кезекші машина жұмысын тоқтатыпты. Павел қайығын бекітіп, Подволошиноның, бір кезде жойқын күші үшін Воротило — Алпауыт деп аталып кеткен мұжығы, ал қазір әлсіреп, қаңсып қалған күзетші шалмен біраз сөйлесті де, өрге қарай он шақырым жерге жаяу жүрмекші болып беттей бергенде, ойламаған жерден жолы бола қалды, бір шақырымдай жүргеннен кейін оны екі жағы жаныған пышақтай, әжімді қатал жүзін бастыра басына шлем киген, мотоциклді бейтаныс бір мұжық қуып жетті, бұл сұрамай жатып тоқтады да, артына мінгізіп алды. Қайда барасың деп сұраудың да қажет! жоқ еді: бұрылыстан кейін жол әрі де емес, бері де емес, тек поселкеге ғана апаратын, сол себепті де жұрт жол сұрап әуре болмайтын. Сөйтіп жолай кездескен сәтті де жүрдек көлікпен Павел он минутта зу етіп жетіп келді. Поселкеге кірер жердегі гараж қасына келгесін, мұжық аялдады да, мұның алғысына үн-түнсіз ғана бас изеп, сол жақтағы көшеге түсіп, бұрылып жүре берді. Павел тікелей тартты, оның көшесі жоғарыда, орманның дәл қасында созылып жатқан.

Күн ұясына қонған, салқын тартып, қоюлана түскен жарықтан әрбір зат ап-анық болып көрініп тұрған шақта, поселке бәрінен бұрын омарта шаруашылығы секілденіп көрінеді. Жеке-жеке, жабық қоралар ішінде бір қалыппен, тап-тұйнақтай қатар-қатар тұрған оқшау үйлер, көшенің екі жағына түп-түзу тізілген күйі солға және Ангараға қарай созылып кетеді екен. Расында да поселке сол қанатта қалып жатыр, ал Павел өрге көтеріліп келе жатқан ең шеткі кеше болатын, оның оң жағын түгелдей өндірістік құрылыстар — гараж, шеберханалар, заправка, қазандық, ал, сәл оқшауырақта монша алып жатқан. Мұның өзі сол себепті де Жұмысшы көшесі деп аталатын. Әрқашанда машиналардан у-шу болып, гүрілдеп-гүжілдеп, бензин, көмір мен темір сасып жататын мазаң көше, бұ жолы кісі таңқаларлықтай, тым-тырыс, құлазып қалған; Павел көшенің, ой-шұқыры аз, қазылып қалмаған, тұрғын үйлер тұрған жағымен адымдай басып келеді. Анда, қоршау ішінде өмір өз бетімен жүріп жатыр — о жақта біреулер сөйлесіп, енді біреулер ішекті аспапты дыңғырлатып жатыр, Павел өте берген кезде ондағы иттер шынжырын салдыратып, абалап үреді (Воронцов күллі итті шынжырлап қойыңдар деп бұйрық берген-ді, содан учаскелік милиционер, шекарашылар қатарынан келген көңілді жас жігіт Ваня Суслов сол иттердің жартысына жуығын атып тастағаннан кейін, жұрт иттерін шынжырлап тастаған еді), иә, онда қоршаудың ішінде өмір ірге теуіп, өз тәртібін орнатады, бәлкім, тіпті мойыл мен қайыңдар да тігіліп жатқан болар, кім білген. Басқа да кез келген көшедегі сияқты, бұл кеше де жалаңаш, қаңырап бос қалыпты, кішкентай бау да, ағаш та көрінбейді. Не жұрттың әлі қолы тимей жатыр, не айналаның бәрі орман болғасын, оның мүлде қажеті жоқ деп есептелінетін тәрізді. Сонау төменгі көшелердің бір жерінде тынымсыз мотоциклдер тарқылдайды, тегі, балалар оны үйренбекші болып, айдап жүрсе керек. Сол мотоциклдер қаптап кетті. Қазір — аула сайын біреуден, жұрт соны іздеп Братскіге, тіпті Иркутскіге дейін барады, тап бір оларды шығару тоқтатылып, ең соңғылары қалғандай-ақ немесе: біз де құр алақан емеспіз, әйтеуір, ақшамен самаурын қайнатпасақ та, әлденелерді алар-ақпыз деп, бірінің алдында бірі мақтанғандай-ақ, мотоциклдерді бір-бірімен жарыса, асығып-аптығып сатып алып жатады. Осы асығудың мән-жайын онша түсінбесе де, тіпті Павелдің өзі де келесі көктемге дейін мен де бір мотоцикл алмасам болмас — деп ойлап қояды. Матёрада оның мүлдем керегі де жоқ еді, онда бар нәрсе таяқ тастам жерде болатын, ал, мұнда, мәселенки, ертең сменаға бару үшін, жаяу кетсе, бір сағаттан артық жол жүруі керек, ал жаздыгүні балық аулауға бару үшін суға жетудің өзіне, саңырауқұлақ теруге алаңқайға, жеміс-жидекке жету үшін де, әйтеуір қайда барғың келсе де — жаяу-жалпылап іс тындыра алмайсың... Бұл — Матёра емес.

Дұрыс нәрсеге дау жоқ — бұл Матёра емес. Хош, сөйтіп Матёра да ғайып болды — мұндайда шешесі бір шоқынып, жайы жәннаттан болғай — деп күбірлер еді. Иә, Матёра-деревня жоқ болды, ұзамай аралда ғайып болады. Бәлкім, осы кездері со жаққа қайықпен барып: ол мына арада тұрып па еді, жоқ па еді — деп жорамал жасап, айналып жүріп көруге болатын да шығар-ау... Бір ғажабы, Павел осының бәрін өз басынан талай рет өткізгендей-ақ, соны қаз қалпында ап-анық көз алдына елестетеді,— телегей теңіз болып, тасқындай көтерілген су бетіндегі қайықты, алыс жағалауларға қарап, Матёраның орнын анықтағысы келіп, осынау мүлгіген тұңғиықтан бір белгі білінбес пе екен деп, сол қайықта тұнық қарасуға тесіле көз тігіп отырған өзін көреді. Бірақ белгі де, от та көрінбейді. Егер бір жағадан екінші жағаға кесе көлденең өтсең: мына жерде, деп айта аласың, өйткені, кесіп өтетін жеріңді шамалап болжайсың, ұзына бойын қуалай жүрсең — жоқ, құдай деген о байғұстық қай арада тұрып, қоныс-өріс тапқанын, қай араға жамбасы тигенін шамалап та айта алмайсың. Өтті-кетті — су аяғы құрдым. Бірақ мұның бір таңғаларлық та түсініксіз жері Павел өзінің бір түрлі бойы жеңілдеп, құса-дерттен арылғанынан өзге ештеңені де сезбейді: бір ісік іріңдеп-іріңдеп келіп, жарылып кеткен секілденеді. Бәрі бір сол нәубет болуы керек еді, болды, ал бірақ жұрт сол нәубеттің өзінен гөрі, соны сарғая күткеннен көп шаршап, көп азап шекті. Осы да жетеді, жетеді... жұрт әбден титықтап бітті. Енді Матёраның қамын ойлап қайғырмайды, екі мекенді бір-бірімен салыстырып, онда-мұнда барып бас қатырмайды, сорлы жаның шетсіз-шексіз шырқыратып, азаптай бермейді — енді мына поселкедегі жаңа өмірдің барын базар қылып, осы араға мықтап мекендеп, сау қалған тамырларыңды жайып жіберіп, жайғасуға тура келеді.

Павел солға бұрылып, бір кешені қиып өтті де, бұл төтерек еді, қайтадан өрге қарай жүрді. Со сәтте әлдебір ауладан тәтті түтін иісі себездеп шыға берді, ал ұзақ бір ай бойы түтіні бір басылмай, ел тынысын буып біткен жерден жаңа ғана келген Павел еркінен тыс тоқтай қалып, ескі жұрт жұрнағын еске түсіретін, жанға жайлы иісті иіскей берді, бұ шіркін мына жерге көшіп келгесін құруы керек еді, құрымаған болды. Расында да бұл арада пеш пен моншаны тірі жан жақпайды, түтіндік салмайды, бірақ өзіңнің тоқымдай жеріңде түтін шығаруға ешкім тыйым салмаған. Павел, осынау жаз бойы, бірдеңе қажет болғасын өз ауласында оқ жақты ма, жақпады ма, соны есіне түсіруге тырысты, сөйтсе жақпапты. Сыпырылып бір жерге үйілген кір-қоқыс бұрышта шіріп жатыр, оны қазір шөп басып кеткен; оны көктемде жағып жібермекші болған, бірақ біреулер: жанып жатқан не? Өрт емес пе? Қоқысты өртеп жатқан жан жоқ, сіз неге өртейсіз?— деп әлдекімдер жүгіріп келетін шығар деп ойлап, жерге бір түкіріп қоя салған, ал бірақ шынында оған қолма-қол жүгіріп келіп, бірдеңе дейтін адам табылмас та еді. Кісі әдет алмағасын — көрген күні осы: өгей ағасының үйінде жүргендей-ақ, әр нәрсеге әмір-нұсқау күтіп, әркімге бір қарайлай бересің. Және Матёраны, оған өзінің бүгін барып қайтқан сапарын іштей ойлаған да, ол жанып бітуге айналған үйінің қасында тұрып, өз жанының тереңінен аңыратып бір құдіретті сезім шығармақшы болғанын — ойбай-ау, жанып жатқан томар емес, туған ұясы ғой — бірақ өзінің осында тұрғанына бір түрлі ыңғайсызданып, қынжыла таңырқағаны болмаса, басқа ешбір ізгі сезімді таба алмағанын ұяла тұрып, есіне түсірді. Жанымыз сонша қасиетсізденіп кеткен бе?! Осыдан ақталғысы келген кісідей-ақ, Павел өзінің көп жағдайда өмір сүріп жүргенін қайта-қайта есіне алып, өзін тірліктің қам-қарекетіне итермелеп, жетелей салатынын ойлады: соғыстан кейінгі ұзақ жылдарда ол со баяғы күйі, өзіне-өзі келе алмай-ақ қойды және оған соғысқан кісілердің көбі-ақ өзіне-өзі келе алмағандай болып көрінетін. Олар өмір-тірлік талап ететін істің бәрін де жасайды — балаларды да туады, жұмысын да тындырады, жайнаған күнді де көреді, күллі күш-қуатымен қуана да, ашулана да біледі, бірақ осының бәрін олар өз ажалынан кейін яғни бұған қарама-қарсы, екінші рет, бәрін де зорланып, үйреншікті әдетпен және төзімді көнбістікпен істеп жүргендей болады. Павел өзінің жай-күйіне қарап отырса, жиі-жиі ақыл-есінен адасып қалатынын кәміл біледі екен, мұндай кездері ол өзін белгісіз бір жаққа, қайдағы бір еркіндікке, кейде тіпті ұзақ уақытқа, жіберіп қойып, айрылып қалып жүреді, сонда өзінің қайда болғанын, қайда ұшып барып-қайтқанын, не істегенін өзі де білмейді. Сосын оқыстан бәрі есіне түседі де, зейін-зердесін тізгіндеп тежей қояды, сол-ақ екен, жүріс-тұрысы ширап, барша ісін ойша белгілеп, өлшеп-пішіп қойған жобасына сай соны қатал орындап отыруға тырысады — осы қарқынмен бір немесе екі аптадай жүреді, кейде көбірек те жүріп қалады, сосын қайтадан бәрі ұмыт болады да, қайтадан әлгі айкезбенің жай-күйі секілді, мүлде бөгде, мүлде алыс жатқан есуас бір күйге түседі, сонда әйтеуір қыбырлауын қыбырлайсың-ау, бірақ ешбір ақыл-ессіз, сол бұрынғы мәтінмен ғана қыбырлап жүргендей болып көрінесің.

Кенет балалар даусы ду етіп сыртқа төгілді, ал Павел мұның мектеп екенін, сабақтың біткенін біле қойды. Оның сұрғылт қалайы бояумен боялған су ағатын кернейі бар бергі шеті осы арадан көз тартып, көрініп тұр, Павел не екенін қайдам, бір күрсініп оған бұрылып парады, қарады да, ұлдарының ер жеткеніне, енді мұнда оқымайтынына өкінді. Тіпті осы заманның деңгейімен ел шегеннің өзінде, басқа үйлердің төбесінен қарап тұратын үш қабатты, жарқын терезелі, көңілді де көрікті жақсы мектеп салған — егер поселке шынында да қаз қатар етіп, өлшеп-пішіп қойылған үйшіктері бар омартаға ұқсайтын болса, ана кісі тұрмайтын құрылыстар — мектеп, магазин, балалар бақшасы, асхана, тіпті моншаның өзі — поселкенің кісі жалықтыратын бір сарынды сұлулығын бұзып, оны әр түрлі, әр қырлы етіп жандандырып тұр. Қайран дүние-ай, егер мұның өз балалары болмағанымен, немерелерінің біреуі осы мектепке келіп, оқып жүрсе, ал мұны жиналысқа шақырып, оның екілігі мен тентектігі үшін жауап алып отырса, қандай жақсы болар еді. Бірақ, тегі, осы арманы да жүзеге аспайтын секілді. Мектепке қарап тұрып, тап осы сәттегі секілді, балақайлар дауысын естіген кезде, оның әлденені аңсап, тынысы тарылып кететіні де, міне, осыдан. Өмір шіркін өте шықты деген осы — әлі уақты жетпесе де өте шыққаны. Осыны ойлаған кезде оның есіне тағы да шешесі келіп түсті, оны бір есебін тауып, қайтсе де көшіріп әкелуі керек еді, бірақ ол шешесінің осы поселкеге әйтеуір бір келіп, аяқ басатынына тағы да сенбей қойды. Оның бұған сенуіне бірдеңе бөгет, жібермейді соған — қолыңнан не келсе, соны жасап бақ — бірақ ол мұны тіпті көз алдына да елестете алмайды, елестеткісі келсе-ақ болды, дереу алдынан бір перде жабыла қалады.

Осы арада, тау жотасында, айнала ағарып ашыла түскендей, үй-үйлердің шифермен жабылған биік шатырлары жанды толқын тәрізді жайымен тербеліп, көшеден көшеге ағындап жатқандай; мотоциклдер бұрынғысынша тарылдап, шаң-тозаңды бұрқырата түседі; егістік жақтан трактордың зорлана гүжілдеген даусы естіледі, көше-көшеге дабыр-дұбыр тарасып бара жатқан шәкірттер үні әлі басылмаған, әлдеқайдағы ауладан бір сиыр қасіретті үнмен азар да безер бола ішін тартып, сонау көмейінің түбінен қосарлатып мөңіреп-мөңіреп жіберді. Ангара ағып жатқан жердегі ағаш сақтайтын қойма-қораның ар жағынан, алыстан арғы жағалау көгеріп көрінеді, оның үстінен тіп-тік болып, төсінде бір шетімен көкжиекті қымтап, сәл ғана нұрлана түскен, шөкімдей қауырсын бұлты бар зеңгір аспан мөлдіреп тұр. Ал бұл араның шырқау биік аспаны салқындап, қабағы салына қарауытып, солай, Ангара жағына қарай ұмсынып бара жатқан сияқты. Күн батысымен салқын ауа есе жөнелетін Матёра тәрізді емес, бұл арада айналаның бәрі жылы да құрғақ, осы жылу күні бойы қызған жер мен үйлерден тарап жатыр; солардан шығып жатқан бензин мен сыр иісі де анық сезіледі.

Павел үйлер бір жағына, орманға қарама-қарсы жағына салынған өз көшесінен келіп шықты, қақпаның алдына жетіп, аялдай берді де, бұта-бұтаның арасында қу шыбықтарды сытырлатып, жайылып жүрген сиырлар ішінде Майка жоқ па екен деп сығалап біраз қарады. Ол жоқ екен, Павел қораның саңлауынан ішке көз тастап еді, сиыры аулада тұр екен.

Не деген ақылды жануар еді — мал біткен, өрісі мен қарайтын кісі жоқ болғасын, орман-тоғайды кезе-кезе, жабайы аң тәрізді тағыланып бара жатқан мына мекенде, Майка күн сайын өзі қайтып келеді. Міне, тап осындай ақылды малды ұзамай құртуға тура келеді. Павел, бұл іске біреуді шақырмаса болмайтын шығар деп ойлады, өйткені өз басы — тіпті өлтіріп жіберсе де — бұл іске кіріспейді, қайта қора-жайынан қашып кетіп, қашан істі жинап-теріп бітіргенше, үйге жуымай, сенделіп жүреді де қояды. Ол торайды сойып немесе қораздың басын шауып тастап жатқанына да шыдай алмайтын, мұндай іске келгенде жанып түсетін Соня, күйеуі тұра жөнелмекші болғаннан-ақ, одан түңілгендей, қолын әлсіз бір сілтеп қана қоя салатын. Соғыста болып, талай өлімді көре-көре көзі талса да, осы кезге дейін түсінде соғысқа кірісіп, қаза тапқандармен арыздасып-қоштасып жүрсе де, Павел бұл іске келгенде кежегесінен кейін тартып, жоламайды, солай болып туса — қайтерсің енді.

Неге екені белгісіз, оның үйге кіргісі келмеді... Мүлде кіргісі жоқ, енді оған не шара. Кеш маужырап, мүлгіп келеді, кісі бетін аймалаған қараңғылық та әлі қоюланып біткен жоқ. Билеуші уақыттың со бір баяу ағыны абайлап әкетіп бара жатқандай-ақ, үлкен поселкенің барша дыбысы мен у-шуы жылыстап-алыстап баратқан тәрізді. Қарсы беттегі көктеректің қызыл жапырағы үзіліп түсіп, қалай ұшарын білмей, бір сәт қыбыр етпей тұрды, сосын болмашы бір леп-қозғалыс оны іліп алып, жолға апарып тастады да, оны тағы да бірер аунатып кетіп қалды. Ойында ештеңе жоқ, бейжай тұрған Павел: солай болуы керек те — деп басын бір изеді де қойды. Не нәрсе солай болуға керек, қайдағы-жайдағы беймаза ойды қайта қозғап кеткен не — кәне осыны анықтап көрші! Бәлкім, бүгін қасарысып, шешесін әкелуі керек пе еді. Арғы күні катерді сұрап алып, осынау көшті-қонды кезінде оларды бір-бірінен айырмай, бәрін бірге әкетермін деп, ол бағана Матёрадан жайбарақат жүріп кеткен, ал, қазір кенеттен көңілі алабұртып, нілдей бұзылып тұр. Және бұл «кенеттен» емес-ау — өзі оларды қалдырып кеткелі бері ұдайы көңіл көкірегінде бірдеңе сыздап-сырқырап, толқып кетіп, маза бермеген, ол бұ сырқырап тұрған басқа бірдеңе шығар — деген де қойған. Бірақ сонда о байғұсты қалай ғана зорлайсың? Егер оның өз көңілі қаламаса, шешесі сөзге қонақ бере ме, әрине, ол өзге кемпірлерден бөлініп, еш жаққа да кетпейді. Тіпті басқа кемпірлерсіз, оның жалғыз өзі болған күннің өзінде де, үйінің көзі құртылғаннан кейін сол туған топырағында, жылы ұясының жанында отырып, біраз көңілін орнықтырып, сабырға келмей жатып, анасы әлбетте бірден жеделдетіп жүріп кетпес еді.

Осынау қақпаға шешесі әйтеуір бір кезде келіп кіреді дегенге ол іштей тағы да сенбеді...

Тағы да біраз тұрып, құлазыған көңілі байыз табар бір жұбаныш та сезбей Павел үйіне қарай жүре берді — енді жатпаса болмайды, ертең жұмысқа ерте шығуы керек. Соня мұны күтіп, төменде, асханада, бірдеңе тоқып отыр екен, едендегі үлкен кәстрөлден қызыл, жасыл және қара жіп ширатылып шығып жатыр. Тоқу ісімен ол осында, поселкеге келгесін әуестеніп кеткен, дүкенге Риганың ба, әлде Париждің бе, әйтеуір біреуінің аса сирек кездесетін жібі келіп түскен кезде, кеңседегі әйелдер түгелдей, тағы да бірінен-бірі қалып қоймас үшін, сол жіпті шумақ-шумағымен алған болатын. Матёрада жүргенде Соня қолындағы өз қойларының бір тал жүнін де тоқып көрмеген еді, қалыңдығы бір елі шұлық пен қолғапты шешесі тоқитын және со шұлықтар мен қолғаптар өмір де тозу дегенді білмейтін. Шілтер тәрізді жағалай шұрқ-шұрқ тесік болып келетін, сән-мода қуалап жасалған Соняның нәрселері секілді емес, шешесінің мүліктерінің ішіне су құйсаң да, бірде-бір тамшы тамбайтын.

Павелді ауқаттандыру үшін орнынан тұрып жатып, Соня:

— Біздің әлгі бір жерлесіміз осы кеште сені сұрап, екі рет келіп кетті,— деді жәйімен.

— Ол кім?

— Петруха. «Менің шешем қайда?»—дейді өрекпіп.

— Шешесін есіне енді ғана алыпты да...

— Мен оған: шешеңді есіңе ертерек алған жоқсың ба, балақан?— дедім. Ана жақты суға батырып жібергенге дейін күтіп, содан кейін іздесең етті. Оны қазір не cay, не мас екенін білудің өзі оңай емес. Ұдайы даңғырлайды да жүреді.

Павел, Петруха «даңғырлағанда» не істеді деп сұрамады, оны тіпті білгісі де келмеді. Бірақ Петруханы көруі керек еді. Қарап жүргенше, арғы күні кемпірлерді әкелуге көмектессін. Ойламаған жерден алаңдап, есіне түсірген шешесін алып қайтсын — бірақ ол оны қай сарайына, қай жақтағы патшалығына алып келеді? Бірақ, бұл оның, Павелдің, қам-қарекеті емес. Өзінің сезінуіне, күнілгері байқауына қарағанда, Сима мен балақайды, Богодулды бір жерге орналастыру, Настасьяны қайтадан ұзатып салу қамы да мұның бір басына жетіп жатыр. Әлі талай машақат болады әлі, болады... Бірақ мәселенің түп-төркінінде ол бұдан қорықпайды, оны бірдеңе етіп реттейді ғой, мұның ақылы жетіп, шеше алмай қойған, сәл де болса ертерек болжай алмай қойған бір мәселесі — шешесіне не болады?— деген. Оны кейінге бір күн шегергеннен еш нәтиже шықпайды; артыңа мойын бұрып үлгірмей жатып-ақ, сол арғы күнін жетіп келеді, сосын оған барып, алып қайту керек...

Ол тек кешкі асын ішіп, жоғарыға көтерілмей жатқанда, айваннан басқан аяқтың тықыры естілді, оның әдейі тарс-тарс етіп, алдын ала ескертіп келе жатқанына қарап, Павел оның Петруха екенін біле қойды. Құланның қасынуына — мылтықтың басуын. Бірақ Петруха жалғыз емес еді, онымен бірге — күтпеген кісі осы болатын — Воронцов жүр екен. Ол «сәлеметсіз бе» деп айтпай жатып кіріп келді, келді де, өзінің қызыл шырайлы дөңгелек жүзіндегі бадырайған дөңгелек көзін жүгіртіп, үйдің мүйіс-мүйісін тінте бастады.

— Павел Миронович, сіздің кемпіріңіз қайда?— деп бірден өктемси тіл қатты.

— Матёрада,— деп жауап қатты Павел мәселенің төркінін сезе бастап.

— Матёрадан қалай?! Сен бүгін о жаққа барып қайттың ғой! Неге Матёрада болады?

— Баруын бардым, бірақ оның кеткісі келмеді.

— Әзілді қоямыз ба, әлде бірдеңе істейміз бе?— деді әуелі сасып қалған Воронцов өрекпіп.— Кеткісі келмедің қалай?! Кетпеді дегеніңе жол болсын?! Ол бұған әлі де болса сенбей, жан-жағына алақтап қарай береді, тіпті басқышқа қарғып шығып, жоғарыға көз тастады.

— Жоқ, жоқ,— деп Павел оны тоқтатпағанда, ол тіпті жоғарыға да шығатын түрі бар.— Мен сізді алдап қайтемін? Жоқ. О жақта. Әлі мауқымды басқан жоқпын, дейді. Тұра тұрмақ болды.

— А менің апам ше?—деді Петруха дауыстап, сол сәтте шешесін ойлап, Петруханың жүрегі қан жылап тұр деп ойлап қалуға болатын еді.— Ол да сонда ма?

— Егер сен оны о жақтан алып кетпесең — сонда.

— Қашан?!—деді ол ышқына дауыстап.— Оны алып кететін уақыт болды ма! Мен тапсырмадан бүгін ғана қайтып келдім, тапсырманы орындап жүрдім. Міне, Борис Андреевичтің өзі айтсын,— деп ол Воронцовқа иек артты да, неге екені белгісіз қара шүберекпен таңып алған кір-кір қолын оның тап көз алдына апарып, бір сермеп қалды. Қолын осылай жаныға сермегеніне, көзінен от шашып, тамағын жыртып, ақыра сөйлегеніне қарап, Павел, Петруханың масаңдау екенін білді.

Воронцов селт етіп, тыжырына қойды.

— Т-тапсырма!—деді ол ызаланып.— Т-тап-сырма! Сенің шешең осында болуға тиіс — тапсырмаң, міне, осы. Ол қайда барса, онда барсын, тек ана жақта болмауға тиіс. Ал сен не бітіріп жүрсің?! Нұсқау бар, ол бәрімізге қатысты! Соны ұғамыз ба, ұқпаймыз ба?..

Оның не айтып тұрғанын Павел ұғуын ұғады, анау айқай Петрухаға емес, әрине, мұның өзіне арналып жатыр.

Бірақ Петруха қолма-қол өкпелемек болды.

— Мен, мүмкін, маскүнем де шығармын,— ол көзінің астымен бәріне бір-бір қарап, осыны мойындаудың өзінде үлкен жауапкершілік жатқанын менімен бірге сезініңдер дегенді білдірді,— бірақ сорлы емеспін, қатты кетсем — кешіріңіз, жолдас Воронцов Борис Андреевич. Мен ондай атсымақты, өз басым, әсте ала алмаймын. Хақым жоқ! Иә, солай!—деді ол басын кегжең еткізіп көтеріп, сосын өз сөзінің уытына өзі риза болып, сіресіп тұрып қалды.— Ал маскүнем... жарайды, маскүнем...— Петруха үндемей қалды.— Осынау маскүнемдер болмаса, сендердің күнін не болар еді?..

— Олар онда қайда тұрып жатыр?— Оның сөзін қаперіне де алмай, Воронцов тағы да жеделдетіп, Павелге дегбірсіздене тіл қатты.

— Баракта.

— Баракта?! Барак әлі тұр ма?! Барак, тұр ма?

— Тұр.

— Ay, бұларың! Бұл әлгі... Сіз оның мәнісінің не екеніне түсінесіз бе?..— Воронцов тіпті қалш-қалш етіп, терезеге қарай тұра ұмтылды — о кісінің о жақтан не көргісі келгені түсініксіз еді.— Ал сен,— деді ол терезеден бері қарай бір-ақ секіріп,— мына сен, Павел Миронович, қайда қарадың а? Қалайша рұқсат еттің? Сен, ана соққан емес, коммуниссің ғой,— деді Петруханы тыжырына иегімен мегзеп.— Ал сен шешеңді, жүз жасаған кемпірді, тәртіпке шақыра алмайсың! Барак тұр!— деді ол ыңырсып.— Ал ертең Мемлекеттік комиссия. Ертеңгісін сау етіп жетіп келеді. Мен не — оларға баракты көрсетпекпін бе? Өз бетімен кідіріп қалған адамдарды көрсетпекпін бе? Мемлекеттік комиссия — сен оны түсінесің бе, Павел Миронович?! Ал өзі барады, жайбарақат қайтып келеді. Және шай ішеді. Қаннен қаперсіз! Ал ертең кімнен сұрайды? Өзінің «ертең кімнен сұрайды?»—деген сауалын айтқан кезде, Воронцов бедірейіп, қатуланып шыға келді.— Жиналыңдар! Ойын ойнағанымыз жетеді енді. Жағдаятты түсіну керек. Таң ертеңге дейін барақ та, адамдар да болмауға тиіс. Сен бір жаққа тайып тұрам деп ойлама,— деді ол Петруханы ескертіп.— Барасың. Т-тапсырмаға барасың. Менімен бірге. Павел Миронович, сен де жинал. Жетті. Бұл — мемлекеттік іс. О шайтан, не болып барады осы!

Павелдің барғысы келмеді, ол қатты шаршаған және түнделетіп не жорық, ал ертең ертемен сменаға шығуға тиіс, демек, көз шырымын да ала алмайды, бірақ бәрінен де бұрын ол қазір кемпірлерді тұр-тұрлап, жылы ұясынан қуып шыққысы және солардың көзінше Матёрада қалған, ең соңынан қалған, міскіндерге ең ақырғы баспана болған барақты өртегісі келмеді. Бірақ қолдан келер қайран жоқ — жүріп кетуі керек. Павел, Воронцовтың тас қараңғыда дызақтап, катерге айдап кіргізу үшін кемпірлерді асықтырып, оларға қалай ақырып-жекіретінін, аузына не келсе, соны айтып, кейуаналарды қалай қорқытып-үркітетінін, оларға қоса бұ дүниені түгендеп бір сыбап шығатынын көз алдына елестетті. Сосын шешесінің осынау өкімет өкілінің бетінен алып, талауын қалай қайтарып тастайтынын да, сол арадағы ұлына, Павелге өктем пішінмен, жаны ауырып қарайтынын да анық көрді... қорыққанынан қоғадай дірілдеп, асып-сасып, зәре-құты қалмай, тек басын изей беретін Настасьяны... жылап тұрған баланы... дереу тікірейіп шыға келетін, жанжалқой Богодулды... ол содыр — бәледен аулақ!— Воронцовқа тап бермес үшін, байқас болмақ керек... ойша алдына әкелді. Міне, осының бәрін көзімен тізіп шыққан Павел, Воронцовқа:

— Бәлкім, сен бармассың? Біз бірдеңе етіп өзіміз-ақ істерміз оны,— деп ұсыныс жасады.

— Жо-оқ,— деді ол зіркілдеп.— Жоқ, Павел Миронович, мен енді сізге сене алмаймын. Жетті. Сіз сенімнен айрылдыңыз. Мен ертең есеп беруім керек, сол себепті де аралдың тазартылғанына көзімді жеткізуге тиіспін, ал сізге сенсем — сіз оны тағы да қожыратып жібересіз. Міндетті жете түсіну керек. Мен оған жауап беремін.

Ол Петрухаға катершіні барып оят деп бұйрық етті де, гаражға кідірмей тезірек жүріп кету үшін, ол әзірлікке, өздері жиналатын гаражға дейінгі жолға жарты сағат уақыт беріп, сыртқа атып шықты.

— Енді қайтсін. Мұнысы дұрыс. Адамды соққы астына неге қоясыңдар? Ол жауап береді,— деді Соня.

— Мейлі жауап берсін,— деді Петруха бүлініп.—- Берер жауабын бере берсін, оның жауап беруіне ешкім де бөгет жасамайды. Бірақ адамды сыйлауы керек қой. Қалаған кезінде үстіме отыра кететін, аузына келген сөзбен боқтай салатын мен оған қу томар емеспін. Қатты кетсем кешір. Менің де тәкаппар мінезім бар. Әкіреңдейді келіп! Біз ондай жау жүректердің талайын көргенбіз! Өкімет!

Бірақ бәрі бас қосамыз дегенше, Петруха, жұрт катерші деп атайтын катердің моторшысы, шофер болып жүрген жерінен комиссиядан өткізіп алынған, тұнжыр қарт еркек Галкинді іздеп тауып алып, оятам дегенше, ал сосын өзі бір қажет ісіне жүгіріп барып, келем дегенше жарты сағат емес, бір сағат өтті. Олар күнде ертеңгісін жұмысшыларды алыс учаскелерге апарып тастайтын шағын автобуспен қараңғы түсіп, жұлдыз жыпырлап тұрған кезде жолға шықты. Рульге Павел отырды. Жол даңғыл еді, ылдиға қарай жеделдетіп жүйтки жөнелді. Екі жақтағы орман алдарынан асығыс жүгіріп шығып, асығыс шегініп, үйіріліп қалып жатты; түннің қанатты уақ-түйек жәндіктері керемет бір жылдамдықпен жарыққа шығып, қараң-қараң етіп қалып қояды. Машина дөңгелегі астындағы малта тастар бір сарынмен үздіксіз шықырлайды. Павелдің артындағы кісілер үндемейді. Петруха, жұмыстан тыс уақыттың ақысын төлеу туралы Воронцовқа құлаққағыс етіп, бір әңгіме бастағысы келіп еді, бірақ Воронцов тіпті оның сөзін бөліп тастаудың өзін бойына ар санап тіл қатпады, бұған Петруха кәдімгідей жәбірленіп, кіржің етті де, (Павел оны айнадан көрді) үндемей қалды. Галкин қарт қалғып келеді. Воронцов маңдай әйнегіне қатулана қадалып, машина секеңдеп кеткен кездің өзінде қозғалмайтын кісі сияқтанып, бәрінің алдында тіп-тік болып, қақшиып отыр.

Олар жарты жолдан өтті, со мезет Павел бұрылыста терезеден салқын сыз есіп кеткенін сезе қойды. Орман, машина алдынан бұрынғыдай емес, шабандап жай жүгіріп шыға бастады, дөңгелек резинасының тысыры да бәсеңдей түсті. Өзеннен бір жарым шақырымдай жердегі жалтаңға заулап шыға келгенде, машинаға қарсы, әуелі сирек-сирек селдіреп, сосын бірте-бірте көбейіп, қалыңдай түскен, шам жарығына ұшып келе жатқандай болып, жалбыр-жалбыр жабағы жүн тәрізді бозғылт бірдеңелер көріне берді. Павел оның тұман екенін ә дегенде аңғара алмады. Павелдің артында отырған Галкин қарт селк етіп қозғалақтап, әлденеден шошынғандай:

— Мынау тұман ба?— деп күмілжіді.

— Тұман,— деп Петруха оның сөзін қуана қостады..

— Бәлкім, бұл...— Ол өзінің көмейіндегісін ашық айтуға жүрексініп, басын кегжең еткізіп, шалқая түсті.— Немене тұманда түртінектеп жүреміз бе?..

Воронцов бұ жолы да жауап қайтарғысы келмейтінін білдірді.

Павел бұрылмастан автобус тұмсығын суға әкеліп тіреді де, бірінші болып сыртқа шықты. Оң жақта қаңтарулы тұрған қайықтар тізбегінің тасасындағы катер көрінбейді, бірақ тұман әлі ауада кілкіп түр, сол себепті де төменгі су жолағы, түн қанша қараңғы болса да,, ап-анық көрініп жатыр. Төңірекке меңіреу тыныштық орнаған су шылпылдамайды, Ангараның қол созым жердегі, жоғарғы жарлауыт бұрылысындағы сарқыраманың үйреншікті шуылы естілмейді, ұйқысыраған балықтың кездейсоқ шолп еткен дыбысы шықпайды, өзен ағысының басқа бір мезеттерінде сақ құлаққа ұдайы шалынып, бір сарынмен үздіксіз сылдырап жататын ойнақы үні мүлде жетпейді, жер де үн қатпайды — айналаның бәрі дыбыс етпейтін жұмсақ бір затпен нығыздалып тасталған тәрізді. Аяқтарын абайлап басып, олар катерге көтерілді, Галкин моторға от алдырды, бірақ ол әдеттегіше жұрттың құлағын жара дабылдатып, төңіректі үркіте, тарсылдай жөнелмеді, қайта қысыла тыныстағандай-ақ, үнін абайлап, құмыға шығарғаны сондай, оның тырылдаған дыбысы отыз қадамдай жерге әрең-әрең жеткен шығар. Катерге ең соңынан Петруха; секіріп шықты да, миығынан бір күліп, Павелге көңілдене тіл қатты:

— Воротилоны сыртынан жауып кеттім. Қатып ұйықтап қалыпты, селт еткен жоқ.

— Сенің-ақ балалығың қалмайды,— деді Павел кіржиіп.

— Мейлі. Күзетші екенсің — күзет, суыр сияқты ұйықтап қалма. Оянса, атасының басы, шығар, шыға алмайды. Терезеден шығуы керек. Шықса, катерді айдап кеткен. Воротило бір дызақтайтын болды.

Петруха қарқылдап бір күлді де, мына қияңқылығы Павелге онша ұнамағанын көріп, тез бұрылды да, жұрт шаруаларша бөдке деп атап кеткен рубкаға барып кірді.

Катер сумен шегініп барып, бір бүйірге қарай бұрылды. Жаға табанда ғайып болып, тұман күргейлеп қоршап алды да, ылғал бүрке бастады, бұл ылғал дейтін ылғал емес, шаң-тозаң тәрізді сұрғылт бір жабысқақ дымқыл сыз еді. Павел үсті-басы киім-кешегі түгелдей ауырлап, кісі жеркенерлік дымқыл сызға малына бастағанын сезді, бірақ орнынан тұрып, бөдкеге кіргісі келмеді, ол бөдкенің артындағы отыруға арналған шөркеге жайғасып, салқын мен мазасыз жай-күйден арылуға себі тиер деп темекі тартты және ащы түтінді рақаттана отырып, құныға сорды, бірақ беймаза күйден арыла алмады, қайта ол бірте-бірте күшейіп, көңілі байыз таппай, алаңдай берді. Міне, қазір бұлар келеді — сосын не болады? Осы сауалдан аза бойы қаза тұрып, ілгері жүзгісі келмегені сондай, көзді жұмып, суға қойып кеткісі келді. Ол әсіресе өзінің осынау түнгі жортуылға келіскеніне қатты өкінеді; ол өзінің бұған көнгеннен басқа шарасы қалмағанын ұмытып та кетіп еді. Расында да, осы бәлелі іске келісіп, мұны не қара басты десейші?! Бірақ онда шешең қалса, оны көшіріп әкелуді басқа біреуге тапсыра алмайтын болсаң, апасы оны бұған мәңгі көшпес еді, сонда одан тағы қалай бас тартарсың?

Матёра төменге қарай қиялай жүргенде, әлгі шыққан жағадан үш шақырымдай жерде жатқан. Галкин бірден Ангараға қарай беттеді де, сосын катерді ештеңені көрмей, қараңғыны қармалап, соқыр көзбен жүргізіп келе жатты: шыққаннан кейін бес минут өтпей жатып, олар кілкілдеген қалың тұманға кіріп кетті де, алдыңғы жақтан екі метр жердегі нәрсені көру мүмкін болмай қалды. Павел, ешбір жаңылыссыз Матёраның дәл үстінен барып түсу үшін, сосын оны жағалап, айналып өтіп, қажетті жерге жайбарақат жету үшін, бәлкім, әуелі ағыспен біршама төмен қарай жүзіп, тек содан кейін ғана кесе-көлденең бұрылу керек еді ғой деп ойлады кешігіңкіреп. Бірақ қазір оны айту кеш, бірден солай ету керек еді. Оқасы жоқ, Галкин осы маңда ала жаздай жүзген, жол болса таныс, тегі, бір түйсігіне сеніп-ақ, былай жетіп барады-дағы. Ол катерді абайлап, жайымен жүргізіп келеді; Павел Воронцовтың газды қосып, тездетуді талап етіп жатқанын есітті, бірақ Галкин оған құлақ аспады да, жүріс бұрынғы күйінде қалды; ал толық жылдамдықпен зулап кетсең қайырлап қалуың мүмкін — сосын екі көзің төрт болып отырғаның. Катерге моторшы жауап береді. Мотор сонау алыс түкпірдің бір мүйісінде естілер-естілмес болып дүкілдеп тұрғандай, тіпті су астында соғып тұрған секілді, оның есесіне тілінген тұман мен судың шылпылдаған дыбысы келеді, міне, осы бір сарынды көмескі дыбыстан көңілі қобалжып, елегзіп отырған Павел өзін-өзі ұмытып, мызғып кетіпті.

Катер бұрылыста қисайып барып, шайқалып кеткенде, ол селк етіп, шошып қалды; сол шошыған күйі орнынан тұрып, Галкин беттеп бара жатқан жағалауға көз тікті, бірақ қанша қадалып қарағанымен, ол ешбір жағаны көре алмады. Тұман тұп-тұтас қабырғадай болып тіреліп түр, ал катер осынау тіп-тіке қабақтан өте алмай, оның жарлауыт биігінен қайта-қайта тайғанап төмен түсе бергендей-ақ, бір орнында шырқ айналып, ілгері жылжи алмай қалған секілді; Павел өзінің тап осындай қалың да қою тұман арасында бұрын болған-болмағанын білмейді, әйтеуір осы тұманнан өзен суы терең де қараңғы құдық түбінен жылтылдап әзер көрінгендей болып елестейді. Кісі көзі осынау кілкілдеген сұрғылт ұйыққа тіреледі де, ол дәл қасында тұрғандықтан да, көзін өзінен-өзі сығырайып, жұмыла береді. Уақытқа қарағанда, енді жететін-ақ кез болды, бірақ олар әлі таяп келгенге ұқсамайды; Павел рубкаға келіп кірді, Галкиннің алдындағы тас түнекке мойнын ырғайдай созып, бірдеңені көремін бе деп мазасыз кейіппен тесіле көз тігіп тұрғанына қарап, ол өздерінің адасып кеткенін кәміл сезді. Енді бұған не шара, мұның осылай болатыны анық еді. Ақылды кісілердің осындай көз байланып тұрғанда және су үстімен, жолға шықпайтыны өзінен-өзі белгілі болатын... Мұның Павелдің өзі де, кішкентай бала сияқты: қайда жетелесе, солай қарай жүре береді, тіпті болмашы қарсылық та жасап көрмеді. Енді қайтесің, енді қашан екі жағаның біріне тап болғанша, айналып жүре бересің. Шамасы, олар Матёраның жоғарғы жағынан өтіп кетсе керек, сосын елеусіз ғана бұрылып, ағыспен төмен қарай жүзіп келе жатқан тәрізді. Тегі, тап солай болған тәрізді. Олай болса, онда оңға қарай сәл бұрылып, Матёраны басқа жағынан, өз Ангарасы жағынан табуға тырысқан жөн. Павел күмілжіп, тек кеңескендей болып, Галкинге оңға қарай деп иегімен белгі берді, ол рульге тек бір өзінің ғана жауап бермейтініне қуанып кетті де, ойланбастан рульді солай қарай бұра салды.

— Ұзақ жүрдік қой тіпті,— Галкиннің сол жағында тұрған Воронцов, бір бәленің болғанын сезіп, күдіктене қойды.— Біз қайдамыз осы? Неге ұзақ жүріп кеттік? Аралды жоғалтып алдық па қалай? А?

— Табамыз,— деді Галкин сенімсіз үнмен.

Дабырласқан дауыстан бұрышта қалғып-шұлғып отырған Петруха елеңдеп оянып кетті, суықтан тұла бойы тітіркене бүрісіп (ол со күндізгі көйлекшең күйінде жүрген) есіктен басын шығарып сыртқа қарады:

— Оһо, тұман болғаныңа!— деді ол таңырқап, есікті тарс еткізіп жапты да, жылыну үшін қолымен кеудесін ысқылай бастады.— Пышақпен кескендей екен. Айналып жүрміз бе? Айналамыз әлі, айналамыз... Айтпап па едім...— Петруха жарытып ештеңені айтпаған, жұртты да сақтандырмаған, бірақ тіпті өзінің ойына да келмеген бірдеңені дұрыс айтқанын білдіру үшін, ол мынадай қолайлы сәтті қалай тегін жіберсін, әрине, Петруха оны пайдалана қойды.— Мұндай тұманда адаспас үшін кісі тек балық болуы керек шығар. Ісі-ң-е болайын!

Тағы да он бес минуттей жүріп көрді — бұл бергі, өз Ангарасынан Матёраға немесе Подмогоға барып жететін уақыттан екі еседей көп — бірақ ештеңе де: жаға да, өзгеше бір белгі де, болмашы жарық та көрінбейді, тек бұрынғыдан да бетер қоюланып, ұйық тәрізді іркілдей түскен, жылбысқы шетсіз-шексіз тұман ғана көзге ұрады. Галкин не істейтінін, қалай қарай бұратынын сұрамақшы болып, Павелге қарап еді, Павел оған иығын қушитып, білмеймін деп жауап берді.

— Сөндір,— деді ол нығыз үнмен.

Галкин орнынан тұрып, моторды сөндірді. Павел бортқа шығып, су мен тұман сылдырының басыла түскеніне құлақ тікті — бірақ судың өзі мүлде көрінбейді. Ол әлгіде отырған шөркені көтеріп алып, оны төмен қарай тастап жіберді — о жақтан бір шалп еткен бәсең дыбыс естілді, ендеше онда судың болғаны. Воронцовтың төзімі таусылды:

— Немене, біз бұл арада әлі ұзақ тұрмақпыз ба?

Сендер не — мәселені түсінесіңдер ме, түсінбейсіңдер ме? Ұзамай таң атады, іске, іске кірісу керек.

— Ақырма! Бұл саған жиналыс емес,— деп Галкин оны тыйып тастады.

Бір ғажабы, бұл арада жалаң бұйрықтан ештеңе өнбейтінін сезген Воронцов өрекпуін қойып, жым болды. Бірақ оның шамына тиген, «ақырма» деген сөз, өйткені ол бұрын өзіне бұлай сөйлегенді естімеген, оны қолма-қол басқа бір қимылға жетеледі, ол Петрухаға:

— Айқайла!— деп әмір етті.

— Неге айқайлаймын?—деді ол түсінбей.

— Қалай айқайласаң,— олай айқайла! Қарауыл дейсің бе. Осы маңда бір тірі жандар бар шығар, солай ма? Бәлкім, солар есітер. Әлде сендер бәрін уәделесіп қойғансыңдар ма? Кәне, бол?!

Петруха бұған бірден, оқыс көне алмай, Воронцовпен біраз ойланып алып келісті дегенді білдіргісі келгендей-ақ, катердің тұмсығына таман барды, сосын о жақтан оның:

— А-па-а! Дарья-а-а шешей! Қайдасыңдар? Е-е-ей!—деп айқайлаған даусы шықты.

Бұған ешбір жауап болмады. Тіпті оған біреу жауап қатады екен-ау дегеннің өзіне кісінің күлкісі келеді: өйткені қалың тұман оны қолма-қол жұтып, дауысты өшіре салды, оның кілкілдеген оппа ұйығынан ешбір дыбыс шыға алмас еді.

Олар двигатель-қозғауышты қайта от алдырып, жағалау тап осы бағытта шығар деп жүріп кетті, бірақ оны таба алмай, басқа жаққа, сосын үшінші бір жағалауға қарай жүзді, бірақ олардың ешбіріне де жете алмады. Дүниенің бәрі қалың тұманның тас түнегіне сіңіп жоқ болған-ды.

— Өзімізге де сол керек,— деді Павел ең ақырғы, зілсіз ашуын Воронцовқа арнап.— Түнделетіп қай шайтан су үстімен жолға шығарды — немене таңертеңге дейін шыдауға болмас па еді?

— Егер сен кемпірлерді күндіз алып келгеніңде біз шықпас едік,— деді Воронцов ақталып.

Павел: енді не болса — о болсын — деп бұған көне кетті. Ол енді Галкинге оңға немесе солға қарай жүр деп айтпады да, ал катер беті ауған жаққа, белгісіз бір құлазыған қуыс дүниеге қарай өз бетімен жүзіп келеді. Воронцов та бұ халге көніп, тым-тырыс үндемей қалды, ол түнгі жүрістен қызарып, ісініп кеткен көзімен меңірейіп ілгері қарап, ұнжырғасы түсіп отыр, бірақ әлсін-әлі қасында отырған Петруханы жұлқылап қоюды ұмытпайды. Петруха сілкініп орнынан тұрады да, бортқа шығып, өз дауысын өзі зорға есітіп, үмітсіз кейіппен құмыға айқайлайды:

— А-па-а! Дарья-а-а ше-шей! Эй, Матёра!—деп үйреншікті сөздерін қайталайды.

Сосын қайтып келіп, тап бір туысындай-ақ Воронцовқа сүйеніп қайта ұйықтап қалады.

Ақырында ешбір жағаға жүзіп жетуден күдер үзген Галкин моторды сөндірді. Бірден меңіреу тыныштық орнады. Айналаның бәрі шалқыған су мен кілкіген тұман су мен тұманнан басқа ештеңе де жоқ.

Ұйқыдан оянып кетіп, балақан жылады, үрейленіп, шырқырай жылады, сол-ақ екен кемпірлер оянып, күйбеңдесе күрсінісіп, бойларын түзеді — олардың әрқайсысы сол кеше жайласып әңгімелескеннен кейін, бұрынғы орын-орнында отырған күйі қалғып кеткен-ді. Сима бірдеңені күбірлеп айтып, баланы жұбата бастады, сосын ол анда-санда әлсіз ғана қысыла солықтап қойып, үндемей қалды. Богодулдың тауықханасының іші қараңғы ғана емес, көзге түртсе көргісіз түнек. Терезеден су астындағы әлем тәрізді, түнерген дымқыл, соқыр жарық аңғарылады, одан түр-түсі жоқ бірдеңе қыбырлап, қалқып өтіп жатқан секілденеді.

— Бұл не — түн болып қалғаны ма?—деді Катерина жан-жағына қарағыштап.

— Солай, әйтеуір күндіз емес. Енді біз бұдан былай жарық күнді көруден қалған шығармыз,— деді Дарья.

— Біз өзіміз қайдамыз? Тіріміз бе, әлде өліміз бе?

— Әй, тірі болғаннан не пайда?

— Осы да жарайды. Әйтеуір біргеміз — бұған да шүкіршілік. Тағы не керек бізге?

— Тек әйтеуір осы арадан баланы қайда жөнелтсек екен. Баланың бар ғұмыры алда.

Симаның даусы әрі шошына, әрі батыл шықты:

— Жоқ, мен Колянаны бермеймін. Біз Коляна екеуміз біргеміз.

— Бірге болсаң — бірге бол. Рас-ау, бізсіз ол қайда барады?

— Дарья, сен жатқан жоқсың ба?

— Мен сенің қасыңда отырмын. Көрмей отырсың ба, қалай? Бұл отырған менмін ғой.

— Енді ғана көрдім. Мен бір жаққа ұшып бардым, бұл арада болған жоқпын. Ештеңе есімде қалмапты.

— Қайда ұшып бардың — онда адамдар бар ма екен, жоқ па екен?

— Көрген жоқпын. Мен қараңғымен ұштым, жарыққа қараған жоқпын.

— Ал, сен кімсің? Менің мына бүйірімде отырған кім?

— Мен бе? Мен Настасьямын.

— Сен әлгі Матёрадағы Настасьясың ба?

— Соның өзі. Ал сен Дарьямысың?

— Дарьямын.

— Менімен көрші тұрдың ғой?

— Иә.

— Қыз-ау, мен сені таныдым ғой.

— Ал мен сені бұрынырақ таныдым.

— Сендерге не болған? Не шатып отырсыңдар? Жынданғаннан саумысыңдар?

Екі дауыс қосарлана жауап қатты:

— Жындандық,—деп.

Өздерінің қисынсыз сөздеріне ыңғайсызданып қалды ма, ұялып қалды ма, әйтеуір үн-түнсіз отыра берді. Меңіреу де үрейлі тыныштықты Богодулдың қарлыққан, жарықшақ тынысы бұзып тұр. Соның тынысына сәйкес ілгері-кейін ырғалып, қозғалақтап, кемпірлер өздерінің өрекпіген көңілін басқысы келеді.

— Ана терезеден не көрінеді екен? Біреулерін қараңдаршы.

— Жоқ, мен қорқам. Өзің қара. Мен қорқам.

Олар терезеге қарады, со мезет көмескі кілегей көлеңкеде қара бұлт тәрізді, үлкен жалба-жұлба бір нәрселердің жалпылдап орасан зор жылдамдықпен жөңкіп бара жатқанын байқады. Терезенің сынған көзінен дымқыл сыз есіп тұр. Богодул оянып, сәкіден жылжып түсті де, терезеге барып сыртқа сығалады. Оны бұлар асықтырып жатыр:

— Онда не бар? Біз осы қайда отырмыз? Сөйлесеңші — неге үндемей қалдың?

— Көрінбейді, кур-рва! Тұман, — деп жауап қатты Богодул.

Кемпірлер күбірлесіп, бірінің қолы біріне тиіп, шоқына бастады. Олар тағы, бұрынғыдан бетер бұ дүниеден түңілген үнмен сөйлесе берді:

— Бұл сенбісің, Дарья?

— Иә, менмін. Ал Настасья қайда? Настасья, сен қайдасың?

— Мен мұндамын, осындамын.

Богодул балпаңдап барып, есікті шалқайта ашты. Ашық есіктен, аузы ашылған қуыс тәрізді, тұман будақтап кіре бастады, таяу жерден жабыға ұлыған бір дауыс келді — бұл Қожайынның бақұлдасқан соңғы даусы еді. Со сәтте оны тасқын шайып кеткендей болды, жел күшейіп, ысқыра жөнелді де, тұңғиық бір тереңнен шыққандай-ақ, мотордың әлсіз дауысы әрең-әрең талып естілгендей болды.

---