Адам қалай маньякқа айналады?

Адам қалай маньякқа айналады, олар өз құрбандарын қалай таңдайды? Потенциалды сериялық өлтірушіні бала кезінен тануға болады ма? Осының бәрін бірге талқылайық.

Сериялық өлтірушілер деген кімдер?

Сериялық өлтіруші — уақыт өте келе бір айдан астам уақытта бірнеше қылмыстық кісі өлтірген адам (арадағы үзіліс “салқындату кезеңі” деп аталады).

“Қылмыстық” дегеніміз — кездейсоқ апат немесе соғыс қимылдарына қатысу адамды сериялық өлтіруші етпейді. “Сериялық” критерийі құрбандардың саны болып табылады. Мысалы, АҚШ-та серия “екі немесе одан көп” кісі өлтіру болса, өзге елдерде санақ үш құрбаннан басталады.

“Сериялық өлтіруші” термині тек ХХ ғасырда АҚШ-та пайда болды және алғаш рет “азаптау дәрігері” деген лақап атқа ие болған Г. Г. Холмстың жеке басын сипаттау үшін қолданылды. Қылмыскер “Қамал” деп аталатын қонақ үйді салып, ондағы келушілер мен жұмыскерлерді аяусыз өлтірген. Кісі өлтірушінің оқиғасы ішінара “Пила” фильмінің сюжетін еске түсіреді. Джон Крамер сияқты, Холмс қонақ үй ішіне “азаптау камераларын” және күрделі өлтіру жүйелерін жасаған. Мысалы, қонақ үйдің кейбір бөлмелері газбен қамтамасыз етіліп, зардап шеккендердің артынша тұншығуына себеп болған. Кейбір мәліметтерге сәйкес, қылмыскер 1891 жылдан 1894 жылға дейін Чикагода 250-ге жуық адам өлтірген деседі.

Маньяк пен сериялық өлтіруші — бір түсінік пе?

Қазір маньяктар негізінен қанішер қылмыскерлер болса, бастапқыда бұл терминнің нақты мағынасы болған жоқ. Бұл сөз грек тіліндегі “maniakos” сөзінен шығып, “манияға әуес адам” дегенді білдірген. Бұл міндетті түрде кісі өлтіруге деген құштарлық емес — манияның өзгеге зиянсыз болуы да мүмкін. Мысалы, кітапмания — оқуға деген шамадан тыс құмарлық.

Дәлірек айтсақ, әрбір маньяк қылмыскер емес. Бірақ сериялық өлтірушілердің көпшілігі маньяктар болды. Яғни “маньяк” термині біз ойлағаннан әлдеқайда кең. Бірақ бұл терминнің қанды ойлардан “тазаруы” екіталай, өйткені көп жағдайда бұл екі сөз бір-біріне синоним ретінде қолданылады.

Сериялық өлтірушінің портреті

Әдетте 18 бен 45 жас аралығындағы ер адамдар сериялық өлтірушілерге айналады. Ойда жоқ кез келген адам, дәрігер, аула сыпырушы, күзеткер тіпті мұғалім “сериялық өлтіруші” лақап атына ие болып шығуы әбден мүмкін. Қылмыстың бұл түрі — ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған болып келеді.

Ұйымдастырылған — интеллектуалды, білімді, жоғарғы лауазымға ие бола алатын бейне. Олар өздерінің мінез-құлқын жақсы бақарады, қарым-қатынаста жағымды адамдар. Ішкі түйсігін тыңдай білу қабілеті арқылы қылмыс артынан із қалдырмайды. Тергеушімен “ойнап”, ұсталу қаупі тым жоғары болған жағдайда өз әрекетін тоқтата алады. Жәбірленушілерді алдап-арбау арқылы азғырады. Кісі өлтіруді жоба ретінде қарастырып, күрделі схемалар құрастырады. Ал құрбандарды көп жағдайда өз тұрғылықты жерінен алыс аймақтарда аулайды.

Ұйымдастырылмаған — ессіз және кездейсоқ. Олар көп жағдайда байқаусыз көп із қалдырып, құрбандыққа кез-келген адамды таңдап, зорлық-зомбылықпен әрекет етеді. Кісі өлтіру жиі импульсивті жасалады. Интеллекті орташадан төмен, әлеуметтік өмірге қызығушылығы жоқ, сұр адам. Жұмыссыз немесе біліктілігі төмен еңбекпен айналысады. Олар ерекше қатыгездікті, перверсияны жақсы көріп, құрбандарды тұрғылықты жерінің аймағында аулап, некрофилия, некрофагияға әуес болып келеді.

“Ұйымастырылған және ұйымдастырылмаған” сөздерін спектрге теңеуге болады. Қылмыскер бір бойына екі қасиетті де біріктіре алады, бірақ бәрібір кей тараптар басым болып келеді. Негізінде сериялық өлтірушілер де біраз түрге бөлінеді.

   — Визионерлер — галлюцинация әсерінен өлтіреді;
   —  Миссионерлер — “қоғамды кірден тазартады”, ұлттық негізде, гомофобия, ксенофобия негізінде өлтіреді;
   —  Гедонистер — кісі өлтіру процессінен ләззат алатындар;
   — Аңшылар — өздерінің артықшылығын сезіну мақсатында әрекет етушілер;

Мысалы, А. Чикатило аралас гедонистер тобына жіктеледі, Т. Банди — ұйымдасқан аңшы, А. Пичушкин — ұйымдасқан миссионер.

“Тыныш” өлтірушілер

Мұндай қылмыскерлер арасындағы әйелдердің жалпы көрсеткіші 20%. Қылмыскерлерді ұстау қиын болғандықтан бұл көрсеткіш дәл болмауы мүмкін. Олар қанға оранған денелердің топтарын қалдырмай басқаша әрекет етеді, сондықтан әйелдерді “тыныш” өлтірушілер деп атайды. Әйелдер әдетте құрбандарын азаптамайды, дегенмен қылмыс мотивы ерлерге ұқсас келеді. Маньяк әйелдердің садистік тенденцияларын жүзеге асыра алатын мамандықты таңдауы сирек емес. Мысалы, олар медбике болып, пациенттерді инъекциялармен өлтіреді.

Қалыпты маска

Белгілі сериялық өлтірушілер жылдар бойы ұсталмай, айналасындағылар, оның ішінде әріптестері мен отбасы мүшелері оларды ауыр қылмыстардан күдіктенбеген еді.  Бұл құбылыс “қалыпты маска” деп аталады — оны Херви Клекли осы аттас ғылыми жұмыста егжей-тегжейлі сипаттаған. Қоғамдық өмірде “қалыпты болу” ерік-жігердің күшімен емес, негативті бейсаналыққа ауыстырудың күшті механизмінің арқасында мүмкін болады. Егер қарапайым адам агрессияның кішігірім, тіпті ішінара пайдалы өршуіне бейім болса, қылмыскер керісінше тым тыныш болуы мүмкін. Теріс энергияның бөлінуі қылмыс кезінде тікелей жүреді.

43 кісі өлтіруге кінәлі деп айыпталған А. Чикатилоның сараптамасы маньякта садомазохистикалық тенденцияларды анықтады. Ашулану мен ашуланшықтықпен, сондай-ақ балалар мен жасөспірімдерге патологиялық тартымдылықпен үйлескенде, кешендер садизмге, некросадизмге және каннибализмге айналды. Чикатилоның есінің дұрыстығы анықталып, артынша ол өзінің әрбір іс-әрекетіне есеп берді. Сараптамада оның жыныстық перверсиясы бар мозаикалық типтегі психопатия белгілері анықталды. Бірақ бұл оның қарапайым және жылы жүзді азамат болып көрінуіне кедергі болмады.

Психопат тек Чикатило ғана емес, сонымен бірге адамзатқа белгілі барлық басқа маньяктар да болды. Зерттеулер көрсеткендей, сериялық өлтірушілердің милары басқаларға қарағанда өзгеше жұмыс істейді. Олар үшін ләззаттағы қылмыс барлық жағымсыз әрекеттерінің салдарынан асып түседі. Түрмеге түсу, өзгенің қайғы-қасіреті психопатиялық қылмыскер үшін маңызды емес.

Адамдар қалай және неге өлтіре бастайды

Қылмыскердің қалыптасуы

Әдетте, сериялық өлтірушілер ерекше қатыгездікпен ерекшеленеді. Чикатило ісінің маманы ретінде сөйлеген психиатр А. О. Бухановский “зорлық-зомбылық есірткі ретінде қажет” адамдар маньякқа айналады деп жазды. Сериалдар үшін басқаларды қорлау тәуелді мінез-құлық түріне айналады. Мұның бірнеше себептері бар:

— Қолайсыз тұқым қуалаушылық немесе туу жарақаттарынан туындаған мидың ерекше жағдайы;
— Дұрыс емес тәрбие, ата-аналардың қатыгездігі мен суықтылығы, баладағы жеке тұлғаны басу, отбасындағы эмоционалды ажырасу;
— Қолайсыз әлеуметтік орта — буллинг, соғыстар, экономикалық дағдарыстар және т.б.

Осы факторлардың әрқайсысы болашақта агрессияның катализаторына айналады. Егер жағымсыз әсерлер бір-біріне әсер етсе, адамның зорлық-зомбылыққа деген моральдық және физикалық құмарлықты сезіну ықтималдылығын арттырады. Бұл жағдайда қатыгездік бұрын болған жағымсыз тәжірбиені таратудың және өзін-өзі растаудың жалғыз әдісі болып табылады.

Мәліметтер бойынша, 49-дан 61 адамға дейін құрбандары болған “Битцевский маньяк” А. Пичушкин балалық шағында ауыр ми жарақатын алған. Пичушкин әткеншектен құлағаннан кейін сөйлеу мен жазуда көптеген қиындықтарға тап болып, анасы ұлын интернатқа ауыстыруға мәжбүр болған. Ол алғашқы қылмысын 18 жасында жасаған. Туыстары мен таныстарының айтуы бойынша, бала кезінде Пичушкин үнсіз, аса бұзақылығы жоқ, шахмат сүйгіш бала болатын. Сүйікті ойыны қанды идеяға айналды, ол шахмат тақтасында қанша тор болса сонша адамды өлтіруді көздеді. Тағы бір обсессивті арманы оның Чикатилодан асып түсуге деген ұмтылысы, оның қателіктерін қайталамауға деген ұмтылысы болды.

“Сериялық өлтіруші” терминінің авторы Роберт Ресселердің айтуынша, ықтимал маньяктың психикасындағы апатты өзгерістер әдетте 8-10 жаста болады. Аса ауыртпалықты физикалық немесе жыныстық зорлық-зомбылық тигізеді.

Ерік бостандығы

Әрине, балалық шағында жарақат алған кез-келген адам адам өлтіруші болу қаупін тудырмайды. Бірақ адам психологиялық көмекке жүгінбесе, ата-ана немесе мектеп қоғамға жат мінез-құлықты елемесе ықтималдылық артады. Кейбір мәліметтерге сәйкес, ересек қылмыскерлердің шамамен 89%-ы ешқашан психотерапевтпен немесе психиатрмен кездескен емес, ұсталғаннан кейін олардың 70%-ынан мидағы ауытқулар байқалған.

Психикалық ауытқу — қылмысты ақтау болып табылмайды. Сарапшылардың пікірінше, көптеген маньяктардың абсолютті ақылдылығын ескере отырып, кісі өлтіру олардың саналы таңдауы болды деп айтуға болады. Олар өздерінің әлеуметтік қолайсыздықтарын түсініп, өз қалаулары үшін әрекет етуді жөн көреді.

Жеке қолжазба

Көптеген сериялық өлтірушілердің пайда болу себептері ұқсас болғанымен, кісі өлтіру тәсілдерінің өзі әдетте өзгеше болып табылады. Көп жағдайда құрбандыққа бір типтегі адамдарды таңдайды. “Қолжазба” кісі өлтіру әдісін де қамтиды — қылмыс құралы, орналасқан жері, тіпті таңдалған апта күндері. Кейде маньяктар өзін растаудың жасырын құралы ретінде әртүрлі “белгілер” мен хабарламаларды қалдырып жатады.

Құрбандар мен кісі өлтіру тәсілдерін таңдау, әдетте, маньяктың психикасына байланысты. Мысалы, шабуылды зорлық-зомбылықсыз жасау ата-анасынан қорлық көрген қылмыскерлерге тән. Жыныстық мотив байқалған жағдайда оның себептері физикалық ақаулар немесе психикалық ерекшеліктерге байланысты қалыпты жыныстық қатынастың болмауы.

Ықтимал өлтірушіні қалай анықтауға болады?

Бұл іс жүзінде мүмкін емес. Жасөспірімнің немесе ересек адамның мінез-құлқындағы ескерілуі керек “қызыл жалаулар”:

— Эмпатияның толық болмауы;
— Эмоциялардың сараңдығы — қорқыныш, таңданыс, қуаныш және т.б. көрсете алмау;
— Зоосадизмді қоса алғанда, адамдардың немесе жануарлардың азап шегуінен қанағаттану;
— Пиромания — өрт қоюға құмарлық.

Жоғарыда айтылғандардың бәрі “маньякты ерте кезеңде есептеу” бойынша тексеру парағы емес. Бұл белгілердің кейбіреулері адамды қауіпті етпейтін психикалық ауытқулықтарға тән. Бірақ олардың жағымсыз салдарын да ескермеске болмайды. Себебі зоосадизмнің өзі қылмыстық мінез-құлық болып табылып, арты қайғылы жағдайға айналуы мүмкін.

Маньякты тоқтатуға болады ма?

Потенциалды — иә, егер жақындары баланың оғаштығына уақытылы назар аударып, психологиялық көмек көрсетсе. Егер адам сериялық өлтірушіге айналған болса, жағдай күрделене түседі, өйткені түрмеде отыру әдетте маньякты тоқтатпайды және өкіну сезімін тудырмайды. Шешім қабылдау механизміне жауап беретін префронтальды кортекстің арнайы жұмысы да түзетуге кедергі келтіреді.

Рас, кейбір өлтірушілер өмірлік жағдайлары жақсарып, агрессияларын шығарудың өзге жолдарын тапса қылмыстарын мәңгілікке немесе ұзақ уақытқа тоқтатады. Сонымен қатар, 50 жастан кейін маньяктардың жаңа қылмыстар жасау қаупі жоқ.

Маньяктің құрбаны болуы қаупі

Жалпы, жас, дене бітімі, шашының түсі, киімі мен өмір салтын ескерместен кез-келген адамның құрбан болу қаупі бар. Кейде жалғыз критерий — қол жетімділік, яғни физикалық әлсіздік немесе жалғыздық. Дегенмен, әйелдер басқаларға қарағанда жиі құрбан болады.

Өлімге әкелетін қателіктің бірі сериялық өлтірушілердің қолына тек “қандай да бір жолмен” әрекет ететін адамдардың түсетіндігі деген түсінік. Оншақты адам үшін — құлақтың пішінінен киімнің түсіне дейін, бір қылмыскер үшін қысқа юбка фетишке айналуы мүмкін.

Мұндай сезім “жаман нәрсе тек жаман адамдармен болады”, ал құрбандар “кінәлі” деп аталады. Оны әлемнің әділетсіз екендігінің дәлелдеріне деген қорғаныс реакциясы деп санауға болады. Осылайша, адам өзінің әлемге деген көзқарасын қорғайды.

Сонымен қатар, жәбірленуші зорлық-зомбылық толқынын уақытында тоқтатуға келтіруі мүмкін, өйткені кейбір құрбандар полицияға барудан қорқады. Мысалы, БҰҰ мәліметтері бойынша, көптеген әйелдер ұят сезіміне байланысты зорлау туралы үндемеуді жөн көреді.

Неліктен маньяктар азайып кетті

Қанды дәуір 1970-ші жылдардан 2000-шы жылдардың басына дейін болды, содан кейін маньяктар бір жерлерде жоғалып кеткендей болды. Мұны статистика деректері де растайды. 1980 жылдары АҚШ-та 700-ге жуық маньяк жұмыс істесе, 90-шы жылдары олардың саны жүзге кеміді, ал соңғы онжылдықта 100-ден сәл астамы тіркелді. 1987 жылы АҚШ-та 200-ге жуық адам, 2015 жылы 30 адам сериялық өлтірушілердің қолынан қаза тапты.

Оның себептеріне бірнеше нұсқа бар:

— Сот медицинасы мен ДНҚ сынақтарының дамуы қылмыстарды тиімді ашуға көмектеседі, ал ықтимал өлтірушілер ұсталып қалудан қорқып, көп жағдайда өздерін ұстайды;
— Смартфондар мен әр бұрыштағы бейнебақылау камералары арқылы әлем әлдеқайда қауіпсіз бола бастады;
— Тәрбие тәсілдерінің өзгеруі балалардағы психикалық қауіптің санын азайтты, ал психотерапияның танымалдылығы қылмыскерлерде пасихопатияның патологиялық дамуын болдырмауға көмектеседі.

Нұрай Б.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: