Ағылшын тілін комуникативтік әдіс-тәсілдер арқылы ауызша сөйлеуге үйрету

Кіріспе. Қазіргі жаһандану дәуірінде ағылшын тілін меңгеру әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті маман дайындаудың негізгі талаптарының бірі болып табылады. Шет тілін үйрету әдістемесінде коммуникативтік әдіс-тәсілдер маңызды орын алады, себебі бұл тәсіл оқушылардың тілді тек теориялық тұрғыда емес, шынайы өмірде қолдануына ықпал етеді. Коммуникативтік әдістің басты мақсаты – оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын дамыту, оларды әртүрлі жағдайларда еркін сөйлесуге және ойын нақты жеткізуге үйрету. 

Осы мақалада коммуникативтік әдістерді қолданудың ерекшеліктері қарастырылады, сонымен қатар оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда кездесетін қиындықтар мен оларды жеңу жолдары ұсынылады. Ағылшын тілін ауызша сөйлеу деңгейінде меңгерту үшін диалогтар, рөлдік ойындар, пікірталастар және басқа да интерактивті әдістердің маңыздылығы мен тиімділігі талданады.

Ағылшын тілін үйретуде сараланған тәсілдің теориялық негіздері.

Ағылшын тілін оқытуда сараланған (дифференцирленген) тәсіл қолдану оқушылардың жеке ерекшеліктерін, қабілеттерін, тіл меңгеру деңгейін және қызығушылықтарын ескеруге мүмкіндік береді. Бұл тәсіл әрбір оқушының білім алу қарқынын, білім деңгейін және қажеттіліктерін ескеруді көздейді. Сараланған тәсіл оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуда тиімді, өйткені әртүрлі тілдік деңгейдегі және үйрену стиліндегі оқушыларға түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға мүмкіндік береді.

Сараланған оқытудағы басты теориялық негіздердің бірі – В.В. Давыдов, Л.С. Выготский, Дж. Брунер сияқты ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін, оқушылардың жеке қабілеттерін ескерудің маңыздылығын анықтайтын теориялық көзқарастар. Выготскийдің «Жақын арадағы даму аймағы» теориясы бойынша оқушының әлеуетін толық ашу үшін оның білімі мен дағдыларын арттыруға бағытталған жеке қолдау көрсету қажет. Бұл көзқарас сараланған тәсілдің негізінде жатқаны маңызды, себебі ол әр оқушының даму деңгейіне сай тапсырмалар ұсынуды талап етеді.

Сонымен қатар, шет тілін үйрету саласында сараланған тәсілде когнитивтік стильдер теориясы да қолданылады. Бұл теорияға сәйкес, әрбір оқушының ақпаратты қабылдау, өңдеу және есте сақтау тәсілдері әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан оларға жеке оқу стратегиялары ұсынылуы тиіс. Коммуникативтік әдісті қолданып, сараланған тәсілді енгізу арқылы мұғалімдер әртүрлі деңгейдегі жаттығуларды, ойын элементтерін, диалогтық және монологтық сөйлесулерді қолдану арқылы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын тиімді дамыта алады.

Сараланған тәсілдің теориялық негіздері тіл үйренушілердің психологиялық және педагогикалық ерекшеліктерін ескеруге, олардың білімін сапалы арттыруға, ағылшын тілінде еркін сөйлеуіне жағдай жасауға бағытталған.

Ағылшын тілін үйретуде сараланған жұмысты ұйымдастырудың әдістемелік тәсілдері.

Ағылшын тілін оқытуда сараланған жұмыс оқушылардың әртүрлі тілдік деңгейлерін, қызығушылықтарын және оқу қарқынын ескере отырып, олардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуға бағытталған. Сараланған жұмысты ұйымдастырудың әдістемелік тәсілдері оқушыларға жеке қолдау көрсетіп, олардың жеке қажеттіліктеріне сәйкес тиімді оқу процесін қамтамасыз етеді. Міне, сараланған тәсілді тиімді қолдануға көмектесетін негізгі әдістемелік тәсілдер:

 Топтастыру әдісі. Оқушылардың тілдік деңгейі, сөйлеу дағдылары және коммуникативтік қабілеттеріне қарай оларды топтарға бөлу арқылы әр топпен арнайы жұмыс істеу тиімді. Мысалы, тілдік деңгейі жоғары оқушылар күрделі рөлдік ойындар мен пікірталастарда белсенді түрде қатысса, бастауыш деңгейдегілер қарапайым диалогтар арқылы сөйлеу машықтарын дамыта алады.

 Дифференциалды тапсырмалар. Әрбір топқа немесе оқушыға олардың деңгейіне сәйкес келетін тапсырмалар беру арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыруға және ауызекі сөйлеу қабілеттерін жетілдіруге болады. Мысалы, төменгі деңгейдегі оқушылар үшін сөздік қорын кеңейтетін жаттығулар ұсынылса, орта деңгейдегі оқушылар үшін мәтінді талқылау, ал жоғары деңгейдегі оқушылар үшін аргументтер мен қарсы аргументтерді келтіретін пікірталастар ұйымдастыру ұсынылады.

 Рөлдік ойындар мен симуляциялар. Коммуникативтік әдістің негізгі элементі болып табылатын рөлдік ойындар оқушыларға түрлі өмірлік жағдайларда ағылшын тілінде сөйлеуді үйренуге мүмкіндік береді. Сараланған тәсіл аясында ойындар мен симуляциялар оқушылардың тілді меңгеру деңгейіне қарай бейімделеді. Мысалы, бастаушы деңгей үшін қарапайым танысу диалогтары болса, жоғарғы деңгейдегі оқушыларға кәсіби немесе әлеуметтік тақырыптарда симуляциялық сұхбаттар ұйымдастыруға болады.

 Тапсырмалар қиындық деңгейін өзгерту. Бір тапсырманы әртүрлі деңгейдегі оқушыларға әртүрлі нұсқада беру арқылы олардың тілдік дағдыларын арттыруға болады. Мысалы, бір мәтін бойынша төменгі деңгейдегі оқушыларға негізгі ақпаратты табу тапсырмасы берілсе, жоғары деңгейдегі оқушыларға мәтін бойынша сұрақтар құрастыру немесе мәтінді кеңейтіп, өз ойларын білдіру тапсырмасы беріледі.

 Диалог және пікірталас ұйымдастыру. Диалогтар мен пікірталастар ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың негізгі құралдарының бірі. Сараланған тәсіл аясында әртүрлі деңгейдегі топтар үшін диалог пен пікірталас тақырыптары мен талаптары әртүрлі болуы мүмкін. Бұл тәсіл оқушылардың коммуникативтік қабілеттерін дамытуға және сөздік қорын байытуға көмектеседі.

Өзіндік жұмыс және кері байланыс. Оқушылардың өз бетінше орындауы үшін жеке тапсырмалар мен жаттығулар ұсыну және олардың нәтижелеріне кері байланыс беру оқушының жетістігін бақылауға және жеке кемшіліктерін түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тәсіл оқушының өз-өзіне деген сенімділігін арттырып, ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіреді.

Аталған әдістемелік тәсілдер ағылшын тілін үйрену барысында әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескеруге, ауызекі сөйлеу қабілеттерін тиімді дамытуға мүмкіндік береді. Сараланған жұмыс оқушылардың тіл үйренуге деген ынтасын арттырып, шынайы коммуникативтік жағдайларда тілді еркін қолдануға бейімдейді.

Сараланған тәсілді практикалық қолдану.

Ағылшын тілін үйретуде сараланған тәсілді практикалық қолдану – оқушылардың деңгейі мен қабілеттерін ескеріп, олардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуға бағытталған түрлі тапсырмалар мен жаттығуларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Практикалық тұрғыда сараланған тәсіл сабақ барысында әртүрлі деңгейдегі оқушыларға өздеріне қолайлы тапсырмалар орындауға мүмкіндік беріп, оларды шынайы қарым-қатынасқа бейімдейді. Бұл тәсілді қолдану мұғалімнің оқушылардың жеке қажеттіліктеріне жауап бере отырып, әрқайсысының тілдік дағдыларын тиімді дамытуына ықпал етеді. Сараланған тәсілді тиімді қолданудың бірнеше нақты әдісі бар:

 Тілді меңгеру деңгейіне сәйкес топтастыру. Сабақтың басында оқушыларды тілді меңгеру деңгейлеріне қарай шағын топтарға бөлу арқылы әр топқа арнайы тапсырмалар беруге болады. Мысалы, бастапқы деңгейдегі оқушыларға қысқа диалогтар немесе қарапайым сөйлемдер құру ұсынылса, орта және жоғары деңгейдегі топтар күрделі тақырыптарды талқылап, өз ойларын еркін білдіру дағдыларын дамыта алады.

Тақырыпты кезең-кезеңімен күрделендіру. Бір тақырыпты қарастыра отырып, әр деңгейдегі оқушыларға сол тақырып бойынша әртүрлі күрделілік деңгейінде тапсырмалар беруге болады. Мысалы, «Менің күнім» тақырыбында төменгі деңгейдегі оқушыларға күн тәртібін суреттеп беруді ұсынса, орта деңгейге сол күні орын алған қызықты оқиғаларды айту, ал жоғары деңгейдегі оқушыларға өздерінің болашаққа қойған мақсаттары туралы сөйлеу тапсырмасын беруге болады.

 Интерактивті диалогтық жаттығулар. Коммуникативтік бағыттағы сабақтарда диалогтық жаттығуларды әр оқушының деңгейіне бейімдеп қолдануға болады. Жоғарғы деңгейдегі оқушыларға пікірталас түрінде немесе жағдайлық сұрақтар арқылы еркін пікір білдіру ұсынылса, төменгі деңгейдегі оқушыларға негізгі сұрақ-жауап форматында қарапайым диалог жүргізу мүмкіндігі беріледі. Бұл тәсіл әр оқушыға өз деңгейіне сай қарым-қатынас жасауға көмектеседі.

 Ойын элементтері мен рөлдік ойындар. Рөлдік ойындар тілдік дағдыларды дамытуда өте тиімді, әсіресе оларды әр деңгейге бейімдеп қолданғанда. Төмен деңгейдегі оқушылар қарапайым рөлдік ойындарда қатысушының рөлін ойнау арқылы тілдік қарым-қатынасты үйренсе, жоғары деңгейдегі оқушылар үшін күрделі өмірлік жағдайлар бойынша рөлдерді орындау ұсынылады. Мысалы, төменгі деңгейде "дүкендегі сатушы мен сатып алушы" рөлдерін ойнау болса, жоғары деңгейде "интервью" немесе "жұмысқа қабылдау" сияқты күрделі тақырыптар қарастырылуы мүмкін.

Жеке жұмыс және өзіндік рефлексия. Әр оқушының жеке оқу жоспарын ескере отырып, өзіндік жұмыс пен рефлексияға арналған тапсырмалар беру олардың сөйлеу дағдыларын өз бетінше дамытуына ықпал етеді. Мысалы, әр сабақ соңында оқушылар өздерінің жетістіктері мен қиындықтары туралы рефлексия жасай алады немесе ауызша сөйлеу кезінде кездескен қиындықтарын анықтап, келесі сабаққа өз мақсаттарын белгілей алады. Бұл тәсіл оқушылардың өз бетімен үйренуіне және тілдік дағдыларын жүйелі түрде дамытуға көмектеседі.

 Кері байланыс пен қолдау көрсету. Оқушыларға сабақ барысында және соңында кері байланыс беру олардың дамуын бақылауға және қажетті қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Төмен деңгейдегі оқушыларға қосымша түсіндірмелер мен жеңілдетілген тапсырмалар берілуі мүмкін, ал жоғары деңгейдегі оқушыларға күрделі мәселелерге қатысты кеңестер мен бағыт-бағдар ұсынылады. 

Сараланған тәсілді практикалық қолдану ағылшын тілін үйренуді оқушылар үшін қызықты әрі тиімді етіп ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Мұғалім әр оқушының деңгейіне сәйкес келетін тапсырмалар мен жаттығуларды пайдалану арқылы олардың тілді меңгеру үдерісін жеңілдетіп, ауызша сөйлеу дағдыларын біртіндеп дамытуына жағдай жасайды.

Сараланған тәсілдің тиімділігін талдау.

Ағылшын тілін коммуникативтік әдіс арқылы үйретуде сараланған тәсілдің тиімділігін талдау оқушылардың сөйлеу дағдыларын дамытуға қаншалықты оң әсер ететінін көрсетеді. Оқушылардың тілдік деңгейі, оқу қарқыны және жеке қажеттіліктері ескерілетін бұл тәсіл оқыту сапасын арттырып, әр оқушының білім алу процесінде өз орнын табуына мүмкіндік береді. Сараланған тәсілдің тиімділігін келесі аспектілер арқылы талдауға болады:

 Оқушылардың оқу мотивациясының артуы. Сараланған тәсіл оқушыларға өз деңгейіне сай, түсінікті әрі қызықты тапсырмалар ұсыну арқылы оқу мотивациясын арттырады. Әр оқушы өз деңгейіне сәйкес тапсырманы орындау барысында қанағаттану сезімін алады, бұл олардың тіл үйренуге деген қызығушылығын арттырады. Мысалы, тілдік деңгейі төмен оқушыларға қарапайым диалогтар ұсынылса, олардың тапсырманы орындаудағы сенімділігі артып, сабаққа белсенді түрде қатыса бастайды.

 Ауызекі сөйлеу дағдыларының біртіндеп жетілуі. Сараланған тәсіл арқылы оқушылар біртіндеп күрделене түсетін тапсырмаларды орындай отырып, ауызекі сөйлеу дағдыларын жетілдіре алады. Мысалы, бастапқы деңгейдегі оқушылар қарапайым диалогтарды меңгеруден бастаса, уақыт өте келе монологтық сөйлеуге және күрделі тақырыптарда өз ойын еркін жеткізуге қабілетті бола бастайды. Бұл тәсілдің тиімділігі – оқушылардың әр деңгейде нақты нәтижелерге қол жеткізуінде.

 Тілдік кедергілерді жеңу. Тілді енді ғана меңгеріп келе жатқан оқушылардың көпшілігінде тілдік кедергілер, яғни сөйлеуге деген қорқыныш немесе сенімсіздік байқалады. Сараланған тәсіл әр оқушыға оның деңгейіне сәйкес қолдау көрсетіп, күрделі тапсырмаларды кезең-кезеңімен жеңуге көмектеседі. Тілдік кедергілерді біртіндеп жою арқылы оқушылар еркін сөйлей бастайды, бұл олардың тіл үйренудегі табыстарын арттырады.

 Коммуникативтік дағдылардың дамуы. Сараланған тәсіл арқылы оқушылар түрлі рөлдік ойындар мен интерактивті жаттығуларға қатыса отырып, қарым-қатынас дағдыларын дамытады. Әр оқушы өз деңгейіне сай рөлдерді ойнап, коммуникативтік жағдаяттарға сәйкес әрекет етеді. Нәтижесінде, оқушылар шынайы өмірде қолдануға болатын сөйлеу дағдыларын игереді және әртүрлі әлеуметтік жағдайларда ағылшын тілін еркін қолдануға дағдыланады.

 Жеке оқу қажеттіліктерін қанағаттандыру. Әр оқушының оқу стилі мен қарқыны әртүрлі болғандықтан, сараланған тәсіл әр оқушыға жеке оқу қажеттіліктеріне сәйкес тапсырмалар ұсынады. Бұл әдіс оқушылардың тіл меңгеру үдерісін тиімдірек ұйымдастыруға мүмкіндік береді және олардың қажеттіліктерін қанағаттандырады. Мысалы, визуалдық оқу стиліндегі оқушыларға көрнекі материалдар қолдану ұсынылса, аудиалдық стильдегі оқушыларға тыңдалым тапсырмалары берілуі мүмкін. 

  Оқытудың нәтижелілігінің артуы. Сараланған тәсілді қолдану арқылы оқушылардың оқыту нәтижелерінде айтарлықтай жетістіктер байқалады. Жеке деңгейге сәйкес қолдау көрсету арқылы оқушылардың ауызекі сөйлеу қабілеттері едәуір жақсарады, және олар ағылшын тілін еркін меңгере бастайды. 

Жалпы алғанда, сараланған тәсілді қолдану ағылшын тілін коммуникативтік әдіспен үйрету барысында өте тиімді екенін көрсетеді. Бұл тәсіл оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеріп, олардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуға оң ықпал етеді. Оқушылардың оқу мотивациясы артып, тілдік кедергілері жойылып, олардың тіл меңгеру процесінде белсенділігі жоғарылайды. Осылайша, сараланған тәсіл ағылшын тілін меңгеру барысында оқыту нәтижелілігін арттыруға және әр оқушының жеке дамуына мүмкіндік береді.

Қорытынды.

Ағылшын тілін коммуникативтік әдіс-тәсілдер арқылы ауызша сөйлеуге үйрету қазіргі заманғы білім беру үдерісінде маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Бұл әдіс оқушылардың шынайы қарым-қатынасқа бейімделіп, тілдік ортада еркін әрекет етуіне мүмкіндік береді. Сараланған тәсілдің қолданылуы әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, олардың ауызекі сөйлеу дағдыларын тиімді дамытуға ықпал етеді. Дифференцирленген оқыту оқушылардың жеке қабілеттерін, тіл меңгеру деңгейін және қажеттіліктерін ескеруге жағдай жасап, тіл үйрену процесін қызықты әрі өнімді етеді. Тілдік кедергілерді жеңуге, қарым-қатынасқа белсенді түрде қатысуға және шынайы өмірде қолдануға қажетті дағдыларды қалыптастыруға бағытталған бұл әдіс ағылшын тілін меңгеруді жеңілдетеді.

Ағылшын тілін үйрету барысында коммуникативтік және сараланған тәсілдерді үйлестіре отырып, әр оқушының сөйлеу қабілеттерін барынша дамытуға болады. Мақалада қарастырылған әдістемелік тәсілдер мен тәжірибелік ұсыныстар мұғалімдерге оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын жетілдіруде тиімді шешімдер қабылдауға көмектеседі. Бүгінгі білім беру жүйесінде коммуникативтік және сараланған әдістерді кешенді қолдану – оқушылардың ағылшын тілінде еркін қарым-қатынас жасау қабілеттерін арттырудың маңызды қадамдарының бірі.