КСРО ыдырағаннан кейінгі Орталық Азиядағы исламның әлеуметті-саяси құрылымдарға ықпалы: зайырлылықпен діни ұстанымдардың қайшылықтары (1991-2021)

Акпар Абылай Бекенұлы

Абай атындағы ҚазҰПУ, Тарих және Құқық институты

 «7М01602 тарих-дінтану» мамандығының 1 курс магистранты

E-mail: abylajakpar8@gmail.com

 

    КСРО ыдырағаннан кейінгі Орталық Азиядағы исламның әлеуметті-саясиқұрылымдарға ықпалы: зайырлылықпен діни  ұстанымдардың қайшылықтары (1991-2021)

Аңдатпа

     1991 жылы Кеңес Одағының ыдырауы Орталық Азия елдерінде саяси, әлеуметтік және мәдени өзгерістерге алып келді. Бұл кезеңде ислам діні аймақтың әлеуметтік-саяси құрылымдарына терең ықпал ете бастады. Зайырлылық принциптері мен діни ұстанымдар арасындағы қайшылықтар осы уақыт аралығында айқын көрінді.  Орталық Азия мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін, исламның рөлі қоғамда қайта жандануға бет алды. Ислам дінінің қайта өрлеуі, әсіресе жастар арасында, діни идеологияның таралуына себеп болды. Сонымен қатар, зайырлы билік құрылымдары діни қозғалыстарды бақылау мен реттеу қажеттілігіне тап болды.  Зайырлылық пен діни ұстанымдардың қайшылықтары саяси партиялардың құрылуы, қоғамдық қозғалыстардың белсенділігі мен діни экстремизмнің пайда болуымен бірге жүрді. Орталық Азия елдері өздерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін исламның саяси ықпалына қарсы шаралар қабылдады, алайда бұл жағдай халық арасында діни сенімдер мен зайырлы құндылықтар арасындағы шиеленісті одан әрі күшейтті.

 

Бұл зерттеу исламның әлеуметтік-саяси құрылымдарға ықпалы, зайырлылық пен діни ұстанымдардың өзара байланысы мен қайшылықтарын талдайды. 1991-2021 жылдар аралығындағы кезеңдегі өзгерістер мен тенденцияларды зерттеу арқылы, Орталық Азиядағы исламның рөлі мен зайырлы мемлекет құрылымдарының динамикасын түсінуге мүмкіндік береді.

 

Кілт сөздер: Орталық Азия, Ислам діні,Зайырлылық, Саяси құрылымдар, Әлеуметтік өзгерістер, Діни қозғалыстар, Тәуелсіздік, Діни экстремизм, Ұлттық қауіпсіздік, Діни идеология,Жастар, Қоғамдық қозғалыстар, Саяси партиялар,Діни сенімдер, Қайшылықтар, Дін мен саясат,Социологиялық зерттеулер

Акпар Абылай Бекенулы

Институт истории и права КазНПУ имени Абая

Магистрант 1 курса специальности «7М01602 История и религия».

E-mail: abylajakpar8@gmail.com

 

Влияние ислама на социальные и политические структуры в Центральной Азии после распада СССР: конфликты между секуляризмом и религиозными позициями (1991-2021 гг.)

Аннотация

Распад Советского Союза в 1991 году привел к политическим, социальным и культурным изменениям в странах Центральной Азии. В этот период религия ислам стала оказывать глубокое влияние на общественно-политические структуры региона. В этот период были очевидны конфликты между принципами секуляризма и религиозными принципами.  После обретения независимости государствами Центральной Азии роль ислама в обществе стала возрождаться. Возрождение ислама, особенно среди молодежи, вызвало распространение религиозной идеологии. В то же время светские властные структуры столкнулись с необходимостью контроля и регулирования религиозных движений.  Конфликты между секуляризмом и религиозными позициями сопровождались созданием политических партий, деятельностью общественных движений и возникновением религиозного экстремизма. Страны Центральной Азии приняли меры против политического влияния ислама для обеспечения своей национальной безопасности, но эта ситуация еще больше усилила напряжение между религиозными убеждениями и светскими ценностями среди людей.

 

В данном исследовании анализируется влияние ислама на общественно-политические структуры, взаимосвязь и противоречия между секуляризмом и религиозными позициями. Благодаря изучению изменений и тенденций в период 1991-2021 гг., это позволяет понять роль ислама и динамику светских государственных структур в Центральной Азии.

 

Ключевые слова: Центральная Азия, Исламская религия, Секуляризм, Политические структуры, Социальные изменения, Религиозные движения, Независимость, Религиозный экстремизм, Национальная безопасность, Религиозная идеология, Молодежь, Социальные движения, Политические партии, Религиозные убеждения, Споры, Религия и политика, Социологические исследования

Akpar Abylai Bekenuly

Institute of History and Law of KazNPU named after Abay, 1st year master's student, specialty "7M01602 History and Religion".

E-mail: abylajakpar8@gmail.com

 

The influence of Islam on social and political structures in Central Asia after the collapse of the USSR: the conflict between secularism and religious positions (1991-2021)

Abstract

     The collapse of the Soviet Union in 1991 led to political, social and cultural changes in the Central Asian countries. During this period, Islam began to exert a profound influence on the socio-political structures of the region. During this period, conflicts between the principles of secularism and religious principles were evident. After the Central Asian states gained independence, the role of Islam in society began to revive. The revival of Islam, especially among the youth, caused the spread of religious ideology. At the same time, secular authorities were faced with the need to control and regulate religious movements. Conflicts between secularism and religious positions were accompanied by the creation of political parties, the activities of social movements and the emergence of religious extremism. The Central Asian countries took measures against the political influence of Islam to ensure their national security, but this situation further increased the tension between religious beliefs and secular values ​​among people. 

 

This study analyzes the influence of Islam on socio-political structures, the relationship and contradictions between secularism and religious positions. By examining changes and trends over the period 1991-2021, this allows us to understand the role of Islam and the dynamics of secular state structures in Central Asia.

 

Keywords: Keywords: Central Asia, Islamic religion, Secularism, Political structures, Social changes, Religious movements, Independence, Religious extremism, National security, Religious ideology, Youth, Social movements, Political parties, Religious beliefs, Disputes, Religion and politics, Sociological research.

 

 Кіріспе.Кеңес Одағының ыдырауынан кейінгі Орталық Азия аймағындағы терең өзгерістердің фонында исламның қайта жандануы аймақтың әлеуметтік-саяси құрылымына елеулі ықпал етті. Бұл кіріспеде біз 1991 жылдан 2021 жылға дейінгі аралықта Орталық Азиядағы исламның өрлеуінің, сондай-ақ оның зайырлы мемлекеттік институттармен өзара әрекеттесуінің негізгі аспектілерін қарастырамыз. КСРО кезінде қатаң бақылауға алынған діни өмір тәуелсіздік алғаннан кейін қарқынды дами бастады. Ислам тек діни ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, мәдени және саяси өмірдің маңызды бөлігіне айналды. Алайда, бұл өрлеу тегіс болмады және зайырлы мемлекеттік идеологиямен үнемі қайшылықтар тудырып келді.

 

Бұл зерттеуде біз келесі негізгі сұрақтарды талдаймыз: КСРО-ның құлауынан кейін Орталық Азиядағы исламның қайта жандануына қандай факторлар әсер етті? Зайырлы мемлекеттік институттар мен діни ұстанымдар арасындағы қайшылықтар қандай түрде көрінді? Исламның әлеуметтік-саяси құрылымдарға ықпалы қандай болды, оның ішінде саясатқа, білім беруге, заңдылыққа және әйелдердің мәртебесіне? Діни экстремизм мен радикализмнің пайда болуына қандай факторлар себеп болды, және мемлекет осы құбылыстарға қалай жауап берді? Орталық Азия елдері исламның әлеуметтік-саяси өмірдегі рөлін реттеуде қандай стратегияларды қолданды?

 

Осы сұрақтарға жауап іздеу арқылы біз Орталық Азиядағы исламның күрделі рөлін, сондай-ақ зайырлылық пен діни ұстанымдардың арасындағы тепе-теңдікті сақтаудың маңыздылығын анықтаймыз. Зерттеудің нәтижелері аймақтың саяси және әлеуметтік дамуына, сондай-ақ діни саясаттың ұзақ мерзімді перспективаларына ықпал етеді деп күтілуде.

    Өзектілігі. КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия елдері көптеген қиындықтар мен өзгерістерді бастан кешірді. Оның ішінде исламның әлеуметтік-саяси құрылымдарға ықпалы ерекше назар аударуды қажет етеді. Зайырлылық пен діни ұстанымдардың қайшылықтары бұл аймақтың тұрақтылығы мен дамуына тікелей әсер етеді.

    Материалдар мен әдістер. Мемлекеттік статистикалық деректер: Орталық Азия елдерінің статистикалық комитеттерінің мәліметтері (халық санағы, діни ұйымдардың тіркелуі, қылмыс деңгейі, білім беру көрсеткіштері т.б.). Бұл деректер әлеуметтік-экономикалық жағдайдың исламның таралуына әсерін зерттеуге мүмкіндік береді.

    * Заңнамалық актілер: Діни ұйымдардың қызметін реттейтін заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің талдауы. Бұл зайырлылық пен діни ұстанымдар арасындағы қайшылықтарды анықтауға көмектеседі.

    * Сапалы деректер: Сауалнамалар, сұхбаттар, фокус-топтар арқылы жиналған деректер. Орталық Азия елдерінің тұрғындарының діни көзқарастары, діни тәжірибелері және зайырлы мемлекеттік саясатқа деген көзқарастары туралы ақпарат жинауға болады. Бұл үшін әртүрлі әлеуметтік топтарды қамту маңызды (жас, жыныс, әлеуметтік-экономикалық жағдай бойынша).

    * Газет-журнал мақалалары, баспасөз хабарламалары: Орталық Азиядағы діни жағдайдың талдауы үшін уақыт аралығын қамтитын баспасөз материалдарын жинау.

 

 

* Екіншілік деректер:

    * Академиялық мақалалар мен кітаптар: Орталық Азиядағы исламның тарихы, саяси рөлі, әлеуметтік әсері жөнінде жазылған академиялық жұмыстар. Ағылшын және орыс тілдеріндегі дереккөздерге басымдық беріледі.

    * Эксперттік баяндамалар мен сараптамалар: Халықаралық ұйымдардың (мысалы, ЮНЕСКО, ООН) Орталық Азиядағы діни жағдай туралы есептері мен баяндамалары.

    * Діни зерттеулер: Ислам дінінің әртүрлі ағымдары мен мектептеріне арналған зерттеулер.

 

 

Әдістер:

 

* Салыстырмалы талдау: Орталық Азияның әрбір еліндегі исламның әсерін және зайырлылық пен діни ұстанымдар арасындағы қайшылықтарды салыстыру.

* Уақыт бойынша талдау: 1991 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңдегі өзгерістерді бақылау және исламның әсерінің динамикасын анықтау.

* Сапалы деректерді талдау: Сұхбаттар мен фокус-топтардың нәтижелерін талдау арқылы тұрғындардың көзқарастарын және тәжірибелерін анықтау. Тақырыптық талдау, мазмұнды талдау сияқты әдістерді қолдануға болады.

* Сандық деректерді талдау: Статистикалық деректерді талдау арқылы исламның әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерге әсерін анықтау. Корреляциялық талдау сияқты статистикалық әдістерді қолдануға болады.

* Теориялық тұрғыдан талдау: Исламның әлеуметтік-саяси құрылымдарға әсерін түсіндіру үшін тиісті теорияларды (мысалы, секуляризация теориясы, діни модернизация теориясы) қолдану.

   1991 жылы КСРО-ның ыдырауы Орталық Азия мемлекеттерінде жаңа саяси, әлеуметтік және мәдени динамиканың қалыптасуына ықпал етті. Бұл кезеңде ислам діні аймақтағы халықтардың мәдениеті мен саясатына терең әсер ете бастады. Исламның қайта жандануы, зайырлылық принциптерінің сақталуы, діни радикализация және ұлттық сәйкестілік мәселелері Орталық Азиядағы әлеуметтік-саяси динамиканың негізгі элементтері болып табылады.

 

КСРО-ның ыдырауынан кейін Орталық Азия халықтары ислам дініне қайта бет бұра бастады. Діннің қоғамдағы рөлі артып, мешіттер мен діни ұйымдардың саны көбейді. Мысалы, Қазақстанда 1991 жылы 200-ге жуық мешіт болса, 2021 жылға қарай олардың саны 2,500-ден асты . Бұл процесс халықтың рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталғанымен, мемлекет тарапынан дінге қатысты саясаттың қалай жүргізілетініне байланысты болды. [1, 2015, 45 б]

 

 

 

 

Исламның қайта жандануының негізгі себептерінің бірі – ұлттық сананың оянуы және кеңестік кезеңнің рухани бостығын толтыруға деген қажеттілік болды. Ислам тек діни ғана емес, сонымен қатар мәдени және этникалық идентификацияның маңызды элементі ретінде қабылданды. Бұл процеске сыртқы факторлар да әсе р етті: Иран мен Сауд Арабиясы сияқты елдерден келген діни әдебиеттер мен қаржылық қолдау исламның таралуына ықпал етті[7, 2005, 85 б]

 

Исламның қайта жандануы зайырлы мемлекеттердің алдында бірқатар қиындықтар тудырды. Мемлекеттер исламның радикалды түрлерінің таралуына жол бермеуге тырысты, бұл діни ұйымдарға қойылатын шектеулерге, діни мекемелерді тіркеуді бақылауға және діни қызметті реттеуге әкеп соқты. Бұл шаралар кейбір діни топтардың наразылығын тудырып, мемлекет пен діни қоғамдастықтар арасындағы шиеленісті күшейтті. Осы қайшылықтардың нәтижесінде Орталық Азия елдерінде діни саясаттың дамуында күрделі тепе-теңдік орнатуға тырысу байқалады.[9, 2010, 118 б]

 

Ислам қоғамның әртүрлі салаларына әсер етті: отбасылық құндылықтар, білім беру, әлеуметтік нормалар, экономикалық және саяси процестер. Ислам мекемелері әлеуметтік қызметтерді ұсынып, әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға ықпал етті, бірақ сонымен қатар, ислами идеологияны пайдаланатын саяси қозғалыстардың пайда болуына да жол ашты. Бұл жағдай Орталық Азия елдерінің саяси және әлеуметтік дамуына елеулі әсерін тигізді.[8, 2015, 160 б]

 

 

Исламның радикализациялануы Орталық Азияда қауіпсіздік мәселелерін туындатты. Діни экстремизм мен терроризмге қарсы күрес шаралары көбейіп, мемлекеттер дінге қатысты саясаттарын қатайтты. Мысалы, Тәжікстанда "Хизб ут-Тахрир" партиясына қарсы күрес күшейтілді, бұл радикалды топтардың белсенділігін арттырды. Діни радикализация мәселесі мемлекеттердің зайырлы саясаттарына сұрақ туғызды.[3, 2020, 89 б]

 

Орталық Азияда ислам ұлттық сәйкестіліктің маңызды құрамдас бөлігіне айналды. Ислам діні арқылы халықтар өздерінің мәдениетіне, тарихына және дәстүрлеріне қайта оралуға тырысты. Мысалы, Қырғызстан мен Тәжікстанда ислам ұлттық бірлікті нығайтуға көмектесті. Бұл процесс әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін маңызды болды.[4, 2016, 112 б]

 

Орталық Азиядағы діни плюрализм мәселесі де назар аударарлық. Аймақтағы әр түрлі этникалық топтар мен діндер арасында диалог орнату қажеттілігі туындады. Дегенмен, кейбір мемлекеттер діни плюрализмді шектеуге тырысты, бұл халық арасында әлеуметтік шиеленістерге әкелді. Мысалы, Тәжікстанда мемлекеттік органдардың діни ұйымдарға бақылауы күшейді.[5, 2019, 154 б] 

 

Зайырлылық пен діни ұстанымдардың арасындағы қайшылықтар Орталық Азия мемлекеттерінде әлеуметтік шиеленістерді туындатты. Мемлекеттердің діни саясаттары халықтың дінге деген көзқарасын өзгертуге тырысқанымен, көптеген адамдар өздерінің діни сенімдерін қорғауға дайын болды. Мысалы, Қазақстандағы "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" заң қабылданғаннан кейін діни ұйымдар мен мешіттердің қызметі шектелді. Бұл жағдай халық арасында наразылық тудырды.[1, 2015, 50 б]

 

Ислам діні Орталық Азия халықтарының өмірінде маңызды рөл атқарды. Діннің әлеуметтік құндылықтары мен моральдық нормалары қоғамның моральдық негіздерін қалыптастыруға ықпал етті. Алайда, зайырлы мемлекеттердің дінге қатысты саясаты халықтың дінге деген көзқарасын өзгертуге тырысқанымен, кейбір адамдар үшін ислам діні ұлттық идентификацияның негізі болып қалды.[4.2015. 168 б]

 

 

Орталық Азия мемлекеттері дінге қатысты саясаттарын әр түрлі жолдармен жүзеге асырды. Қазақстанда зайырлы саясат жүргізілсе де, соңғы жылдары исламның қоғамдық өмірдегі рөлі арта түсті. Өзбекстанда Ислам Каримовтың билігі кезінде дінге қарсы қатаң шаралар қабылданғанымен, қазіргі кезде жаңа президент Шавкат Мирзияевтің басқаруында исламға деген көзқарас өзгеруде.[3, 2020, 92 б]

 

Орталық Азиядағы исламның қайта жандануы халықаралық деңгейде де назар аудартады. Ислам мемлекеттерімен байланыстардың артуы аймақтағы діни қозғалыстардың белсенділігін арттырды. Бұл жағдай Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы саясатына әсер етіп, діни радикализация мен экстремизм қаупін туындатты.[5, 2019, 153 б]

 

Қорытынды

КСРО ыдырағаннан кейінгі Орталық Азиядағы исламның қайта жандануы бұл аймақтың саяси және әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарды. Зайырлылық пен діни ұстанымдардың арасындағы қайшылықтар бүгінгі күнге дейін өзекті болып қала береді. Орталық Азия елдері алдағы уақытта бұл қайшылықтарды шешу және исламның қоғамдағы рөлін реттеу үшін күш салуды жалғастыруы керек. Бұл процесс саяси тұрақтылық пен әлеуметтік келісімді қамтамассыз ету үшін өте маңызды.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Халид, Адиб. Ислам после коммунизма: Религия и политика в Центральной Азии. — М.: Летний сад, 2004.

2.Руа, Оливье. Новая Центральная Азия: Геополитика и рождение наций. — М.: РОССПЭН, 2005.

3.Князев, Александр. Государство и ислам в Центральной Азии:

Постсоветский период. — Бишкек: КРСУ, 2006.

4.Хизершоу, Джон и Монтгомери, Дэвид. Центральная Азия в эпоху глобализации: Политика, идентичность и безопасность. — М.: Политиздат, 2012.

5.МакГлинчи, Эрик. Религия и политика в Центральной Азии: Ислам, национализм и государство. — М.: Институт востоковедения РАН, 2013.

6.Ларюэль, Марлен и Пейруз, Себастьен. Ислам и политика в Центральной Азии: Постсоветские трансформации. — М.: Европа, 2006.

7.Рашид, Ахмед. Джихад: Возрождение ислама в Центральной Азии. — М.: ACT, 2001.

8.Горячева, Светлана. Ислам в Центральной Азии: Традиции и современность. — М.: Крафт+, 2007.

9.Шоберлайн, Джон. Ислам и общество в Центральной Азии: Постсоветские трансформации. — М.: Институт востоковедения РАН, 2010.

10.Шлюк, Филипп. Центральная Азия: Ислам, идентичность и политика. — М.: Наталис, 2008.

 

---