«Цифрлық із: Әлеуметтік желілердегі қауіпсіздік туралы не білуіміз керек?»

Бүгінгі күнде әлеуметтік желілер біздің өміріміздің бір бөлшегіне айналды. Instagram, TikTok, Facebook, WhatsApp, Telegram, X (Twitter), Snapchat сияқты платформаларда миллиардтаған адам күн сайын сурет салып, пікір бөлісіп, жаңалықпен танысады. Жастар үшін бұл – пікірлесу, ой бөлісу, шабыттану алаңы.

Алайда, осы желілер арқылы қалдыратын «цифрлық ізіміз» өзіміз ойламаған салдарға әкелуі мүмкін. Әр жазған пост, жіберген хабарлама, салған сурет немесе лайк – интернетте сақталып қалуы мүмкін. Сондықтан цифрлық іздің қауіптері мен одан қорғану жолдарын білу – әрбір жас үшін аса маңызды.

Цифрлық із дегеніміз не?

Цифрлық із (digital footprint) – бұл интернетте өзіңіз туралы қалдырған барлық ақпараттар жиынтығы. Ол мынадай элементтерден тұрады:

• Әлеуметтік желі профиліңіз;

• Посттар мен суреттер;

• Лайктар, пікірлер;

• Хат-хабарлар;

• Google-ге жазған іздеулеріңіз;

• Жүктеп алған қосымшалар;

• Wi-Fi желілерге қосылу деректері;

• Сайттарға кіру тарихы.

Кейбір цифрлық іздер — белсенді (мысалы, өзіңіз пост салғанда), ал кейбірі — пассивті (мысалы, бір сайтқа кірген кезде автоматты түрде тіркелетін кукилер арқылы). Екеуі де интернетте сақталып, кей жағдайда сіздің келісіміңізсіз пайдаланылуы мүмкін.

Неліктен бұл маңызды?

1. Жеке өмірдің қауіпсіздігі

Жеке ақпаратты интернетке салғанда, ол бөгде адамдардың қолына түсіп кетуі мүмкін. Бұл:

• Алаяқтар үшін – банк шоттарыңызға кіруге мүмкіндік;

• Кибербуллинг – яғни интернеттегі қорлау немесе мазақ ету;

• Жала жабу немесе фейк аккаунт жасау – сіздің атыңыздан біреу әрекет етуі мүмкін.

2. Болашаққа әсері

Көптеген жұмыс берушілер немесе ЖОО қабылдау комиссиялары сіздің онлайн мінез-құлқыңызды қарайды. Өсек, агрессия немесе бейәдеп суреттер – сізге кедергі келтіруі мүмкін.

3. Ақпараттың жойылмауы

Сіз постты өшірсеңіз де, оның скриншоты басқа жерде сақталып қалуы мүмкін. Интернет ештеңені толықтай ұмытпайды.

Қауіп қандай жағдайда төнеді?

Әлеуметтік желідегі қауіпсіздік ережелері

1. Құпиясөз – сіздің бірінші қорғанысыңыз

• Құпиясөз күрделі болсын: әріп, сан, символ араласқан.

• Бір аккаунтқа бір ғана құпиясөз қолданыңыз.

• 2FA (екі факторлы аутентификация) қосыңыз – мысалы, СМС немесе арнайы қосымша арқылы растау.

2. Жеке мәліметтерді жарияламаңыз

• Телефон нөмірі, мекенжай, мектеп атауы, туылған күн – бұл мәліметтерді тек сенімді адамдарға ғана беріңіз.

• Профиліңізді жеке (private) етіңіз.

3. Бөгде сілтемеге абай болыңыз

• Таныс емес адам жіберген сілтемеге өтпеңіз.

• Браузерде HTTPS белгісі бар ма – тексеріңіз.

4. Қосымшаларға рұқсат беруде абай болыңыз

• Әрбір орнатылған қосымша қандай ақпаратқа рұқсат сұрайтынын тексеріңіз.

• Камера мен микрофонға рұқсат сұраса – оның не үшін керек екенін біліңіз.

5. Достарды абайлап таңдаңыз

• Барлық таныс емес адамдарды достыққа қабылдамаңыз.

• Суреттеріңізді тек сенімді адамдар көретіндей етіп жекешелендіріңіз.

Кибербуллингтен қалай қорғануға болады?

Көп жастар интернетте қорлық көреді. Бұл – өте өзекті мәселе. Егер сіз немесе досыңыз кибербуллинг құрбаны болсаңыз:

• Сақ болыңыз: Хабарламаның скриншотын алып, дәлел ретінде сақтаңыз.

• Блоктау: Зиянды адамды бұғаттаңыз.

• Ата-анаңызға, мұғалімге немесе психологқа хабарласыңыз.

• Әлеуметтік желіге шағым жазыңыз: Платформаларда арнайы "Report" батырмасы болады.

Цифрлық ізіңді қалай тазартуға болады?

1. Google-ден өз атыңызды іздеңіз

   • Қандай ақпарат ашық екенін көріңіз. Қажетсіз мәліметті өшіру туралы сұрау жазыңыз.

2. Ескі аккаунттарды жойыңыз

   • Қолданбайтын сайттардағы тіркелгілеріңізді өшіріңіз.

3. Параметрлерді реттеңіз

   • Facebook, Instagram, TikTok, т.б. желілерде «құпиялық» баптауларын тексеріңіз.

4. Шын атыңызды пайдаланбаңыз

   • Қауіпсіздік мақсатында кей жағдайда лақап ат (никнейм) қолданған дұрыс.

Жасөспірімдерге арналған нақты кеңестер

• Күдікті жағдай болса, үндеме – әрекет ет. Хат алсаң – скриншот түсір, ата-анаңа айт.

• Жеке фотоларды жіберме. «Сенетін адамға» деп жіберген сурет – ертең баршаға таралуы мүмкін.

• Көңіл-күймен пост салма. Ашумен жазылған сөз – ертең опық жегізеді.

• Интернеттегі әрекетің – болашақтағы беделің. Қазіргі пост – ертеңгі жұмыс берушінің көзқарасын қалыптастырады.

Қорытынды

Цифрлық із – бұл көзге көрінбейтін, бірақ өміріңізге әсер ететін үлкен белгі. Әлеуметтік желілерде қалдырған әрбір із – болашақтағы қауіпке немесе табысқа себеп болуы мүмкін. Қауіпсіздікті сақтау – тек техникалық шара емес, бұл – мәдениет, жауапкершілік, саналы көзқарас.

Жастардың саналы, ақпараттық тұрғыда сауатты болуы – болашақ қоғамның қауіпсіз болуына жол ашады. Әлеуметтік желілерді дұрыс, мақсатты, қауіпсіз пайдаланған адам – шынайы цифрлық заманда өмір сүруді меңгерген тұлға.