Желтоқсан оқиғасына 35 жыл

16 желтоқсанда бүкіл Қазақстан өз тәуелсіздігінің 30 жылдығын атап өтеді. Осы мерейтоймен бірге біз тоталитарлық кеңестік режимнің құлдырауының және бұрынғы КСРО-ның барлық республикаларының тәуелсіздік алуының катализаторына айналған 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасының 35 жылдығын еске алатын боламыз.

15 желтоқсанда Алматыға КОКП ОК мүшесі Г.Разумовский мен Ульянов облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Г.Кольбин келді. 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленумында Жоғары партия органдары Колбинді Республикалық бірінші хатшы қызметіне ұсыну туралы жарияланды. Осылайша, барлық партиялық нормалар мен жарғыны бұза отырып, республика басшысы болып Қазақстанмен байланысы жоқ және жергілікті жағдайды білмейтін, тіпті жергілікті партиялық ұйымдардың ешқайсысында тіркеуде тұрмаған және қазақстандық тіркеуі жоқ адам сайланды.

Бұл қазақ халқын қорлау ретінде қабылданып, стихиялық наразылық тудырды. 1986 жылы 17-18 желтоқсанда Алматы жастары республиканың мүдделерін ескермеуге наразылық білдіру үшін көшеге шықты. Демонстрация бейбіт болды, мемлекетке қарсы немесе үкіметке қарсы ұрандар болған жоқ, азаматтар өздерінің конституциялық құқығын жүзеге асырды, бірақ диалогқа барғысы келмейтін билік демонстранттарға қарсы әскерлер мен полицияны аттандырып, террор мен репрессияға жүгінді.

Кейбір деректер бойынша, 17-18 желтоқсанда болған қайғылы оқиғалар барысында 150-ден астам демонстрант қаза тапты, Алматының емдеу мекемелеріне 540 адам түсті, 200-ден астам адам ауруханаға жатқызылды, 1700-ден астам адам түрлі дене жарақаттарын алды. Демонстрацияны таратуда әскери дөрекі күш қолданылып, суықта адамдарға су шашылды, ұсталғандарды ұрып-соқты, қаладан тыс жерге тасылды. Демонстрацияны күшпен тарату туралы хабар бүкіл Қазақстанды дүр сілкіндірді, республиканың көптеген қалаларында мұндай әрекетті айыптап сөз сөйлеулер өтті, сондай-ақ билік күшпен басып тастады. 900-ге жуық адам әкімшілік тәртіпте жазаланды, қылмыстық тәртіпте 99 адам сотталды, оның ішінде түрме төріне тоғытылып қаза тапқан жас Қайрат Рысқұлбековты қазақ ұмытпайды.

Тек Алматыда 264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан және 52 адам партия қатарынан шығарылды. Комсомолдық және партиялық жазаларды 1400-ге жуық адам алды. Ішкі істер органдарынан 1200 адам, көлік және медициналық мекемелерден 300-ден астам адам босатылды. Жоғары оқу орындарының 12 ректоры өз лауазымдарынан айырылды.

Желтоқсан – 1986 тек Алматы жастарын ғана емес, басқа облыстардағы жастардың бой көтеруіне де алып келді. Бұл кезде Жезқазғанда да, Қарағандыда да 60 адамнан ұсталып, соққыға жығылды, митінгілер мен шерулер Талдықорғанда да, Арқалықта, Көкшетауда, Сарыөзекте, Талғарда, Шымкентте және басқа да қалаларда өтті. Олардың қорытындылары бойынша 21 шеруші сотталды.

Тергеу мен сот іс жүргізу нормаларын өрескел бұзумен өтті, билік Сталиннен кейінгі уақытта бұрын-соңды болмаған репрессия мен ұлттық интеллигенцияны қудалау толқынын бастады. 1987 жылдың басында КОКП ОК-нің қаулысы қабылданып, онда болған оқиға «қазақ ұлтшылдығының» көрінісі деп жарияланды.

1986 Жылғы Желтоқсан оқиғасы ата-бабаларымыз армандаған жаңа өмірге апаратын жолдың басында болған ауыр сынақпен тарихта мәңгі қалды. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасын еске алу баршамызды Тәуелсіздігіміздің негіздерін одан әрі нығайту үшін бостандық туын жоғары көтеруге шақырады.

Әрине, желтоқсан оқиғаларының жүрегімізде қалдырған жаралары уақытты біртіндеп емдейді. Салқынқандылық, парасатты ақыл және салмақты саясат бізге өткеннен қажетті сабақ алуға, қорқыныш пен қорлықсыз болашаққа ұмтылуға көмектесті. Сондықтан Отан үшін қиын уақытта оның абыройы мен қадір-қасиетін қорғауға шыққан Желтоқсан батырларына тағзым ету парызымыз деп санаймыз!

Болат САЙЛАН, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессоры, т.ғ.д. Айгерім ҚҰЛЖАН, 1 курс студенті