Қостанайдан хат

Мен Нілді мектебінен Петропавловскідегі екі класты орысша-қазақша мектепке баруға тиісті болдым. Мұнда келгеннен кейін оқу да басталып қалды. Менің бұл қалада таныстарым жоқ еді. Келген кезде Омбыдағы уақиға есіме түсіп, сақтаныңқырап, ешкіммен сырлас болғым келмеді. Бір-екі ай тек балаларды оқытуды ғана біліп, өзіммен өзім болып жүрдім де қойдым.

Октябрьдің аяқ кезінде ауылдан Кәмел ағам келді. Ел ішінде әралуан хабар бар, Спандияр қалай екен біліп қайт деп туған-туысқандарым жіберген екен. Ел-жұрттың амандығын естіп қуанып қалдым.

Кәмел ағам менімен сөйлесіп отырып:

— Патшаны тақтан түсіреді екен деген сөз не? Ел ішінде осындай бір лақап тарап кетті... — деп сұрады.

— Оны кім айтып жүр? — дедім, «ел құлағы елу» деген мақал есіме түсіп таңырқанып.

— Кім дерің бар ма? Жұрттың бәрі осылай деп айтып жүр. Қостанайда болған кезімде де осындай хабарды әркімнен естідім.

Кәмел Қостанайда Бекет Өтетілеуовке кездескен екен ол маған хат жазып жіберіпті. Бекет хатында амандықты айта келіп, астарлы сөздермен Қостанайдың хабарын айтыпты. «Мұнда не көп — думан көп. Алқақотан отырыс та кеп, шешендер де кеп. Ел аяғын батыл басатын болыпты. Адамдардың тілі құлаш-құлаш шығады. Жер құдайы қаусап, хәлі бітіп, өлуге қалыпты деген сөз бар. Оның орнына енді адам отырады екен деседі. Біздің Әбубәкір де жақсы шешен болып алған. Бірер жиылыста оның сөзін де естідім. Әбекең білегін білей сөйледі. Өзінің қойын-қонышы тасқа басқан қағазға толған. Ол отырып кеткен жерде сол қағаздар шашылып қалады. Сол қағаздардың бірнеше данасы менің де қолыма түсті. Оқып көрсем, «жер құдайы кәп кешікпей жан тапсырады» делінген сездер жазылған екен...

Бекеттің жазған хатының ұзын-ырғасы осындай еді. Әрине, мен мұның бәрін де түсіндім. Қостанайда жиындар жиі болып тұрады. Патша үкіметіне қарсы сөз сөйлеушілер көп, листовкалар таратылып жүр дегенді мен бұрын да естіген едім. Бірақ Бекеттің хатынан менің білген бір жаңалығым Әбубәкір Бәйтішев революциялық қозғалысқа белсене қатысатын болыпты. «Өзінің қойын-қонышы тасқа басқан қағазға толған» деген сөздерді мен листовкалар ғой деп түсіндім. Шынында да солай болып шықты. Ивановтың «ауруы» Әбубәкірге майдай жұққан екен дедім ішімнен.

Кейін білдім, Қостанайда жалғыз Әбубәкір емес, бірнеше қазақ оқытушылары мен педагогикалық курстың бірқатар оқушылары да листовкалар таратып, кейбіреулері жиындарда сөз де сөйлеп, революциялық қозғалысқа белсене қатысты. Революция күшпен басылғаннан кейін бірқатар оқытушылар мен оқушылар оқудан қуылыпты, оларды педагогикалық курстың бастығы, баяғы Греховодов қудалапты.

Петропавловскідегі мектепте, Қостанайдағыдай ашықтан-ашық көшеге шығып, бой көрсетіп, сөз сөйлеген қазақ оқытушылары бола қойған жоқ. Бірақ мектептің өз ішінде патшаның суретін алып тастаған патша үшін дұға оқып тілек тілеуден бас тартқан уақиғалар болды. Бұған бұқарашыл бағыттағы оқушылардың бәрі де тегіс қатысты деуге болады.

Қазақстанның солтүстік аймағында 1905 жылғы тұңғыш орыс революциясының дүмпуі мен жаңғырығы осындай болды.

Солтүстік аймақтың қалың халық бұқарасы, сол бұқараның арасынан шыққан азғана оқытушылар жұртшылығы, революцияға іштей тілектес болып қана қоймай, сонымен бірге үн де қосқан еді.