Ауыр жылдар

Мен Петропавловскіде екі класты орысша-қазақша мектепте 1910 жылдың жаз айларына дейін болдым. Бұл менің өмірімдегі ең бір ауыр жылдар болды. Революция жеңіліске ұшырағаннан кейін жергілікті өкімет орындары ең алдымен мектептерді қолға алды. Революцияға ниеттес екенін білдірген патша үкіметіне қарсы сөз айтқан оқытушылардың бір-екеуі айдалып та кетті. Айдалудан аман қалған оқытушылар да қатаң бақылауға алынды. Не керек реакция қара түнек болып төнді.

«Аттың сыры шапқанда білінеді, ердің сыры сасқанда білінеді» деген ете дұрыс мақал екен. Революцияның өрті лаулап, патша өкіметінің басына күн туған заманда аузымен орақ орып жүрген Иван Тенанякин деген оқытушы реакция жылдарында өзінің нағыз оңбаған екі жүзділік бейнесін айқын көрсетті. Ол менің үстімнен де шағым берді. Ол маған біріншіден айдалып кеткен оқытушылармен дос болған адам, екіншіден патша өкіметінің жеңісіне үн қоспады, үндемей қалды, үшіншіден Крыловтың сықақ мысал өлеңдерін аударып, оны қазақ оқушыларының арасына таратып жүр деген кінәлар такты.

Полиция (жаңылмасам, Петропавловскідегі пристав болуы керек) менен бірнеше рет жауап та алды, бірақ айыптауға ешбір дәлел таба алмағандықтан болу керек көп кешікпей-ақ менен жауап алуын тоқтатты.

Алайда басқан аяқ аңдулы болды. Енді тек балаларды оқыту, өз тұсыңнан оқып, біліміңді көтере беруден басқа ештеме қалмады. Сен қайда бардың, кіммен сөйлестің, не айттың — осының бәрі де аңдулы еді. Әрине, мұндай жағдайда маған мұнда оқытушы болып қалуға мүмкін емес еді. Мен басқа бір жерге жіберуді сұрап арыз жаза бастадым.

Осы жылдарда (1908-1909) мен баяғыдан бері өзім аударын келген Крыловтың мысалдарын қайта өңдеп, олардың үстіне тағы да керекті деп тапқан бірнеше мысалдарын аударып, қырық төрт мысал өлеңді «Үлгілі тәржімә» деген атпен Қазан қаласына Каримовтардың баспасына жібердім. Төрт-бес айдан кейін «сіздің жинағыңызды кітап етіп бастырып шығаратын болдық, келесі жылы баспадан шығады» деген хабар келді.

Арада бір жыл етті. Кеп арыздар маза бермеген болу керек мені қазіргі Қостанай облысының Ұзынкөл ауданындағы Федоровқа селосында ашылған екі класты орысша-қазақша мектепке (ол кезде Пресногорковскінің екі класты орысша-қазақша мектебі деп аталынатын) оқытушы етіп жіберді. Ол менің өз ауылымнан 60 шақырымдай жердегі село. Мең әрине, қатты қуандым. Оған 1910 жыл июль айында келіп, 1919 жылдың күз айларына дейін оқытушы болып тұрдым.