Тұңғыш еңбек

Сағила қайтыс болғаннан кейін қайнымда бір жеті болдым. Жолда ауылға соғып, он күнінде Федоровкаға қайта оралдым. Мен жоқта мектеп өмірінде екі түрлі жаңалық болыпты, Баяғы Петропавловскідегі Тенанякин мектепке меңгеруші болып тағайындалыпты. Қазаннан менің атыма бір посылка келіпті.

Тенанякинмен бір қақтығысып алғаннан кейін почта бөлімшесіне бардым. Қалың қағазға төрт бұрыштан оралған посылка екен Үйге әкеліп, ашып қарасам, баяғы «Үлгілі тәржіма!». Елу данасын жіберіпті. Бұл менің өмірімде болған бір зор уақиға еді. Кітаптың ішкі бетінде аударған: С. Көбеев деп жазылған.

— Қандай жақсы кітап, қандай жақсы! — деп қайта-қайта қараймын. Тіпті кезім тояр емес. Не деген бақыт! Бұл кітапты балалар оқиды, бүкіл сауатты адамдар оқиды. Орыс классиктері ішінен Крылов сияқты мысқылшы, қаламы өткір жазушының мысалдарын біздің аймақта түңғыш аударып, кітап етіп бастыртып шығарудың өзі қандай аброй!

Ой жүйрік: бұл кітап халық арасына тарайды, мұны қазақ елінің қай аймағы болса да алады, бұл кітапты ауылға жіберемін ағаларым оқиды, хат танитын ауыл адамдары оқиды. Мұны әлі баяғыда менің әкеме: «мынаны оқытып қайтесің, одан да бұзау бақтырсайшы...» дейтін байлар да, олардың балалары да оқиды. Ең бастысы, бұл кітап халыққа қызмет ететін болады, бұл кітап мектепте оқу құралы ретінде пайдалануға да жарайды, деп ойлап мәз-мәйрам болып қалдым. Кітаптың беттерін аударып көріп отырғанда Сағила есіме түсті. Ол сауатты еді.

— Әттең, Сағила!.. Менің тұңғыш әдеби еңбегімді кере алмай, оқи алмай кеттің. Қандай қуанар едің! Сенің сының, пікірің маған қазір қандай қажет! — деп қатты налып, жабығып тұрғанымда, есік ашылды. Жалт қарасам Сәду екен. Жүгіріп барып құшақтай алдым.

— Бауырым! — деп Сәду де мені құшақтай алды. Екеуміздің басқа бір сөз айтуға шамамыз келмеді. Сәттен кейін құшағымызды жазып, аман-сау сұрасып, отыра бергенімізде, Тышан кіріп келді. Ол әрі жыршы, әрі ақын жігіт еді. Сәдудің аулына барып, содан Сәдуге еріп маған келген екен. Онымен сәлемдескеннен кейін:

— Мен сендерге бір қымбат нәрсе берейін — деп екеуіне жаңағы «Үлгілі тәржіманың» екі данасын ұстаттым. Сәду кітаптың мұқабасын көріп, ішкі беттерін аударыстырып қарап, оқып шықты да:

— Өте жақсы — деді.

— Бұл не, әй бұл не? — деді Тышан біресе маған біресе Сәдуге алақ-алақ қарап. Ол хат танымайтын еді.

— Мына кітапты Спандияр бастырып шығарыпты! Орыстың Иван Крылов дейтін ақыны болған көптеген мысал өлеңдер жазған кісі. Спандияр сол кісінің мысал өлеңдерін қазақшаға аударып, кітап етіп бастыру үшін Қазанға жіберген едім деп еді. Сол міне, кересің бе, кітап болып басылып шығыпты! — деді Сәду.

— Уа, құтты болсың бауырым! — деп Тышаң да қуанды.

Біраз әңгімелесіп отырдық. Әңгімеміздің тақырыбы осы кітап еді. Сәду қатты риза болып отырды. Біздің сөзімізден кітаптың мәнін аңғарған Тышаң:

— Қайырлы болсың үлкен аброй болған екен — деді.

— Ал, Тышаң, ақынсың ғой, табанда осы кітап туралы бір ауыз елең шығаршы, — деді Сәду күліп.

— Шығарса қайтеді, шабытым жетпес деймісің? — деді Тышаң.

— Жоқ, оған күмәнім жоқ. Тек табанда бір ауыз елең суырып салшы деймін.

— Кітаптың аты не? — деді Тышаң ойшыл көзінде отты нұр жайнап.

— «Үлгілі тәржіма».

— Мұның орысшасын жазған Иван дейсіз бе? Ол кісі бар ма?

— Ол кісі қазір жоқ.

— Ол қандай ақын болған кісі ? — деп сұрады Тышаң тағы да.

Мен асықпай отырып, Тышаңға Крыловтың өмірбаянымен таныстырдым. Ақын сол арада былай деп шырқап қоя берді:

«...Орыста Иван деген ақын өткен
Дана ойдан селдетіп кеп сықақ төккен
Көтерген көкіректерін ұлықтарды
Мысқылдап өткір тілмен масқара еткен.
Көп оқып сол ақынның мысалдарың
Аударып қазақшаға жақсыларын
Қазақта кітап етіп бастырған кім?
Дегенде, аты аталар Спанымның!..»

Оның елеңін табанда жазып алып едің бірақ 1919 жылы басқа да қол жазбаларыммен бірге жоғалып кетті. Тышаңның сондағы біз жазып алған өлеңінен осы екі-ақ шумағы ғана есімде қалыпты. Бұл елеңді келтіруім лайықсыз болар десем де, қол жазбаны оқыған жолдастарымның өтініші бойынша осы жерде келтіріп өттім.

Әрине, кітап тойсыз өтпеді. Кітапты алған күні той жасап, құттықтай келген достарыма бірқатар мысалдарын оқып бердім. Тышаң, Сәдулер жаттап алып, кейін ауылда болған тойда тыңдаушыларына әнге қосып айтып берді. Сол тойда оқи білетін ел адамдарына отыз кітапшаны үлестіріп бердім.

Осы жинақ шыққаннан кейін мен жазушылыққа бет бұрдым. Маған жазу жұмысы қолымнан келетін іс сияқты болып керінді. Бірақ ол кезде ең алдымен мектеп балалары үшін қазақ тілінде оқу құралдары керек еді. Сондықтан мен ең алдымен оқу құралын жазып, кітап етіп бастырып шығаруға талаптандым.