Маргиналдылықтың әлеуметтік-психологиялық аспектілері

Американдық әлеуметтануда 1920 жылдары дүниеге келген маргиналдық концепциясы 80 жылдан астам уақыт бойы бұл ғылымда өзінің маңызын сақтап қана қоймай, философтардың, мәдениеттанушылардың, экономистер мен өнертанушы ғалымдардың назарында болды. Сонымен, бастапқыда маргиналдылық мәселесі адамның психикалық жағдайына әсер ететін мәдени қақтығыс болды. Концепцияға қатысты американдық социологиялық ойдың одан әрі дамуы мариналдылықтың сипатталған жағдайларының ауқымының кеңеюіне әкелді. Осыған байланысты жаңа тәсілдер пайда болады, маргиналдық таза мәдени аспектіден шығып, әлеуметтік салаға көбірек ауысады. Бұл өзгерістің маңызды себебі соғыстан кейінгі Еуропа мен Америкада социология ғылымының қарқынды дамуы болды. Тарихты «өмір ұстазы» ретінде алмастыра отырып, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы ғылымға айналады. Мұндай құрылымды, әлеуметтік өзара әрекеттесу ережелерін анықтау қоғамда болып жатқан процестер туралы нақты білім беріп қана қоймай, бұл процестерді болжауға мүмкіндік береді деген пікір кең тараған. Маргиналдық әлеуметтік мобильділіктің өнімі ретінде де, ерекше мәртебе ретінде де қарастырыла бастады. Бірте-бірте маргиналды тұлғаның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері екінші жоспарға түсіп, К.Маркс ілімінен және структуралистер философиясынан туындаған парадигманың маңыздылығы арта түсуде.

Американдық, латынамерикалық және әсіресе Батыс Еуропалық әлеуметтану маргиналдылықты «объективті әлеуметтік жағдайлармен» байланыстыра отырып, осы жағдайларды және маргинализацияның әлеуметтік себептерін зерттеуге бейтарап көзқараспен қарайды.

Маргиналдық феноменді тереңірек түсіну және маргиналды тұлғаның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері мен мінез-құлқын зерттеу үшін маргиналдылық жағдайындағы жеке тұлғалардың сана-сезімінің ерекшеліктеріне жүгіну қызықты.

Бұл күй индивидтің өзінің бұрынғы тұрақты тәжірибесін, әдеттерін, құндылықтарын, әлеуметтік шеңбердегі өзара әрекеттесуді және оның жеке тәжірибесін ұйымдастыратын көзқарастарын дискредитациялау нәтижесінде пайда болатын жеке ұйымдаспауымен сипатталады. Бұл құрылымдар кешенінде жеке тұлғаның құндылықтар жүйесін дискредитациялауға ұшырайтын құрылымдарды бөліп көрсетейік. Осылайша, жеке тұлғаның нормалары мен құндылығының тұрақсыздығы маргиналдылықтың маңызды критерийлерінің бірі болып табылады. Бұл жеке деңгейде маргиналдық бір әлеуметтік топтың нормативті-құндылық жүйесінен екінші әлеуметтік топтың нормативті-құндылық жүйесіне ауысуды жүзеге асырып, белгілі бір уақыт аралығында тәртіпсіз нормалар күйінде қалуымен байланысты. Мінез-құлық пен құндылықтардың анық ережелері болмаған кезде мұндай күй жеке адамның санасына әсер етеді. Сондықтан маргиналды сананы маргиналды адамға тән сана ретінде айтуға негіз бар, оның негізі тұрақсыздық, жеке адамның нормалары мен құндылықтарын дұрыс реттемеу.

Маргиналды сананы сипаттағанда, Э.Дюркгейм бөліп көрсеткен ұжымдық сана ұғымына тоқталайық. Оның пікірінше, ұжымдық сананың негізгі қызметі – қоғамның реттеуші моральдық күші болу. Осыған байланысты оның болуы кез келген тұрақты жұмыс істейтін қоғамның қажетті құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Дюркгейм қоғамның механикалық ынтымақтастығынан жылжып, органикалық ынтымақ өскен сайын ұжымдық сананың қарқындылығы азаяды, өйткені қоғам мүшелері бірдей оқиғаларға ұқсас реакцияларды аз сезінеді деп көрсетті. Осы теориялық пайымдауларға ұқсастық жасай отырып, маргиналды сананы сипаттаған кезде оның қарқындылығы туралы жеке адамдар мен әлеуметтік топтардағы маргиналдық сананың әртүрлі дәрежеде көрінуін бағалауға мүмкіндік беретін белгілі бір сандық параметр ретінде де айтуға болады деп есептейміз. Маргиналдану процестері айқын аумақтардағы халықты зерттеу кезінде маргиналдық сананың жоғары қарқындылығы туралы айтуға болады деп айтуға негіз бар.

Сонымен қатар, маргиналданған субъектілердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері олардың іс-әрекеттері мен мінез-құлқында айқын көрінетінін атап өту керек, бұл өзіндік ерекшеліктері мен ерекше белгілері бар мінез-құлықтың қалыптасуына әкеледі. Маргиналдық мінез-құлық - бұл маргиналды тұлғаның әлеуметтік-психологиялық ұйымының көрінісі болып табылатын және басқа адамдардың, топтардың және бүкіл қоғамның мүдделеріне әсер ететін сыртқы бақыланатын әрекеттері. Маргиналдық мінез-құлық айқынырақ көрінетін қоғамдық өмірдің салаларына байланысты оның келесі түрлерін ажыратуға болады: әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік мінез-құлық.

Сонымен қатар, маргиналды адамның мінез-құлқы маргиналистиканың аз зерттелген саласы екенін және оны зерттеу әртүрлі эмпирикалық зерттеулерде маргиналдылық категориясын қолданудың жаңа мүмкіндіктерін ашатынын атап өткен жөн.

Мақала авторы - Өлмесова Аружан. «Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті», «Философия және Саясаттану факультеті», «Дінтану және Мәдениеттану кафедрасы», «6B03102 -Мәдениеттану» білім беру бағдарламасы, 3 курс студенті

Жетекшісі – Аликбаева Маржан Башановна

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: