Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі: 2025 жылғы сараптамалық талдау

Қазақстанның еңбек нарығы соңғы жылдары бірқатар өзгерістерге ұшырап, жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі мен жұмыс күшінің құрылымындағы өзгерістер байқалуда. Дегенмен, бұл оң үрдістермен қатар, жұмыссыздықтың жаңа түрлері мен еңбек нарығындағы теңгерімсіздіктер де орын алуда. Осы мақалада Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі сарапшылардың пікірлері негізінде талданады.

Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі және оның себептері
Қазақстанда соңғы жылдары жұмыссыздық деңгейі төмендеп, 2021 жылы 4,8% деңгейіне жетті. Экономист Ғалымжан Керімбек бұл көрсеткіштің төмендеуін экономикалық өсім мен жаңа жұмыс орындарының ашылуымен байланыстырады. 

Жастар арасындағы жұмыссыздық
Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі әлі де жоғары. Қайырбек Аяшевтің айтуынша, 2003-2004 жылдардағы демографиялық бумның салдарынан алдағы жылдары еңбек нарығына қосымша жүктеме түседі. 

Еңбек нарығындағы құрылымдық мәселелер
Еңбек нарығындағы құрылымдық мәселелердің бірі – жұмыс күшінің сапасы мен біліктілігінің төмендігі. Мадияр Алдияровтың пікірінше, көптеген жұмысшылар өнімділігі төмен салаларда шоғырланған, бұл жалпы еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеп соғады. 

Гендерлік теңсіздік және еңбек нарығындағы теңгерімсіздік
Еңбек нарығында гендерлік теңсіздік әлі де сақталған. Мадияр Алдияровтың айтуынша, ерлер мен әйелдер арасындағы жалақы айырмашылығы 15-20% құрайды. 

Мемлекеттік қолдау және еңбек нарығын реттеу
Мемлекет еңбек нарығын реттеу үшін бірқатар шаралар қабылдауда. Светлана Жақыпова атап өткендей, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы теңгерімсіздік мәселесі шешілмей отыр. 
Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі күрделі және көпқырлы. Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі оң үрдіс болса да, жастар арасындағы жұмыссыздық, еңбек нарығындағы құрылымдық мәселелер мен гендерлік теңсіздік сияқты проблемалар әлі де өзекті болып отыр. Мемлекет тарапынан қабылданып жатқан шаралар бұл мәселелерді шешуге бағытталғанымен, олардың тиімділігін арттыру үшін қосымша күш-жігер қажет.

Ауылдық жерлердегі жұмыссыздық және өңірлік теңсіздік
Қазақстанда еңбек нарығындағы біркелкі емес даму, әсіресе, ауылдық аймақтарда қатты байқалады. Экономист Нұржан Әлтаевтың айтуынша, ауылдық елді мекендерде жастар мен білікті кадрлардың қалаға жаппай көшіп, аймақтарда жұмыссыздықтың өсімін тудыратыны – алаңдатарлық үрдіс. Бұл мәселе – тек еңбек нарығының емес, жалпы елдің демографиялық және әлеуметтік құрылымына да әсер ететін фактор.
Нұржан Әлтаев: «Ауылда жұмыс орындары жоқтың қасы. Мемлекеттік бағдарламалар өңірлерде тиімді іске аспай жатыр, бюрократия мен формализм – басты кедергілер.»

Бейресми сектор мен көлеңкелі жұмыс
Қазақстанда жұмыссыздықтың шынайы деңгейі ресми статистикада көрінбейтін бейресми еңбек нарығының үлесімен бұрмалануы мүмкін. Сарапшы Сәуле Есжанова бейресми жұмыс істейтін азаматтардың саны 1,5 млн-нан асуы мүмкін екенін айтады. Бұл өз кезегінде әлеуметтік қорғау жүйесіне салмақ түсіріп, зейнетақы мен медициналық сақтандыру сияқты жүйелердің тиімділігін төмендетеді.
Сәуле Есжанова: «Бейресми жұмыспен қамтылған азаматтар салық төлемейді, зейнетақы қорына аударым жасамайды – бұл болашақта үлкен әлеуметтік дағдарысқа апаруы мүмкін.»

Цифрландыру және жаңа мамандықтардың тапшылығы
Соңғы жылдары цифрландыру мен автоматтандыру үрдістері еңбек нарығының құрылымын өзгертіп жатыр. Айти-сарапшы Ерлан Төлеутайдың айтуынша, нарықта IT, цифрлық маркетинг, киберқауіпсіздік секілді салаларда маман тапшылығы артып келеді. Бұл өз кезегінде білім беру жүйесінің еңбек нарығына икемделмегенін көрсетеді.
Ерлан Төлеутай: «Еңбек нарығы цифрлы экономикаға бейімделуде. Бірақ жоғары оқу орындары мен колледждер әлі де ескі бағдарламалармен оқытып жатыр. Бұл – жүйелік проблема.»

Мемлекеттік бағдарламалар және олардың тиімділігі
«Жастар практикасы», «Бастау Бизнес», «Жұмыспен қамту жол картасы» сияқты бағдарламалар жүзеге асырылып жатыр. Дегенмен, сарапшылар олардың тиімділігіне күмәнмен қарайды. Экономист Динара Жүнісова бұл бағдарламалардың көпшілігі қысқа мерзімді және ұзақмерзімді жұмыссыздықты шешуге қауқарсыз екенін айтады.
Динара Жүнісова: «Мемлекеттік бағдарламалар көбіне статистиканы жақсартуға ғана бағытталған. Нағыз жұмыс орнын емес, уақытша шешімдерді ұсынады.»

Жұмыссыздық – тек экономикалық емес, сонымен қатар әлеуметтік және стратегиялық мәселе. Қазақстан еңбек нарығы бүгінде күрделі сын-тегеуріндермен бетпе-бет келіп отыр: құрылымдық теңсіздік, жастар мен ауыл тұрғындары арасындағы жұмыссыздық, бейресми сектордың кеңеюі және цифрлы дәуірге бейімделу мәселелері. Сарапшылардың пікірлері мен талдаулары бұл мәселенің кешенді әрі жүйелі түрде шешілуі қажеттігін көрсетеді.

 Халықаралық тәжірибе: Басқа елдерден не үйренуге болады?
Қазақстанның еңбек нарығындағы қиындықтарды жеңу үшін дамыған елдердің тәжірибесіне назар аудару маңызды. Мысалы, Германияда дуальды білім беру жүйесі кең таралған – бұл жастардың оқу барысында бірден кәсіптік тәжірибе жинақтауына мүмкіндік береді.
Сингапурда мемлекет тұрақты түрде еңбек нарығын мониторинг жасап, болашақта сұранысқа ие мамандықтар бойынша тегін курстар ұсынады. Қазақстанда да «Skills Enbek» платформасы іске қосылды, бірақ оның ауқымы мен сапасы шектеулі.
Сарапшы Бағлан Бейсенов: «Бізге қажеті – тек жұмыс орны ашу емес, еңбек күшінің икемділігін арттыру. Халықаралық тәжірибеде кадрды қайта оқыту – басты басымдықтардың бірі.»

Жасанды интеллект пен автоматтандыру әсері
Жасанды интеллект пен автоматтандырудың дамуы болашақта көптеген салаларда жұмыс орындарын қысқартады. Бұл үрдіс әсіресе қайталанатын әрекеттерді орындайтын мамандықтарға (мысалы, кассирлер, операторлар) әсер етеді.
McKinsey зерттеуі бойынша, 2030 жылға қарай қазіргі жұмыс орындарының шамамен 14% автоматтандырылуы мүмкін. Қазақстандағы еңбек нарығы бұл өзгерістерге дайын ба?
IТ-аналитик Жанна Қабдолова: «Бізге бүгіннен бастап болашақ мамандықтарды дамыту керек. Жаңа технологиялармен жұмыс істеуді үйренбеген жұмысшылардың жұмыссыз қалу қаупі жоғары.»

Миграция және жұмыс күші экспорты
Соңғы жылдары Қазақстаннан шетелге, әсіресе Еуропа мен Оңтүстік Кореяға жұмыс күшінің көші күшейді. Бұл – ел ішіндегі жұмыс орындарының аздығы мен жалақының төмендігіне байланысты.
Кейбір сарапшылар мұны экономикалық жағынан тиімді деп санаса, басқалары бұл құбылысты мамандардың жоғалуы ретінде бағалайды.
Әлеуметтанушы Анар Маханова: «Ең білікті жастар шетелге кетіп жатыр. Бұл – мидың сыртқа ағуы (brain drain). Бұл үрдісті тоқтатпасақ, ұлттық еңбек нарығы сапасыз жұмыс күшіне толып, бәсекеге қабілетсіз болып қалады.»

Жұмыссыздықтың психологиялық және әлеуметтік салдары
Жұмыссыздық – тек экономикалық мәселе емес. Оның адамдардың психологиялық денсаулығына, отбасы тұрақтылығына және қоғамдағы әлеуметтік ахуалға да әсері бар. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық күйзеліс, агрессия және әлеуметтік оқшаулану секілді мәселелерге апарады.
Қазақстанда бұл аспектілер жиі назардан тыс қалады. Алайда психологиялық көмек орталықтары мен қайта бейімдеу бағдарламалары аса қажет.

Болашаққа көзқарас: Трендтер мен болжамдар
2025 жылдан кейін Қазақстанда еңбек нарығы бірнеше негізгі тренд бойынша өзгереді:
* Фриланс пен қашықтан жұмыс істеудің өсуі – икемді жұмыс формалары кең таралады;
* Жоғары технологиялы салалардағы жұмыс орындарының артуы – IT, биотехнология, жасыл энергетика;
* Мамандықтардың үнемі өзгеруі – бір адамның өмір бойы бірнеше кәсіпті игеру қажеттілігі;
* Еңбек нарығындағы инклюзия – мүмкіндігі шектеулі жандар мен зейнет жасындағы азаматтардың жұмысқа тартылуы.
Экономист Нұрсәуле Қуаныш: «Болашақта кім тез бейімделе алса, сол еңбек нарығында үстем болады. Үздіксіз оқу, цифрлық сауаттылық – жаңа кезеңнің кілті.»

Жұмыссыздықпен күресте бір ғана жол жоқ. Бұл көпвекторлы саясатты, білім мен экономиканың үндесуін, және адамның әлеуетіне инвестицияны талап ететін мәселе. Сарапшылар ұсынғандай, Қазақстан еңбек нарығын цифрлы дәуірге бейімдеп, жастар мен ауыл жастарына басымдық беруі тиіс. Қысқаша ұсыныстар:
1. Кәсіптік білімді реформалау;
2. Ауылдағы кәсіпкерлікті қолдау;
3. Цифрлы дағдыларды оқытуға инвестиция салу;
4. Бейресми жұмысты заңдастыру шараларын күшейту;
5. Әлеуметтік әлсіз топтарға нақты қолдау механизмдерін енгізу.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: